Қазақ жылқысының көне замандардағы тарихы
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
3
КІРІСПЕ
5
1. ҚАЗАҚ ЖЫЛҚЫСЫНЫҢ КӨНЕ ЗАМАНДАРДАҒЫ ТАРИХЫ
1. Жылқы атасы-керқұлан.
21
2. Ботай жылқышылары-бақташылдық кезең.
25
1.3 Сақ-скифтер жылқышылдығы – салтаттылық кезең.
30
1.4 Ғұндардың атпаздығы мен жылқышылдығы.
38
1.5 Көне түркілер, қыпшақтар, моңғолдар.
51
2. ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ЖЫЛҚЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
2.1 Қазақи байырғы жылқы тұқымдары.
56
2.2 Жылқы бағу.
70
2.3 Жылқы азығы.
81
2.4 Жылқылы байлар және жылқы саны.
83
2.5 Жылқы саудасы.
90
3. ЕР-ТҰРМАН.
1. Ер-тұрманның шығу тегі, дамуы, қалыптасуы.
96
2. Ер қосу өнері және ер жабдықтары.
99
3. Ерлердің түрлері және аймақтық ерекшеліктері.
110
4. Қамшы және қамшыгерлік өнер.
117
5. Ат тағалау.
122
3.6 Атқа мінудің қазақи (шығыстық) және батыс еуропалық үлгісі.
125
4. АТТЫҢ СЫНЫ МЕН БАБЫ
1. Жүйрік, бәйге аттардың түрлері.
129
2. Сыншылық өнер.
130
3. Аттың сыны.
133
4. Аттың сыры (жылқы психологиясының мәселелері).
140
5. Бәйге атын баптау мен жарату.
146
6. Жорға шықтыру және салыстыру.
152
7. Қазақ жылқысының төзімділігі мен шыдамдылығы.
156
5. ЖЫЛҚЫҒА БАЙЛАНЫСТЫ МЕРЕКЕЛЕР МЕН ОЙЫНДАР
1. Қымызмұрындық.
160
2. Бәйге.
172
3. Атты соғысқа үйрету.
179
4. Ат ойындары.
184
5. Құлан аулау-әскери ұжымдық аңшылықтың белгісі.
188
6. ЖЫЛҚЫ ЖӘНЕ БИЛЕР СОТЫ
6.1 Қазақтың әдеттік құқығындағы жылқының орны мен ролі.
195
2. Барымта.
203
6.3 Жылқы ұрлығы.
208
7. ЖЫЛҚЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ӘЛЕМ
1. Жылқы түстеу: жіктелуі мен жүйеленуі және этномәдени қызметі.
211
2. Жылқы саз өнерінде.
226
3. Жылқы және көшпенділердің ту, байрақтарының шығу тегі және ту
ұстау дәстүрі.
231
4. Жылқыға байланысты кейбір әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер.
245
5. Эпикалық жырлардағы батыр мен аттың образы.
251
ҚОРЫТЫНДЫ
271
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
274
ИНФОРМАТОРЛАР ТІЗІМІ
297
ҚОСЫМША
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АВН – Архив ветеринарных наук
АОВ – Акмолинские областные ведомости
АӨЖМ – Автордың өзінің жинаған материалдары
БжЕ – Білім және еңбек
ВАН– Вестник Академии наук
ВВ – Ветеринарный врач
ВИ – Всемирная иллюстарция
ВДИ – Вестник древней истории
ВНИИК – Всесоюзный научно-исследовательский инстиут коневодства
ВОВ – Вестник общественной ветеринарии
ВС – Военный сборник
ВСХ – Вестник сельского хозяйства
ВФ – Ветеринарный фельдшер
ГАИМК – Государсвенный институт материальной культуры
ГМИРиА – Государственный музей истории религии и атеизма
ГИПЛ – Государственное изательство политической литературы
ДУГ – Дала уәлаятының газеті
ЕҚ – Егемен Қазақстан
ЖМВД- Журнал министерство внутренних дел
ЖК – Журнал коннозаводства
ЗГ – Земледельческая газета
ЗГООЭ – Записки русского географического общества по отд. этнографии
ЗИРГО – Записки императорского русского географического общества
ЗО – Закаспийское обозрение
ЗОО – Записки Оренбург. отдела русского геогроф общества
ИВ – Исторический вестник
КиК – Коннозаводства и коневодство
КиКС – Конневодство и конный спорт
КСГ – Киргизская степная газета
КСИЭ – Краткие сообщения института этнографии АН СССР
КСИИМК – Краткие сообщения Института истории материальной культуры
ҚӘ – Қазақ әдебиеті
ҚОМ – Қазақстанның Орталық музейі
ҚРОМА – Қазақстан Республикасының мемлекеттік архиві
ҚМКӘБ – Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы
ҚСҒАБ – Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы
ҚСЭ – Қазақ совет энциклопедиясы
ҚХР – Қытай халық республикасы
МАЭ – Музей антропологии и этнографии АН СССР
МСХ – Министерство сельского хозяйства
МХР – Моңғол халық республикасы
ОҒК – Орталық ғылыми кітапхана
ОҚ – Орталық Қазақстан
ОҒҚ– Орталық ғылыми кітапхана
ОГВ – Оренбургские губернские ведомсти
ОК – Оренбургский край
ОПОУАК – Отчеты и протоколы Оренбургской ученой архивной комиссии
ПВ – Практическая Ветеринария и коневодство
ПКиК – Практическая коневодство и коннозаводство
ПКСИ – Памятная книжка Семипалатинской области
ПТКО – Памятная книжка Тургайской области
РВ – Русские ведомости
РТ – Русский Туркестан
СА – Советская археология
СК – Степной край
СҚ – Социалистік Қазақстан
СОВ – Семиреченские областные ведомости
СПБ – Санкт-Петербург
СТ – Советская тюркология
СХ – Сельский хозяйн
СХиЛ – Селское хозяйство и лесоводство
СЭ – Советская этнография
ТВ – Туркестанские ведомости
ТГ – Тургайская газета
ТИИАЭ – Труды института историй археологий и этнографии АН Каз. ССР
ТИЭ – Труды института этнографии АН СССР
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ТОВ – Тургайские областные ведомости
ТО – Туркестанский охотник
ТС – Тюркологический сборник
ТУГ – Торғай уәлаятының газеті
УВВ – Уральские войсковые ведомости
ЭО – Этнографическое обозрение
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өркениет тарихында адамның қолға үйреткен
жануарлардың ішнен жылқыдай жасампаздық роль атқарғаны жоқ. Осы бір
тамаша сұлу және күшті жануар алғашқы адамдардың негізгі серігі болып,
тарихтың келесі белестерінде де ұмыт қалмай, басқа бір сапалық
құндылықтарды иемденді. Жылқыны қолға үйретіп, кейін келе оны мініс
көлігіне айналдырудың арқасында көне қоғамның мәдени-тарихи көкжиегі
айтарлықтай кеңейген еді. Үйретілген жылқының көмегімен адам бір теңізден
бір теңізге дейінгі аралықтағы орасан құрлықтар мен кеңістіктерді игерді.
Уақыт пен кеңістікті бағындырған ат өз кезегінде адам тарапынан құдайдай
сыйланып, оған небір тамаша мифтер мен аңыз-ертегілер арналған болатын.
Жылқыны қолға үйрету ең алдымен төрт түлік мал бағуды жеңілдетті,
егіншіліктің дамуына тікелей әсер етті (жер жырту, азық-түлікті тасу т.б)
Атты арбаға жегу арқылы адамзат дөңгелекті ойлап тапты. Дөңгелек
кейінірек бүкіл техниканың ең басты тетігі болды. Атты мініске пайдалану
арқылы адамзат екі үлкен нәтижеге жетті: салт атты өзінің жаяу жүрген
жүрісінен асып түсіп жылдамдығын арттырды, әскерде атты қосындардың пайда
болуы соғыс өнерінде революциялық жаңалық еді.
Рухани және материалдық игіліктерге бай жоғары дамыған аттылы-
көшпенділер өркениеттінің (конно-кочевая цивилизация) іргетасын жылқы
және жылқымен біте қайнап бірге өскен салтаты: еңбекші-салтатты, жасампаз-
салтатты, жауынгер-салтатты қалады.
Қазақтар тарих сахнасына атпен шықты, ат әрдайым олардың адал досы
және киесі болды, соның көмегімен олар қашан тұрмыста немесе майдандағы
қандай да болмасын қиындықтарды жеңе алды. Шексіз әрі құлпырған кең
өлкелерді олар ат жалында жүріп игерді. Ұлы Омар Хайям түркілердің
билеушісі Афрасиабтың сөзін келтіреді: Аспанда ай қандай маңызды болса,
адам үшін ат та сондай маңызды. Адам өміріндегі аттың орны Махмұд
Қашғари сөзінде одан да бейнелі: Ат-түріктің қанаты. Қанатсыз құс ұша
алмайды, жылқысыз түрік өзін асырай алмайды деген мағына береді. Әлі
күнге дейін қазақтың жерінің ұшы-қиырсыз әйдіктігі және осы жерде жасаған
халықтың тілінде диалектінің болмауы бөтен жұрттың қарапайым адамынан
бастап, зертеушісіне дейін бей-жай қалтыра алмайды. Байлығының құны
жылқымен өлшенетін қазақ жүздеген мың жылқысы үшін жаңа жер, жаңа жайылым
іздеп жерін кеңейткен, сол жерді жылқылы жасақпен қорғаған. Барыс-келіс,
алыс-беріс, ас-той-деп аттылы алаш өзара айқара араласқандықтан тілінде
диалекті болмаған. Демек қазақ халқының осы екі феномені жылқы арқылы
жүзеге асқанын жоққа шығара алмаймыз. Басқа мәселені былай қойғанда
қазақтың шығу тегі жылқымен тікелей байланысты, көшпенділер арбаның екі
түрін пайдаланғаны белгілі: екі доңғалақты соғыс арбасы, төрт доңғалақты
жүк арбасының суреттері қола дәуіріндегі Қазақстан жеріндегі
петроглифтерде жиі кездеседі. Соғыс өнерінің тарихын зерттеушілер адамзат
алғашында жылқыны мініске емес, жегу жұмысына пайдаланып арбаны,
кейінірек әскери арбаны (колесница) ойлап тапқан деп қорытынды жасайды.
Әдетте арбаның бел ағашының үстінен салынған ұзын екі ағашты-арыс десе, 2-
ші мағынасы ескі ру тайпа [1.49б.]. Алты алашты алты арыс. Арыс-өзен
аты, тарихи қайраткерлерді алаштың арыстары-деп жатады. Бұған шежіреде
қазақты құрайтын үш жүздің Ақарыс, Жанарыс, Бекарыстан тарайтынын еске
алсақ арыс сөзі этникалық тарихпен астасып жатқанын көреміз. Бұл
фактіден қазақ халқын құрайтын үш жүздің феномені қола дәуірінде арбамен
көшіп-қонып жүрген дәуірді меңзейді. Орыс тілінде лошадь сөзі ХV
ғасырдан бастап пайдаланыла бастады. Бұл сөздің шығу төркінін тексерген
орыс ғалымдары alasa және at деген түркі сөздерінің қосылуынан
шыққанын дәлелдеп отыр [2.3.4.]. Халқымыздың ХV ғасырда қазақ-деген
есім алғанша атауы алаш болғаны белгілі . Алаша-жылқы тұқымы Алаша аттың
басы-деп, қақ жүректің тұсы деп (Ер Тарғын) Алаш та алаш болғалы, Алаша
атқа мінгелі, Алашұбар ту байлап, Алашқа ұран бергелі [5. 57-58 б.].
Алаш этнонимі Алаша-деген жылқыны бейнелейтін сөзден шығып тұрса
орыстың лошадь сөзі алаштың аттары, алаштың жылқылары-дегенмен
мағыналас. Көне гректер көшпенділерді атпен тұтасып кеткен кентавр,
орыс аңыздары жолындағыны жалмап жүта беретін змей горыныч-жеп атаса,
жастайынан атқа мініп, жылқымен бірге жаралған қазақтардың ертеде
өздерінің есімдерінің алдына сәйгүләктерінің есімдерін қою әдетке
айналған. Бұл әдет ескі қазақ аңыздарында анық байқалады (Керқұла атты
Кендебай, Дөненқара Бағыс, Жирен атты Кенже т.с.с.). Жайылымдағы мал
сүйгенін жейді, қорада тұрған мал бергеніңді жейді-дейді француз ғалымы
Вуазен. Шөптің асылы бетеге, тарлау бөз, балауса жеп судың тұнығын ішкен,
аптап ыстыққа күйіп қарлы боранға қарылып шыныққан дала жылқысы таза
кірпияз, кінәмшіл болып өссе, ғасырлар бойы жылқының етін жеп, қымызын
ішкен қазақ халқы өзін жылқы мінезді халықпыз-дейді. Керісінше Қазақ
жылқыға тартқан десекте артық айтпаймыз. Мал иесіне тартады-дейді
қазақ. Көшпенділер қоғамында ері де әйеліде атқа қонып күнделікті
тұрмыста да, жаугершілікте де бірге жүргендіктен белгілі дәрежеде ер мен
әйел тең болған. Утверждается разумное равноправие женщин-деп
түйіндейді В.Н.Массон [6. 34-35 б]. Халқымыздың жылқыдан алған тағы бір
қасиеті қан араластырмау салты. Үйір дегеніміз (15-20 бие) бір айғырдың
семьясы. Үйірдегі айғыр өзінің байталдарына (қыздарына) шаппайды,
сәуріктері (ұлдары) енесіне шаппайды. Осы орайда К. Маркстің мына сөздері
еріксіз еске түседі: Священно первоначально то, что мы переняли от
животного мира. Олай болса қазақтың отбасы мен некесінің жалпы бүкіл
моральдік құндылықтарымыздың темірқазығы-жылқы. Жылқы қазақтың халық
өнерінің басты бір тұлғасы. Оның жүрісі мен дүбірі-ән мен күйде, екпіні
эпоста, кескін келбеті бейнелеу өнерінде бедерленіп отырған. Бұл көрініс-
халқымыздың қанында жылқы рухы мәңгі сақталып біте қайнасып қалғанының
айқын куәсі іспетті. Қазақ түсінігінде жылқы айбындылық пен батырлықтың,
достық пен жолдастықтың, сұлулық пен асқақтықтың, бостандық пен
егемендіктің символы Ежелден еркіндік аңсаған қазақ тәуелсіздік рухын
жылқыдан алған. Сондықтан ұлттық идеямыздың, мемлекеттің идеялогиямыздың
квитэссенциясы тұлпар болуға тиіс. Кәзіргі таңда жылқы туралы білімдердің
аясы кеңейіп жылқыны зерттеу жеке ғылымға айналды. Түркия ғалымдары жылқы
мәдениеттің бір саласы дей келе Жылқы мәдениеті деген ұғымды енгізсе,
еуропа, орыс зерттеушілері салтаттылық мәдениет (всадническая культура)
[7] деген терминді ойлап тапты. Қазақтар әлемдік өркениетке не берді
–деген сұраққа профессор Су Бихай: Қазақтар күлте жолды арғымақтар
өсіріп ат мәдениетін дүниеге әкелді-деп түйіндейді [8.11-12 б.]. Әлемдік
ғылыми пайымдауларға сәйкес жұмысымызды Қазақ халқының жылқы мәдениеті-
деп атағанды жөн көрдік. Әлемдік өркениеттер тарихында және жылқы тану
ғылымында жылқының қай жерде пайда болғаны және қай жерде алғаш
үйретілгені туралы мәселе ХІХ ғ. басында басталып күні бүгінге дейін
талас туғызып келе жатқан үрдіс. Жылқының Отаны-болу деп-көне
өркениеттің Отаны болу деген ұғыммен бірдей.
Мәселені зерттеудің дәрежесі 1980 жылдары Көкшетау облысы, Ботай
қонысынан табылған б.з.д. ІV-мың жылдықтың аяғы-ІІІ-мың жылдықтың бас
шенінде энеолит дәуірінде пайда болған ежелгі жылқышылар мекені-әлемдік
маңызы бар археологиялық нысан болып, бұған дейінгі жылқы алғаш қай
жерде, кімдер үйретті деген көптеген сұрақтарға өзгеріс әкелді. Жалпы
Орталық Азияның оның ішінде қазақ даласының жылқының-Отаны екені туралы
бұрындарда зерттеушілер тарапынан жорамалдар айтылғанды. Мысалы:
Жануарлар энциклопедиясының авторлары былай деп жазады: Қолға
үйретілген жылқылар б.з.д ІІІ-ІІ мың жылдықтардың басында Қосөзен
(Месопотамия) және Кіші Азияда жаратылған деген алғашқы мәліметтер
кездеседі. Бірақ жылқыны қолға үйрету ертерек (5000-6000 жыл бұрын)
Оңтүстік Сібір, Моңғолия және Қазақстан көшпенділерінде жүзеге асқан болу
керек. [9] Жылқы тарихының ірі маманы В.И. Цалкин Қазіргі кездегі
жылқының қай жерде қолға үйретілгені жайындағы дәлелдемелер топшылаудан,
мөлшермен айтушылықтан аса алмай жүр, бұларға әлі де әсіресе
остеологиялық (сүйек) материалдар жетіспейді [10]. Дәл осы сұраққа жауап
секілді, қазіргі таңға дейін 20-жылдан астан уақыт ішінде Ботайдан
қазылып алынған 133 мың сүйектердің 99,9 % жылқынікі болып шықты. Әлемде
бірде-бір елде бұғанға дейін 1000–астам жылқы қаңқалары бір қоныстан
табылған емес. Бұл сүйектердің жылқынікі екенін 1981 жылы Л.А.Макарова,
1983-1986 жылдары Л.А.Макарова және Т.Н.Нұрымов дәлелдеді [11].
1992 жылы С.М.Ахинжанов, Л.А.Макарова, Т.М.Нұрымов Қазақстан
территориясында энеолит және қола дәуірінде табылған бүкіл мал мен
жануарлар сүйегіне сараптама жасап Ботай материалдарымен салыстыра
зерттеді [12]. Бұл сүйектердің нақпа-нақ қолға үйретілген жылқылардікі
екенін орасан көп сүйектердің (ондаған тонна) бір жерден табылуында.
Жабайы жылқылардың сүйектері әр жерден біреуі, тіпті табиғат апатынан,
өлім, індет шалған жылқы табындарынан шашылып бірлі-жарымды әрі кеткенде
оншақтысы бір жерден табылады. Осы тұрғыдан алғанда В.Зайберт дұрыс
тұжырым жасап былай деп көрсетеді: Еще одним доказательством
одомашненности ботайской лошади является факт массового нахождение костей
одного вида на поселении [13.283 б]. Жылқы сүйектерінің көпшілігі
соншалық, ботайлықтар сүйектерді құрылыс материалы ретінде үй-баспана,
қора-қопсылардың қабырғасын бекіту үшін пайдаланған.
Ботай жаңалығына 1980 жылдардан бастап-ақ әлемнің жылқы танушы
ғалымдары құлақ түре отырып Сарыарқаға келіп аты шулы жерге келіп ғылыми
жұмыстарға қатысуға тілек білдіре бастады. Мұндай үміт тек Қазақстан
егемендік алып ғылыми зерттеулерді жеке өзі жүргізе бастағанда ғана
мүмкін болды. 1994 жылдардан бастап В.Ф.Зайберт бірнеше британ
университетерінде ботай мәдениеті жөнінде дәріс оқып, Кембридж
университетінің архиеологиялық музейінде ботай артефактілерінің көрмесі
өткен соң бүкіл әлемде бұл аты шулы жаңалыққа қызығушылық арта түсті.
Осындай талапты қанағаттандыру мақсатымен Ботайда 1995 жылы Евразияның
алғашқа жылқышылары-деген тақырыппен 16 мемлекеттің жылқы танушы 80-
астам ғалымдар қатысқан халықаралық симпозиум өткізілді. Ботай феномені
В.Ф.Зайберт бастаған отандық ғалымдардың бірнеше іргелі моногрфияларына
арқау болды [13.14.15.16.17].
Шетелдік ғалымдардың арасында Американың жылқы тарихы иниституның
деректоры Дэвид Энтонидің Ботай жылқыларының тістеріндегі ауыздықтың
іздерін анықтауға арналған әдістемесін [18], ағылшын ғалымы Алан Отрамның
қыш ыдыстардағы бие сүтінің (қымыз А.Т.) жұғындарын тапқан жаңалықтарын
айтуға [19] болады. Демек ботайлықтар жылқыны қолға үйретіп мініске
пайдаланып қоймай, бие сауып қымыз ішкен нағыз жылқышылар болған. Сонымен
қымыздың 5,5-6 мың жыл тарихы бар деп айтуға толық негіз бар. Ең бастысы
Ботай жаңалығы Жылқыны мыңдап өсірген, Арқаның тарлау бозы екен-деп
айтылатын қазақтың аталы сөзінің жылқының – отаны Сарыарқа екенін тағы да
бір дәлелдеп берді. Ботайда ашылған жаңалық Қазақстан мен Оңтүстік Сібір
территориялярының жылқының жаратылған және қолға үйретілген отаны екеніне
дау тудырмайтынына кепіл болса, екіншіден арийлердің б.з.д. ІІ жылдықтың
басында (дәлірек б.з.д. ХХІ-ХХVIII ғасырлар) Синташты-Арқайым андронов
мәдениетін жасаған арийлердің бір легінің біртіндеп көше отырып Орта
Азияға одан әрі ілгерілеп Солтүстік Үндістанға кіруін, екінші легінің
б.з.д. ХІІІ-ІХ ғасырларда Кавказды, Мауренахрды, Ауғанстанды,
Белуджстанды көктей өтіп Иран тайпаларының ядросы құрағанын дәлелдей
түседі [20].
Ботайда басталған жылқы бағу-бақташылдық дәуір 1500 жылға дейін
созылып б.з.д. ІІ-мың жылдықтың басында салтаттылық дәуірге алып келді.
Ат тікелей мініс көлігіне және әскери күшке айналды. Сол себепті
арийлердің орасан үлкен территорияны бағындырып Иран мен Индияға жетуіне
аттың арқасында ғана жүзеге асты деуіміз керек.
Скифтер мен сақтар Ботайдан бастау алатын далалық жылқы мәдениетінің
мирасқоры бола отырып Алтай мен Қаратеңіз аралығында табынды жылқы
шаруашылығын дамыта келе, дала жылқысының төзімділігі мен шыдамдылығы,
алыс қашықтықтарға мойымайтындығы сияқты қасиетін сақтай білді.
Cақтар мен скифтердің, сарматтардың, массагеттердің атпаздығы мен
жылқышылдығы жөнінде антикалық авторлардың жазбалары қаншама ғасырлар
өтседе тірнектеп жинаған фактілермен, бұлтартпас дәлелдерімен
зерттеушілердің назарын аударады. Бұрын бұл тарихи қайнарлар үздік-создық
әр жерде, әртүрлі жинақтарда кездесетін, іздеп табу қиын соғушы еді. Осы
тұрғыдан алғанда А.Н.Гаркавец көшпенділер туралы бүкіл антикалық,
византиялық деректерді бір жинаққа топтастырып, түсініктемесімен, ғылыми
апаратымен жарыққа шығаруы көшпенділік тануда беласқан кесек
хрестоматиялық-жинақ. Сонау антикалық замандардың өзінде скиф-сақтарды
ерекше төзімді ат мінгендер, бие сүтін ішушілер, жылқы етін жеушілер,
атпен бітісіп кеткендер (кентавр), арба үстінде өмір сүрушілер,
жылқы пішушілер, қашып бара жатып соғысушылар-деп көшпелі тайпалардың
характерін дәлме-дәл бере білген антикалық зерттеушілердің аңғарымпаздығы
қайран қалтырады. Сол замандағы көптеген фактілер мен мәліметтер қазақ
өмірінен әлі күнге дейін сақталғанып көрініп тұрады [21].
Осы орайда көрнекті археолог М.П.Грязновтың мына сөздері жөн сияқты:
Мы должны изучать историю развития культуры кочевых племен отдельно
взятых районов (будь то пазырыкские племена Алтая или скифы Северного
Причерноморья саки Средней Азии или аржанские племена Тувы) не
изолированно от других, близких и далеких кочевых объединений, а
обязательно в общей их связи с исторей всего кочевого мира в целом [22.60
б.]
Аржан, Пазырық, Укок қорғандарынан шыққан археологиялық табындылар
скиф-сақтардың жылқышылдық мәдениеті, өз заманында теңдесі жоқ екенін
бадырайтын тұрып көрсетсе, Берел қазбасы В.О.Виттің Алтайда өз заманында
асыл текті жылқылар өсіретін бір орталық болды деген жорамалын айқындай
түседі. [23] Француз этнографы К.Ферре ондаған жылдар бойы якут, қазақ,
қырғыз, хакас, тува және Орта Азия елдерінің жылқы шаруашылығын зерттей
отырып алтай жылқы өркениеті деген терминді кіргізді. Үлкен көлемдегі
диссертациялық( жұмысында автор якут жылқышылдық мәдениетін түркілердің
қиырындағы шекарасы деп, бұған ең жақын қазақ, қырғыз жылқылары деп атап
көрсетеді. Сонымен В.О.Витт Пазырық қорғандарындағы сақ жылқыларын,
К.Ферре кәзіргі этнографиялық өмірді жаза келе бірін-бірі толықтырды
десек те болады алтайдың жылқышылдық өркениеті деген тоқтамға келген.
[24.232-247б.] Берел жылқыларын жан-жақты зерттеу: реконструкция
–жаңғырту, морфологиялық және патоморфологиялық саралау Самашевтың
басшылығымен Л.М.Макарова, Қ.Алтынбеков, Қ.Қашқынбаев т.б. мамандар
жүзеге асырды. [25.26]
Хұндар мен гундердің жылқы шаруашылығы туралы сөз болғанда қытай
және латын деректерінен бастап, кәзіргі зерттеушілерге дейін көбінесе
жылқыларды әскери мақсатта пайдалану, атты әскер мен соғыс тактикасын сөз
етеді, бұл туралы қыруар әдебиеттер баршылық [24.25.26]. Соңғы кезде
табылған 383-450 жылдары аралығында жазылған рим әскерлерінің мал
дәрігері Вегецийдің Әскери өнердің қысқаша сипаттамасы еңбегінде гүн
жылқылары қақаған аяз бен шіліңгір ыстыққа айрықша шыдамды, қыста
жайылып, өз қорегін өзі тауып жейтін, құлын кезінен барлық қиыншылыққа
төзуге дағдыланғанын сүйіспеншілікпен жазады [27]. Осы фактілерге қарап
отырсаң ғүн жылқысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ жылқысының еш
айырмасы жоқ.
VІІ-VІІ ғасырлары Қытай армиясын атпен қамтамасыз ету үшін жазылған
анықтамада көне түркі рулары мен ұлыстарының жылқы тұқымдары жөнінде
ақбар берілген Қытайға тәуелді князікдіктердің жылқы таңбалары- деп
аталған осы реестрде қай түркі елінің қандай жылқысы барлығы және қандай
тұқымға, топқа жататындығы жүйеленіп сипатталған.
У-да (622ж) патшалығының орта кезінде Кан мемлекеті (Хорезм)
сыйлыққа (Қытай императорына) төрт мың бас жылқы берді. Қазіргі кезде
қызметке пайдаланып жүрген аттар осылардың будандасқан түрлері. [28] Бұл
фактіден Қытай патшалығы Хорезм арғымақтарын (түркмен жылқылары болуға
тиіс А.Т.) түркілердің далалық, ормандық аласа бойлы жылқыларына
будандастарып, бойы биік тұқымдар алғаны байқалады. Бұл құнды деректі
қайтадан қарастырған Қытай тарихының маманы Н.Мұхамедханұлы жылқыға таңба
басу малға жекеменшіктің пайда болуынан деп түсіндіреді [29]
Түркі халықтарының әдет-ғұрыптары мен наным-сенімдеріндегі жылқының
алатын орны туралы көптеген зерттеулер бар. Бұл еңбектердің ішінен С.П.
Нестеровтың археологиялық, этнографиялық және жазба деректерді топтастыра
отырып, салыстыра зерттеген ортағасырлық түркілердің салт-санасындағы,
діни өміріндегі жылқы культін айқын көрсеткен зерттемесін бөле-жара
айтуға болады [30].
С.Әжіғали көшпенділердің сәулет өнері туралы кешенді еңбегінде
Еуразия көшпенділерінің мәйітті жылқымен жерлеу рәсімін терең зерделей
келе Батыс Қазақстандағы қабір басына қойылған құлпытастың мамағаш, ал
қойтастың ат екенін, яғни мамағашқа байланған жылқы болғанына шүбә
келтірмейді және автор бұлтартпас дәлелдер келтіреді. [31.410-446б] Бұл
теорияға біздің қосарымыз Сарыарқа қазақтарында әрәдік ХХғ. басына дейін
марқұмды жерлеп болған соң, оның сүйікті атын қабір басына атағашқа
байлап кету рәсімі орындалған.
Жылқы шаруашылығы, аттың түркілер өмірі мен тарихындағы,
мәдениетіндегі ролі, жылқы киесі туралы кең тынысты, кемел құлашты көп
зерттеулер жазған Түркия ғалымдары. Бұл еңбектердің ішінен Х.Ақбердінің
Ат және ит [32], Жігіт және ат [33], Х.Аслангюлдің Атқұмарлық [34],
Түркілердің атқа деген сүйіспеншілігі [35], Ат [36], М. Атайдың
Түркілердің діни наным-сенімдерінегі жылқы [37], М.Бекманның Мал емдеу
тарихы [38], А.Сафероглудың Түркі онамастикасындағы жылқы киесі [39],
А.Дильчиннің Анатолияның ат ойындары [40], Ш.Эльчиннің Атқа салатын
таңбалар [41], Түріктердің ат туралы мақал-мәтелдері [42],
М.Газимхалдың Халық аңыздарындағы жылқы [43], А.Хусейннің Түркілер
жылқы жайында [44], М.Меричтің Түркілер және жылқылар [45], М.Муанның
Атты түрік [46], Р.Нурдың Синоптағы жылқы таңбалары [47], И.Севюктің
Түркі жылқысы [48], М.Туранның Ат [49], Н.Ұшардың Түркі тарихындағы
жылқы [50] атты еңбектерін айтуға болады. Бұл тізімді әрі қарайда
жалғастыруға болады.
А.Шынар жылқы мәдениеті туралы еңбегінде түрік тарихшыларының тек
ғана жылқыға тікелей арналған 234 еңбегін келтіреді [51]. Бұған жылқының
селекциясы мен генетикасы, зоотехникасы жөніндегі еңбектерді,
мақалалардың кірмегенін ескерсек Туркия ғалымдары әлемдегі жылқы
танушылардың алдыңғы қатарында-деп есептейміз. Бұл еңбектердің барлығында
түрік зерттеушілері жеке Анадолы түріктерінің атшылығы туралы емес
көптеген түркі халықтарының, оның ішінде қазақтың біраз материалдарында
пайдаланған.
Фарук Сумер Түріктерде жылқы шаруашылығы және атқа міну атты
кітабында ер-тұрман жабдықтардың шығу тегін, даму жолдарын тарихи-
этнографиялық тұрғыда зерттеген. Кітаптың Кіріспе бөлімінде Көне
түріктердегі жылқы шаруашылығы және атқа салт міну деген тақырыппен
түрік жылқы шаруашылығын ұлттық қазына есебінде қарастырған. 1-ші бөлімде
ер-тұрман мүшелері: ер, жүген, ауыздық, шылбыр, өмілдірік, құйысқан,
назарлық (атқа тағатын бойтұмар), қамшы, кісен, қос қоржын т.б, екінші
бөлімде ойыл-тұрманға байланысты сөз тіркестері, фразеологизмдер мен
олардың шығу тарихы жазылған [52] .
Орхан Шайк Гөклай Қорқыт Ата кітабының желісін тексере отырып,
жылқыныда қоса зерттеген, жылқы туралы аңыздар мен дастандарды саралай
отырып, халық арасындағы наным-сенімдерді орынды пайдаланылған. Түрік
ғалымдарының жылқыны тарихи-этнографиялық, пәлсафалық-культурологиялық
саралаулары біздің диссертациялық жұмысымыздың жобасын анықтауға,
көптеген пікірлерді тоғыстырып көп мәселерді алға қоюға сөйтіп
зерттемеміздің сан-салалы терең болуына жол сілтеді [53]. М.П.Грязнов
айтқандай қазақ жылқысы тарихының түйінді мәселелерін тек ғана қазақ
материалдарымен шешу мүмкін емес. Осы тұрғыдан алғанда өзбек, татар
ғалымдары Н.Махмудов, Р.Г.Ахметжанның еңбектерін бөле-жара айтуға болады.
Жылқы сөзінің этимологиясын зерттеген Н.Махмудов сөздің түбірін
желмен байланыстырады. Бұл сөздің түбірі әрине йыл (жыл)- ги болса уику
(ұйқы), сезги (сезу) дуйгу (сезім), билги (білім), ашка() сияқты сөздерде
кездесетін етістіктен зат есім тудыратын қосымша болады. Түбір деп
есептейтініміз йыл (жыл) сөзі иелмек (желпу) жылдам қимылдату етістігі
мен йел (жел) түрікшедегі йылдырым (найзағай) сөзін еске түсіріңіз атының
дәл өзі. Бұларға сүйене отырып йылты (жылқы) сөзінің бірінші мағынасының
жылдам қимылдайтын жануар. Бұған біздің қосарымыз қазақта жылқы-желден,
сиыр-судан, түйе-сордан, ешкі-тастан, қой-пейіштен-жаралды-деген тәмсіл
бар. Олай болса зерттеушінің тұжырымы мен қазақ халық аңызының түйіні бір
жерден шығып, бір орайдан табысып тұр [54].
Тұлпар десе елең етпейтін қазақ жоқ, себебі жүзден жүйрік, мыңнан
тұлпар-дегендей халық санатында аса қасиетті, айырықша бағалы, арман
болған жылқы. Қазақтардың тұлпар-сөзі өте ескі, көнеден келе жатқанын
айта келе Р.Г.Ахметжан толпар, аңыздағы қанатты ат тұл-пар, Тұл
бар соғыс аты-қаплан соғыс аты мағынасын білдіреді-деп түйіндейді.
Бұл тұлпар-сөзінің этимологиясын шешуде алғашқы сәтті қадам [55] деуге
болады, дегенмен қазақ өмірінде тұлпар болған, тұлпар болатын атты құлын
кезінен тауып бірнеше жылдан бастап ондаған жылдарға дейін тәрбиелеп
барып ғана батырға мінгізілетінін эпостық жырларда суреттелетініне арнайы
тоқталамыз Біздің ойымызша тұлпар-мифологиялық қанатты ат емес қазақ
халқы өмірде пайдаланған жылқының сирек кездесетін өте жүйрік тұқымы.
Түркілерден кейін тарих сахнасына шыққан қыпшақтар, печенектер
славян, орыс елдеріне жылқы апарып, жылқы саудасын жасап, шын мәнінде
отырықшы елдерді жылқымен қамтамасыз етіп ғана қоймай, жылқышылдық
мәдениеттін апарғанды [56]. Қыпшақ Бейбарыс Египетте патшалық құрып
тұрған заманында ат ойындарын өткізетін жылқы театры болғанын француз
саяхатшысы Баумгартен айырықша танданыспен жазады [57]. Біздің ойымыша
бұл әскерилендірілген ат театрының түп негізі қазақтың кез келген ас,
тойларында көрсетілетін ат ойындарымен мәндес.
Көшпенді тайпалардың заңды мирасқоры Қазақ хандығы ат үстінде туып,
атты әскердің күшімен өзінің елін жерін қорғап ғана қоймай, жерін кеңейте
отырып Алтай мен Атырау, Сібір мен Ташкент арасындағы үлкен аймақты
иеленді. Қазақ хандығының шаңырағын көтеріп ел-жұртқа танытқан Қасым хан
былай дейді: ...Біздің асыл дүниеміз бір ғана жылқымыз, ләззат алатын
асымыз-ет, сүйетін шәрбәтіміз – қымыз... Қызық көретініміз өрістегі
жылқымыз ... [58.226б.] Қазақ тарихының негізгі қайнарларының бірі
Тарихи Рашидиде Орталық Азияның қаһарлы ханы қасым бір мезгілде 300-мың
атты әскер шығара алатыны туралы дерек бар [58. 213 б].
ХVІІІ-ХVІІІ ғасырдағы жылқы туралы мәліметтер жоңғарға қарсы
соғысқан Отан соғысының батырлары туралы тарихи жырларда молынан
кездеседі. Бөгенбайдың Нарқызылы, Қабанбайдың Қубасы, Абылайханның
Алшаңбозы мен Шалқасқасқасы, Әбілхайырдың Ақбозы, Ер Жәнібектің
Көкдөнені, Ол жабайдың Телкөгі, Райымбектің Көкойнағы тарихи жырларда,
эпостағыдай тұлпарларды асыра әсірелеу жоқ, батырларда олардың аттарыда
тарихи хроникалардағыдай шыншылдықпен суреттелеі. Бұл тақырыпты тұнғыш
зерттеген Р.С.Липец түркі-монғол халықтарының эпикалық жырларындағы батыр
мен аттың бейнесі, көркем образ ғана емес, нақты тарихи –этнографиялық
дерек екенін көрсетеді [59].
Жылқы туралы кең көлемдегі мәліметтер Қазақ хандығы Ресей
империясымен дипломатиялық, сауда қарым-қатнасын орнай бастаған тұста,
қазақ жеріне ағылған жиһанкездер кейін саяхатшылардың, елшілер мен әскери
барлаушылардың есептерінде міндетті түрде кездесіп отырады. Қазақ
халқының тарихына, географиясына, этнографиясына, т.б. арналған үлкенді-
кішілі еңбектердегі ақпарлар мен қысқа үзінділерді есепке алмағанда,
қазақ жылқысының тікелей арналған арнаулы әдебиеттер мен газет-журнал
мақалаларының өзі бір төбе [60]. Дегенмен, бұл әдебиеттердің біраз
бөлігінің ғана ғылыми мәні бар деп айтуға болады. Олардың көпшілігі ең
алдымен қазақтың жылқы шаруашылығын қызығушылықпен, такырқаушылықпен
үстіртін суреттеп жазған шығармалар. Мұндай еңбектерде көбінесе жылқының
бағылуы мен күтілуі олардың тұқымдары жайында сөз болады. Қазан
төңкерісіне дейінгі әдебиеттердің басты кемшілігі, көпшілік авторлар
бірін-бірі қайталап белгілі жағдайлар мен фактілерді тізіп жаза берген.
Қазақ жылқысы жайындағы дәйекті ғылыми зерттеулер Орта Азия мен
Қазақстанның Ресейге толық қосылып бітуімен, яғни 1870 жылдардан бастап
жарық көре бастады. Бұл жылдары қазақ жылқы шаруашылығын белгілі бір
мақсатпен мамандар зерттегендіктен, мақалалар мен еңбектер фактілерінің
молдығымен, мазмұның байлығымен көзге түседі.
1870ж Н.Бахметьев [61], 1871ж М.Бабаджанов [62], 1871ж.
П.Великосельцев [63], 1875ж. А.Гардер [64], 1885ж. С.Вогак [65], 1875ж.
А.Вилькинс [66], 1883ж. А.Жантурин [67], 1885ж. А.Каллер [68], 1892ж.
И.В. Шумков [69], 1894ж. А.И.Добросмыслов [70], 1895ж. В.Фирсов [71]
сияқты Ресейдің белгілі ғалымдарының қазақ жылқысына арналған арнайы
зерттеулері жарық көрді. Бұл шығармалар кәсіпқой мамандар тарапынан
жазылғандықтан әлі күнге дейін маңызын жоймаған сүбелі еңбектер. Осы
еңбектердің жарыққа шыққаннан кейін Россияның қажеттілігін кез-келген
уақытта қанағаттандыра алатын таусылмас дария- дала жылқы шаруашылығына
мемлекет тарапынан көңіл аударыла бастады.
Я.Я. Полферовтың адай, қарабайыр, арғымақ, секілді қазақтың көне
жылқы тұқымдарын жеке-жеке мақалаларға арқау етіп алып, сол заманғы
ғылыми тұрғыдан мазмұнды баяандап берген. Автор зерттеуін одан әрі
жалғастыра келе, қазақ жылқысын асылдандыруға, қандай мәдени тұқымдар
сәйкес келетінін дәлелдеген [71.72.73.74.].
Майор И.Хантинский 1893-1903 жылдары Коннозаводство журналының
Торғай обылысындағы тілшісі болып қызмет істеп, облыстағы әр жылдық
ақпарлар мен хабарлар есебінде ондаған мақалалар циклын жазды
[75.76.77.78.79.80]. Мұндай есепті мақалалар мен жолсапар жазбалар
қатарына князь В.А.Кудашевтың [81], әскери қызметкер Н.Медведскийдің,
[82] жылқы маманы Эверсманның [83] еңбектері жатады. В.Рожков, [84]
И.Левашов [85], Н.Ревякин [86], Н.А.Обручев [87] мақалаларында алдыңғы
зерттеушілермен салыстырғанда айтарлықтай жаналық жоқ Шынтуайтына келсек
қазақтың жылқы шаруашылығына, барлық Еуропа мемлекеттері қызғанышпен
қарау керек. Себебі біздің кең-байтақ отанымыздағыдай әскери жылқыларды
өсіріп баптайтын табиғи жағдай ешбір елде жоқ деп жазады Ақмола, Жетісу
обылыстарының жылқы табындырын зерттеген С.Белинский [88.89]. белгісіз
автор қазақ жылқысының сом денесі мен білеуленіп, шомбалданып тұрған
бұлшық етіне қарағанда ебдейсіз, жай қимылдайды деп ойлайсың, ол жеңіл
жүрісін көргенде мұндай тұқымды ешқашан таба алмайсың [90]. А.И.Касаткин
[91] қазақи жылқы тұқымының ешбір асылдандырусыз-ақ атты әскерге
жарамдылығын насихаттайды. Көпшілік авторлар Жетісу жылқысының
Қазақстанның басқа аймақтарының жылқыларына қарағанда бойының биік болуы,
орта азиялық мәдени тұқымдарымен ертеден араласқандығын, оның таулық және
жазықтық болып екіге бөлінетіндігін баяндайды. Н.Захаров, [92]
С.Е.Дмитриев [94], В.Базилевский [96], П.Канавин [97], В. Пяновский [99-
100] мақаларында Жетісу жылқыларын асылдандыру жұмыстарын дереу қолға алу
үшін жергілікті өкіметтен нақты шаралар қолдануды талап етті. 1914 жылы
Жетісу жылқы тұқымдарын арнайы зерттеу үшін жер департаметі ғылыми
экспедиция ұйымдастырды. Экспедицияның қорытындысын Л.Ф.Безвуглый көлемді
зерттеу кітабына арқау етті. Л.Ф.Безвуглыйдың кітабы статистикалық
материалдарының молдығымен, этнографиялық бай сипаттамасымен құнды,
Верный, Пішпек, Тоқмақ аймақтарындағы қазақ, қырғыз шаруашылықтарын қатар
жазған [102].
Қазақ жерінің оңтүстік жағындағы жылқы шаруашылығы жөнінде Түркістан
өлкесінің жылқысына арналған жалпылыма еңбектерінде А.И.Шахназаров, [103]
Г.Головин, [104] Н.Шавров, [105] С.С.Здзеницкий, [106] А.Коробов [107],
П.Краснов [108], Кучуков [109], К.Тимаев [110] азды-көпті деректер
келтіреді.
1910 жылы Ташкент қаласынан шыққан В.П.Колосовскийдің Түркістан
жылқылары деген көлемді кітабында қазақ жылқысына көрнекті орын берілген
[111].
Семей обылысының жылқы тұқымдары жөнінде Ловицкий мен П.Плещеевтің
мақаларын айтуға болады [112-113].
Қазақ халқының жылқы емдеу тәжірибесі орыс мал дәрігерлерінің
хабарламаларында, қазақ этнографтарының жинастыруларында, кейінірек
арнаулы ветеринарлық зерттеулерде жылқы ауруларының қазақша-орысша
баламасы беріліп отырды
[114.115.116.117.118.119.120.121.12 2.123.124.125].
Ұлттық ат спорты мен оның түрлері, әсіресе қазақ даласында өткен не
бір астардағы бәйгелер жөнінде қым-қиғаш оқиғалы (приключенский)
мақалалар қызғылықты баяндалады [126.127.128.129.130.131.132.133.13 4].
ХІХ ғ. 90-жылдарынан бастап Башқортстанда, Самарада қымызбен емдеу
орталықтары ашылды. Қазақ жеріне ішкі Ресейден т.б. жерлерден жаз кезінде
денсаулығын нығайту үшін, туберкулезден емделу үшін келушілер көбейді,
оларға арнап үй тігіліп қымызханалар ашылды. Осы кезде қымыз және
қымыздың құрамы, жасалу технологиясы жайында әдебиеттер шыға бастады
[135.136.137.138].
Қай кезде болмасын барымта мен жылқы ұрлау көшпенділер қоғамының
айықпас ауруы болғаны белгілі. Қазақстанның Ресейге қосылуы хандықтың
жойылы, барлық билікті қолына ұстаған билер институтының әлсіреуіне
байланысты ел ішінде жылқы ұрлау мен барымта шектен шықты. Көптеген
мақалалар мен ақпарларда барымта мен оның шығу себептері айқындалып
отырды [139.140.141.142].
Кеңес дәуіріндегі малдәрігерлік, зоотехникалық, физиологиялық,
экономикалық әдебиеттерді есептемегенде, жылқыны тарихи-этнографиялық,
мәдени-танымдық тұрғыдан зерттеген кешенді әдебиеттер саусақпен санарлық
ғана. Ю.Н.Барминцев [143], С.Е.Толыбеков [144], Х.А.Арғынбаев [145],
В.П.Курылев [146], А.Тоқтабайдың [147-148] монографиялары мен авторлар
ұжымы шығарған Қазақтың ХІХ-ХХ ғғ аралығындағы шаруашылығы (тарихи-
этнографиялық) зерттемме кітабы ғана [149]. Шын мәнінде Кеңес өкіметі
жылқыға тек арзан ет, сусын күш-көлік ретінде ғана қарағандықтан,
жылқының тарихтағы ролі ат төбеліндей азғана мамандар тарапынан ғана
зерттелді бұған және ақын жазушылардың көркем шығармаларын қосуға болады.
Қашанда жылқы қазақ үшін еркіндіктің, бостандықтың символы болған
ғой. 1980 жылдардың ортасындағы жариялылық пен 1991 жылғы Қазақстан
тәуелсіздік алған кезден бастап, жер-жерде батырларды еске түсіріп ас
беріле бастады, ат бәйгелерінің саны артты. Осыған орай ат жарату, баптау
турасындағы әдебиеттерге, көмекші құралдарға сұраныс көбейді. Аттың сыны
мен баптау жайында біраз газет, журнал мақалалары [150.151.152] мен
тақырыпқа арналған кітапшалар жарық көрді [153.154.155.156].
Халқымыздың жылқы тарихын Құлагерсіз елестету, Құлагерсіз жазу
мүмкін емес. Жүздеген жылдар өтседе Құлагер трагедиясы әлі күнге дейін
ешкімді бейжай қалдыра алмайды, қазақтың жадындағы жазылмаған жара
сияқты. Соңғы жылдары атақты сәйгүліктің өміріне байланысты көптеген
мәселелердің беті ашыла бастады. Р.Отарбаевтың [157], А.Әділханұлының
[158], Ғ.Мұсатайдың [159], Ж.Тұрғанбекұлының [160], С.Алпысұлының [161]
мақалаларында әйгілі астың айтылмаған сырлары белгілі болды.
Ұлт спортының түрлері мен тарихын зерттеп жүрген мамандардың
М.Тәнеекеевтің [162], Б.Төтенаевтың [163] еңбектерінде ат ойындарының
түрлеріне де орын берілген. Әрбір жердің, өлкенің ат баптауынан бастап,
жылқы туралы аңыз-әңгімелері, жалпы жылқы мәдениеті Қазақстанның басқа
аймақтарына жетпей жатады, осы тұрғыдан алғанда Атырау арғымақтары
[164] жинағы мен Б.Елшібайұлының Тұлпарлар [165] кітабы көптеген
фактілермен құнды.
Талантты зерттеуші С.Қондыбайдың белгілі монографиясының Жылқы
туралы миф тарауында қазақ ертегілері мен аңыздарындағы жылқы образы мен
батырлардың сәйгүліктеріне дейін терең сараптама жасалған [166].
Арқа қазақтарының өміріндегі жылқы шаруашылығының рөлі мен маңызын
зерттеуге арналған еңбекте ХІХ ғасырдың ортасындағы қазақ қоғамында
болған дағдарыс, осы саланың құлдаруымен тікелей байланыстырылады. Жылқы
шаруашылығы қазақтардың экономикасында ған емес, сондай-ақ әлеуметтік-
мәдени рухани өмірдегі рөлі қарастырылған [167]. Н.Айтбаева мен
Ж.Байтелиеваның қазақ тіліндегі жылқыға қатысты атаулар мен
фразеологиялық тіркестердің семантикалық, этномәдени функциясын зерттеген
жұмыстары сөз жоқ, бұл тақырыбты меңгерудегі жаңа белес екенін көрсетеді
[168.169].
Шетелдегі зерттеушілердің ішінен қандасымыз М.Қалиасқарұлының
Қазақтың жылқы шаруашылық шежіресі кітабын бөле-жара айтар едік. Автор
бірінші рет өзіміз өмір бойы айтып, жазып жүрген Пржевальский жылқысын
қазақтар ежелден керқұлан деп атағанын дәлелдейді. Автор ауыршаруашылық
мал маманы ретінде жылқының тегінен бастап тұқымдарына, өнімдеріне,
емдеуге байланысты, т.б. көптеген мәселелерді ғылыми тұрғыда баяндап
береді. Кезінде Қытай императорлары қызыққан Үйсін патшалығының
жылқыларынан, Іле тұлпарларынан көруге болады деп ой тастайды, сонымен
қатар қазақ жылқыларының негізгі генефондысы Қытай қазақтарында
сақталғандығын атап айтады [170].
Дамыған Англия, Франция, Ресей т.б. елдерде жылқы шаруашылығын, ат
спортын насихаттау үшін түрлі-түсті суретті фотоальбом, кітаптар жылда-
жыл шығарылып тұрады. Мұндай кітаптардың мәтіні аз болғанымен
фотоөнерінде негізгі тұлғалардың бірі. Осы тұрғыдан алғанда еліміздегі
жылқы шаруашылығын, ат спорт насихаттауға арналған Қазанат кітабының өз
орны бар [171].
Қазіргі таңда жылқы оның қоғамдағы ролі туралы күнделікті баспа
сөзде жиі көтеріліп, пікірсайыстар көбейді. Солардың ішінен белгілі ақын
Қ.Ілиясұлының Қазақ тарихы жылқы тарихы, этнограф Ж. Бабалықұлының
Қазақтың тарихын-жылқы жасаған-деген мақалаларын бөле жара айтар едік
[172.173]
Жалпы жылқы жайындағы қандай басылым болса да, мейлі газет мақаласы
болсын, іргелі зерттеулер болсын назардан тыс қалдырмай, сараптап отыруға
тырыстық. Өкінішке орай, аудандық, облыстық газеттердегі, әртүрлі
баспалар шығарып жатқан өлкентанушылық әдебиеттердегі мәліметтердің бәрін
қарастыруға мүмкіншілік болмады.
Қазақ тарихы мен этнографиясының бірде-бір саласы деректер мен
әдебиеттердің молшылығы тұрғысынан жылқыға теңесе алмайды. Сондықтан
біз мүмкіндігінше ірілі-ұсақты мақалалар, заметкалар, әдебиеттердің бәрін
саралай отырып топтастырдық, мейлінше тарихнамалық бағасын бердік. Біздің
сараптауымыздан бірде-бір әдебиет тыс қалған жоқ.
Диссертацияның методологиялық тұғырнамасына тарих пен этнографияның
кешенді ұстанымы тарихи-этнографиялық бағыт, ғылыми историзм принципі,
тарихи – генетикалық, салыстырмалы-тарихи, мәдени-тарихи, статистикалық,
типологиялық методтары алынды, дәстүрлі этнографиялық зерттеу әдістері
қолданылды (далалық, бақылау, сұрақ-жауап, суретке-фотоға түсіру,
жаңғыртпа-реконструкция жасау т.б.). Сонымен қатар кезінде грек тарихшысы
Ксенофонт [174] негізін салған жылқы туралы арнайы ғылым-иппологияның
негізгі тұжырымдары мен принциптеріне негізделді. Атап айтқанда жылқы
туралы ілімдер жинақтаған оның ішінде көшпенді халықтардың атшылық
мәдениеті туралы жазған өзі 16-жыл араб тайпаларымен араласып өмірін
өткізген араб тілін білген француз генералы. Доманың Сахара
сәйгүліктері [175.176] деген еңбегі жылқы танудың эталоны десек артық
айтпаймыз. ХІХ ғасырдың аяғында Еуропа мен Ресейде бұл салада бірнеше
кесек зерттеу еңбектер және кенес дәуірінде маршал С.М.Буденныйдың
басшылығымен жарық көрген төрт томдық кешенді кітаптар [177] жұмысымыздың
методологиялық және әдістемелік сорабын айқындап берді. Бұрынғы кеңестік
этнографияның дәстүрлі мал шаруашылығын зерттеуші ғалымдары Б.А.Қалоев,
А.О.Оразов, М.О.Османовтардың, қазақстандық ғалымдар Х.А.Арғынбаев,
Н.Е.Масанов, С.Е.Әжіғали, Ә.Т.Төлеубаев, В.Ф.Зайберттердің концепциялары
мен дәлелдемелері басшылыққа алынды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Қазақстан жылқының жаратылған жері-отаны
екенін тарихи-археологиялық материалдар негізінде дәлелдеу. Жылқының
қазақтардың арғы ата-бабалары тарапынан қолға үйретілуі және олардың
адамзат тарихына қосқан үлестерін анықтау.
Жылқы және жылқы шаруашылығы тарихымен қазақ тарихы арасындағы
байланыстарды зерттеу.
Қазақтың аттың тұрпаты мен сынына байланысты атаулары мен
терминдерін жүйелеу.
Қазақи ер-тұрман жабдықтарының мүшелері мен бөліктерін жасалу
технологиясы, аймақтық, елдік, ерекшеліктерін көрсету, типологиялық
жүйесін жасау.
Ат оқ-дәрі мен зеңбірек қолданылғанға дейінгі әскери өмірдегі
ғаламат күш. Көшпенділердің (сақ, скиф, ғұн және түркілер, монғолдар,
қазақтар) атты әскерлерінің ұрыс жүргізу тактикасы.
Жылқы мен қазақтың рухани әлемі эпостар мен тарихи жырлардағы тұлпар
бейнесі.
Әдет-ғұрып, дәстүрлер мен ат-туралы ән күйлердің шығуы мен мәдениет
тарихындағы ролі.
Жылқының халықтың әдеттік құқығындағы орнын бағамдау.
Қазақ батырларының және халқымыздағы тудың шығуымен ту ұстау
дәстүрімен генезисін анықтау.
Егеменді Қазақ мемлекетінің ұлттық идеясының темірқазығы-тұлпар
образы екенін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны-көне дәуірлерден (энеолит) кәзіргі заманға
дейінгі қазақ жылқысының даму эволюциясын, соған сәйкес халықтың жылқы
мәдениетін жан-жақты ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының пәні шамамен 6-мың жылдық мерзімі бар қазақтың
жылқышылдық өркениетіне, оның өзекті мәселеріне тарихи-этнографиялық
талдау жасау.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Қазақстан территориясында б.з.д. ІV-мың
жылдықтың аяғы мен ІІІ-мың жылдықтың бас кезіндегі энеолит дәуіріндегі
жылқының пайда болу, қолға үйретілу кезеңінен бастап ХХ ғасырдың 30-
жылдарында дейінгі қазақтың көшпенділік үрдісінің тоқталуына дейін, яғни
5,5 мың жыл мерзімді қамтиды. 1970 жылдардың ортасынан бермен қарай
жылқылы-көшпенділер өркениетінің (конно-кочевая цивилизация) ұғымының
ғылымға мықтап еніп, орнығуына байланысты әлемдік жылқы тану ғылымында
көптеген фактілер мен деректер жиналып ғана қоймай теориялық тұжырымдары
жасалды. Еуразия аумағындағы үлкен көшпенді этнос-қазақтың ғасырлар бойғы
жылқышылдық мәдениеті көшпенділік үрдістің территория және кеңістік
тұрғысынан кеңейтіп қана қоймай, мазмұн жағынан байыта түсері күмәнсіз.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Еңбектің мақсаты бүкіл қазақ
жерінің жылқы шаруашылығының картинасын қалпына келтіру болғандықтан,
қазақтың үш жүзге бөліну принципіне сәйкес, 1980 жылдардан бастап күні
бүгінге дейін Қазақстанның Арал-Каспий, Сарыарқа, Жетісу, Алтай-
Тарбағатай өңірлерінде арнайы жасақталған экспедициялар құрамында жүріп
және автордың өз төтесінен материалдар жинау болды. Сонымен қатар қазақ
халқының этномәдениеті мол сақталған Монғолияның Баянөлгий, Хобда
аймақтарынан, Қытайдың Алтай өлкесінен; Өзбекстанның Ташкент атырабынан
аса құнды деректер жиналып, қазақстандық мәліметтермен салыстырылып
отырды.
Зерттеу жұмысынын деректік негізі. Диссертацияны жазу кезінде көне
замандардан бастап кәзіргі кезге дейінгі алуан түрлі деректер пайдаланды.
- Ежелгі антикалық грек, рим, византия және қытай авторларының сақ,
скиф, сармат, ғұн т.б. көшпелі тайпалардың өмір-тұрмысы, шаруашылығы
туралы жазбалары.
- Археологиялық табындылар: Пазырық, Аржан, Берел т.б. қорғандар
қазбасынан шыққан заттық айғақтар.
- Архив қайнары: Алматы, Ташкент, Омбы, Орынбор, Петербор, Мәскеу
мұрағаттарындағы дала жылқысы жөніндегі мәліметтер.
- ХVІІІ-ХХ бас кезіндегі орыс, еуропа зерттеушілерінің еңбектері.
- Ресей империясы Жылқы шаруашылығы бас басқармасының дала
жылқысын зерттеуге жіберген экспедициялары мен әскери ведомствалардың
есептері, кавалерист-офицерлердің күнделіктері
- Мұражай экспонаттары мен қазақ жылқысы туралы суреттер, сызбалар,
иконографиялық материалдар.
- Шежіренің жарыққа шыққан және әртүрлі қорлардағы нұсқалары.
- Тарихи фольклор мен эпикалық шығармалар.
- Автордың 1985-2009 жылдар арасындағы Қазақстанның шығыс, оңтүстік,
батыс, орталық аймақтарынан, Өзбекстан, Ресей, Монғолия, Қытай қазақтары
арасында болып ел аузынан жинаған деректері.
Зертеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ үшін жылқы басқа халықтардағыдай
мініс, транспорт құралы, спорт емес, мәдениеттің бір саласы. Сондықтан
жылқыны зерттеу қазақ ұлтының өзін-өзі тануына, мәдени келбетін
тұлғалауға, жаһандану жалмауызына жұтылып кетпей, болашаққа бағыт-
бағдарын бағамдауға жол көрсетеді. Қазақ жылқысының 6-мың жылдық тарихы
тұнғыш рет тарихи-этнографиялық тұрғыда зерттеу халқымыздың материалдық
және рухани жетістіктерінің көптеген көмескі тұстарын айқындауға
мүмкіндік береді. Қазір ғылымда берік орныққан көшпенділердің атты салт
мініске пайдалану арқылы ер-тұрман, ауыздық, үзеңгі, дөңгелек, шалбар,
етік, қайқы қылыш сияқты заттарды ойлап тапты деген теорияны қазақ
материалдары толықтырып бұл пікірдін дұрыстығын қуаттайды. Атап айтқанда
біз алғаш жазып алған үзеңгіден өткізу, ашамайға мінгізу, ат бесік
салты ер жабдықтарының алғаш пайда болып, қалыптаса бастаған кезде пайда
болған үрдіс. Біздің бұл теорияға алып-қосарымыз ту, жалау, байрақ-деген
нәрселердіде көшпенділер ойлап тапқан деп айтуға негіз бар. Себебі
қазақтарда туды аттың құйрығынан жасау үрдісі ХVІІІғ. дейін сақталып
келгендігі жайында заттық, фольклорлық, шежірелік бұлтартпас дәлелдер
кездеседі.
Менің ел арасынан жинаған мәліметтерім бойынша және бұл мәліметтерді
басқа түркі монғол (қырғыз, тыва, монғол) халықтарының тілдеріндегі жылқы
түсіне байланысты сөздермен салыстырғанда кәзіргі таңда қазақ тіліндегі
ат түгіне қатысты сөздер (330 сөз) әлемде бірінші орында тұр. Бұған аттың
сыртқы мүшелеріне байланысты сөздер (экстерьерная терминология) 85 сөз,
ер-тұрманға орай терминдер мен атауларды қоссақ қазақтың жылқышылдық
мәдениетінің бай да көне екенін көреміз.
Күнделікті өмірде ұлттық ат спортының ойындары нәбәрі оншақтысы
мөлшермен айтылады. Зерттеу барысында атпен ойналатын ұлттық ойындардың
саны 40-асатыны, қарапайым қамшының 25-тей түрі белгілі болды. Жалпы 450-
дей материалдық және рухани мәдениеттің атаулары мен терминдері бірінші
рет ғылыми айналысқа түсіп отыр.
Көптеген ойын-сауықтар қайыс тарту, атпен табақ тарту, табақ
алып қашу т.б. алғаш рет тәптіштеле жазылып алынды. Атқа байланысты
шыққан ән-күйлер, билер өнеріміздің ерекше бір саласы 100-ден аса ән, 50-
ден аса күй бары анықталып жүйеленді. Қара жорға-қазақтың би өнерінің
атасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АНЫҚТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
3
КІРІСПЕ
5
1. ҚАЗАҚ ЖЫЛҚЫСЫНЫҢ КӨНЕ ЗАМАНДАРДАҒЫ ТАРИХЫ
1. Жылқы атасы-керқұлан.
21
2. Ботай жылқышылары-бақташылдық кезең.
25
1.3 Сақ-скифтер жылқышылдығы – салтаттылық кезең.
30
1.4 Ғұндардың атпаздығы мен жылқышылдығы.
38
1.5 Көне түркілер, қыпшақтар, моңғолдар.
51
2. ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ЖЫЛҚЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
2.1 Қазақи байырғы жылқы тұқымдары.
56
2.2 Жылқы бағу.
70
2.3 Жылқы азығы.
81
2.4 Жылқылы байлар және жылқы саны.
83
2.5 Жылқы саудасы.
90
3. ЕР-ТҰРМАН.
1. Ер-тұрманның шығу тегі, дамуы, қалыптасуы.
96
2. Ер қосу өнері және ер жабдықтары.
99
3. Ерлердің түрлері және аймақтық ерекшеліктері.
110
4. Қамшы және қамшыгерлік өнер.
117
5. Ат тағалау.
122
3.6 Атқа мінудің қазақи (шығыстық) және батыс еуропалық үлгісі.
125
4. АТТЫҢ СЫНЫ МЕН БАБЫ
1. Жүйрік, бәйге аттардың түрлері.
129
2. Сыншылық өнер.
130
3. Аттың сыны.
133
4. Аттың сыры (жылқы психологиясының мәселелері).
140
5. Бәйге атын баптау мен жарату.
146
6. Жорға шықтыру және салыстыру.
152
7. Қазақ жылқысының төзімділігі мен шыдамдылығы.
156
5. ЖЫЛҚЫҒА БАЙЛАНЫСТЫ МЕРЕКЕЛЕР МЕН ОЙЫНДАР
1. Қымызмұрындық.
160
2. Бәйге.
172
3. Атты соғысқа үйрету.
179
4. Ат ойындары.
184
5. Құлан аулау-әскери ұжымдық аңшылықтың белгісі.
188
6. ЖЫЛҚЫ ЖӘНЕ БИЛЕР СОТЫ
6.1 Қазақтың әдеттік құқығындағы жылқының орны мен ролі.
195
2. Барымта.
203
6.3 Жылқы ұрлығы.
208
7. ЖЫЛҚЫ ЖӘНЕ РУХАНИ ӘЛЕМ
1. Жылқы түстеу: жіктелуі мен жүйеленуі және этномәдени қызметі.
211
2. Жылқы саз өнерінде.
226
3. Жылқы және көшпенділердің ту, байрақтарының шығу тегі және ту
ұстау дәстүрі.
231
4. Жылқыға байланысты кейбір әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер.
245
5. Эпикалық жырлардағы батыр мен аттың образы.
251
ҚОРЫТЫНДЫ
271
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
274
ИНФОРМАТОРЛАР ТІЗІМІ
297
ҚОСЫМША
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АВН – Архив ветеринарных наук
АОВ – Акмолинские областные ведомости
АӨЖМ – Автордың өзінің жинаған материалдары
БжЕ – Білім және еңбек
ВАН– Вестник Академии наук
ВВ – Ветеринарный врач
ВИ – Всемирная иллюстарция
ВДИ – Вестник древней истории
ВНИИК – Всесоюзный научно-исследовательский инстиут коневодства
ВОВ – Вестник общественной ветеринарии
ВС – Военный сборник
ВСХ – Вестник сельского хозяйства
ВФ – Ветеринарный фельдшер
ГАИМК – Государсвенный институт материальной культуры
ГМИРиА – Государственный музей истории религии и атеизма
ГИПЛ – Государственное изательство политической литературы
ДУГ – Дала уәлаятының газеті
ЕҚ – Егемен Қазақстан
ЖМВД- Журнал министерство внутренних дел
ЖК – Журнал коннозаводства
ЗГ – Земледельческая газета
ЗГООЭ – Записки русского географического общества по отд. этнографии
ЗИРГО – Записки императорского русского географического общества
ЗО – Закаспийское обозрение
ЗОО – Записки Оренбург. отдела русского геогроф общества
ИВ – Исторический вестник
КиК – Коннозаводства и коневодство
КиКС – Конневодство и конный спорт
КСГ – Киргизская степная газета
КСИЭ – Краткие сообщения института этнографии АН СССР
КСИИМК – Краткие сообщения Института истории материальной культуры
ҚӘ – Қазақ әдебиеті
ҚОМ – Қазақстанның Орталық музейі
ҚРОМА – Қазақстан Республикасының мемлекеттік архиві
ҚМКӘБ – Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы
ҚСҒАБ – Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы
ҚСЭ – Қазақ совет энциклопедиясы
ҚХР – Қытай халық республикасы
МАЭ – Музей антропологии и этнографии АН СССР
МСХ – Министерство сельского хозяйства
МХР – Моңғол халық республикасы
ОҒК – Орталық ғылыми кітапхана
ОҚ – Орталық Қазақстан
ОҒҚ– Орталық ғылыми кітапхана
ОГВ – Оренбургские губернские ведомсти
ОК – Оренбургский край
ОПОУАК – Отчеты и протоколы Оренбургской ученой архивной комиссии
ПВ – Практическая Ветеринария и коневодство
ПКиК – Практическая коневодство и коннозаводство
ПКСИ – Памятная книжка Семипалатинской области
ПТКО – Памятная книжка Тургайской области
РВ – Русские ведомости
РТ – Русский Туркестан
СА – Советская археология
СК – Степной край
СҚ – Социалистік Қазақстан
СОВ – Семиреченские областные ведомости
СПБ – Санкт-Петербург
СТ – Советская тюркология
СХ – Сельский хозяйн
СХиЛ – Селское хозяйство и лесоводство
СЭ – Советская этнография
ТВ – Туркестанские ведомости
ТГ – Тургайская газета
ТИИАЭ – Труды института историй археологий и этнографии АН Каз. ССР
ТИЭ – Труды института этнографии АН СССР
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ТОВ – Тургайские областные ведомости
ТО – Туркестанский охотник
ТС – Тюркологический сборник
ТУГ – Торғай уәлаятының газеті
УВВ – Уральские войсковые ведомости
ЭО – Этнографическое обозрение
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өркениет тарихында адамның қолға үйреткен
жануарлардың ішнен жылқыдай жасампаздық роль атқарғаны жоқ. Осы бір
тамаша сұлу және күшті жануар алғашқы адамдардың негізгі серігі болып,
тарихтың келесі белестерінде де ұмыт қалмай, басқа бір сапалық
құндылықтарды иемденді. Жылқыны қолға үйретіп, кейін келе оны мініс
көлігіне айналдырудың арқасында көне қоғамның мәдени-тарихи көкжиегі
айтарлықтай кеңейген еді. Үйретілген жылқының көмегімен адам бір теңізден
бір теңізге дейінгі аралықтағы орасан құрлықтар мен кеңістіктерді игерді.
Уақыт пен кеңістікті бағындырған ат өз кезегінде адам тарапынан құдайдай
сыйланып, оған небір тамаша мифтер мен аңыз-ертегілер арналған болатын.
Жылқыны қолға үйрету ең алдымен төрт түлік мал бағуды жеңілдетті,
егіншіліктің дамуына тікелей әсер етті (жер жырту, азық-түлікті тасу т.б)
Атты арбаға жегу арқылы адамзат дөңгелекті ойлап тапты. Дөңгелек
кейінірек бүкіл техниканың ең басты тетігі болды. Атты мініске пайдалану
арқылы адамзат екі үлкен нәтижеге жетті: салт атты өзінің жаяу жүрген
жүрісінен асып түсіп жылдамдығын арттырды, әскерде атты қосындардың пайда
болуы соғыс өнерінде революциялық жаңалық еді.
Рухани және материалдық игіліктерге бай жоғары дамыған аттылы-
көшпенділер өркениеттінің (конно-кочевая цивилизация) іргетасын жылқы
және жылқымен біте қайнап бірге өскен салтаты: еңбекші-салтатты, жасампаз-
салтатты, жауынгер-салтатты қалады.
Қазақтар тарих сахнасына атпен шықты, ат әрдайым олардың адал досы
және киесі болды, соның көмегімен олар қашан тұрмыста немесе майдандағы
қандай да болмасын қиындықтарды жеңе алды. Шексіз әрі құлпырған кең
өлкелерді олар ат жалында жүріп игерді. Ұлы Омар Хайям түркілердің
билеушісі Афрасиабтың сөзін келтіреді: Аспанда ай қандай маңызды болса,
адам үшін ат та сондай маңызды. Адам өміріндегі аттың орны Махмұд
Қашғари сөзінде одан да бейнелі: Ат-түріктің қанаты. Қанатсыз құс ұша
алмайды, жылқысыз түрік өзін асырай алмайды деген мағына береді. Әлі
күнге дейін қазақтың жерінің ұшы-қиырсыз әйдіктігі және осы жерде жасаған
халықтың тілінде диалектінің болмауы бөтен жұрттың қарапайым адамынан
бастап, зертеушісіне дейін бей-жай қалтыра алмайды. Байлығының құны
жылқымен өлшенетін қазақ жүздеген мың жылқысы үшін жаңа жер, жаңа жайылым
іздеп жерін кеңейткен, сол жерді жылқылы жасақпен қорғаған. Барыс-келіс,
алыс-беріс, ас-той-деп аттылы алаш өзара айқара араласқандықтан тілінде
диалекті болмаған. Демек қазақ халқының осы екі феномені жылқы арқылы
жүзеге асқанын жоққа шығара алмаймыз. Басқа мәселені былай қойғанда
қазақтың шығу тегі жылқымен тікелей байланысты, көшпенділер арбаның екі
түрін пайдаланғаны белгілі: екі доңғалақты соғыс арбасы, төрт доңғалақты
жүк арбасының суреттері қола дәуіріндегі Қазақстан жеріндегі
петроглифтерде жиі кездеседі. Соғыс өнерінің тарихын зерттеушілер адамзат
алғашында жылқыны мініске емес, жегу жұмысына пайдаланып арбаны,
кейінірек әскери арбаны (колесница) ойлап тапқан деп қорытынды жасайды.
Әдетте арбаның бел ағашының үстінен салынған ұзын екі ағашты-арыс десе, 2-
ші мағынасы ескі ру тайпа [1.49б.]. Алты алашты алты арыс. Арыс-өзен
аты, тарихи қайраткерлерді алаштың арыстары-деп жатады. Бұған шежіреде
қазақты құрайтын үш жүздің Ақарыс, Жанарыс, Бекарыстан тарайтынын еске
алсақ арыс сөзі этникалық тарихпен астасып жатқанын көреміз. Бұл
фактіден қазақ халқын құрайтын үш жүздің феномені қола дәуірінде арбамен
көшіп-қонып жүрген дәуірді меңзейді. Орыс тілінде лошадь сөзі ХV
ғасырдан бастап пайдаланыла бастады. Бұл сөздің шығу төркінін тексерген
орыс ғалымдары alasa және at деген түркі сөздерінің қосылуынан
шыққанын дәлелдеп отыр [2.3.4.]. Халқымыздың ХV ғасырда қазақ-деген
есім алғанша атауы алаш болғаны белгілі . Алаша-жылқы тұқымы Алаша аттың
басы-деп, қақ жүректің тұсы деп (Ер Тарғын) Алаш та алаш болғалы, Алаша
атқа мінгелі, Алашұбар ту байлап, Алашқа ұран бергелі [5. 57-58 б.].
Алаш этнонимі Алаша-деген жылқыны бейнелейтін сөзден шығып тұрса
орыстың лошадь сөзі алаштың аттары, алаштың жылқылары-дегенмен
мағыналас. Көне гректер көшпенділерді атпен тұтасып кеткен кентавр,
орыс аңыздары жолындағыны жалмап жүта беретін змей горыныч-жеп атаса,
жастайынан атқа мініп, жылқымен бірге жаралған қазақтардың ертеде
өздерінің есімдерінің алдына сәйгүләктерінің есімдерін қою әдетке
айналған. Бұл әдет ескі қазақ аңыздарында анық байқалады (Керқұла атты
Кендебай, Дөненқара Бағыс, Жирен атты Кенже т.с.с.). Жайылымдағы мал
сүйгенін жейді, қорада тұрған мал бергеніңді жейді-дейді француз ғалымы
Вуазен. Шөптің асылы бетеге, тарлау бөз, балауса жеп судың тұнығын ішкен,
аптап ыстыққа күйіп қарлы боранға қарылып шыныққан дала жылқысы таза
кірпияз, кінәмшіл болып өссе, ғасырлар бойы жылқының етін жеп, қымызын
ішкен қазақ халқы өзін жылқы мінезді халықпыз-дейді. Керісінше Қазақ
жылқыға тартқан десекте артық айтпаймыз. Мал иесіне тартады-дейді
қазақ. Көшпенділер қоғамында ері де әйеліде атқа қонып күнделікті
тұрмыста да, жаугершілікте де бірге жүргендіктен белгілі дәрежеде ер мен
әйел тең болған. Утверждается разумное равноправие женщин-деп
түйіндейді В.Н.Массон [6. 34-35 б]. Халқымыздың жылқыдан алған тағы бір
қасиеті қан араластырмау салты. Үйір дегеніміз (15-20 бие) бір айғырдың
семьясы. Үйірдегі айғыр өзінің байталдарына (қыздарына) шаппайды,
сәуріктері (ұлдары) енесіне шаппайды. Осы орайда К. Маркстің мына сөздері
еріксіз еске түседі: Священно первоначально то, что мы переняли от
животного мира. Олай болса қазақтың отбасы мен некесінің жалпы бүкіл
моральдік құндылықтарымыздың темірқазығы-жылқы. Жылқы қазақтың халық
өнерінің басты бір тұлғасы. Оның жүрісі мен дүбірі-ән мен күйде, екпіні
эпоста, кескін келбеті бейнелеу өнерінде бедерленіп отырған. Бұл көрініс-
халқымыздың қанында жылқы рухы мәңгі сақталып біте қайнасып қалғанының
айқын куәсі іспетті. Қазақ түсінігінде жылқы айбындылық пен батырлықтың,
достық пен жолдастықтың, сұлулық пен асқақтықтың, бостандық пен
егемендіктің символы Ежелден еркіндік аңсаған қазақ тәуелсіздік рухын
жылқыдан алған. Сондықтан ұлттық идеямыздың, мемлекеттің идеялогиямыздың
квитэссенциясы тұлпар болуға тиіс. Кәзіргі таңда жылқы туралы білімдердің
аясы кеңейіп жылқыны зерттеу жеке ғылымға айналды. Түркия ғалымдары жылқы
мәдениеттің бір саласы дей келе Жылқы мәдениеті деген ұғымды енгізсе,
еуропа, орыс зерттеушілері салтаттылық мәдениет (всадническая культура)
[7] деген терминді ойлап тапты. Қазақтар әлемдік өркениетке не берді
–деген сұраққа профессор Су Бихай: Қазақтар күлте жолды арғымақтар
өсіріп ат мәдениетін дүниеге әкелді-деп түйіндейді [8.11-12 б.]. Әлемдік
ғылыми пайымдауларға сәйкес жұмысымызды Қазақ халқының жылқы мәдениеті-
деп атағанды жөн көрдік. Әлемдік өркениеттер тарихында және жылқы тану
ғылымында жылқының қай жерде пайда болғаны және қай жерде алғаш
үйретілгені туралы мәселе ХІХ ғ. басында басталып күні бүгінге дейін
талас туғызып келе жатқан үрдіс. Жылқының Отаны-болу деп-көне
өркениеттің Отаны болу деген ұғыммен бірдей.
Мәселені зерттеудің дәрежесі 1980 жылдары Көкшетау облысы, Ботай
қонысынан табылған б.з.д. ІV-мың жылдықтың аяғы-ІІІ-мың жылдықтың бас
шенінде энеолит дәуірінде пайда болған ежелгі жылқышылар мекені-әлемдік
маңызы бар археологиялық нысан болып, бұған дейінгі жылқы алғаш қай
жерде, кімдер үйретті деген көптеген сұрақтарға өзгеріс әкелді. Жалпы
Орталық Азияның оның ішінде қазақ даласының жылқының-Отаны екені туралы
бұрындарда зерттеушілер тарапынан жорамалдар айтылғанды. Мысалы:
Жануарлар энциклопедиясының авторлары былай деп жазады: Қолға
үйретілген жылқылар б.з.д ІІІ-ІІ мың жылдықтардың басында Қосөзен
(Месопотамия) және Кіші Азияда жаратылған деген алғашқы мәліметтер
кездеседі. Бірақ жылқыны қолға үйрету ертерек (5000-6000 жыл бұрын)
Оңтүстік Сібір, Моңғолия және Қазақстан көшпенділерінде жүзеге асқан болу
керек. [9] Жылқы тарихының ірі маманы В.И. Цалкин Қазіргі кездегі
жылқының қай жерде қолға үйретілгені жайындағы дәлелдемелер топшылаудан,
мөлшермен айтушылықтан аса алмай жүр, бұларға әлі де әсіресе
остеологиялық (сүйек) материалдар жетіспейді [10]. Дәл осы сұраққа жауап
секілді, қазіргі таңға дейін 20-жылдан астан уақыт ішінде Ботайдан
қазылып алынған 133 мың сүйектердің 99,9 % жылқынікі болып шықты. Әлемде
бірде-бір елде бұғанға дейін 1000–астам жылқы қаңқалары бір қоныстан
табылған емес. Бұл сүйектердің жылқынікі екенін 1981 жылы Л.А.Макарова,
1983-1986 жылдары Л.А.Макарова және Т.Н.Нұрымов дәлелдеді [11].
1992 жылы С.М.Ахинжанов, Л.А.Макарова, Т.М.Нұрымов Қазақстан
территориясында энеолит және қола дәуірінде табылған бүкіл мал мен
жануарлар сүйегіне сараптама жасап Ботай материалдарымен салыстыра
зерттеді [12]. Бұл сүйектердің нақпа-нақ қолға үйретілген жылқылардікі
екенін орасан көп сүйектердің (ондаған тонна) бір жерден табылуында.
Жабайы жылқылардың сүйектері әр жерден біреуі, тіпті табиғат апатынан,
өлім, індет шалған жылқы табындарынан шашылып бірлі-жарымды әрі кеткенде
оншақтысы бір жерден табылады. Осы тұрғыдан алғанда В.Зайберт дұрыс
тұжырым жасап былай деп көрсетеді: Еще одним доказательством
одомашненности ботайской лошади является факт массового нахождение костей
одного вида на поселении [13.283 б]. Жылқы сүйектерінің көпшілігі
соншалық, ботайлықтар сүйектерді құрылыс материалы ретінде үй-баспана,
қора-қопсылардың қабырғасын бекіту үшін пайдаланған.
Ботай жаңалығына 1980 жылдардан бастап-ақ әлемнің жылқы танушы
ғалымдары құлақ түре отырып Сарыарқаға келіп аты шулы жерге келіп ғылыми
жұмыстарға қатысуға тілек білдіре бастады. Мұндай үміт тек Қазақстан
егемендік алып ғылыми зерттеулерді жеке өзі жүргізе бастағанда ғана
мүмкін болды. 1994 жылдардан бастап В.Ф.Зайберт бірнеше британ
университетерінде ботай мәдениеті жөнінде дәріс оқып, Кембридж
университетінің архиеологиялық музейінде ботай артефактілерінің көрмесі
өткен соң бүкіл әлемде бұл аты шулы жаңалыққа қызығушылық арта түсті.
Осындай талапты қанағаттандыру мақсатымен Ботайда 1995 жылы Евразияның
алғашқа жылқышылары-деген тақырыппен 16 мемлекеттің жылқы танушы 80-
астам ғалымдар қатысқан халықаралық симпозиум өткізілді. Ботай феномені
В.Ф.Зайберт бастаған отандық ғалымдардың бірнеше іргелі моногрфияларына
арқау болды [13.14.15.16.17].
Шетелдік ғалымдардың арасында Американың жылқы тарихы иниституның
деректоры Дэвид Энтонидің Ботай жылқыларының тістеріндегі ауыздықтың
іздерін анықтауға арналған әдістемесін [18], ағылшын ғалымы Алан Отрамның
қыш ыдыстардағы бие сүтінің (қымыз А.Т.) жұғындарын тапқан жаңалықтарын
айтуға [19] болады. Демек ботайлықтар жылқыны қолға үйретіп мініске
пайдаланып қоймай, бие сауып қымыз ішкен нағыз жылқышылар болған. Сонымен
қымыздың 5,5-6 мың жыл тарихы бар деп айтуға толық негіз бар. Ең бастысы
Ботай жаңалығы Жылқыны мыңдап өсірген, Арқаның тарлау бозы екен-деп
айтылатын қазақтың аталы сөзінің жылқының – отаны Сарыарқа екенін тағы да
бір дәлелдеп берді. Ботайда ашылған жаңалық Қазақстан мен Оңтүстік Сібір
территориялярының жылқының жаратылған және қолға үйретілген отаны екеніне
дау тудырмайтынына кепіл болса, екіншіден арийлердің б.з.д. ІІ жылдықтың
басында (дәлірек б.з.д. ХХІ-ХХVIII ғасырлар) Синташты-Арқайым андронов
мәдениетін жасаған арийлердің бір легінің біртіндеп көше отырып Орта
Азияға одан әрі ілгерілеп Солтүстік Үндістанға кіруін, екінші легінің
б.з.д. ХІІІ-ІХ ғасырларда Кавказды, Мауренахрды, Ауғанстанды,
Белуджстанды көктей өтіп Иран тайпаларының ядросы құрағанын дәлелдей
түседі [20].
Ботайда басталған жылқы бағу-бақташылдық дәуір 1500 жылға дейін
созылып б.з.д. ІІ-мың жылдықтың басында салтаттылық дәуірге алып келді.
Ат тікелей мініс көлігіне және әскери күшке айналды. Сол себепті
арийлердің орасан үлкен территорияны бағындырып Иран мен Индияға жетуіне
аттың арқасында ғана жүзеге асты деуіміз керек.
Скифтер мен сақтар Ботайдан бастау алатын далалық жылқы мәдениетінің
мирасқоры бола отырып Алтай мен Қаратеңіз аралығында табынды жылқы
шаруашылығын дамыта келе, дала жылқысының төзімділігі мен шыдамдылығы,
алыс қашықтықтарға мойымайтындығы сияқты қасиетін сақтай білді.
Cақтар мен скифтердің, сарматтардың, массагеттердің атпаздығы мен
жылқышылдығы жөнінде антикалық авторлардың жазбалары қаншама ғасырлар
өтседе тірнектеп жинаған фактілермен, бұлтартпас дәлелдерімен
зерттеушілердің назарын аударады. Бұрын бұл тарихи қайнарлар үздік-создық
әр жерде, әртүрлі жинақтарда кездесетін, іздеп табу қиын соғушы еді. Осы
тұрғыдан алғанда А.Н.Гаркавец көшпенділер туралы бүкіл антикалық,
византиялық деректерді бір жинаққа топтастырып, түсініктемесімен, ғылыми
апаратымен жарыққа шығаруы көшпенділік тануда беласқан кесек
хрестоматиялық-жинақ. Сонау антикалық замандардың өзінде скиф-сақтарды
ерекше төзімді ат мінгендер, бие сүтін ішушілер, жылқы етін жеушілер,
атпен бітісіп кеткендер (кентавр), арба үстінде өмір сүрушілер,
жылқы пішушілер, қашып бара жатып соғысушылар-деп көшпелі тайпалардың
характерін дәлме-дәл бере білген антикалық зерттеушілердің аңғарымпаздығы
қайран қалтырады. Сол замандағы көптеген фактілер мен мәліметтер қазақ
өмірінен әлі күнге дейін сақталғанып көрініп тұрады [21].
Осы орайда көрнекті археолог М.П.Грязновтың мына сөздері жөн сияқты:
Мы должны изучать историю развития культуры кочевых племен отдельно
взятых районов (будь то пазырыкские племена Алтая или скифы Северного
Причерноморья саки Средней Азии или аржанские племена Тувы) не
изолированно от других, близких и далеких кочевых объединений, а
обязательно в общей их связи с исторей всего кочевого мира в целом [22.60
б.]
Аржан, Пазырық, Укок қорғандарынан шыққан археологиялық табындылар
скиф-сақтардың жылқышылдық мәдениеті, өз заманында теңдесі жоқ екенін
бадырайтын тұрып көрсетсе, Берел қазбасы В.О.Виттің Алтайда өз заманында
асыл текті жылқылар өсіретін бір орталық болды деген жорамалын айқындай
түседі. [23] Француз этнографы К.Ферре ондаған жылдар бойы якут, қазақ,
қырғыз, хакас, тува және Орта Азия елдерінің жылқы шаруашылығын зерттей
отырып алтай жылқы өркениеті деген терминді кіргізді. Үлкен көлемдегі
диссертациялық( жұмысында автор якут жылқышылдық мәдениетін түркілердің
қиырындағы шекарасы деп, бұған ең жақын қазақ, қырғыз жылқылары деп атап
көрсетеді. Сонымен В.О.Витт Пазырық қорғандарындағы сақ жылқыларын,
К.Ферре кәзіргі этнографиялық өмірді жаза келе бірін-бірі толықтырды
десек те болады алтайдың жылқышылдық өркениеті деген тоқтамға келген.
[24.232-247б.] Берел жылқыларын жан-жақты зерттеу: реконструкция
–жаңғырту, морфологиялық және патоморфологиялық саралау Самашевтың
басшылығымен Л.М.Макарова, Қ.Алтынбеков, Қ.Қашқынбаев т.б. мамандар
жүзеге асырды. [25.26]
Хұндар мен гундердің жылқы шаруашылығы туралы сөз болғанда қытай
және латын деректерінен бастап, кәзіргі зерттеушілерге дейін көбінесе
жылқыларды әскери мақсатта пайдалану, атты әскер мен соғыс тактикасын сөз
етеді, бұл туралы қыруар әдебиеттер баршылық [24.25.26]. Соңғы кезде
табылған 383-450 жылдары аралығында жазылған рим әскерлерінің мал
дәрігері Вегецийдің Әскери өнердің қысқаша сипаттамасы еңбегінде гүн
жылқылары қақаған аяз бен шіліңгір ыстыққа айрықша шыдамды, қыста
жайылып, өз қорегін өзі тауып жейтін, құлын кезінен барлық қиыншылыққа
төзуге дағдыланғанын сүйіспеншілікпен жазады [27]. Осы фактілерге қарап
отырсаң ғүн жылқысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ жылқысының еш
айырмасы жоқ.
VІІ-VІІ ғасырлары Қытай армиясын атпен қамтамасыз ету үшін жазылған
анықтамада көне түркі рулары мен ұлыстарының жылқы тұқымдары жөнінде
ақбар берілген Қытайға тәуелді князікдіктердің жылқы таңбалары- деп
аталған осы реестрде қай түркі елінің қандай жылқысы барлығы және қандай
тұқымға, топқа жататындығы жүйеленіп сипатталған.
У-да (622ж) патшалығының орта кезінде Кан мемлекеті (Хорезм)
сыйлыққа (Қытай императорына) төрт мың бас жылқы берді. Қазіргі кезде
қызметке пайдаланып жүрген аттар осылардың будандасқан түрлері. [28] Бұл
фактіден Қытай патшалығы Хорезм арғымақтарын (түркмен жылқылары болуға
тиіс А.Т.) түркілердің далалық, ормандық аласа бойлы жылқыларына
будандастарып, бойы биік тұқымдар алғаны байқалады. Бұл құнды деректі
қайтадан қарастырған Қытай тарихының маманы Н.Мұхамедханұлы жылқыға таңба
басу малға жекеменшіктің пайда болуынан деп түсіндіреді [29]
Түркі халықтарының әдет-ғұрыптары мен наным-сенімдеріндегі жылқының
алатын орны туралы көптеген зерттеулер бар. Бұл еңбектердің ішінен С.П.
Нестеровтың археологиялық, этнографиялық және жазба деректерді топтастыра
отырып, салыстыра зерттеген ортағасырлық түркілердің салт-санасындағы,
діни өміріндегі жылқы культін айқын көрсеткен зерттемесін бөле-жара
айтуға болады [30].
С.Әжіғали көшпенділердің сәулет өнері туралы кешенді еңбегінде
Еуразия көшпенділерінің мәйітті жылқымен жерлеу рәсімін терең зерделей
келе Батыс Қазақстандағы қабір басына қойылған құлпытастың мамағаш, ал
қойтастың ат екенін, яғни мамағашқа байланған жылқы болғанына шүбә
келтірмейді және автор бұлтартпас дәлелдер келтіреді. [31.410-446б] Бұл
теорияға біздің қосарымыз Сарыарқа қазақтарында әрәдік ХХғ. басына дейін
марқұмды жерлеп болған соң, оның сүйікті атын қабір басына атағашқа
байлап кету рәсімі орындалған.
Жылқы шаруашылығы, аттың түркілер өмірі мен тарихындағы,
мәдениетіндегі ролі, жылқы киесі туралы кең тынысты, кемел құлашты көп
зерттеулер жазған Түркия ғалымдары. Бұл еңбектердің ішінен Х.Ақбердінің
Ат және ит [32], Жігіт және ат [33], Х.Аслангюлдің Атқұмарлық [34],
Түркілердің атқа деген сүйіспеншілігі [35], Ат [36], М. Атайдың
Түркілердің діни наным-сенімдерінегі жылқы [37], М.Бекманның Мал емдеу
тарихы [38], А.Сафероглудың Түркі онамастикасындағы жылқы киесі [39],
А.Дильчиннің Анатолияның ат ойындары [40], Ш.Эльчиннің Атқа салатын
таңбалар [41], Түріктердің ат туралы мақал-мәтелдері [42],
М.Газимхалдың Халық аңыздарындағы жылқы [43], А.Хусейннің Түркілер
жылқы жайында [44], М.Меричтің Түркілер және жылқылар [45], М.Муанның
Атты түрік [46], Р.Нурдың Синоптағы жылқы таңбалары [47], И.Севюктің
Түркі жылқысы [48], М.Туранның Ат [49], Н.Ұшардың Түркі тарихындағы
жылқы [50] атты еңбектерін айтуға болады. Бұл тізімді әрі қарайда
жалғастыруға болады.
А.Шынар жылқы мәдениеті туралы еңбегінде түрік тарихшыларының тек
ғана жылқыға тікелей арналған 234 еңбегін келтіреді [51]. Бұған жылқының
селекциясы мен генетикасы, зоотехникасы жөніндегі еңбектерді,
мақалалардың кірмегенін ескерсек Туркия ғалымдары әлемдегі жылқы
танушылардың алдыңғы қатарында-деп есептейміз. Бұл еңбектердің барлығында
түрік зерттеушілері жеке Анадолы түріктерінің атшылығы туралы емес
көптеген түркі халықтарының, оның ішінде қазақтың біраз материалдарында
пайдаланған.
Фарук Сумер Түріктерде жылқы шаруашылығы және атқа міну атты
кітабында ер-тұрман жабдықтардың шығу тегін, даму жолдарын тарихи-
этнографиялық тұрғыда зерттеген. Кітаптың Кіріспе бөлімінде Көне
түріктердегі жылқы шаруашылығы және атқа салт міну деген тақырыппен
түрік жылқы шаруашылығын ұлттық қазына есебінде қарастырған. 1-ші бөлімде
ер-тұрман мүшелері: ер, жүген, ауыздық, шылбыр, өмілдірік, құйысқан,
назарлық (атқа тағатын бойтұмар), қамшы, кісен, қос қоржын т.б, екінші
бөлімде ойыл-тұрманға байланысты сөз тіркестері, фразеологизмдер мен
олардың шығу тарихы жазылған [52] .
Орхан Шайк Гөклай Қорқыт Ата кітабының желісін тексере отырып,
жылқыныда қоса зерттеген, жылқы туралы аңыздар мен дастандарды саралай
отырып, халық арасындағы наным-сенімдерді орынды пайдаланылған. Түрік
ғалымдарының жылқыны тарихи-этнографиялық, пәлсафалық-культурологиялық
саралаулары біздің диссертациялық жұмысымыздың жобасын анықтауға,
көптеген пікірлерді тоғыстырып көп мәселерді алға қоюға сөйтіп
зерттемеміздің сан-салалы терең болуына жол сілтеді [53]. М.П.Грязнов
айтқандай қазақ жылқысы тарихының түйінді мәселелерін тек ғана қазақ
материалдарымен шешу мүмкін емес. Осы тұрғыдан алғанда өзбек, татар
ғалымдары Н.Махмудов, Р.Г.Ахметжанның еңбектерін бөле-жара айтуға болады.
Жылқы сөзінің этимологиясын зерттеген Н.Махмудов сөздің түбірін
желмен байланыстырады. Бұл сөздің түбірі әрине йыл (жыл)- ги болса уику
(ұйқы), сезги (сезу) дуйгу (сезім), билги (білім), ашка() сияқты сөздерде
кездесетін етістіктен зат есім тудыратын қосымша болады. Түбір деп
есептейтініміз йыл (жыл) сөзі иелмек (желпу) жылдам қимылдату етістігі
мен йел (жел) түрікшедегі йылдырым (найзағай) сөзін еске түсіріңіз атының
дәл өзі. Бұларға сүйене отырып йылты (жылқы) сөзінің бірінші мағынасының
жылдам қимылдайтын жануар. Бұған біздің қосарымыз қазақта жылқы-желден,
сиыр-судан, түйе-сордан, ешкі-тастан, қой-пейіштен-жаралды-деген тәмсіл
бар. Олай болса зерттеушінің тұжырымы мен қазақ халық аңызының түйіні бір
жерден шығып, бір орайдан табысып тұр [54].
Тұлпар десе елең етпейтін қазақ жоқ, себебі жүзден жүйрік, мыңнан
тұлпар-дегендей халық санатында аса қасиетті, айырықша бағалы, арман
болған жылқы. Қазақтардың тұлпар-сөзі өте ескі, көнеден келе жатқанын
айта келе Р.Г.Ахметжан толпар, аңыздағы қанатты ат тұл-пар, Тұл
бар соғыс аты-қаплан соғыс аты мағынасын білдіреді-деп түйіндейді.
Бұл тұлпар-сөзінің этимологиясын шешуде алғашқы сәтті қадам [55] деуге
болады, дегенмен қазақ өмірінде тұлпар болған, тұлпар болатын атты құлын
кезінен тауып бірнеше жылдан бастап ондаған жылдарға дейін тәрбиелеп
барып ғана батырға мінгізілетінін эпостық жырларда суреттелетініне арнайы
тоқталамыз Біздің ойымызша тұлпар-мифологиялық қанатты ат емес қазақ
халқы өмірде пайдаланған жылқының сирек кездесетін өте жүйрік тұқымы.
Түркілерден кейін тарих сахнасына шыққан қыпшақтар, печенектер
славян, орыс елдеріне жылқы апарып, жылқы саудасын жасап, шын мәнінде
отырықшы елдерді жылқымен қамтамасыз етіп ғана қоймай, жылқышылдық
мәдениеттін апарғанды [56]. Қыпшақ Бейбарыс Египетте патшалық құрып
тұрған заманында ат ойындарын өткізетін жылқы театры болғанын француз
саяхатшысы Баумгартен айырықша танданыспен жазады [57]. Біздің ойымыша
бұл әскерилендірілген ат театрының түп негізі қазақтың кез келген ас,
тойларында көрсетілетін ат ойындарымен мәндес.
Көшпенді тайпалардың заңды мирасқоры Қазақ хандығы ат үстінде туып,
атты әскердің күшімен өзінің елін жерін қорғап ғана қоймай, жерін кеңейте
отырып Алтай мен Атырау, Сібір мен Ташкент арасындағы үлкен аймақты
иеленді. Қазақ хандығының шаңырағын көтеріп ел-жұртқа танытқан Қасым хан
былай дейді: ...Біздің асыл дүниеміз бір ғана жылқымыз, ләззат алатын
асымыз-ет, сүйетін шәрбәтіміз – қымыз... Қызық көретініміз өрістегі
жылқымыз ... [58.226б.] Қазақ тарихының негізгі қайнарларының бірі
Тарихи Рашидиде Орталық Азияның қаһарлы ханы қасым бір мезгілде 300-мың
атты әскер шығара алатыны туралы дерек бар [58. 213 б].
ХVІІІ-ХVІІІ ғасырдағы жылқы туралы мәліметтер жоңғарға қарсы
соғысқан Отан соғысының батырлары туралы тарихи жырларда молынан
кездеседі. Бөгенбайдың Нарқызылы, Қабанбайдың Қубасы, Абылайханның
Алшаңбозы мен Шалқасқасқасы, Әбілхайырдың Ақбозы, Ер Жәнібектің
Көкдөнені, Ол жабайдың Телкөгі, Райымбектің Көкойнағы тарихи жырларда,
эпостағыдай тұлпарларды асыра әсірелеу жоқ, батырларда олардың аттарыда
тарихи хроникалардағыдай шыншылдықпен суреттелеі. Бұл тақырыпты тұнғыш
зерттеген Р.С.Липец түркі-монғол халықтарының эпикалық жырларындағы батыр
мен аттың бейнесі, көркем образ ғана емес, нақты тарихи –этнографиялық
дерек екенін көрсетеді [59].
Жылқы туралы кең көлемдегі мәліметтер Қазақ хандығы Ресей
империясымен дипломатиялық, сауда қарым-қатнасын орнай бастаған тұста,
қазақ жеріне ағылған жиһанкездер кейін саяхатшылардың, елшілер мен әскери
барлаушылардың есептерінде міндетті түрде кездесіп отырады. Қазақ
халқының тарихына, географиясына, этнографиясына, т.б. арналған үлкенді-
кішілі еңбектердегі ақпарлар мен қысқа үзінділерді есепке алмағанда,
қазақ жылқысының тікелей арналған арнаулы әдебиеттер мен газет-журнал
мақалаларының өзі бір төбе [60]. Дегенмен, бұл әдебиеттердің біраз
бөлігінің ғана ғылыми мәні бар деп айтуға болады. Олардың көпшілігі ең
алдымен қазақтың жылқы шаруашылығын қызығушылықпен, такырқаушылықпен
үстіртін суреттеп жазған шығармалар. Мұндай еңбектерде көбінесе жылқының
бағылуы мен күтілуі олардың тұқымдары жайында сөз болады. Қазан
төңкерісіне дейінгі әдебиеттердің басты кемшілігі, көпшілік авторлар
бірін-бірі қайталап белгілі жағдайлар мен фактілерді тізіп жаза берген.
Қазақ жылқысы жайындағы дәйекті ғылыми зерттеулер Орта Азия мен
Қазақстанның Ресейге толық қосылып бітуімен, яғни 1870 жылдардан бастап
жарық көре бастады. Бұл жылдары қазақ жылқы шаруашылығын белгілі бір
мақсатпен мамандар зерттегендіктен, мақалалар мен еңбектер фактілерінің
молдығымен, мазмұның байлығымен көзге түседі.
1870ж Н.Бахметьев [61], 1871ж М.Бабаджанов [62], 1871ж.
П.Великосельцев [63], 1875ж. А.Гардер [64], 1885ж. С.Вогак [65], 1875ж.
А.Вилькинс [66], 1883ж. А.Жантурин [67], 1885ж. А.Каллер [68], 1892ж.
И.В. Шумков [69], 1894ж. А.И.Добросмыслов [70], 1895ж. В.Фирсов [71]
сияқты Ресейдің белгілі ғалымдарының қазақ жылқысына арналған арнайы
зерттеулері жарық көрді. Бұл шығармалар кәсіпқой мамандар тарапынан
жазылғандықтан әлі күнге дейін маңызын жоймаған сүбелі еңбектер. Осы
еңбектердің жарыққа шыққаннан кейін Россияның қажеттілігін кез-келген
уақытта қанағаттандыра алатын таусылмас дария- дала жылқы шаруашылығына
мемлекет тарапынан көңіл аударыла бастады.
Я.Я. Полферовтың адай, қарабайыр, арғымақ, секілді қазақтың көне
жылқы тұқымдарын жеке-жеке мақалаларға арқау етіп алып, сол заманғы
ғылыми тұрғыдан мазмұнды баяандап берген. Автор зерттеуін одан әрі
жалғастыра келе, қазақ жылқысын асылдандыруға, қандай мәдени тұқымдар
сәйкес келетінін дәлелдеген [71.72.73.74.].
Майор И.Хантинский 1893-1903 жылдары Коннозаводство журналының
Торғай обылысындағы тілшісі болып қызмет істеп, облыстағы әр жылдық
ақпарлар мен хабарлар есебінде ондаған мақалалар циклын жазды
[75.76.77.78.79.80]. Мұндай есепті мақалалар мен жолсапар жазбалар
қатарына князь В.А.Кудашевтың [81], әскери қызметкер Н.Медведскийдің,
[82] жылқы маманы Эверсманның [83] еңбектері жатады. В.Рожков, [84]
И.Левашов [85], Н.Ревякин [86], Н.А.Обручев [87] мақалаларында алдыңғы
зерттеушілермен салыстырғанда айтарлықтай жаналық жоқ Шынтуайтына келсек
қазақтың жылқы шаруашылығына, барлық Еуропа мемлекеттері қызғанышпен
қарау керек. Себебі біздің кең-байтақ отанымыздағыдай әскери жылқыларды
өсіріп баптайтын табиғи жағдай ешбір елде жоқ деп жазады Ақмола, Жетісу
обылыстарының жылқы табындырын зерттеген С.Белинский [88.89]. белгісіз
автор қазақ жылқысының сом денесі мен білеуленіп, шомбалданып тұрған
бұлшық етіне қарағанда ебдейсіз, жай қимылдайды деп ойлайсың, ол жеңіл
жүрісін көргенде мұндай тұқымды ешқашан таба алмайсың [90]. А.И.Касаткин
[91] қазақи жылқы тұқымының ешбір асылдандырусыз-ақ атты әскерге
жарамдылығын насихаттайды. Көпшілік авторлар Жетісу жылқысының
Қазақстанның басқа аймақтарының жылқыларына қарағанда бойының биік болуы,
орта азиялық мәдени тұқымдарымен ертеден араласқандығын, оның таулық және
жазықтық болып екіге бөлінетіндігін баяндайды. Н.Захаров, [92]
С.Е.Дмитриев [94], В.Базилевский [96], П.Канавин [97], В. Пяновский [99-
100] мақаларында Жетісу жылқыларын асылдандыру жұмыстарын дереу қолға алу
үшін жергілікті өкіметтен нақты шаралар қолдануды талап етті. 1914 жылы
Жетісу жылқы тұқымдарын арнайы зерттеу үшін жер департаметі ғылыми
экспедиция ұйымдастырды. Экспедицияның қорытындысын Л.Ф.Безвуглый көлемді
зерттеу кітабына арқау етті. Л.Ф.Безвуглыйдың кітабы статистикалық
материалдарының молдығымен, этнографиялық бай сипаттамасымен құнды,
Верный, Пішпек, Тоқмақ аймақтарындағы қазақ, қырғыз шаруашылықтарын қатар
жазған [102].
Қазақ жерінің оңтүстік жағындағы жылқы шаруашылығы жөнінде Түркістан
өлкесінің жылқысына арналған жалпылыма еңбектерінде А.И.Шахназаров, [103]
Г.Головин, [104] Н.Шавров, [105] С.С.Здзеницкий, [106] А.Коробов [107],
П.Краснов [108], Кучуков [109], К.Тимаев [110] азды-көпті деректер
келтіреді.
1910 жылы Ташкент қаласынан шыққан В.П.Колосовскийдің Түркістан
жылқылары деген көлемді кітабында қазақ жылқысына көрнекті орын берілген
[111].
Семей обылысының жылқы тұқымдары жөнінде Ловицкий мен П.Плещеевтің
мақаларын айтуға болады [112-113].
Қазақ халқының жылқы емдеу тәжірибесі орыс мал дәрігерлерінің
хабарламаларында, қазақ этнографтарының жинастыруларында, кейінірек
арнаулы ветеринарлық зерттеулерде жылқы ауруларының қазақша-орысша
баламасы беріліп отырды
[114.115.116.117.118.119.120.121.12 2.123.124.125].
Ұлттық ат спорты мен оның түрлері, әсіресе қазақ даласында өткен не
бір астардағы бәйгелер жөнінде қым-қиғаш оқиғалы (приключенский)
мақалалар қызғылықты баяндалады [126.127.128.129.130.131.132.133.13 4].
ХІХ ғ. 90-жылдарынан бастап Башқортстанда, Самарада қымызбен емдеу
орталықтары ашылды. Қазақ жеріне ішкі Ресейден т.б. жерлерден жаз кезінде
денсаулығын нығайту үшін, туберкулезден емделу үшін келушілер көбейді,
оларға арнап үй тігіліп қымызханалар ашылды. Осы кезде қымыз және
қымыздың құрамы, жасалу технологиясы жайында әдебиеттер шыға бастады
[135.136.137.138].
Қай кезде болмасын барымта мен жылқы ұрлау көшпенділер қоғамының
айықпас ауруы болғаны белгілі. Қазақстанның Ресейге қосылуы хандықтың
жойылы, барлық билікті қолына ұстаған билер институтының әлсіреуіне
байланысты ел ішінде жылқы ұрлау мен барымта шектен шықты. Көптеген
мақалалар мен ақпарларда барымта мен оның шығу себептері айқындалып
отырды [139.140.141.142].
Кеңес дәуіріндегі малдәрігерлік, зоотехникалық, физиологиялық,
экономикалық әдебиеттерді есептемегенде, жылқыны тарихи-этнографиялық,
мәдени-танымдық тұрғыдан зерттеген кешенді әдебиеттер саусақпен санарлық
ғана. Ю.Н.Барминцев [143], С.Е.Толыбеков [144], Х.А.Арғынбаев [145],
В.П.Курылев [146], А.Тоқтабайдың [147-148] монографиялары мен авторлар
ұжымы шығарған Қазақтың ХІХ-ХХ ғғ аралығындағы шаруашылығы (тарихи-
этнографиялық) зерттемме кітабы ғана [149]. Шын мәнінде Кеңес өкіметі
жылқыға тек арзан ет, сусын күш-көлік ретінде ғана қарағандықтан,
жылқының тарихтағы ролі ат төбеліндей азғана мамандар тарапынан ғана
зерттелді бұған және ақын жазушылардың көркем шығармаларын қосуға болады.
Қашанда жылқы қазақ үшін еркіндіктің, бостандықтың символы болған
ғой. 1980 жылдардың ортасындағы жариялылық пен 1991 жылғы Қазақстан
тәуелсіздік алған кезден бастап, жер-жерде батырларды еске түсіріп ас
беріле бастады, ат бәйгелерінің саны артты. Осыған орай ат жарату, баптау
турасындағы әдебиеттерге, көмекші құралдарға сұраныс көбейді. Аттың сыны
мен баптау жайында біраз газет, журнал мақалалары [150.151.152] мен
тақырыпқа арналған кітапшалар жарық көрді [153.154.155.156].
Халқымыздың жылқы тарихын Құлагерсіз елестету, Құлагерсіз жазу
мүмкін емес. Жүздеген жылдар өтседе Құлагер трагедиясы әлі күнге дейін
ешкімді бейжай қалдыра алмайды, қазақтың жадындағы жазылмаған жара
сияқты. Соңғы жылдары атақты сәйгүліктің өміріне байланысты көптеген
мәселелердің беті ашыла бастады. Р.Отарбаевтың [157], А.Әділханұлының
[158], Ғ.Мұсатайдың [159], Ж.Тұрғанбекұлының [160], С.Алпысұлының [161]
мақалаларында әйгілі астың айтылмаған сырлары белгілі болды.
Ұлт спортының түрлері мен тарихын зерттеп жүрген мамандардың
М.Тәнеекеевтің [162], Б.Төтенаевтың [163] еңбектерінде ат ойындарының
түрлеріне де орын берілген. Әрбір жердің, өлкенің ат баптауынан бастап,
жылқы туралы аңыз-әңгімелері, жалпы жылқы мәдениеті Қазақстанның басқа
аймақтарына жетпей жатады, осы тұрғыдан алғанда Атырау арғымақтары
[164] жинағы мен Б.Елшібайұлының Тұлпарлар [165] кітабы көптеген
фактілермен құнды.
Талантты зерттеуші С.Қондыбайдың белгілі монографиясының Жылқы
туралы миф тарауында қазақ ертегілері мен аңыздарындағы жылқы образы мен
батырлардың сәйгүліктеріне дейін терең сараптама жасалған [166].
Арқа қазақтарының өміріндегі жылқы шаруашылығының рөлі мен маңызын
зерттеуге арналған еңбекте ХІХ ғасырдың ортасындағы қазақ қоғамында
болған дағдарыс, осы саланың құлдаруымен тікелей байланыстырылады. Жылқы
шаруашылығы қазақтардың экономикасында ған емес, сондай-ақ әлеуметтік-
мәдени рухани өмірдегі рөлі қарастырылған [167]. Н.Айтбаева мен
Ж.Байтелиеваның қазақ тіліндегі жылқыға қатысты атаулар мен
фразеологиялық тіркестердің семантикалық, этномәдени функциясын зерттеген
жұмыстары сөз жоқ, бұл тақырыбты меңгерудегі жаңа белес екенін көрсетеді
[168.169].
Шетелдегі зерттеушілердің ішінен қандасымыз М.Қалиасқарұлының
Қазақтың жылқы шаруашылық шежіресі кітабын бөле-жара айтар едік. Автор
бірінші рет өзіміз өмір бойы айтып, жазып жүрген Пржевальский жылқысын
қазақтар ежелден керқұлан деп атағанын дәлелдейді. Автор ауыршаруашылық
мал маманы ретінде жылқының тегінен бастап тұқымдарына, өнімдеріне,
емдеуге байланысты, т.б. көптеген мәселелерді ғылыми тұрғыда баяндап
береді. Кезінде Қытай императорлары қызыққан Үйсін патшалығының
жылқыларынан, Іле тұлпарларынан көруге болады деп ой тастайды, сонымен
қатар қазақ жылқыларының негізгі генефондысы Қытай қазақтарында
сақталғандығын атап айтады [170].
Дамыған Англия, Франция, Ресей т.б. елдерде жылқы шаруашылығын, ат
спортын насихаттау үшін түрлі-түсті суретті фотоальбом, кітаптар жылда-
жыл шығарылып тұрады. Мұндай кітаптардың мәтіні аз болғанымен
фотоөнерінде негізгі тұлғалардың бірі. Осы тұрғыдан алғанда еліміздегі
жылқы шаруашылығын, ат спорт насихаттауға арналған Қазанат кітабының өз
орны бар [171].
Қазіргі таңда жылқы оның қоғамдағы ролі туралы күнделікті баспа
сөзде жиі көтеріліп, пікірсайыстар көбейді. Солардың ішінен белгілі ақын
Қ.Ілиясұлының Қазақ тарихы жылқы тарихы, этнограф Ж. Бабалықұлының
Қазақтың тарихын-жылқы жасаған-деген мақалаларын бөле жара айтар едік
[172.173]
Жалпы жылқы жайындағы қандай басылым болса да, мейлі газет мақаласы
болсын, іргелі зерттеулер болсын назардан тыс қалдырмай, сараптап отыруға
тырыстық. Өкінішке орай, аудандық, облыстық газеттердегі, әртүрлі
баспалар шығарып жатқан өлкентанушылық әдебиеттердегі мәліметтердің бәрін
қарастыруға мүмкіншілік болмады.
Қазақ тарихы мен этнографиясының бірде-бір саласы деректер мен
әдебиеттердің молшылығы тұрғысынан жылқыға теңесе алмайды. Сондықтан
біз мүмкіндігінше ірілі-ұсақты мақалалар, заметкалар, әдебиеттердің бәрін
саралай отырып топтастырдық, мейлінше тарихнамалық бағасын бердік. Біздің
сараптауымыздан бірде-бір әдебиет тыс қалған жоқ.
Диссертацияның методологиялық тұғырнамасына тарих пен этнографияның
кешенді ұстанымы тарихи-этнографиялық бағыт, ғылыми историзм принципі,
тарихи – генетикалық, салыстырмалы-тарихи, мәдени-тарихи, статистикалық,
типологиялық методтары алынды, дәстүрлі этнографиялық зерттеу әдістері
қолданылды (далалық, бақылау, сұрақ-жауап, суретке-фотоға түсіру,
жаңғыртпа-реконструкция жасау т.б.). Сонымен қатар кезінде грек тарихшысы
Ксенофонт [174] негізін салған жылқы туралы арнайы ғылым-иппологияның
негізгі тұжырымдары мен принциптеріне негізделді. Атап айтқанда жылқы
туралы ілімдер жинақтаған оның ішінде көшпенді халықтардың атшылық
мәдениеті туралы жазған өзі 16-жыл араб тайпаларымен араласып өмірін
өткізген араб тілін білген француз генералы. Доманың Сахара
сәйгүліктері [175.176] деген еңбегі жылқы танудың эталоны десек артық
айтпаймыз. ХІХ ғасырдың аяғында Еуропа мен Ресейде бұл салада бірнеше
кесек зерттеу еңбектер және кенес дәуірінде маршал С.М.Буденныйдың
басшылығымен жарық көрген төрт томдық кешенді кітаптар [177] жұмысымыздың
методологиялық және әдістемелік сорабын айқындап берді. Бұрынғы кеңестік
этнографияның дәстүрлі мал шаруашылығын зерттеуші ғалымдары Б.А.Қалоев,
А.О.Оразов, М.О.Османовтардың, қазақстандық ғалымдар Х.А.Арғынбаев,
Н.Е.Масанов, С.Е.Әжіғали, Ә.Т.Төлеубаев, В.Ф.Зайберттердің концепциялары
мен дәлелдемелері басшылыққа алынды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Қазақстан жылқының жаратылған жері-отаны
екенін тарихи-археологиялық материалдар негізінде дәлелдеу. Жылқының
қазақтардың арғы ата-бабалары тарапынан қолға үйретілуі және олардың
адамзат тарихына қосқан үлестерін анықтау.
Жылқы және жылқы шаруашылығы тарихымен қазақ тарихы арасындағы
байланыстарды зерттеу.
Қазақтың аттың тұрпаты мен сынына байланысты атаулары мен
терминдерін жүйелеу.
Қазақи ер-тұрман жабдықтарының мүшелері мен бөліктерін жасалу
технологиясы, аймақтық, елдік, ерекшеліктерін көрсету, типологиялық
жүйесін жасау.
Ат оқ-дәрі мен зеңбірек қолданылғанға дейінгі әскери өмірдегі
ғаламат күш. Көшпенділердің (сақ, скиф, ғұн және түркілер, монғолдар,
қазақтар) атты әскерлерінің ұрыс жүргізу тактикасы.
Жылқы мен қазақтың рухани әлемі эпостар мен тарихи жырлардағы тұлпар
бейнесі.
Әдет-ғұрып, дәстүрлер мен ат-туралы ән күйлердің шығуы мен мәдениет
тарихындағы ролі.
Жылқының халықтың әдеттік құқығындағы орнын бағамдау.
Қазақ батырларының және халқымыздағы тудың шығуымен ту ұстау
дәстүрімен генезисін анықтау.
Егеменді Қазақ мемлекетінің ұлттық идеясының темірқазығы-тұлпар
образы екенін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының нысаны-көне дәуірлерден (энеолит) кәзіргі заманға
дейінгі қазақ жылқысының даму эволюциясын, соған сәйкес халықтың жылқы
мәдениетін жан-жақты ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының пәні шамамен 6-мың жылдық мерзімі бар қазақтың
жылқышылдық өркениетіне, оның өзекті мәселеріне тарихи-этнографиялық
талдау жасау.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Қазақстан территориясында б.з.д. ІV-мың
жылдықтың аяғы мен ІІІ-мың жылдықтың бас кезіндегі энеолит дәуіріндегі
жылқының пайда болу, қолға үйретілу кезеңінен бастап ХХ ғасырдың 30-
жылдарында дейінгі қазақтың көшпенділік үрдісінің тоқталуына дейін, яғни
5,5 мың жыл мерзімді қамтиды. 1970 жылдардың ортасынан бермен қарай
жылқылы-көшпенділер өркениетінің (конно-кочевая цивилизация) ұғымының
ғылымға мықтап еніп, орнығуына байланысты әлемдік жылқы тану ғылымында
көптеген фактілер мен деректер жиналып ғана қоймай теориялық тұжырымдары
жасалды. Еуразия аумағындағы үлкен көшпенді этнос-қазақтың ғасырлар бойғы
жылқышылдық мәдениеті көшпенділік үрдістің территория және кеңістік
тұрғысынан кеңейтіп қана қоймай, мазмұн жағынан байыта түсері күмәнсіз.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Еңбектің мақсаты бүкіл қазақ
жерінің жылқы шаруашылығының картинасын қалпына келтіру болғандықтан,
қазақтың үш жүзге бөліну принципіне сәйкес, 1980 жылдардан бастап күні
бүгінге дейін Қазақстанның Арал-Каспий, Сарыарқа, Жетісу, Алтай-
Тарбағатай өңірлерінде арнайы жасақталған экспедициялар құрамында жүріп
және автордың өз төтесінен материалдар жинау болды. Сонымен қатар қазақ
халқының этномәдениеті мол сақталған Монғолияның Баянөлгий, Хобда
аймақтарынан, Қытайдың Алтай өлкесінен; Өзбекстанның Ташкент атырабынан
аса құнды деректер жиналып, қазақстандық мәліметтермен салыстырылып
отырды.
Зерттеу жұмысынын деректік негізі. Диссертацияны жазу кезінде көне
замандардан бастап кәзіргі кезге дейінгі алуан түрлі деректер пайдаланды.
- Ежелгі антикалық грек, рим, византия және қытай авторларының сақ,
скиф, сармат, ғұн т.б. көшпелі тайпалардың өмір-тұрмысы, шаруашылығы
туралы жазбалары.
- Археологиялық табындылар: Пазырық, Аржан, Берел т.б. қорғандар
қазбасынан шыққан заттық айғақтар.
- Архив қайнары: Алматы, Ташкент, Омбы, Орынбор, Петербор, Мәскеу
мұрағаттарындағы дала жылқысы жөніндегі мәліметтер.
- ХVІІІ-ХХ бас кезіндегі орыс, еуропа зерттеушілерінің еңбектері.
- Ресей империясы Жылқы шаруашылығы бас басқармасының дала
жылқысын зерттеуге жіберген экспедициялары мен әскери ведомствалардың
есептері, кавалерист-офицерлердің күнделіктері
- Мұражай экспонаттары мен қазақ жылқысы туралы суреттер, сызбалар,
иконографиялық материалдар.
- Шежіренің жарыққа шыққан және әртүрлі қорлардағы нұсқалары.
- Тарихи фольклор мен эпикалық шығармалар.
- Автордың 1985-2009 жылдар арасындағы Қазақстанның шығыс, оңтүстік,
батыс, орталық аймақтарынан, Өзбекстан, Ресей, Монғолия, Қытай қазақтары
арасында болып ел аузынан жинаған деректері.
Зертеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ үшін жылқы басқа халықтардағыдай
мініс, транспорт құралы, спорт емес, мәдениеттің бір саласы. Сондықтан
жылқыны зерттеу қазақ ұлтының өзін-өзі тануына, мәдени келбетін
тұлғалауға, жаһандану жалмауызына жұтылып кетпей, болашаққа бағыт-
бағдарын бағамдауға жол көрсетеді. Қазақ жылқысының 6-мың жылдық тарихы
тұнғыш рет тарихи-этнографиялық тұрғыда зерттеу халқымыздың материалдық
және рухани жетістіктерінің көптеген көмескі тұстарын айқындауға
мүмкіндік береді. Қазір ғылымда берік орныққан көшпенділердің атты салт
мініске пайдалану арқылы ер-тұрман, ауыздық, үзеңгі, дөңгелек, шалбар,
етік, қайқы қылыш сияқты заттарды ойлап тапты деген теорияны қазақ
материалдары толықтырып бұл пікірдін дұрыстығын қуаттайды. Атап айтқанда
біз алғаш жазып алған үзеңгіден өткізу, ашамайға мінгізу, ат бесік
салты ер жабдықтарының алғаш пайда болып, қалыптаса бастаған кезде пайда
болған үрдіс. Біздің бұл теорияға алып-қосарымыз ту, жалау, байрақ-деген
нәрселердіде көшпенділер ойлап тапқан деп айтуға негіз бар. Себебі
қазақтарда туды аттың құйрығынан жасау үрдісі ХVІІІғ. дейін сақталып
келгендігі жайында заттық, фольклорлық, шежірелік бұлтартпас дәлелдер
кездеседі.
Менің ел арасынан жинаған мәліметтерім бойынша және бұл мәліметтерді
басқа түркі монғол (қырғыз, тыва, монғол) халықтарының тілдеріндегі жылқы
түсіне байланысты сөздермен салыстырғанда кәзіргі таңда қазақ тіліндегі
ат түгіне қатысты сөздер (330 сөз) әлемде бірінші орында тұр. Бұған аттың
сыртқы мүшелеріне байланысты сөздер (экстерьерная терминология) 85 сөз,
ер-тұрманға орай терминдер мен атауларды қоссақ қазақтың жылқышылдық
мәдениетінің бай да көне екенін көреміз.
Күнделікті өмірде ұлттық ат спортының ойындары нәбәрі оншақтысы
мөлшермен айтылады. Зерттеу барысында атпен ойналатын ұлттық ойындардың
саны 40-асатыны, қарапайым қамшының 25-тей түрі белгілі болды. Жалпы 450-
дей материалдық және рухани мәдениеттің атаулары мен терминдері бірінші
рет ғылыми айналысқа түсіп отыр.
Көптеген ойын-сауықтар қайыс тарту, атпен табақ тарту, табақ
алып қашу т.б. алғаш рет тәптіштеле жазылып алынды. Атқа байланысты
шыққан ән-күйлер, билер өнеріміздің ерекше бір саласы 100-ден аса ән, 50-
ден аса күй бары анықталып жүйеленді. Қара жорға-қазақтың би өнерінің
атасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz