Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби қызметінің ерекшеліктері
Мектеп психологының өзін.өзі тану мәселесі мен кәсіби қызфКІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін. өзі тану, өзіндік сана. сезім, өзін.өзі бағалау мәселелері туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Мектеп психологының өзін.өзі тануы мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ...
1.3. Мектеп психологының өзін.өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ...
ІІ.ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2. 1. Зерттеу мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Зерттеу әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4.Зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау, интерпретатциялау, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
метінің ерекшеліктері
І. ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін. өзі тану, өзіндік сана. сезім, өзін.өзі бағалау мәселелері туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Мектеп психологының өзін.өзі тануы мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ...
1.3. Мектеп психологының өзін.өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ...
ІІ.ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2. 1. Зерттеу мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Зерттеу әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4.Зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау, интерпретатциялау, қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
метінің ерекшеліктері
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”, “Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын, оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық, этикалық принциптеріне сүйене отырып, мектеп психологының кәсіби өзін-өзі қалай ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік беретін көптеген мағлұматтар бар.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”, “Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын, оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық, этикалық принциптеріне сүйене отырып, мектеп психологының кәсіби өзін-өзі қалай ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік беретін көптеген мағлұматтар бар.
1. Абрамова Г.С. Практическая психология. Екатеринбург, Деловая книга, 1998 г.
2. Битянова М. Организация психологической работы в школе. М.; 1998.
3. Рубинштейн С.Л Основы общей психологии. М., 1959г
4. Рубинштейн С.Л Проблемы общей психологии. М., 1976г
5. Черепанова Е.М Когнитация как проблема самосознания ⁄⁄ Проблемы психодиагностики обучения и развития школьников. М.; Изд.во Московского гос. пед. института, 1985
6. Боришевский М.И. Теоритические вопросы самосознания личности ⁄⁄ Психологические особенности самосознания подростка. Вища школа, 1980
7. Захарова А.В. Структурно – динамическая модель самооценки ⁄⁄ Вопросы психологии. 1989
8. Платонов К.К. Структура и развитие личности
9. Р. Кочюнас «Основы писхолгического консультирования», 1 глава.
10. «Рабочая книга школьного психолога». Москва «просвещение» 1991.
11. Бачел Андрей Как подготовить себя к жизни М:Эльф К-Пресс 1994
12. Березина Т.Н. Многомерная психика .Внутренней мир личности М: пер СЭ. 2001
13. Блум Ф. и др. Мозг, разум и поведение – М.: Мир, 1988.
14. Бурлачук Л.Ф., Коржова Е. Ю. Психология жизненных ситуаций. М., 1998
15. Вопросы психологии 6/2001
16. Волович В.Г. Человек В экстремальных условиях природной среды. М. Мысль: 1980
17. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений М; Изд-во Моск. ун-та 1976
18. Гофман Ирвинг Представление себя другим в повседневной жизни М: Канон-пресс Ц. 2000
19. Денис Кун Основы психологии. Все тайны поведения человека М.; ’’ ОЛМА-ПРЕСС’’ 2003
20. Душков Б.А. Психосоциология человеказнания М. : ПЕР СЭ, 2003
21. Душков Б.А. Психология и география. М. 1987
22. Елисеев О.П. Практикум по психологии
23. Корчемный П.А., Елисеев А.П. Психологическая устойчивость в чрезвычайных ситуациях: Курс лекций. Части І, ІІ, ІІІ-Новогорск, 2000
24. Колесникова Т.И. Мир человеческих проблем: Психологическая концепция здоровья М.: Владос-ПРЕСС, 2003
25. Кореленко Ц.П. Психофизиология человека в экстремальных условиях Л: Медицина. Ленингр. Отд-ние 1978
26. Кирибаум Э.И. Психические состояние Владивосток: Дальневосточ. ун-та 1991
27. Котик М.А. Психология и безопасность. – Таллин, 1989
28. Кэррол Е . Эмоции человека Издательство Московского ун-та 1980
29. Кирибаум Эдуард, Еремеева Алина Психологическая защита 2-е издание М: Смысл 2000
30. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях М: Политиздат,1989
31. Левитов Н.Д. О психических состояниях человека М.Просвещение,1964
32. Мир психологии научно-методич. жур № 4 (32) Октябрь-Воронеж 2002.
33. Леонтьев Д.А. Психология смысла:природа, строение и динамика смысловой реальности М: Смысл, 1999
34. Лук А.Н. Эмоции и личность М.: Знание 1982
35. А. М. Иваницкий Мир психологии № 3. 1999
36. Изард К Эмоции человека Пер с англ. М: Изд-во Моск. ун-та 1980
37. Наенко Н.И. Психическая напряженность/Н. И. Наенко М.Изд-во Моск. Ун-та,1976
38. Небылицын В.Д. Избранные психологические труды. М:Педагогика, 1990
39. Новые исследования в психологии и возрастной физиологии:
40. (Сб ст /АПН СССР /составители М.Э. Боцманова,С.С.Савватаева)
М: Педагогика-1989
41. Практикум по психологии личности Питер Санкт-Петербург Москва-Харьков-Минск 2001
42. Психология экстремальных ситуаций : Хрестоматия .-Минск, 1999
43. Психические состояния: Хрестоматия /Сост. Общ. Ред. Л. В. Куликова.-Спб., 2000
44. Позман Л.Я. Психология эмоциональных отношений М. Моск. ун-та 1987
45. В.Б. Сапунов Переживание ужаса при восприятии человеком приматов / Вопросы психология 1994. 4 , 153-156
46. Филиппов М Психология человека Спб., Тип. Б.М. Вольфа Б.г.
47. Черноушек Михал Психология жизненной среды. М. Мысль, 1989
48. Человек. Среда. Пространство: (исслед. По психол. пробл. пространств. предм среды. [Сб. статей]/ Тарт. Гос. Ун-т, Каф философии; [Ред кол.: П. Кенкманн и др] Тарту, ТГУ 1979
49. Көмекбаева Л.К., Мадалиева З.Б. Білім жүйесі мекемелеіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру.- Алматы., 2001
50. З.М.Балғымбаева., Н.С.Ахтаева. Мектептегі психологиялық қызмет. –Алматы.,2006
2. Битянова М. Организация психологической работы в школе. М.; 1998.
3. Рубинштейн С.Л Основы общей психологии. М., 1959г
4. Рубинштейн С.Л Проблемы общей психологии. М., 1976г
5. Черепанова Е.М Когнитация как проблема самосознания ⁄⁄ Проблемы психодиагностики обучения и развития школьников. М.; Изд.во Московского гос. пед. института, 1985
6. Боришевский М.И. Теоритические вопросы самосознания личности ⁄⁄ Психологические особенности самосознания подростка. Вища школа, 1980
7. Захарова А.В. Структурно – динамическая модель самооценки ⁄⁄ Вопросы психологии. 1989
8. Платонов К.К. Структура и развитие личности
9. Р. Кочюнас «Основы писхолгического консультирования», 1 глава.
10. «Рабочая книга школьного психолога». Москва «просвещение» 1991.
11. Бачел Андрей Как подготовить себя к жизни М:Эльф К-Пресс 1994
12. Березина Т.Н. Многомерная психика .Внутренней мир личности М: пер СЭ. 2001
13. Блум Ф. и др. Мозг, разум и поведение – М.: Мир, 1988.
14. Бурлачук Л.Ф., Коржова Е. Ю. Психология жизненных ситуаций. М., 1998
15. Вопросы психологии 6/2001
16. Волович В.Г. Человек В экстремальных условиях природной среды. М. Мысль: 1980
17. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений М; Изд-во Моск. ун-та 1976
18. Гофман Ирвинг Представление себя другим в повседневной жизни М: Канон-пресс Ц. 2000
19. Денис Кун Основы психологии. Все тайны поведения человека М.; ’’ ОЛМА-ПРЕСС’’ 2003
20. Душков Б.А. Психосоциология человеказнания М. : ПЕР СЭ, 2003
21. Душков Б.А. Психология и география. М. 1987
22. Елисеев О.П. Практикум по психологии
23. Корчемный П.А., Елисеев А.П. Психологическая устойчивость в чрезвычайных ситуациях: Курс лекций. Части І, ІІ, ІІІ-Новогорск, 2000
24. Колесникова Т.И. Мир человеческих проблем: Психологическая концепция здоровья М.: Владос-ПРЕСС, 2003
25. Кореленко Ц.П. Психофизиология человека в экстремальных условиях Л: Медицина. Ленингр. Отд-ние 1978
26. Кирибаум Э.И. Психические состояние Владивосток: Дальневосточ. ун-та 1991
27. Котик М.А. Психология и безопасность. – Таллин, 1989
28. Кэррол Е . Эмоции человека Издательство Московского ун-та 1980
29. Кирибаум Эдуард, Еремеева Алина Психологическая защита 2-е издание М: Смысл 2000
30. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях М: Политиздат,1989
31. Левитов Н.Д. О психических состояниях человека М.Просвещение,1964
32. Мир психологии научно-методич. жур № 4 (32) Октябрь-Воронеж 2002.
33. Леонтьев Д.А. Психология смысла:природа, строение и динамика смысловой реальности М: Смысл, 1999
34. Лук А.Н. Эмоции и личность М.: Знание 1982
35. А. М. Иваницкий Мир психологии № 3. 1999
36. Изард К Эмоции человека Пер с англ. М: Изд-во Моск. ун-та 1980
37. Наенко Н.И. Психическая напряженность/Н. И. Наенко М.Изд-во Моск. Ун-та,1976
38. Небылицын В.Д. Избранные психологические труды. М:Педагогика, 1990
39. Новые исследования в психологии и возрастной физиологии:
40. (Сб ст /АПН СССР /составители М.Э. Боцманова,С.С.Савватаева)
М: Педагогика-1989
41. Практикум по психологии личности Питер Санкт-Петербург Москва-Харьков-Минск 2001
42. Психология экстремальных ситуаций : Хрестоматия .-Минск, 1999
43. Психические состояния: Хрестоматия /Сост. Общ. Ред. Л. В. Куликова.-Спб., 2000
44. Позман Л.Я. Психология эмоциональных отношений М. Моск. ун-та 1987
45. В.Б. Сапунов Переживание ужаса при восприятии человеком приматов / Вопросы психология 1994. 4 , 153-156
46. Филиппов М Психология человека Спб., Тип. Б.М. Вольфа Б.г.
47. Черноушек Михал Психология жизненной среды. М. Мысль, 1989
48. Человек. Среда. Пространство: (исслед. По психол. пробл. пространств. предм среды. [Сб. статей]/ Тарт. Гос. Ун-т, Каф философии; [Ред кол.: П. Кенкманн и др] Тарту, ТГУ 1979
49. Көмекбаева Л.К., Мадалиева З.Б. Білім жүйесі мекемелеіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру.- Алматы., 2001
50. З.М.Балғымбаева., Н.С.Ахтаева. Мектептегі психологиялық қызмет. –Алматы.,2006
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Макенова М
Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050503- психология
Алматы 2010
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Жалпы және қолданбалы психология
кафедрасының меңгерушісі
психол.ғ.д.,профессор ________ Сангилбаев О.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктері
050503- психология мамандығы
Орындаған Макенова М
Ғылыми жетекшілер:
Психол.ғ.к., доцент м.а Аксакалова Ж. К
аға оқытушы Тукебаева С. А
Алматы 2010
Бекітемін
Жалпы және қолданбалы психология
кафедрасының мәжілісінде
____________2009ж.
кафедра меңгерушісі пс.ғ.д.,проф.
_________ Сангилбаев О.С.
4 курс 050503-Психология мамандығының студенті Макенова Мақпалдың
дипломдық жұмысты орындау кестесі.
Диплом жұмысының тақырыбы: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен
кәсіби қызметінің ерекшеліктері
№ Тапсырма мазмұны уақыты
1 1.Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау. Қазан 2009 ж.
кез2. Зерттеу мәселесі туралы ғылыми
ең еңбектермен танысу.
3. Тақырыпты кафедрада тіркету,бекіту.
2 1. Зертеу әдістеріне сүйене отырып, Қараша 2009 ж
кезәдебиеттерге шолу жасау.
ең 2. дипломдық жұмысты дайындау жоспарын
жетекшімен бірге талдап,нақтылау.
3. Зерттеу проблемасына қатысты материалдар
жинау.
3 1. Тақырыптың өзектілігін ғылыми негіздеу. Желтоқсан 2009 ж
кез2. Зерттеу нысанын,пәнін,мақсатын,
ең болжамын,міндеттерін анықтау.
3. Зерттеу әдістемелері бойынша
психологиялық әдіс-тәсілдердің мазмұнын
оқып-үйрену,өз зерттеуіне қажеттілерін
анықтау.
4. Орындалған жұмыс туралы жетекшіге есеп
беру.
4 1. Дипломдық жұмыстың бірінші теориялық Қаңтар - Ақпан 2010 ж
кезбөлімін жазу.
ең 2. Жазылған бөлімді жетекшімен
талқылау,кеңес алу.
3. Зерттеу нәтижесін өңдеу,кесте,сызба,сурет
құру.
5 1. Жұмыстың екінші эксперименттік бөлімін Наурыз 2010 ж
кезжазу.
ең 2. Тәжірибелік-эксперимент жүргізуге қажетті
әдіс-тәсілдерді жүзеге асыру.
3. Қорытындыларды жүйелеу.
4. Ұсыныстар даярлау.
6 1.Зерттеу жұмысының барлық бөлімін өңдеу. Сәуір- мамыр 2010 ж
кез2. Қорытынды жазу.
ең 3. Жетекшінің ескертулері бойынша жұмыс
жасау.
4. Әдебиеттер тізімін құру.
7 1. Қосымшаның мазмұнын нақтылау. Мамыр 2010 ж
кез2. Дипломдық жұмысты талаптарға сай
ең компьютермен теріп,толық қарап шығу.
3. Жұмысты рецензентке оқуға беру.
Ғылыми жетекшілері:
Психол.ғ.к.,доцент м.а
Аксакалова Ж.К
Аға оқытушы
Тукебаева С.А
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Мектеп психологының өзін-өзі тануы мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ...
1.3. Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау
... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері
... ... ... ... ...
ІІ.ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2. 1. Зерттеу мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Зерттеу әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Зерттеу
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.4.Зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау, интерпретатциялау,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”,
“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын
гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени
құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау,
кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз
жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама
табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе
оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын,
оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен
қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына
негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет
идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор
болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң
негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық
идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог
маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар
шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық,
этикалық принциптеріне сүйене отырып, мектеп психологының кәсіби өзін-өзі
қалай ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке
өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік
беретін көптеген мағлұматтар бар.
Алдымен психолог өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі
бақылау, өзін-өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.Максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде зерттелуі
(И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Психологиялық даму ерекшеліктерін шет елдік ғалымдардан Н.В. Кузьмина
[6], Ю.Н. Кулютк, А.А. Реан, Е.И. Степанова, П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев,
В.А. Сластенин [7], В.А. Якунин, И.А. Зимняя [8] және т.б. зерттесе,
отандық ғалымдар Қ.Б. Жарықбаев [9], С.М. Жакупов [10], З.Ә.Исаева, Г.К.
Ахметова, Ш.Т. Таубаева, М.А. Құсайынова және т.б. ғылыми еңбектерде
сарапталып өзіндік тұжырымдама берген.
Бірақ көптеген ғылыми еңбектерді қарастыра келе нақты мектепте
психологтың қызметінің ерекшеліктері туралы мәселелері әле де толық
зерттелмегеніне көзіміз жетті.
Яғни, жалпыға ортақ адамгершiлiк нормалары туралы бiлiмi, (танымдық
компонент), олардың қабылдауы мен сақтауы, адамгершiлiкпен таңдау
бiлiктiлiгi, жағымсыз ойларға рухани төзiмдiлiгi (мiнез-құлықтылық
компонент), ар-ұяты бойынша әрекет етуге ұмтылуы, әлемдiк дiндердiң рухани
құндылықтарын игеру (мотивациялық компонент).
Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың даму қарқыны адамзат баласының
талғамының өсуі, электронды есептеуіш (комьпютер) құралдарының кең көлемде
қолданылуы, интернеттің т.б. ақпараттық құралдардың пайда болуы, білім беру
саласында жаңа технологиялық әдістерді енгізуге ықпал етуде. Осы орайда
мектеп психологының қызметінің мәні ерекше. Қоғамның даму жағдайы
педагогтар мен психологтардың алдына тұлғалық және кәсіби даму,сондай-ақ
оқушы тұлғасының мектеп жағдайында даму проблемасын, ол жедел өзгеріп
отыратын жағдайларда табысты әлеуметтену, үнемі өзгеріп отыратын өмірлік
болмысқа психологиялық және моральдық әзір болу.
Мектептегі психологтың пайда болуымен мектеп педагогтарының үстінен жүк
түскендей болды. Өйткені әр баланың психикалық күйін, оның психика-лық
денсаулығын, оның тұла бойындағы ерекшеліктері мен қабілет-қасиетте-
рін,оның икемділігі мен қызығушылықтарының әр нәтижесін психолог қада-
ғалап, зерттеп отырады. Әр оқушыға тұлғалық индивидуалды профиль жаса-лады
(тест Кеттелла),оның ішіне мінездің негізгі ерекшеліктерінен басқа,сен-
сомоторлы реакциялардың жылдамдығы мен темперамент, психикалық про-цестер:
қабылдау,ес,сөйлеу,ерік-жігер,қиял және т.б. кіреді.
Сондықтан мектепте психологиялық-педагогикалық көмек беретін психолог
маманның қызметінің өз деңгейінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, диплом жұмысының тақырыбын
Мектептегі психологының өзін -өзі тану мәселесі мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктері -деп таңдауға себепші болды.
Зертеудің мақсаты: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен және
кәсіби қызметінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу обьектісі: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен
кәсіби қызметінің ерекшеліктерін анықтау үшін мектеп психологтары мен
психологтар тобы алынды.
Зерттеудің теориялық мәні: Мектептегі психолог қызметінің қалыптасу
үлгісі мен тәжірибелік эксперименттер жүргізіледі.
Зерттеу пәні: Өзін-өзі тануы және кәсіби қызметінің ерекшелігіне
байланысты мектеп психологтары мен психологтар тобы зерттеуге тартылады.
Зерттеуде қолданылған әдістемелер:
1. Т. Лиридің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтауға арналған
әдістемесі.
2. Мен кіммін әдістемесі.
3. Дембо-Рубинштейн өзіндік бағалау шкаласы.
4. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерін сипаттайтын модельді түсініктер
әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Мектептегі психолог қызметін ғылыми негізде
талданып, психологтардың психологиялық даму ерекшеліктерінің өлшемдері
мен көрсеткіштері жасалды.
Зерттеудің болжамы:
а) Егер мектеп психологының өзін-өзі тануы саналы түрде жүзеге асса,
онда кәсіби қызметінің ерекшеліктері арта түседі;
ә) Мектеп психологының қызметінің дұрыс ұйымдастырылуы, өзін-өзі
тануына, саналы түрде түсінуіне, құндылық бағыт-бағдарының қалыптасуына
ықпал етеді.
Қосымша болжам:
Мектеп психологының өзін-өзі тануы және кәсіби қызметінің
ерекшеліктері, өзін-өзі бағалауына, өзін-өзі жетілдіруіне, өзіндік сана-
сезімінің дамуына ықпал етеді
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбына қатысты теориялық мағлұматтарды талдау;
2. Психологтың өзін-өзі тану, өзіндік сана сезім, өзін-өзі бағалау
туралы шет елдік отандық психологтардың еңбектерін теориялық
тұрғыда талдау;
3. Мектептегі практик- психологтың қызметінде өзін-өзі тануын, өзін-
өзі бағалауын кәсіби маман ретінде өзін-өзі жетілдіру мәселесін
қарастыру;
4. Өзін-өзі тануына, өзіндік бағалауына, өзіндік санасына қалыптасуына
тұлға ретінде өзін-өзі жетілдіруіне мектеп психологының кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің алатын орны мен әсерін психологиялық
зерттеу;
5. Осы зерттеу мәселесіне, зерттеу өзектілігі,зерттеу болжамына сәйкес
зерттеу әдістерін іріктеу;
6. Зерттеу әдістерін жүргізу алғашқы эмперикалық мәліметтерін
жинақтау, сандық-сапалық мәліметтерін алу, интерпретациялау және
нәтижелерін қорытындылау.
Практикалық мәні: Мектептегі психолог қызметінің ұстанымдарын
басшылыққа ала отырып, оқушылардың психологиялық даму ерекшеліктеріне
эксперимент жасау және оны практикаға енгізу жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І- ТАРАУ. Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық психологиялық негіздері.
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде
зерттелуі (И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Адамның өзін-өзі тануының объектісі не деген сұраққа жауап іздеп
көрейік. Кез-келген адамнан өзің туралы не ? деп сұрасаң, онда әрбір адам
өзі туралы бірнеше жалпылама сипаттамалардан тұратын жауап бере бастайды,
мысалы: Мен көпшілмін, бірақ кішкене ұялшақтаумын, жалпы ақкөңілмін деген
сияқты. Сол себепті өзін-өзі тану процесінде де өз тұлғамыздың танығымыз
және зерттеп білгіміз келетін аймақтары мен сфераларын анықтау қажеттілігі
туады. Психологияда алғашқылардың бірі болып өзін-өзі танудың сфераларын
американ психологы У.Джемс белгіледі. Адам санасындағы таным элементтері
ретінде ол физикалық тұлғаны, әлеуметтік тұлғаны, рухани тұлғаны бөледі.
Физикалық тұлға- бұл адамның тәні және адамға қатысты барлық
нәрселер: киімі, отбасы, жағдайы, өзінің еңбек өнімдері.
Әлеуметтік тұлға- бұл өзге адамдар тарапынан біздің тұлғамыздың
мойындалуы. У.Джемстің айтуынша, адамды қанша индивид тұлға деп мойындаса
және ол туралы пікірлері болса, онда сол адамда сонша әлеуметтік тұлға
болады.
Рухани тұлға- бұл сананың жеке күйлерінің нақты алынған рухани
қабілеттер мен қасиеттерінің бірлігі. Тұлғаның аталған үш типі иерархиалы
түрде ұйымдасқан. Ең жоғарғы деңгейінен рухани тұлға орын алады,
төменгісінде- физикалық, әлеуметтік тұлғалар аралық орын алады. Демек,
У.Джемс бойынша өзін-өзі тану физикалық, әлеуметтік және рухани
деңгейлерде жүзеге аса алады. Кеңестік психологияда ғалымдардың басым
бөлігі адамдардың биоәлеуметтік табиғаты туралы қағиданы ұстанады. Осыған
сәйкес оның биологиялық және әлеуметтік қасиеттері ажыратылады. Сондықтан
ғылымда ұзақ жылдар бойына адамның екі түрлі деңгейде ұйымдасуы туралы
түсінік жетекші болды, яғни индивид және тұлға ХХ ғасырдың 80 жылдарынан
бастап қана аралық айнымалы- әлеуметтік индивид ұғымы енгізіледі. Атап
айтқанда, кеңес психологы, В.В.Столин адамның үш түрлі деңгейін бөледі:
организм, әлеуметтік индивид және тұлға.
Биологиялық индивид ретінде (организм) адам жүйке жүйесінің типі,
мидың нейродинамикалық қасиеттері, түрлі биологиялық қасиеттері бойынша
сипатталады.
Әлеуметтік индивид қоршаған әлемді меңгеру қабілетімен, білім мен
білікті, жүріс-тұрыс нормалары мен ережелерін игеру қабілетімен
сипатталады. Тұлға рет таңдау қабілетіне, өзінің өмір жолын құру және
қоршағандармен қарым-қатынас жасау жүйесінде өз жүріс-тұрысын реттеу
қабілетіне ие.
Тұлғалық – мінез-құлықтық ерекшеліктері: адамның өзге адамдарға
қатынасы (кеңпейілділік, көпшілділік, сыпайылық және т.б.); іс-әрекетке,
еңбекке, оқуға қатынасы (еңбекқорлық және т.б.) өз-өзіне қатынасы (өзін-өзі
сыйлау, сенім, сенімсіздік); заттарға қатысы (ұқыптылық, тазалық);
табиғатқа, өнерге, ғылымға және т.с.с. қатынасы көрініс табатын тұлғаның
сапалары мен мінез-құлық қасиеттері. Тұлғаның мотивациялық құндылықтық
сферасы- адамның өз іс-әрекеті мен жүріс-тұрысын анықтайтын өзінің
қызығушылықтары мен мотивтерін, құндылықтарын тануы;
Тұлғаның эмоционалды-еріктік сферасы-өзінің эмоционалды күйлерін,
сезімдерін, стресс жағдайларына жауап беру тәсілдерін, мақсатқа
ұмтылушылықтарын, қайсарлығын тануы; Қабілеттер мен мүмкіндіктер сферасы-
адамның тіршілік әрекетінің, түрлі сфераларындағы өз қабілеттерін талдауы,
ойларын жүзеге асыру үшін өз мүмкіндіктерін бағалауы.
Тұлғаның танымдық сферасы- психикалық үрдістердің, қызметтерін сезінуі
мен ұғыну, мысалы: қабылдау, ес, ойлау, қиял, ақыл-ой және т.с.с.
Сыртқы келбет және темперамент ерекшеліктері сферасы- адам өзінің
сыртқы келбетін, түрін, жүрісін, сөйлеу, өзін-өзі ұстау, мәдениетін және
темпераментті анықтайтын қасиеттерді талдайды.
Өзге адамдармен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынас сферасы-адам өзінің
өзгелермен жақын және алыс адамдармен байланысын өзара әрекетін талдайды.
Іс-әрекет сферасы-адам қандай білім, білік дағдыларды, меңгерген және
оларды өмірде және іс-әрекет барысында қалай пайдаланады, соны білуі қажет.
Өзінің өмірлік жолы сферасы- әрбір адам қандай да бір дәрежеде
өткен өмірін талдайды, қандайда бір қорытынды шығарады, болашыққа жоспар
құрады, өз тұлғасына болжам жасайды.
Бұл схеманың шартты екендігі белгілі, мұнда өзін-өзі талдауға және
өзін-өзі тануға болатын тұлғаның және адам өмірінің түрлі қырларын
бейнелеуге мүмкін емес.
Схема тек біз өзімізде нені тани аламыз соған бағыт береді. Енді өзін-
өзі танудың аймақтарын белгілейік. Дәстүрлі психологияда өзін-өзі танудың
екі аймағын бөледі: сана және бейсана, алайда кейбір концепцияларда
жоғарғы бейсана сияқты тағы бір аймаққа назар аударылады. Осылайша, З.Фрейд
тұлға құрылымында Эго немесе Мен, Супер-Эго немесе –Мен және Ит немесе ол
сияқты аймақтарды бөледі. Эго немесе Мен толығымен сана сферасында жатады
және шынайылық принципіне бағынады, супер-Эго немесе жоғары- Мен бір
мезгілде сананың да бейсананың да сферада жатады және түрлі қоғамның
нормалар, құндылықтар, тыйымдарды білдіреді, Ид немесе Ол инстинктер кезі
болып табылады және бейсара сферада орналасады. Әрі қарай В.Г.Маралов
к.Юнгтың тұлғаға берген құрылымын талдайды. Яғни, Эго- адамның шынайы Мені,
Маска-адамның өзге адамдар алдындағы бейнесі; Көлеңке- адамның өзі
жақтырмайтын, мазасыздық тудыратын тұлғалық сапалары ығыстырылатын бейсана
аймағы, және соңғысы мифтерден, аңыздардан көрініс беретін архетиптерден
тұратын ұжымдық бейсана аймағы.
Сонымен қатар, В.Г.Маралов психологиядағы схема түрінде берілген
моделді мысалға келтіре отырып оның өзін-өзі танудың сферасы аймақтары
туралы біздің түсінігімізді кеңейтетіндігін айтады. Ал модель
құрастырушыларының құрметіне орай (Д.Лафт және Г.Ингром) Джогари терезесі
деп аталады.
Мінез- құлық акцентуациясының әр түрлі типтерінің өзін-өзі танудың
өзіндік ерекшеліктері мен сфераларына тигізетін әсері сияқты басқа да
ерекшеліктеріне қатысты да осындай мысал келтіруге болады.
Өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі бақылау, өзін-
өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады.
Өзін-өзі бақылау. Бұл өзін-өзі, өз жүріс-тұрысын, әрекеттерін, ішкі
әлемінің оқиғаларын бақылау арқылы өзін-өзі тану тәсілі. Бір кездері
психологияның негізгі әдісі ретінде болған және интероспекция деп аталған
өзін-өзі бақылаумен адамзат бұрыннан таныс. Кейінен бұл әдістен негізгі
әдіс ретінде бас тарты, себебі ол ете субьективті және адам психикасының
нақты бейнесін бере алмады, алайда өзін-өзі танудың тәсілі ретінде үлкен
мәнге ие.
Өзіндік сана мәселесімен айналысатын барлық зерттеушілер оның
құрылымының күрделі екендігін айтады және оны көптеген компонеттерден
тұратын жаратылыс терінде қарастырады. Әдетте, өзіндік сананы екі
құрылымдық компонентін бөледі: өзін-өзі білу және өзіне қатынасы
(М.И.Лисина), И.И.Чеснокова өзіндік сана құрылымының үш компонентін бөледі:
танымдық (өзін-өзі тану), эмоционалды (өзіне қатынасы), еріктік (өзін-өзі
ретеу). Л.Д.Олейник өзіндік сананың құрылымының алты компоненті үлгісін
ұсынады: өзін-өзі сезіну, өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі сынау,
өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеу.
Өзін- өзі танудың дамуымен, оның ерекшеліктерімен байланысты мәселелер
өте аз зерттелген. Осы бағытта А.Г.Спиркиннің, М.И.Лисинаның,
И.И.Чеснокованың жұмыстарын атап өту қажет.
И.И.Чеснокова өзін-өзі тануды процесс ретінде қарастыра отырып, оның
когнитивті, эмоционалды-бағалау және жүріс-тұрыс сияқты үш құрамдас
компоненттерінің өзінің ішкі процестерінің бірлігі арқылы өмір сүретіндігін
бөліп көрсетеді. Автордың пікірінше, өзін-өзі тану өзіндік сананың тіршілік
етуі мен көрінуінің, негізі. Адамның өзін-өзі тануы арқылы алған білімі
өзіндік сананың орталық ядросы болып табылады.
Көптеген психологиялық еңбектерді авторлар өзін-өзі танудың құрылымын
қарастырады. Соның ішінде И.С.Кон, Р.Бернс және И.И.Чеснокова өзін-өзі
танудың құрылымын үш құраушы компоненттерге бөледі.
● Когнитивті құраушысы немесе Мен бейнесі;
● Эмоционалды-бағалау компоненті немесе өзін-өзі бағалау;
● Жүріс-тұрыстың құраушысы немесе талаптану деңгейі.
Өзін-өзі танудың осы негізгі үш құраушысына толығырақ тоқталайық.
1. Мен бейнесі- индивиттің өзі туралы түсінігі. Индивиттің өзі
туралы түсінігі объективті білімдерге немесе субъективті пікіріне
негізделуі, негізделмеуіне қарамастан өзіне сенімді болып көрінеді. Адамның
денесі, қабілеттері, әлеуметтік қатынастар және тағы басқа оның көптеген
тұлғалық көріністері танудың пәні болуы мүмкін. Мен бейнесінің қалыптасуына
әкелетін өзін-өзі танудың нақты тәсілдері сан түрлі болуы мүмкін. Адам өзін-
өзі суреттей отырып, түрлі анықтауыштардың көмегіне жүгінеді: сенімді,
көпшіл, күшті, әдемі, және т.б. Олар негізінен ешқандай оқиғамен
байланыспайтын абстрактылы сипаттамалар болып табылады, бірақ адам сол
арқылы өзінің үйреншікті өзін-өзі тануының тәжірибесі арқылы жүзеге асады.
Бірінші жағдайда бала өзі туралы үлкен эмоционалды күшке ие жанама
білімдерді жинақтайды; екіншісінде- баланың өзі туралы білімі нақтырақ
сипатқа ие болады. Дәл осы мағынада қарым-қатынас тәжірибесі өзі-өзінің
бейнесін қалыптастыруы кезінде, негізінен оның аффективті бөлігінің
құрылуына материал тасымалдайды, ал жеке тәжірибе, эмоционалды бояулармен
аз өрнектелгендіктен, бейненің когнитивті бөлігіне адамның өзі туралы және
өзінң мүмкіндіктері туралы нақты білімдерді жеткізеді.
Сонымен, авторлардың пікірінше өзін-өзі бейненің когнитивті белігін
өзі туралы нақты білімдермен қамтамасыз ететін баланың жеке тәжірибесімен
байланысты. өзін-өзі бағалау (өз бейнесінің аффективті бөлігі) бала үшін
эмоционалды мәні бар қарым-қатынас тәжірибесіне байланысты. Кеңес
психологтарының бірқатар жұмыстарында іс-әрекеттің жоғарғы деңгейде
қалыптасуы көп жағдайда оны қалай бағалағанға байланысты болатындығы
көрсетілген. Өзінің қабілеттерін дұрыс бағалаудан көрінетін баланың өзіне
адекватты қатынасы, Л.С.Сапожникованың пікірінше әлеуметтік ықпалдың, мінез-
құлықтың ішкі реттеуіштеріне айналуына шешуші жағдай туғызады. Басқаша
айтқанда, адамның өзін және өз іс-әрекетнің нәтижелерін дұрыс бағалауы,
оның крийтерилерінің адекваттылығы, дифференциалдығы, объективтілігі өзін-
өзі тану мен өзіндік сананың әсерлі механизмі болып табылады. Өзін-өзі
танудың қызметі фундаментальды болып табылады, себебі ол өзіндік сананың
барлық басқада қызметтерінің негізінде жатады. Ол эволюциялық тұрғыдан
алғанда генетикасы бойынша бірінші орын алады және тұлғаның өзіндік
санасының онтогенетикалық даму негізінің негіщі. Үлкен мәнге ие болу
салдарынан, өзін-өзі тану тек сана мен өзіндік сана мәселелерінің
төңірегінде ғана емес, сонымен қатар жалпы таным психохологиясында да
зерттеу пәніне айналды. (Дж.Бруннер, 1977; Г.Я.Розен, 1977 және т.б.).
Өзін-өзі тануды зерттеу кезінде екінші бағыттың өкілдері өзіндік сананың
құрылымын емес, танымды талдайды және өзін-өзі тануды танымның аспектісі,
іс-әрекет түрі ретінде қарастырады.
Г.Я.Розен таным психологиясына арналған еңбектерінде аталған зерттеу
аймағының құрылымын қарастырады және оның төмендегідей компонеттерін
бөледі:
А. Танымдық нақты механизмдерін, процестері мен шарттарын зерттейтін
танымның жалпы психологиясы.
Б. Жеке салалардағы танымдық процесстерді зерттеумен шектелген жеке
пәндер:
1. Ғылыми таным психологиясы
2. Көркемдік таным психологиясы
3. Күнделікті өмірдің түрлі салаларындағы практикалық таным
психологиясы:
а) үйреншікті таным психологиясы
б) адамдардың бірін-бірі тану психологиясы
в) өзін-өзі тану психологиясы
Г.Я.Розеннің айтуынша, өзін-өзі тану әдіснамалық тұрғыдан, өзіне ең
жақын болып келетін кең ауқымды мәселелерді қамтитын салаға, яғни
адамдардың бірін-бірі тану психологиясына бағынады. Автордың пікірінше,
өзін-өзі тану үшін әлеуметтік перцепция аймағында жүзеге асатын процестер
мен механизмдер маңызды болып табылады.
Г.Я.Розен осы механизмдер мен процестерді келесідей түрлерге
жіктейді:
а) стереотипизация, категоризация
б) біздің мінез-құлқымыздың жеке фактілеріне негізделетін логикалық ой
түйіндер;
в) адамдардың өзі туралы, өзгедер туралы пайымдауы;
г) өзін-өзі сенінуі;
д) проекция тура әлеуметтік перцепциядағыдай, тек кері белгісімен;
е) ореол эффектісі;
ж) өзі туралы бір кездері қалыптасқан пікірлердің тұрақтылығы;
з) алдын-ала ойланған пікір;
и) тұлғаның имплицидті теориясы
Г.Я.Розеннің ойынша, өзін өзі тануда өзгелерді тану кезінде
қолданылатын әдістерді пайдалануға болады. Өзін -өзі тану ... танымның
сыртқы әдістерін де қамтитын түрлі когнитивті процесстердің өте күрделі...
жүйесі болып табылады. Бұл жүйені автор төменде келтіреді.
А. Алғашқы ақпарат көздері:
1. Ешбір саналы түрде күш жұмсауды қажет етпейтін, еріксіз пайда
болатын сезімдер
2. Өткен басстан кешкен оқиғалар мен іс әркеттер туралы естеліктер
3. Объективті бақылауға келетін іс-әрекеттер
4. Іс-әрекет өнімдері
5. Қоршағандардың пікірлері мен айтқан сөздері
Б. Талдау және синтез:
1. Әдістердің көмегімен бастапқы алынған мәлісеттерді тексеру
2. Бөгеттер мен бұзылыстарды жөндеу мақсатымен түзеулер енгізу
3. Өз тұлғасының гипотетикалық үлгісін құру.
Өзін-өзі тануды осы тұрғыдан Н.В.Крогиус зерттеді. Оның зерттеу жұмысы
адамдардың бірін-бірі тануы мен конфликтілігі іс-әрекеттегі өзін-өзі
танудың өзара байланысын анықтауға бағытталды. Аталған зерттеулер өзін-өзі
бағалаудың адекваттылығы мен өзге адамдардың берген бағасы арасында
жағымды коррелляцияның болатындығын көрсетті. Автор өзін-өзі танудың
ерекшеліктері мен өзге адамдардың танымы арасындағы байланыстың аталған
құбылыстардың жағдайға, іс-әрекет сипатына тәуелділігінің көп мәнге ие
болатындығын атап көрсетеді. Осылайша, үйреншікті жағдайда сыналушылар
өзгелерді талдау кезінде олардағы ең маңызды белгі деп, өздерінде оның
көрініс табатындарын айтады.
Өзін-өзі тануды қоршаған орта туралы ақпарат өзін-өзі қабылдаудың
пәндік аймағы және адамның іс-әрекеті субъектісі өзі туралы ақпараты
спецификалық түрде араласып жатады. Екінші типтегі ақпараттандыру когитация
процесінде жүзеге асады. Когитацияның мәні индивид өзін белгілі бір нақты
жағдайдан және оның қызметінің өрістеуіне себеп болатын қатынастар
жүйесінен тыс сезіне алмайды. Алайда, сонымен қатар әр сәтте оның зейіні не
өзіне, не өз қызметінің мазмұны мен жағдайына бағытталып отырады.
Өзін-өзі танудың жалпы екі түрін бөледі: еріксіз өзін-өзі тану және
мақсатқа бағытталған өзін-өзі тану немесе өзін-өзі талдау.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады. П.Р.Чаматаның айтуынша, адам өзі туралы негізгі білімді өз мінез-
құлқына өзгелердің берген бағаларын саналаудың нәтижесінде алады.
Өзіндік сана мен өзін-өзі танудың қалыптасуы – интерактивті процестер
екенін ескере отырып, біз В.С.Мерлиннің пікірімен келісеміз. Оның
пайымдауынша, тек іс-әрекеттің жемісті болуына септігін психикалық
қасиеттерді ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік бағалауға жиі ұшырайтын
психикалық қасиеттерді де жақсы саналауға болады.
Сонымен, өзін-өзі тану процесс ретінде адамның өзі туралы бір
білімінен екінші білімге үздіксіз жылжып отыруынан, жеке ситуативті
бейнелерден адамның өзі туралы тұрақты түсінігінің қалыптасуынан көрінеді.
Мұндай білімдер өзіндік сананың мазмұнына оның өзегі ретінде кіреді. В.В.
Столиннің айтуынша, өзін-өзі танудың, соңғы нәтижесі болып мен бейнесі
табылады. Демек, өзін-өзі тану іс–әрекет пен қарым– қатынас процесінде
адамның өзі туралы обьективті білімге қажеттілігінен пайда болатын өзін-өзі
бағалауға қатысты да осындай қызмет атқарады. Кеңестік психологияда өзін-
өзі бағаалауды тұлғаның өзіндік сана формаларының бірі ретінде
(Б.Г.Ананьев, М.И.Лисина, И.С.Кон, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова және т.б.),
тұлға ядросы ретінде (А.В.Захарова, А.И.Липкина) қарастырған.
Аталған түрлі зерттеу жұмыстары бір–біріне қайшы келмейді, керісінше
өзін-өзі бағалаудың мәнін ашуда бірін–бірі терендетіп, толықтырады. Өзін-
өзі тану адамның өзі туралы білімі және өзін-өзі қатынасы ретінде
(Ю.М.Орлов, Н.Д.Творогова); адамның өз бойындағы белгілі бір сапалар мен
қасиеттердің белгілі бір эталонмен байланысу дәрежесі туралы пайымдауы
(М.И.Боршиевский) ретінде анықталады. Өзін-өзі бағалау ұғымына берілген осы
анықтамаларда оның құрылымы, яғни когнитивті және эмоционалды компоненттері
(М.И.Боршиевский, А.В.Захарова, Д.В.Ольшанский, М.И.Лисина және т.б.)
бейнеленген. Өзін-өзі танудың нәтижесі өзін-өзі бағалаудың мазмұнды негізі
болып табылады, ал өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы білімінің әрі қарай
кеңеюіне, тереңдей түсуіне, оларды тұлғалық мағынаға толтыруға себепші
болады. Өзіне-өзі тану мен өзін-өзі бағалау арасындағы айырмашылық: өзін-
өзі тану процесуалды, үздіксіз даму сипатына ие, ал өзін-өзі бағалау
белгілі бір кезенде адамның өзін-өзі тануын тежейді. Өзін-өзі бағалау
адамның өзін-өзі жеке және сонан соң жалпы бағалауы арқылы тануының
нәтижесі.
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі бақылау- адамның өзін-өзі тануға емес, өзіне бағытталған
процессс. Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тану шынайы индивидтің өзіндік санасы.
Интроспекция- таза психиканы адамның өзін-өзі бейнелеуі. Интроспекцияны
мойындау адамның өзін-өзі ешбір материалдың араласысыз тануын мойындамау
өзін-өзі тануды, өзіндік мойындамау.
Өзін-өзі бақылау психикалық күйді, іс-әрекетті ой мен сезімді, сапаны
анықтауға, оларды салыстырып, интерпрециялауға мүмкіндік береді. Өзін-өзі
сипаттау, өзіне өзі есеп беру өзін-өзі бақылаудың нәтижесі болып табылады.
И.И.Чеснокова өзін-өзі бақылаудың екі түрін бөледі:
1. тұлғаның шынайы табиғатына мінез құлқының сәйкес келуінен көрінетін
тура өзін-өзі бақылау;
2. жасырын, бұл жағдайда мұндай сәйкестіктің болмауына байланысты
тұлғаға психологиялық қорғаныстың түрлі формаларын
қолдануға мәжбүр болады.
Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеудің табиғатын түсіну үшін
К.А.Абульханова-Славскаяның берген анықтамаларын келтірген жөн:
1. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің әрбір сәтінде субъектінің күйі мен
жалпы ұстанымын ескеру арқылы жүреді;
2. өзін-өзі реттеу субъектінің іс-әрекет міндеттеріне 1 қатынасына
байланысты жүзеге асады;
3. өзін-өзі реттеу адамның аталған іс-әрекетке қабілетітілігі мен
даңғысының деңгейіне байланысты;
4. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің субъективті және обьективті
қиындықтарын жеңуді болайды.
Сонымен өзін-өзі танудың негізгі механизмдері болып, өзін-өзі
бақылау, рефлекция, идентификация және өзін-өзі бақылау (самоконтроль)
табылады.
Қорыта келгенде, өзін-өзі тануды зерттеу кезінде авторлар
(А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.Ф.Сафин, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова)
төмендегідей жғдайларды бөліп көрсетеді:
1) өзін-өзі танудың құрылымдық компоненті болады;
2) өзін-өзі танудың бейнелегіш және әлеуметтік табиғаты болады;
3) өзін-өзі тану бұл адамның өзін-өзі іс - әрекет және қарым-қатынас
субъектісі ретінде тануы;
4) өзін-өзі тану –бұл тұлғаның өзіндік санасын мазмұнға толтыру
процесі;
5) өзін-өзі тану күрделі, көп деңгейлі процесс;
6) өзін-өзі танушы тұлғаға өзін-өзі танудың субъектісі де, обьектісі
де.
Жеке адамның өзіндік сана- сезімінің қалыптасыуына қоғамдық сананың
ролі ерекше.
А.Т. Спиркиннің пікірінше, адамның өзіндік сана- сезімі, адам
қалыптасқан кезден басталады. Және ертедегі дәуірден кейінгі даму
кезеңдеріне байланысты. Бұл көзқарасты қабылдассақта, өзіндік сана-
сезімнің айырмасы ретінде әлеуметтік- психологиялық міңез- құлық сана-
сезімнің дамуына әсер етеді.
Өзіндік сана-сезімнің құрылымынан мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) Өзінің менің жақын және алшақ мотивтері мен мақсаттарын саналы түрде
түсіну;
ә) өзіні реалды және қалайтын сапаларын саналы түрде түсіну (Реалды Мен
және Идеалды Мен);
б) өзі туралы таңымдық және когнитивті көзқарастары ( Мен бақылаушы объект
ретінде);
в) өзіне деген сезімталдық, эмоциональды көзқарастары.
Р.Чамата пікірінше, адамның туылғаннан бастап, өзіндік сан-
сезімнің көріністері бар.
Ағзаның бірлігі мен жекеленген жүйке жүйесі, жеке адамның ең негізгі
материалы болып табылады. Өзіндік сана- сезім бұл процесс әр түрлі
баспалдақтан өтетін даму.
Генетикалық сана бірініші, ал сана- сезім екінші көрсетіледі.
Заттық сана баланың дүниеге келгеннен бастап, мысалы, тануы, жаңғыртуы, ал
өзіндік сана- сезім 2-5 жаста өзінің орнын сезгенде барып қана пайда
болады.
Жеке адамның дамуы жоғары болса, оның әрекеті мен қылығы да жоғары
болады, оның өмірлік жолының дұрыс болуы өзіндік сана- сезімге байланысты.
Өзіндік сана- сезімді адамның жан дүниесінің айнасы ретінде көрсетуге
болады.
Таным процесстері, сыртқы дүниедегі таным объектілері арқылы
адам өмірінде басқа адамдар бар екенін сезінеді. Бұл процесстерінің бәрі
қажеттіліктер, субъектіге жеке адам сияқты қарым- қатынас, өзіндік сана-
сезімнің динамикалық бірлігі, білім және оған деген қарым- қатынасы
интелектуальдылығы және аффективті тәрізді талай көзқарастарды шет ел және
кеңес психологтары өз еңбектерінде қарастырған.Әр түрлі психологиялық
мектептерінде Л.С.Выготский, А.Л.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.И.Мясищев,
А.А.Бодалев т.б., өздерінің көзқарастары бойынша дамытуға көптеген еңбек
сіңірді.
И.М. Сеченов өзіндік сана-сезім тұжырымдамасында адам шексіз
көзқарастарды өз деңгейінен алады.Олардың біреуі жәй ғана именшек, ал
екіншісі дененің ішкі дүниесінен және анықталмаған терең сезім бар.
Түйсіктегі соңғы процесстердің анотомиялық жүйе болуы, сезгіштік жүйесі деп
атады.
Адамда жекеленген затты түйсіну болмайды. Сезгіштік жүйесі
араласпаса, берілген әрекеттің жоғары сезгіштік органы эквивалентті
тәрізді сыртқы дүниені сезеді. Өзіндік сана- сезім жеке адамды құрайтын
белгілер- адамды қалыптастыруы.
И.С.Конның айтуынша, адам өзін қоғам арқылы көрсете алады. Бастапқыда
басқалар арқылы бағалайды, ал содан басқаларды өзі арқылы бағалайды.
Психологияда алғашында рефлексия ұғымы психикалық процесстердің өмір
сүруін түсіндіретін принцип ретінде қарастырылады. Ал, қазіргі кезеңде
рефлексия зерттеудің бір тәуелсіз пәні болып отыр (С.Қ.Бердібаева) .
Қазіргі шет елдік зертеулерде рефлексия ұғымы сирек қолданылады.
Әрине, бұл рефлексия жайлы зертеулердің жоқ дегенін білдірмейді.
Рефлексивті процесстер көбінесе басқа басқа бір терминдермен суреттеледі,
мәселен, recursive thinking ( рекурсивті ойлау)(Д.Вейс) суреттеледі,
self – referent thought (өзің туралы ойлану) (А.Бандура). Тағы бір
бағыттардағы жұмыстарда рефлексия ұғымы адамның мен феномені мәселесі
төңірегінде қарастырылады, мұнда рефлексия негізінен өзіңді тану self -
awarentss
(С. Дьювел. Р.Виклунд), өзіңді тексеру (self – control) (Д.Миченбаум),
өзіңе зейін қою (self- attention) (А. Фенингстейн) деген мағына беріледі.
Рефлексияны нақты экспериментальды зерттеулер әлеуметтік психологияда
(У.Джеймс), адамның әлеуметтік мен ұғымында көп зерттелді.
Кеңестік психологияда рефлексия мәселесінің дамуы бес сатыда тұрады
(И.Н.Семенов). И.Н.Семеновтың пікірінше, рефлексияның дәстүрлі мәселесі
рефлексия психологиясының пәнаралық өзара қатынас сферасын кеңейту,
этнографиямен (М.Мұқанов), психосемантикамен (В.В.Столин).
Рефлексияны түсінуге өте көп мәнді үлес қосқан С.Л.Рубинштейн болды.
Оның пікірінше, рефлексия адам санасының дамуының белгілі бір деңгей, адам
ойша өз өмірінің шегінен шығады және одан тыс позицияға барады. Сондай-ақ
рефлексия теориялық ойлау мен өзіндік сана мәселесіне байланысты
экспериментальды зерттеулер аясында көп қаралды (А.З.Зак). Сонымен бірге,
интеллектуальды рефлексия мәселесі де эксперимент түрінде зерттелінді.
Ж..Пиаже өзінің соңғы жұмыстарында рефлексия мәселесін арнайы зерттеді.
Рефлексия психологияның құрылуы ХХ ғасырда рефлексия ұғымының тек
психологизациясы ғана емес,оны психикалықты түсіндіруші принциптен
(У.Джеймс,Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн) экспериментальды теориялық
зертеуге өтумен (А.З.Зак, И.Н.Семенов т.б.) сипатталады. Рефлексия
психологиясы екі бағытта дамыды – бірі логикалы – математикалық талдау және
конфликтілі қарсыласуды рефлексивті басқаратын интелектуальды процесстер
(В.А.Лефевр), екіншісі- ойлаудың творчестволық процесінің дамуындағы
конфликтілі жағдайдағы интелектуальды, жеке бастық рефлексиялардың өзара
әрекетін жүйелі- психологиялық зертеулер (И.Н. Семенов, С.Ю.Степанов)
сипатталады.
Этногенетикалық ықпалда рефлексияның әлеуметтік өмірдің проблемді
эпизодтардағы рефлексияның ролі көрсетіледі, мәселен адамның әрекеті
ережелерге көнбегенде, ол өзі өзінің міңез-құлқын басқаша құрастыруға
мәжбүр болады. Р.Хареннің пікірінше, рефлексия адамдар арасындағы қарым-
қатынаста әлеуметтік әрекеттердің адекваттылығын, толықтылығын қамтамасыз
ету үшін негізгі механизм болып табылады.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясында адамдардың
өзара қарым-қатынас, сонымен қатар өзіндік сан- сезімнің психологиялық
механизмдері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Адам арасындағы
қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік, дара және топтық, тең
құқықты және тәуелді, қарама-қарсылықты және дай-дамайлы.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясының негізгі бағыт-бағдары:
Мен - Басқа жүйесіндегі арақатынас. Қарым-қатынас барысында пайда
болатын тұлға аралық қатынастарды танып білу, адамдардың бірін-бірі тану
мен түсіну механизмін зерттеу, олардың ортақ қызметін ұйымдастыру тәсілін
анықтау, бір адамның екінші адамға ықпал етуінің жолдары мен мүмкіндіктерін
айқындау.
1. Топ - Мен жүйесіндегі арақатынас. Әртүрлі әлеуметтік жағдайлардың
адамның мінез-құлқы мен тұлғалық ерекшеліктеріне ықпалын зерттеу.
Адамның әлеуметтік ұстанымдары, әлеуметтік көзқарастары, топ және
қоғам адамның тұлғасын қандай жолдармен қалыптастырады және өзгертеді?
Әлеуметтену – даму барысында әлеуметтік құндылықтарды, нормаларды әр
адамның өз бойына сіңіру үрдісі.
2. Мен - Топ. Жеке адамның өзіндік сана- сезімі әлеуметтік
жағдайларға, қоршаған ортаға жасаған белсенді ықпалы. Әрбір адам - өз
өмірінің, өз әлеуметтік байланыстарының қожасы, басқа адамдармен қарым-
қатынастағы рөлдері мен орындарының жасаушысы ретінде қарастырылады.
Сонымен, жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясының негізгі
мәселесі – адами қарым-қатынастың тұлға аралық және топаралық формаларын
танып-білу, ортақтасудың пайда болуы мен қызмет етуін және жеке тұлғаның
өзіндік сана- сезімінің қатынас барысында әлеуметтік-психологиялық
қасиеттерінің қалыптасуын зерттеу.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясы адамдармен топтардың
әлеуметтік мінез-құлықтарының, сонымен қатар әр адамның өзіндік сана-
сезімінің заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Жеке адамдардың өзіндік сана-
сезім – мінез-құлыққа әлеуметтік ықпал етудің тиімді тәсілдері мен
технологияларының жиынтығы.
Қарым-қатынас психологиясының маңызы зор. Адам өмірін қарым-
қатынассыз, арақатынассыз, топішінде және топаралық қатынассыз елестетудің
өзі қиын.
Әлеуметтік перцепция туралы түсінік
Тұлғааралық қарым-қатынастың пайда болуы мен нәтижелі дамуы отан
қатысушылардың өзін-өзі және өзара түсінісуіне байланысты. Адамдар бірін-
бірі қалай, қай деңгейде қабылдайды, түсінеді, сезімдері мен қасиеттерін
қалай бейнелейді, өзге арқылы өзін қалай таниды, ортақтасу барысы да,
арақатынастары да соған байланысты. Сонымен, бір адамды екінші адамның
қабылдауы ортақтасудың міндетті құрамдас бөлігі ретінде шартты түрде
ортақтасудың перцепциялық жағы болып аталады. Әлеуметтік перцепция – қарым-
қатынас үрдісінде бірін-бірі өзін-өзі тану мен түсіну.
Бақылаушы бақыланушыны көргенде сыртқы физикалық сипаттарын
қабылдайды. Ең алдымен сыртқы түрін (дене мен киім пішімін) және тәртібін
(қимыл-қозғалысын) бағалайды. Сыртқы сипаттамасына қарай ішкі қасиеттері
туралы да тұжырым жасайды. Бақылаушы өзі берген бағаға орай бақыланушыға
белгілі көзқараста болады, оған деген ішкі эмоциялық қатынасын (ұнайды –
ұнамайды) орнықтырады. Бақылаушы бақыланушының сыртқы түріне қарай оның
психологиялық қасиеттерін таразылап, одан не күтуге болатынын алдын-ала
болжап, ол адамға қатысты өз іс-әрекетін белгілейді.
Әлеуметтік перцепция құрылымы – адамның сыртқы келбетін қабылдау
арқылы оның тұлғалық психологиялық ерекшеліктерін бағалау, талдау және оған
орай өз эмоциялық қатынасын анықтау, соның негізінде бақыланушының іс-
әрекетін болжау. Назар алатын жәйт: сыртқы бейнесіне қарап біз
бақыланушының ішкі дүниесін оқып, түсінгендей боламыз, оған байланысты
өзіміздің сезімдеріміз арқылы іс-әрекетімізді анықтаймыз. Жалпы айтқанда,
әлеуметтік перцепция барысында өзгеге эмоциялық баға беріледі, оның
әрекеттерінің себептерін түсінуге тырысымыз, тәртібін алдын-ала
жоспарлаймыз, өз тәртібіміздің бағытын белгілейміз. Мысалы, кімге сынақты
қалай тапсыруға болатынын, кімге пара беруге болатыны, кімге дауыс көтеруге
болатынын алдын-ала сеземіз.
Әлеуметтік перцепцияның қызметтері:
- өз-өзін тану,
- ортақтасу серігін тану,
- түсінісу негізінде өзара іс-әрекет ұйымдастыру,
- эмоциялық қатынас орнату.
Әлеуметтік перцепцияның барысын зерттегенде екі аспекті көзге түседі.
Бірінші перцепцияның барысын субъектісінің психологиялық және әлеуметтік
ерекшеліктерімен байланысты болса, екінші тұлғааралық бейнелеу механизмін
талдаумен байланысты
Адамдар бірін-бірі қабылдағанда, бағалағанда олардың жасына,
жынысына, ұлтына, мамандығына, жеке мінездемесіне орай өзгешеліктер
байқалады. Мысалы, жасына қарай. Балалар алдымен адамның бет қимылдарына
қарап бағалайды. Ересектермен салыстырғанда, балалар көбінесе сыртқы
белгілерге (киім, көзәйнек, шаш) бейімделген. Әлеуметтік статусына орай
назарға алынатын жайттар: мұғалім мен шәкірттер бір-бірінің әртүрлі
қасиеттеріне мән береді. Ұстаздар, ең алдымен, оқушының тәртібіне көңіл
аударса, студенттер мен шәкірттер олардың әділдігін, білімдарлығын
бағалайды.
Қабылдаудың субъектісінің ішкі психологиялық және әлеуметтік
ұстанымдары басқа адамды қабылдау барысында, әсіресе, бейтаныс адам туралы
алғашқы әсер қалыптасқанда, өзіне тән белгілі әлеуметтік перцепцияның
схемасына орнықтырады. Мысалы, бай адам үшін 100 теңге аз болса, кедей үшін
ол маңызды ақша болады. Аласа бойлы бастықты адамдар биік бойлы деп санаса,
дәл сондай бойлы қатардағы қызметкерді қысқа бойлыларға жатқызады.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясы қабылдау объектісінің
де психологиялық қасиеттерін зерттейді. Бақыланушының қай жақтары ортақтасу
серігі үшін аса маңызды? Бақыланушының қандай жақтары бақылаушы үшін көп
ақпарат береді? Ортақтасу серігін бағалағанда, адамдар ең алдымен неге
назар аударады? Анасына қарап қызын ал мақалы әлеуметтік перцепцияның бір
көрінісі. Анасының психологиялық қасиеттерін қызына да тән деп санаймыз, ал
шындығында, олай бола бермейді.
Бақыланушының маңызды жақтарына мимикасы (бет қимылы), сезімдерін
айқындайтын қол қимылы (киім, шашы), дауысы мен сөзінің өзгешеліктері
жатады. Осының бәрі ортақтасудың бейсөз тәсілдеріне жатады.
Бейсөз тәсілдері ұлттық және ұлтаралық сипатта болуы мүмкін. Мысалы,
басын не шашын сипалап тұру – сенімсіздікті, дайын еместікті білдіреді.
Саусақтардың ұштарын қосу – ұялу, бағыну белгілері.
Белгілі ұлттық-мәдени ортада өскен бала әртүрлі сезімдерді айқындайтын
(экспрессиялық) тәсілдерді бойына сіңіреді.
Қарым-қатынас барысында өзін-өзі, өзгені білу және тану
механизмдеріне идентификация, эмпатия, аттракция, рефлексия жатады.
Идентификация - өзгенің орнына өзін қойып, оның ішкі дүниесін түсіну,
өзгені тану тәсілі, өзін өзгеге ұқсату. Идентификациялану барысында өзгенің
құндылықтары, мінез-құлықтары, әдеттері өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Макенова М
Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050503- психология
Алматы 2010
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Жалпы және қолданбалы психология
кафедрасының меңгерушісі
психол.ғ.д.,профессор ________ Сангилбаев О.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктері
050503- психология мамандығы
Орындаған Макенова М
Ғылыми жетекшілер:
Психол.ғ.к., доцент м.а Аксакалова Ж. К
аға оқытушы Тукебаева С. А
Алматы 2010
Бекітемін
Жалпы және қолданбалы психология
кафедрасының мәжілісінде
____________2009ж.
кафедра меңгерушісі пс.ғ.д.,проф.
_________ Сангилбаев О.С.
4 курс 050503-Психология мамандығының студенті Макенова Мақпалдың
дипломдық жұмысты орындау кестесі.
Диплом жұмысының тақырыбы: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен
кәсіби қызметінің ерекшеліктері
№ Тапсырма мазмұны уақыты
1 1.Дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау. Қазан 2009 ж.
кез2. Зерттеу мәселесі туралы ғылыми
ең еңбектермен танысу.
3. Тақырыпты кафедрада тіркету,бекіту.
2 1. Зертеу әдістеріне сүйене отырып, Қараша 2009 ж
кезәдебиеттерге шолу жасау.
ең 2. дипломдық жұмысты дайындау жоспарын
жетекшімен бірге талдап,нақтылау.
3. Зерттеу проблемасына қатысты материалдар
жинау.
3 1. Тақырыптың өзектілігін ғылыми негіздеу. Желтоқсан 2009 ж
кез2. Зерттеу нысанын,пәнін,мақсатын,
ең болжамын,міндеттерін анықтау.
3. Зерттеу әдістемелері бойынша
психологиялық әдіс-тәсілдердің мазмұнын
оқып-үйрену,өз зерттеуіне қажеттілерін
анықтау.
4. Орындалған жұмыс туралы жетекшіге есеп
беру.
4 1. Дипломдық жұмыстың бірінші теориялық Қаңтар - Ақпан 2010 ж
кезбөлімін жазу.
ең 2. Жазылған бөлімді жетекшімен
талқылау,кеңес алу.
3. Зерттеу нәтижесін өңдеу,кесте,сызба,сурет
құру.
5 1. Жұмыстың екінші эксперименттік бөлімін Наурыз 2010 ж
кезжазу.
ең 2. Тәжірибелік-эксперимент жүргізуге қажетті
әдіс-тәсілдерді жүзеге асыру.
3. Қорытындыларды жүйелеу.
4. Ұсыныстар даярлау.
6 1.Зерттеу жұмысының барлық бөлімін өңдеу. Сәуір- мамыр 2010 ж
кез2. Қорытынды жазу.
ең 3. Жетекшінің ескертулері бойынша жұмыс
жасау.
4. Әдебиеттер тізімін құру.
7 1. Қосымшаның мазмұнын нақтылау. Мамыр 2010 ж
кез2. Дипломдық жұмысты талаптарға сай
ең компьютермен теріп,толық қарап шығу.
3. Жұмысты рецензентке оқуға беру.
Ғылыми жетекшілері:
Психол.ғ.к.,доцент м.а
Аксакалова Ж.К
Аға оқытушы
Тукебаева С.А
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Мектеп психологының өзін-өзі тануы мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ...
1.3. Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау
... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері
... ... ... ... ...
ІІ.ТАРАУ. МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
2. 1. Зерттеу мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Зерттеу әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Зерттеу
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.4.Зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау, интерпретатциялау,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”,
“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын
гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени
құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау,
кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз
жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама
табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе
оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын,
оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен
қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына
негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет
идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор
болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң
негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық
идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог
маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар
шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық,
этикалық принциптеріне сүйене отырып, мектеп психологының кәсіби өзін-өзі
қалай ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке
өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік
беретін көптеген мағлұматтар бар.
Алдымен психолог өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі
бақылау, өзін-өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.Максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде зерттелуі
(И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Психологиялық даму ерекшеліктерін шет елдік ғалымдардан Н.В. Кузьмина
[6], Ю.Н. Кулютк, А.А. Реан, Е.И. Степанова, П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев,
В.А. Сластенин [7], В.А. Якунин, И.А. Зимняя [8] және т.б. зерттесе,
отандық ғалымдар Қ.Б. Жарықбаев [9], С.М. Жакупов [10], З.Ә.Исаева, Г.К.
Ахметова, Ш.Т. Таубаева, М.А. Құсайынова және т.б. ғылыми еңбектерде
сарапталып өзіндік тұжырымдама берген.
Бірақ көптеген ғылыми еңбектерді қарастыра келе нақты мектепте
психологтың қызметінің ерекшеліктері туралы мәселелері әле де толық
зерттелмегеніне көзіміз жетті.
Яғни, жалпыға ортақ адамгершiлiк нормалары туралы бiлiмi, (танымдық
компонент), олардың қабылдауы мен сақтауы, адамгершiлiкпен таңдау
бiлiктiлiгi, жағымсыз ойларға рухани төзiмдiлiгi (мiнез-құлықтылық
компонент), ар-ұяты бойынша әрекет етуге ұмтылуы, әлемдiк дiндердiң рухани
құндылықтарын игеру (мотивациялық компонент).
Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың даму қарқыны адамзат баласының
талғамының өсуі, электронды есептеуіш (комьпютер) құралдарының кең көлемде
қолданылуы, интернеттің т.б. ақпараттық құралдардың пайда болуы, білім беру
саласында жаңа технологиялық әдістерді енгізуге ықпал етуде. Осы орайда
мектеп психологының қызметінің мәні ерекше. Қоғамның даму жағдайы
педагогтар мен психологтардың алдына тұлғалық және кәсіби даму,сондай-ақ
оқушы тұлғасының мектеп жағдайында даму проблемасын, ол жедел өзгеріп
отыратын жағдайларда табысты әлеуметтену, үнемі өзгеріп отыратын өмірлік
болмысқа психологиялық және моральдық әзір болу.
Мектептегі психологтың пайда болуымен мектеп педагогтарының үстінен жүк
түскендей болды. Өйткені әр баланың психикалық күйін, оның психика-лық
денсаулығын, оның тұла бойындағы ерекшеліктері мен қабілет-қасиетте-
рін,оның икемділігі мен қызығушылықтарының әр нәтижесін психолог қада-
ғалап, зерттеп отырады. Әр оқушыға тұлғалық индивидуалды профиль жаса-лады
(тест Кеттелла),оның ішіне мінездің негізгі ерекшеліктерінен басқа,сен-
сомоторлы реакциялардың жылдамдығы мен темперамент, психикалық про-цестер:
қабылдау,ес,сөйлеу,ерік-жігер,қиял және т.б. кіреді.
Сондықтан мектепте психологиялық-педагогикалық көмек беретін психолог
маманның қызметінің өз деңгейінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, диплом жұмысының тақырыбын
Мектептегі психологының өзін -өзі тану мәселесі мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктері -деп таңдауға себепші болды.
Зертеудің мақсаты: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен және
кәсіби қызметінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу обьектісі: Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен
кәсіби қызметінің ерекшеліктерін анықтау үшін мектеп психологтары мен
психологтар тобы алынды.
Зерттеудің теориялық мәні: Мектептегі психолог қызметінің қалыптасу
үлгісі мен тәжірибелік эксперименттер жүргізіледі.
Зерттеу пәні: Өзін-өзі тануы және кәсіби қызметінің ерекшелігіне
байланысты мектеп психологтары мен психологтар тобы зерттеуге тартылады.
Зерттеуде қолданылған әдістемелер:
1. Т. Лиридің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтауға арналған
әдістемесі.
2. Мен кіммін әдістемесі.
3. Дембо-Рубинштейн өзіндік бағалау шкаласы.
4. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерін сипаттайтын модельді түсініктер
әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Мектептегі психолог қызметін ғылыми негізде
талданып, психологтардың психологиялық даму ерекшеліктерінің өлшемдері
мен көрсеткіштері жасалды.
Зерттеудің болжамы:
а) Егер мектеп психологының өзін-өзі тануы саналы түрде жүзеге асса,
онда кәсіби қызметінің ерекшеліктері арта түседі;
ә) Мектеп психологының қызметінің дұрыс ұйымдастырылуы, өзін-өзі
тануына, саналы түрде түсінуіне, құндылық бағыт-бағдарының қалыптасуына
ықпал етеді.
Қосымша болжам:
Мектеп психологының өзін-өзі тануы және кәсіби қызметінің
ерекшеліктері, өзін-өзі бағалауына, өзін-өзі жетілдіруіне, өзіндік сана-
сезімінің дамуына ықпал етеді
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбына қатысты теориялық мағлұматтарды талдау;
2. Психологтың өзін-өзі тану, өзіндік сана сезім, өзін-өзі бағалау
туралы шет елдік отандық психологтардың еңбектерін теориялық
тұрғыда талдау;
3. Мектептегі практик- психологтың қызметінде өзін-өзі тануын, өзін-
өзі бағалауын кәсіби маман ретінде өзін-өзі жетілдіру мәселесін
қарастыру;
4. Өзін-өзі тануына, өзіндік бағалауына, өзіндік санасына қалыптасуына
тұлға ретінде өзін-өзі жетілдіруіне мектеп психологының кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің алатын орны мен әсерін психологиялық
зерттеу;
5. Осы зерттеу мәселесіне, зерттеу өзектілігі,зерттеу болжамына сәйкес
зерттеу әдістерін іріктеу;
6. Зерттеу әдістерін жүргізу алғашқы эмперикалық мәліметтерін
жинақтау, сандық-сапалық мәліметтерін алу, интерпретациялау және
нәтижелерін қорытындылау.
Практикалық мәні: Мектептегі психолог қызметінің ұстанымдарын
басшылыққа ала отырып, оқушылардың психологиялық даму ерекшеліктеріне
эксперимент жасау және оны практикаға енгізу жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І- ТАРАУ. Мектеп психологының өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық психологиялық негіздері.
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде
зерттелуі (И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Адамның өзін-өзі тануының объектісі не деген сұраққа жауап іздеп
көрейік. Кез-келген адамнан өзің туралы не ? деп сұрасаң, онда әрбір адам
өзі туралы бірнеше жалпылама сипаттамалардан тұратын жауап бере бастайды,
мысалы: Мен көпшілмін, бірақ кішкене ұялшақтаумын, жалпы ақкөңілмін деген
сияқты. Сол себепті өзін-өзі тану процесінде де өз тұлғамыздың танығымыз
және зерттеп білгіміз келетін аймақтары мен сфераларын анықтау қажеттілігі
туады. Психологияда алғашқылардың бірі болып өзін-өзі танудың сфераларын
американ психологы У.Джемс белгіледі. Адам санасындағы таным элементтері
ретінде ол физикалық тұлғаны, әлеуметтік тұлғаны, рухани тұлғаны бөледі.
Физикалық тұлға- бұл адамның тәні және адамға қатысты барлық
нәрселер: киімі, отбасы, жағдайы, өзінің еңбек өнімдері.
Әлеуметтік тұлға- бұл өзге адамдар тарапынан біздің тұлғамыздың
мойындалуы. У.Джемстің айтуынша, адамды қанша индивид тұлға деп мойындаса
және ол туралы пікірлері болса, онда сол адамда сонша әлеуметтік тұлға
болады.
Рухани тұлға- бұл сананың жеке күйлерінің нақты алынған рухани
қабілеттер мен қасиеттерінің бірлігі. Тұлғаның аталған үш типі иерархиалы
түрде ұйымдасқан. Ең жоғарғы деңгейінен рухани тұлға орын алады,
төменгісінде- физикалық, әлеуметтік тұлғалар аралық орын алады. Демек,
У.Джемс бойынша өзін-өзі тану физикалық, әлеуметтік және рухани
деңгейлерде жүзеге аса алады. Кеңестік психологияда ғалымдардың басым
бөлігі адамдардың биоәлеуметтік табиғаты туралы қағиданы ұстанады. Осыған
сәйкес оның биологиялық және әлеуметтік қасиеттері ажыратылады. Сондықтан
ғылымда ұзақ жылдар бойына адамның екі түрлі деңгейде ұйымдасуы туралы
түсінік жетекші болды, яғни индивид және тұлға ХХ ғасырдың 80 жылдарынан
бастап қана аралық айнымалы- әлеуметтік индивид ұғымы енгізіледі. Атап
айтқанда, кеңес психологы, В.В.Столин адамның үш түрлі деңгейін бөледі:
организм, әлеуметтік индивид және тұлға.
Биологиялық индивид ретінде (организм) адам жүйке жүйесінің типі,
мидың нейродинамикалық қасиеттері, түрлі биологиялық қасиеттері бойынша
сипатталады.
Әлеуметтік индивид қоршаған әлемді меңгеру қабілетімен, білім мен
білікті, жүріс-тұрыс нормалары мен ережелерін игеру қабілетімен
сипатталады. Тұлға рет таңдау қабілетіне, өзінің өмір жолын құру және
қоршағандармен қарым-қатынас жасау жүйесінде өз жүріс-тұрысын реттеу
қабілетіне ие.
Тұлғалық – мінез-құлықтық ерекшеліктері: адамның өзге адамдарға
қатынасы (кеңпейілділік, көпшілділік, сыпайылық және т.б.); іс-әрекетке,
еңбекке, оқуға қатынасы (еңбекқорлық және т.б.) өз-өзіне қатынасы (өзін-өзі
сыйлау, сенім, сенімсіздік); заттарға қатысы (ұқыптылық, тазалық);
табиғатқа, өнерге, ғылымға және т.с.с. қатынасы көрініс табатын тұлғаның
сапалары мен мінез-құлық қасиеттері. Тұлғаның мотивациялық құндылықтық
сферасы- адамның өз іс-әрекеті мен жүріс-тұрысын анықтайтын өзінің
қызығушылықтары мен мотивтерін, құндылықтарын тануы;
Тұлғаның эмоционалды-еріктік сферасы-өзінің эмоционалды күйлерін,
сезімдерін, стресс жағдайларына жауап беру тәсілдерін, мақсатқа
ұмтылушылықтарын, қайсарлығын тануы; Қабілеттер мен мүмкіндіктер сферасы-
адамның тіршілік әрекетінің, түрлі сфераларындағы өз қабілеттерін талдауы,
ойларын жүзеге асыру үшін өз мүмкіндіктерін бағалауы.
Тұлғаның танымдық сферасы- психикалық үрдістердің, қызметтерін сезінуі
мен ұғыну, мысалы: қабылдау, ес, ойлау, қиял, ақыл-ой және т.с.с.
Сыртқы келбет және темперамент ерекшеліктері сферасы- адам өзінің
сыртқы келбетін, түрін, жүрісін, сөйлеу, өзін-өзі ұстау, мәдениетін және
темпераментті анықтайтын қасиеттерді талдайды.
Өзге адамдармен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынас сферасы-адам өзінің
өзгелермен жақын және алыс адамдармен байланысын өзара әрекетін талдайды.
Іс-әрекет сферасы-адам қандай білім, білік дағдыларды, меңгерген және
оларды өмірде және іс-әрекет барысында қалай пайдаланады, соны білуі қажет.
Өзінің өмірлік жолы сферасы- әрбір адам қандай да бір дәрежеде
өткен өмірін талдайды, қандайда бір қорытынды шығарады, болашыққа жоспар
құрады, өз тұлғасына болжам жасайды.
Бұл схеманың шартты екендігі белгілі, мұнда өзін-өзі талдауға және
өзін-өзі тануға болатын тұлғаның және адам өмірінің түрлі қырларын
бейнелеуге мүмкін емес.
Схема тек біз өзімізде нені тани аламыз соған бағыт береді. Енді өзін-
өзі танудың аймақтарын белгілейік. Дәстүрлі психологияда өзін-өзі танудың
екі аймағын бөледі: сана және бейсана, алайда кейбір концепцияларда
жоғарғы бейсана сияқты тағы бір аймаққа назар аударылады. Осылайша, З.Фрейд
тұлға құрылымында Эго немесе Мен, Супер-Эго немесе –Мен және Ит немесе ол
сияқты аймақтарды бөледі. Эго немесе Мен толығымен сана сферасында жатады
және шынайылық принципіне бағынады, супер-Эго немесе жоғары- Мен бір
мезгілде сананың да бейсананың да сферада жатады және түрлі қоғамның
нормалар, құндылықтар, тыйымдарды білдіреді, Ид немесе Ол инстинктер кезі
болып табылады және бейсара сферада орналасады. Әрі қарай В.Г.Маралов
к.Юнгтың тұлғаға берген құрылымын талдайды. Яғни, Эго- адамның шынайы Мені,
Маска-адамның өзге адамдар алдындағы бейнесі; Көлеңке- адамның өзі
жақтырмайтын, мазасыздық тудыратын тұлғалық сапалары ығыстырылатын бейсана
аймағы, және соңғысы мифтерден, аңыздардан көрініс беретін архетиптерден
тұратын ұжымдық бейсана аймағы.
Сонымен қатар, В.Г.Маралов психологиядағы схема түрінде берілген
моделді мысалға келтіре отырып оның өзін-өзі танудың сферасы аймақтары
туралы біздің түсінігімізді кеңейтетіндігін айтады. Ал модель
құрастырушыларының құрметіне орай (Д.Лафт және Г.Ингром) Джогари терезесі
деп аталады.
Мінез- құлық акцентуациясының әр түрлі типтерінің өзін-өзі танудың
өзіндік ерекшеліктері мен сфераларына тигізетін әсері сияқты басқа да
ерекшеліктеріне қатысты да осындай мысал келтіруге болады.
Өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі бақылау, өзін-
өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады.
Өзін-өзі бақылау. Бұл өзін-өзі, өз жүріс-тұрысын, әрекеттерін, ішкі
әлемінің оқиғаларын бақылау арқылы өзін-өзі тану тәсілі. Бір кездері
психологияның негізгі әдісі ретінде болған және интероспекция деп аталған
өзін-өзі бақылаумен адамзат бұрыннан таныс. Кейінен бұл әдістен негізгі
әдіс ретінде бас тарты, себебі ол ете субьективті және адам психикасының
нақты бейнесін бере алмады, алайда өзін-өзі танудың тәсілі ретінде үлкен
мәнге ие.
Өзіндік сана мәселесімен айналысатын барлық зерттеушілер оның
құрылымының күрделі екендігін айтады және оны көптеген компонеттерден
тұратын жаратылыс терінде қарастырады. Әдетте, өзіндік сананы екі
құрылымдық компонентін бөледі: өзін-өзі білу және өзіне қатынасы
(М.И.Лисина), И.И.Чеснокова өзіндік сана құрылымының үш компонентін бөледі:
танымдық (өзін-өзі тану), эмоционалды (өзіне қатынасы), еріктік (өзін-өзі
ретеу). Л.Д.Олейник өзіндік сананың құрылымының алты компоненті үлгісін
ұсынады: өзін-өзі сезіну, өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі сынау,
өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеу.
Өзін- өзі танудың дамуымен, оның ерекшеліктерімен байланысты мәселелер
өте аз зерттелген. Осы бағытта А.Г.Спиркиннің, М.И.Лисинаның,
И.И.Чеснокованың жұмыстарын атап өту қажет.
И.И.Чеснокова өзін-өзі тануды процесс ретінде қарастыра отырып, оның
когнитивті, эмоционалды-бағалау және жүріс-тұрыс сияқты үш құрамдас
компоненттерінің өзінің ішкі процестерінің бірлігі арқылы өмір сүретіндігін
бөліп көрсетеді. Автордың пікірінше, өзін-өзі тану өзіндік сананың тіршілік
етуі мен көрінуінің, негізі. Адамның өзін-өзі тануы арқылы алған білімі
өзіндік сананың орталық ядросы болып табылады.
Көптеген психологиялық еңбектерді авторлар өзін-өзі танудың құрылымын
қарастырады. Соның ішінде И.С.Кон, Р.Бернс және И.И.Чеснокова өзін-өзі
танудың құрылымын үш құраушы компоненттерге бөледі.
● Когнитивті құраушысы немесе Мен бейнесі;
● Эмоционалды-бағалау компоненті немесе өзін-өзі бағалау;
● Жүріс-тұрыстың құраушысы немесе талаптану деңгейі.
Өзін-өзі танудың осы негізгі үш құраушысына толығырақ тоқталайық.
1. Мен бейнесі- индивиттің өзі туралы түсінігі. Индивиттің өзі
туралы түсінігі объективті білімдерге немесе субъективті пікіріне
негізделуі, негізделмеуіне қарамастан өзіне сенімді болып көрінеді. Адамның
денесі, қабілеттері, әлеуметтік қатынастар және тағы басқа оның көптеген
тұлғалық көріністері танудың пәні болуы мүмкін. Мен бейнесінің қалыптасуына
әкелетін өзін-өзі танудың нақты тәсілдері сан түрлі болуы мүмкін. Адам өзін-
өзі суреттей отырып, түрлі анықтауыштардың көмегіне жүгінеді: сенімді,
көпшіл, күшті, әдемі, және т.б. Олар негізінен ешқандай оқиғамен
байланыспайтын абстрактылы сипаттамалар болып табылады, бірақ адам сол
арқылы өзінің үйреншікті өзін-өзі тануының тәжірибесі арқылы жүзеге асады.
Бірінші жағдайда бала өзі туралы үлкен эмоционалды күшке ие жанама
білімдерді жинақтайды; екіншісінде- баланың өзі туралы білімі нақтырақ
сипатқа ие болады. Дәл осы мағынада қарым-қатынас тәжірибесі өзі-өзінің
бейнесін қалыптастыруы кезінде, негізінен оның аффективті бөлігінің
құрылуына материал тасымалдайды, ал жеке тәжірибе, эмоционалды бояулармен
аз өрнектелгендіктен, бейненің когнитивті бөлігіне адамның өзі туралы және
өзінң мүмкіндіктері туралы нақты білімдерді жеткізеді.
Сонымен, авторлардың пікірінше өзін-өзі бейненің когнитивті белігін
өзі туралы нақты білімдермен қамтамасыз ететін баланың жеке тәжірибесімен
байланысты. өзін-өзі бағалау (өз бейнесінің аффективті бөлігі) бала үшін
эмоционалды мәні бар қарым-қатынас тәжірибесіне байланысты. Кеңес
психологтарының бірқатар жұмыстарында іс-әрекеттің жоғарғы деңгейде
қалыптасуы көп жағдайда оны қалай бағалағанға байланысты болатындығы
көрсетілген. Өзінің қабілеттерін дұрыс бағалаудан көрінетін баланың өзіне
адекватты қатынасы, Л.С.Сапожникованың пікірінше әлеуметтік ықпалдың, мінез-
құлықтың ішкі реттеуіштеріне айналуына шешуші жағдай туғызады. Басқаша
айтқанда, адамның өзін және өз іс-әрекетнің нәтижелерін дұрыс бағалауы,
оның крийтерилерінің адекваттылығы, дифференциалдығы, объективтілігі өзін-
өзі тану мен өзіндік сананың әсерлі механизмі болып табылады. Өзін-өзі
танудың қызметі фундаментальды болып табылады, себебі ол өзіндік сананың
барлық басқада қызметтерінің негізінде жатады. Ол эволюциялық тұрғыдан
алғанда генетикасы бойынша бірінші орын алады және тұлғаның өзіндік
санасының онтогенетикалық даму негізінің негіщі. Үлкен мәнге ие болу
салдарынан, өзін-өзі тану тек сана мен өзіндік сана мәселелерінің
төңірегінде ғана емес, сонымен қатар жалпы таным психохологиясында да
зерттеу пәніне айналды. (Дж.Бруннер, 1977; Г.Я.Розен, 1977 және т.б.).
Өзін-өзі тануды зерттеу кезінде екінші бағыттың өкілдері өзіндік сананың
құрылымын емес, танымды талдайды және өзін-өзі тануды танымның аспектісі,
іс-әрекет түрі ретінде қарастырады.
Г.Я.Розен таным психологиясына арналған еңбектерінде аталған зерттеу
аймағының құрылымын қарастырады және оның төмендегідей компонеттерін
бөледі:
А. Танымдық нақты механизмдерін, процестері мен шарттарын зерттейтін
танымның жалпы психологиясы.
Б. Жеке салалардағы танымдық процесстерді зерттеумен шектелген жеке
пәндер:
1. Ғылыми таным психологиясы
2. Көркемдік таным психологиясы
3. Күнделікті өмірдің түрлі салаларындағы практикалық таным
психологиясы:
а) үйреншікті таным психологиясы
б) адамдардың бірін-бірі тану психологиясы
в) өзін-өзі тану психологиясы
Г.Я.Розеннің айтуынша, өзін-өзі тану әдіснамалық тұрғыдан, өзіне ең
жақын болып келетін кең ауқымды мәселелерді қамтитын салаға, яғни
адамдардың бірін-бірі тану психологиясына бағынады. Автордың пікірінше,
өзін-өзі тану үшін әлеуметтік перцепция аймағында жүзеге асатын процестер
мен механизмдер маңызды болып табылады.
Г.Я.Розен осы механизмдер мен процестерді келесідей түрлерге
жіктейді:
а) стереотипизация, категоризация
б) біздің мінез-құлқымыздың жеке фактілеріне негізделетін логикалық ой
түйіндер;
в) адамдардың өзі туралы, өзгедер туралы пайымдауы;
г) өзін-өзі сенінуі;
д) проекция тура әлеуметтік перцепциядағыдай, тек кері белгісімен;
е) ореол эффектісі;
ж) өзі туралы бір кездері қалыптасқан пікірлердің тұрақтылығы;
з) алдын-ала ойланған пікір;
и) тұлғаның имплицидті теориясы
Г.Я.Розеннің ойынша, өзін өзі тануда өзгелерді тану кезінде
қолданылатын әдістерді пайдалануға болады. Өзін -өзі тану ... танымның
сыртқы әдістерін де қамтитын түрлі когнитивті процесстердің өте күрделі...
жүйесі болып табылады. Бұл жүйені автор төменде келтіреді.
А. Алғашқы ақпарат көздері:
1. Ешбір саналы түрде күш жұмсауды қажет етпейтін, еріксіз пайда
болатын сезімдер
2. Өткен басстан кешкен оқиғалар мен іс әркеттер туралы естеліктер
3. Объективті бақылауға келетін іс-әрекеттер
4. Іс-әрекет өнімдері
5. Қоршағандардың пікірлері мен айтқан сөздері
Б. Талдау және синтез:
1. Әдістердің көмегімен бастапқы алынған мәлісеттерді тексеру
2. Бөгеттер мен бұзылыстарды жөндеу мақсатымен түзеулер енгізу
3. Өз тұлғасының гипотетикалық үлгісін құру.
Өзін-өзі тануды осы тұрғыдан Н.В.Крогиус зерттеді. Оның зерттеу жұмысы
адамдардың бірін-бірі тануы мен конфликтілігі іс-әрекеттегі өзін-өзі
танудың өзара байланысын анықтауға бағытталды. Аталған зерттеулер өзін-өзі
бағалаудың адекваттылығы мен өзге адамдардың берген бағасы арасында
жағымды коррелляцияның болатындығын көрсетті. Автор өзін-өзі танудың
ерекшеліктері мен өзге адамдардың танымы арасындағы байланыстың аталған
құбылыстардың жағдайға, іс-әрекет сипатына тәуелділігінің көп мәнге ие
болатындығын атап көрсетеді. Осылайша, үйреншікті жағдайда сыналушылар
өзгелерді талдау кезінде олардағы ең маңызды белгі деп, өздерінде оның
көрініс табатындарын айтады.
Өзін-өзі тануды қоршаған орта туралы ақпарат өзін-өзі қабылдаудың
пәндік аймағы және адамның іс-әрекеті субъектісі өзі туралы ақпараты
спецификалық түрде араласып жатады. Екінші типтегі ақпараттандыру когитация
процесінде жүзеге асады. Когитацияның мәні индивид өзін белгілі бір нақты
жағдайдан және оның қызметінің өрістеуіне себеп болатын қатынастар
жүйесінен тыс сезіне алмайды. Алайда, сонымен қатар әр сәтте оның зейіні не
өзіне, не өз қызметінің мазмұны мен жағдайына бағытталып отырады.
Өзін-өзі танудың жалпы екі түрін бөледі: еріксіз өзін-өзі тану және
мақсатқа бағытталған өзін-өзі тану немесе өзін-өзі талдау.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады. П.Р.Чаматаның айтуынша, адам өзі туралы негізгі білімді өз мінез-
құлқына өзгелердің берген бағаларын саналаудың нәтижесінде алады.
Өзіндік сана мен өзін-өзі танудың қалыптасуы – интерактивті процестер
екенін ескере отырып, біз В.С.Мерлиннің пікірімен келісеміз. Оның
пайымдауынша, тек іс-әрекеттің жемісті болуына септігін психикалық
қасиеттерді ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік бағалауға жиі ұшырайтын
психикалық қасиеттерді де жақсы саналауға болады.
Сонымен, өзін-өзі тану процесс ретінде адамның өзі туралы бір
білімінен екінші білімге үздіксіз жылжып отыруынан, жеке ситуативті
бейнелерден адамның өзі туралы тұрақты түсінігінің қалыптасуынан көрінеді.
Мұндай білімдер өзіндік сананың мазмұнына оның өзегі ретінде кіреді. В.В.
Столиннің айтуынша, өзін-өзі танудың, соңғы нәтижесі болып мен бейнесі
табылады. Демек, өзін-өзі тану іс–әрекет пен қарым– қатынас процесінде
адамның өзі туралы обьективті білімге қажеттілігінен пайда болатын өзін-өзі
бағалауға қатысты да осындай қызмет атқарады. Кеңестік психологияда өзін-
өзі бағаалауды тұлғаның өзіндік сана формаларының бірі ретінде
(Б.Г.Ананьев, М.И.Лисина, И.С.Кон, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова және т.б.),
тұлға ядросы ретінде (А.В.Захарова, А.И.Липкина) қарастырған.
Аталған түрлі зерттеу жұмыстары бір–біріне қайшы келмейді, керісінше
өзін-өзі бағалаудың мәнін ашуда бірін–бірі терендетіп, толықтырады. Өзін-
өзі тану адамның өзі туралы білімі және өзін-өзі қатынасы ретінде
(Ю.М.Орлов, Н.Д.Творогова); адамның өз бойындағы белгілі бір сапалар мен
қасиеттердің белгілі бір эталонмен байланысу дәрежесі туралы пайымдауы
(М.И.Боршиевский) ретінде анықталады. Өзін-өзі бағалау ұғымына берілген осы
анықтамаларда оның құрылымы, яғни когнитивті және эмоционалды компоненттері
(М.И.Боршиевский, А.В.Захарова, Д.В.Ольшанский, М.И.Лисина және т.б.)
бейнеленген. Өзін-өзі танудың нәтижесі өзін-өзі бағалаудың мазмұнды негізі
болып табылады, ал өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы білімінің әрі қарай
кеңеюіне, тереңдей түсуіне, оларды тұлғалық мағынаға толтыруға себепші
болады. Өзіне-өзі тану мен өзін-өзі бағалау арасындағы айырмашылық: өзін-
өзі тану процесуалды, үздіксіз даму сипатына ие, ал өзін-өзі бағалау
белгілі бір кезенде адамның өзін-өзі тануын тежейді. Өзін-өзі бағалау
адамның өзін-өзі жеке және сонан соң жалпы бағалауы арқылы тануының
нәтижесі.
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі бақылау- адамның өзін-өзі тануға емес, өзіне бағытталған
процессс. Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тану шынайы индивидтің өзіндік санасы.
Интроспекция- таза психиканы адамның өзін-өзі бейнелеуі. Интроспекцияны
мойындау адамның өзін-өзі ешбір материалдың араласысыз тануын мойындамау
өзін-өзі тануды, өзіндік мойындамау.
Өзін-өзі бақылау психикалық күйді, іс-әрекетті ой мен сезімді, сапаны
анықтауға, оларды салыстырып, интерпрециялауға мүмкіндік береді. Өзін-өзі
сипаттау, өзіне өзі есеп беру өзін-өзі бақылаудың нәтижесі болып табылады.
И.И.Чеснокова өзін-өзі бақылаудың екі түрін бөледі:
1. тұлғаның шынайы табиғатына мінез құлқының сәйкес келуінен көрінетін
тура өзін-өзі бақылау;
2. жасырын, бұл жағдайда мұндай сәйкестіктің болмауына байланысты
тұлғаға психологиялық қорғаныстың түрлі формаларын
қолдануға мәжбүр болады.
Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеудің табиғатын түсіну үшін
К.А.Абульханова-Славскаяның берген анықтамаларын келтірген жөн:
1. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің әрбір сәтінде субъектінің күйі мен
жалпы ұстанымын ескеру арқылы жүреді;
2. өзін-өзі реттеу субъектінің іс-әрекет міндеттеріне 1 қатынасына
байланысты жүзеге асады;
3. өзін-өзі реттеу адамның аталған іс-әрекетке қабілетітілігі мен
даңғысының деңгейіне байланысты;
4. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің субъективті және обьективті
қиындықтарын жеңуді болайды.
Сонымен өзін-өзі танудың негізгі механизмдері болып, өзін-өзі
бақылау, рефлекция, идентификация және өзін-өзі бақылау (самоконтроль)
табылады.
Қорыта келгенде, өзін-өзі тануды зерттеу кезінде авторлар
(А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.Ф.Сафин, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова)
төмендегідей жғдайларды бөліп көрсетеді:
1) өзін-өзі танудың құрылымдық компоненті болады;
2) өзін-өзі танудың бейнелегіш және әлеуметтік табиғаты болады;
3) өзін-өзі тану бұл адамның өзін-өзі іс - әрекет және қарым-қатынас
субъектісі ретінде тануы;
4) өзін-өзі тану –бұл тұлғаның өзіндік санасын мазмұнға толтыру
процесі;
5) өзін-өзі тану күрделі, көп деңгейлі процесс;
6) өзін-өзі танушы тұлғаға өзін-өзі танудың субъектісі де, обьектісі
де.
Жеке адамның өзіндік сана- сезімінің қалыптасыуына қоғамдық сананың
ролі ерекше.
А.Т. Спиркиннің пікірінше, адамның өзіндік сана- сезімі, адам
қалыптасқан кезден басталады. Және ертедегі дәуірден кейінгі даму
кезеңдеріне байланысты. Бұл көзқарасты қабылдассақта, өзіндік сана-
сезімнің айырмасы ретінде әлеуметтік- психологиялық міңез- құлық сана-
сезімнің дамуына әсер етеді.
Өзіндік сана-сезімнің құрылымынан мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) Өзінің менің жақын және алшақ мотивтері мен мақсаттарын саналы түрде
түсіну;
ә) өзіні реалды және қалайтын сапаларын саналы түрде түсіну (Реалды Мен
және Идеалды Мен);
б) өзі туралы таңымдық және когнитивті көзқарастары ( Мен бақылаушы объект
ретінде);
в) өзіне деген сезімталдық, эмоциональды көзқарастары.
Р.Чамата пікірінше, адамның туылғаннан бастап, өзіндік сан-
сезімнің көріністері бар.
Ағзаның бірлігі мен жекеленген жүйке жүйесі, жеке адамның ең негізгі
материалы болып табылады. Өзіндік сана- сезім бұл процесс әр түрлі
баспалдақтан өтетін даму.
Генетикалық сана бірініші, ал сана- сезім екінші көрсетіледі.
Заттық сана баланың дүниеге келгеннен бастап, мысалы, тануы, жаңғыртуы, ал
өзіндік сана- сезім 2-5 жаста өзінің орнын сезгенде барып қана пайда
болады.
Жеке адамның дамуы жоғары болса, оның әрекеті мен қылығы да жоғары
болады, оның өмірлік жолының дұрыс болуы өзіндік сана- сезімге байланысты.
Өзіндік сана- сезімді адамның жан дүниесінің айнасы ретінде көрсетуге
болады.
Таным процесстері, сыртқы дүниедегі таным объектілері арқылы
адам өмірінде басқа адамдар бар екенін сезінеді. Бұл процесстерінің бәрі
қажеттіліктер, субъектіге жеке адам сияқты қарым- қатынас, өзіндік сана-
сезімнің динамикалық бірлігі, білім және оған деген қарым- қатынасы
интелектуальдылығы және аффективті тәрізді талай көзқарастарды шет ел және
кеңес психологтары өз еңбектерінде қарастырған.Әр түрлі психологиялық
мектептерінде Л.С.Выготский, А.Л.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.И.Мясищев,
А.А.Бодалев т.б., өздерінің көзқарастары бойынша дамытуға көптеген еңбек
сіңірді.
И.М. Сеченов өзіндік сана-сезім тұжырымдамасында адам шексіз
көзқарастарды өз деңгейінен алады.Олардың біреуі жәй ғана именшек, ал
екіншісі дененің ішкі дүниесінен және анықталмаған терең сезім бар.
Түйсіктегі соңғы процесстердің анотомиялық жүйе болуы, сезгіштік жүйесі деп
атады.
Адамда жекеленген затты түйсіну болмайды. Сезгіштік жүйесі
араласпаса, берілген әрекеттің жоғары сезгіштік органы эквивалентті
тәрізді сыртқы дүниені сезеді. Өзіндік сана- сезім жеке адамды құрайтын
белгілер- адамды қалыптастыруы.
И.С.Конның айтуынша, адам өзін қоғам арқылы көрсете алады. Бастапқыда
басқалар арқылы бағалайды, ал содан басқаларды өзі арқылы бағалайды.
Психологияда алғашында рефлексия ұғымы психикалық процесстердің өмір
сүруін түсіндіретін принцип ретінде қарастырылады. Ал, қазіргі кезеңде
рефлексия зерттеудің бір тәуелсіз пәні болып отыр (С.Қ.Бердібаева) .
Қазіргі шет елдік зертеулерде рефлексия ұғымы сирек қолданылады.
Әрине, бұл рефлексия жайлы зертеулердің жоқ дегенін білдірмейді.
Рефлексивті процесстер көбінесе басқа басқа бір терминдермен суреттеледі,
мәселен, recursive thinking ( рекурсивті ойлау)(Д.Вейс) суреттеледі,
self – referent thought (өзің туралы ойлану) (А.Бандура). Тағы бір
бағыттардағы жұмыстарда рефлексия ұғымы адамның мен феномені мәселесі
төңірегінде қарастырылады, мұнда рефлексия негізінен өзіңді тану self -
awarentss
(С. Дьювел. Р.Виклунд), өзіңді тексеру (self – control) (Д.Миченбаум),
өзіңе зейін қою (self- attention) (А. Фенингстейн) деген мағына беріледі.
Рефлексияны нақты экспериментальды зерттеулер әлеуметтік психологияда
(У.Джеймс), адамның әлеуметтік мен ұғымында көп зерттелді.
Кеңестік психологияда рефлексия мәселесінің дамуы бес сатыда тұрады
(И.Н.Семенов). И.Н.Семеновтың пікірінше, рефлексияның дәстүрлі мәселесі
рефлексия психологиясының пәнаралық өзара қатынас сферасын кеңейту,
этнографиямен (М.Мұқанов), психосемантикамен (В.В.Столин).
Рефлексияны түсінуге өте көп мәнді үлес қосқан С.Л.Рубинштейн болды.
Оның пікірінше, рефлексия адам санасының дамуының белгілі бір деңгей, адам
ойша өз өмірінің шегінен шығады және одан тыс позицияға барады. Сондай-ақ
рефлексия теориялық ойлау мен өзіндік сана мәселесіне байланысты
экспериментальды зерттеулер аясында көп қаралды (А.З.Зак). Сонымен бірге,
интеллектуальды рефлексия мәселесі де эксперимент түрінде зерттелінді.
Ж..Пиаже өзінің соңғы жұмыстарында рефлексия мәселесін арнайы зерттеді.
Рефлексия психологияның құрылуы ХХ ғасырда рефлексия ұғымының тек
психологизациясы ғана емес,оны психикалықты түсіндіруші принциптен
(У.Джеймс,Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн) экспериментальды теориялық
зертеуге өтумен (А.З.Зак, И.Н.Семенов т.б.) сипатталады. Рефлексия
психологиясы екі бағытта дамыды – бірі логикалы – математикалық талдау және
конфликтілі қарсыласуды рефлексивті басқаратын интелектуальды процесстер
(В.А.Лефевр), екіншісі- ойлаудың творчестволық процесінің дамуындағы
конфликтілі жағдайдағы интелектуальды, жеке бастық рефлексиялардың өзара
әрекетін жүйелі- психологиялық зертеулер (И.Н. Семенов, С.Ю.Степанов)
сипатталады.
Этногенетикалық ықпалда рефлексияның әлеуметтік өмірдің проблемді
эпизодтардағы рефлексияның ролі көрсетіледі, мәселен адамның әрекеті
ережелерге көнбегенде, ол өзі өзінің міңез-құлқын басқаша құрастыруға
мәжбүр болады. Р.Хареннің пікірінше, рефлексия адамдар арасындағы қарым-
қатынаста әлеуметтік әрекеттердің адекваттылығын, толықтылығын қамтамасыз
ету үшін негізгі механизм болып табылады.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясында адамдардың
өзара қарым-қатынас, сонымен қатар өзіндік сан- сезімнің психологиялық
механизмдері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Адам арасындағы
қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік, дара және топтық, тең
құқықты және тәуелді, қарама-қарсылықты және дай-дамайлы.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясының негізгі бағыт-бағдары:
Мен - Басқа жүйесіндегі арақатынас. Қарым-қатынас барысында пайда
болатын тұлға аралық қатынастарды танып білу, адамдардың бірін-бірі тану
мен түсіну механизмін зерттеу, олардың ортақ қызметін ұйымдастыру тәсілін
анықтау, бір адамның екінші адамға ықпал етуінің жолдары мен мүмкіндіктерін
айқындау.
1. Топ - Мен жүйесіндегі арақатынас. Әртүрлі әлеуметтік жағдайлардың
адамның мінез-құлқы мен тұлғалық ерекшеліктеріне ықпалын зерттеу.
Адамның әлеуметтік ұстанымдары, әлеуметтік көзқарастары, топ және
қоғам адамның тұлғасын қандай жолдармен қалыптастырады және өзгертеді?
Әлеуметтену – даму барысында әлеуметтік құндылықтарды, нормаларды әр
адамның өз бойына сіңіру үрдісі.
2. Мен - Топ. Жеке адамның өзіндік сана- сезімі әлеуметтік
жағдайларға, қоршаған ортаға жасаған белсенді ықпалы. Әрбір адам - өз
өмірінің, өз әлеуметтік байланыстарының қожасы, басқа адамдармен қарым-
қатынастағы рөлдері мен орындарының жасаушысы ретінде қарастырылады.
Сонымен, жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясының негізгі
мәселесі – адами қарым-қатынастың тұлға аралық және топаралық формаларын
танып-білу, ортақтасудың пайда болуы мен қызмет етуін және жеке тұлғаның
өзіндік сана- сезімінің қатынас барысында әлеуметтік-психологиялық
қасиеттерінің қалыптасуын зерттеу.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясы адамдармен топтардың
әлеуметтік мінез-құлықтарының, сонымен қатар әр адамның өзіндік сана-
сезімінің заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Жеке адамдардың өзіндік сана-
сезім – мінез-құлыққа әлеуметтік ықпал етудің тиімді тәсілдері мен
технологияларының жиынтығы.
Қарым-қатынас психологиясының маңызы зор. Адам өмірін қарым-
қатынассыз, арақатынассыз, топішінде және топаралық қатынассыз елестетудің
өзі қиын.
Әлеуметтік перцепция туралы түсінік
Тұлғааралық қарым-қатынастың пайда болуы мен нәтижелі дамуы отан
қатысушылардың өзін-өзі және өзара түсінісуіне байланысты. Адамдар бірін-
бірі қалай, қай деңгейде қабылдайды, түсінеді, сезімдері мен қасиеттерін
қалай бейнелейді, өзге арқылы өзін қалай таниды, ортақтасу барысы да,
арақатынастары да соған байланысты. Сонымен, бір адамды екінші адамның
қабылдауы ортақтасудың міндетті құрамдас бөлігі ретінде шартты түрде
ортақтасудың перцепциялық жағы болып аталады. Әлеуметтік перцепция – қарым-
қатынас үрдісінде бірін-бірі өзін-өзі тану мен түсіну.
Бақылаушы бақыланушыны көргенде сыртқы физикалық сипаттарын
қабылдайды. Ең алдымен сыртқы түрін (дене мен киім пішімін) және тәртібін
(қимыл-қозғалысын) бағалайды. Сыртқы сипаттамасына қарай ішкі қасиеттері
туралы да тұжырым жасайды. Бақылаушы өзі берген бағаға орай бақыланушыға
белгілі көзқараста болады, оған деген ішкі эмоциялық қатынасын (ұнайды –
ұнамайды) орнықтырады. Бақылаушы бақыланушының сыртқы түріне қарай оның
психологиялық қасиеттерін таразылап, одан не күтуге болатынын алдын-ала
болжап, ол адамға қатысты өз іс-әрекетін белгілейді.
Әлеуметтік перцепция құрылымы – адамның сыртқы келбетін қабылдау
арқылы оның тұлғалық психологиялық ерекшеліктерін бағалау, талдау және оған
орай өз эмоциялық қатынасын анықтау, соның негізінде бақыланушының іс-
әрекетін болжау. Назар алатын жәйт: сыртқы бейнесіне қарап біз
бақыланушының ішкі дүниесін оқып, түсінгендей боламыз, оған байланысты
өзіміздің сезімдеріміз арқылы іс-әрекетімізді анықтаймыз. Жалпы айтқанда,
әлеуметтік перцепция барысында өзгеге эмоциялық баға беріледі, оның
әрекеттерінің себептерін түсінуге тырысымыз, тәртібін алдын-ала
жоспарлаймыз, өз тәртібіміздің бағытын белгілейміз. Мысалы, кімге сынақты
қалай тапсыруға болатынын, кімге пара беруге болатыны, кімге дауыс көтеруге
болатынын алдын-ала сеземіз.
Әлеуметтік перцепцияның қызметтері:
- өз-өзін тану,
- ортақтасу серігін тану,
- түсінісу негізінде өзара іс-әрекет ұйымдастыру,
- эмоциялық қатынас орнату.
Әлеуметтік перцепцияның барысын зерттегенде екі аспекті көзге түседі.
Бірінші перцепцияның барысын субъектісінің психологиялық және әлеуметтік
ерекшеліктерімен байланысты болса, екінші тұлғааралық бейнелеу механизмін
талдаумен байланысты
Адамдар бірін-бірі қабылдағанда, бағалағанда олардың жасына,
жынысына, ұлтына, мамандығына, жеке мінездемесіне орай өзгешеліктер
байқалады. Мысалы, жасына қарай. Балалар алдымен адамның бет қимылдарына
қарап бағалайды. Ересектермен салыстырғанда, балалар көбінесе сыртқы
белгілерге (киім, көзәйнек, шаш) бейімделген. Әлеуметтік статусына орай
назарға алынатын жайттар: мұғалім мен шәкірттер бір-бірінің әртүрлі
қасиеттеріне мән береді. Ұстаздар, ең алдымен, оқушының тәртібіне көңіл
аударса, студенттер мен шәкірттер олардың әділдігін, білімдарлығын
бағалайды.
Қабылдаудың субъектісінің ішкі психологиялық және әлеуметтік
ұстанымдары басқа адамды қабылдау барысында, әсіресе, бейтаныс адам туралы
алғашқы әсер қалыптасқанда, өзіне тән белгілі әлеуметтік перцепцияның
схемасына орнықтырады. Мысалы, бай адам үшін 100 теңге аз болса, кедей үшін
ол маңызды ақша болады. Аласа бойлы бастықты адамдар биік бойлы деп санаса,
дәл сондай бойлы қатардағы қызметкерді қысқа бойлыларға жатқызады.
Жеке адамдардың өзіндік сана- сезім психологиясы қабылдау объектісінің
де психологиялық қасиеттерін зерттейді. Бақыланушының қай жақтары ортақтасу
серігі үшін аса маңызды? Бақыланушының қандай жақтары бақылаушы үшін көп
ақпарат береді? Ортақтасу серігін бағалағанда, адамдар ең алдымен неге
назар аударады? Анасына қарап қызын ал мақалы әлеуметтік перцепцияның бір
көрінісі. Анасының психологиялық қасиеттерін қызына да тән деп санаймыз, ал
шындығында, олай бола бермейді.
Бақыланушының маңызды жақтарына мимикасы (бет қимылы), сезімдерін
айқындайтын қол қимылы (киім, шашы), дауысы мен сөзінің өзгешеліктері
жатады. Осының бәрі ортақтасудың бейсөз тәсілдеріне жатады.
Бейсөз тәсілдері ұлттық және ұлтаралық сипатта болуы мүмкін. Мысалы,
басын не шашын сипалап тұру – сенімсіздікті, дайын еместікті білдіреді.
Саусақтардың ұштарын қосу – ұялу, бағыну белгілері.
Белгілі ұлттық-мәдени ортада өскен бала әртүрлі сезімдерді айқындайтын
(экспрессиялық) тәсілдерді бойына сіңіреді.
Қарым-қатынас барысында өзін-өзі, өзгені білу және тану
механизмдеріне идентификация, эмпатия, аттракция, рефлексия жатады.
Идентификация - өзгенің орнына өзін қойып, оның ішкі дүниесін түсіну,
өзгені тану тәсілі, өзін өзгеге ұқсату. Идентификациялану барысында өзгенің
құндылықтары, мінез-құлықтары, әдеттері өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz