Қазақ тіліндегі ауру атауларының лексика-семантикалық және морфологиялық құрылымы
КІРІСПЕ
І
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
ІІ
2.1
2.2
2.3
2.4
ІІІ
3.1
3.2
3.3
3.4 Ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдері
Ауру атаулары жасалуының морфологиялық (синтаксистік)
тәсілі
Ауру атаулары жасалуының синтаксистік (аналитикалық) тәсілі
Ауру атауларының байланысу тәсілдері
Ауру атаулары жасалуының лексика.семантикалық тәсілі
Заттанған ауру атаулары
Калька жолымен жасалған ауру атаулары
Ауру атаулары жасалуының басқа да жолдары
Ауру атауларына ономасиологиялық талдау
Тілдік номинацияның теориялық мәселелері
Сөзжасамның ономасиологиялық аспектісі
Уәжділік мәселесі және оның ауру атауларымен байланысы
Қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесі
Қазақ тіліндегі ауру атауларының семантикалық және этимологиялық сипаты
Ауру атауларының семантикалық құрылымы
Ауру атауларының лексикалық мағынасы
Ауру атауларының түсіндірме сөздікте берілуі
Ауру атауларының тұрақты тіркестер арқылы берілуі
3.5
3.6
3.7
ІV
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
V
5.1
5.2
5.3
5.4
Ауру атауларын этимологиялық талдау
Табу және эвфемизм арқылы жасалған ауру атаулары
Терминденген ауру атаулары
Ауру атауларының функционалды.стилистикалық сипаты
Әдеби ауру атаулары
Ғылыми ауру атаулары
Халықтық ауру атаулары
Диалектілік ауру атаулары
Кірме ауру атаулары
Қазақ тіліндегі ауру атауларының түрленуі
Ауру атауларының морфологиялық варианттары
«Ауру» сөзінің лексикалық синонимдері және синонимдес ауру атаулары
Ауру атауларының лексикалық варианттары
Ауру атаулары және омонимдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
ІІ
2.1
2.2
2.3
2.4
ІІІ
3.1
3.2
3.3
3.4 Ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдері
Ауру атаулары жасалуының морфологиялық (синтаксистік)
тәсілі
Ауру атаулары жасалуының синтаксистік (аналитикалық) тәсілі
Ауру атауларының байланысу тәсілдері
Ауру атаулары жасалуының лексика.семантикалық тәсілі
Заттанған ауру атаулары
Калька жолымен жасалған ауру атаулары
Ауру атаулары жасалуының басқа да жолдары
Ауру атауларына ономасиологиялық талдау
Тілдік номинацияның теориялық мәселелері
Сөзжасамның ономасиологиялық аспектісі
Уәжділік мәселесі және оның ауру атауларымен байланысы
Қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесі
Қазақ тіліндегі ауру атауларының семантикалық және этимологиялық сипаты
Ауру атауларының семантикалық құрылымы
Ауру атауларының лексикалық мағынасы
Ауру атауларының түсіндірме сөздікте берілуі
Ауру атауларының тұрақты тіркестер арқылы берілуі
3.5
3.6
3.7
ІV
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
V
5.1
5.2
5.3
5.4
Ауру атауларын этимологиялық талдау
Табу және эвфемизм арқылы жасалған ауру атаулары
Терминденген ауру атаулары
Ауру атауларының функционалды.стилистикалық сипаты
Әдеби ауру атаулары
Ғылыми ауру атаулары
Халықтық ауру атаулары
Диалектілік ауру атаулары
Кірме ауру атаулары
Қазақ тіліндегі ауру атауларының түрленуі
Ауру атауларының морфологиялық варианттары
«Ауру» сөзінің лексикалық синонимдері және синонимдес ауру атаулары
Ауру атауларының лексикалық варианттары
Ауру атаулары және омонимдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Жұмыс қазақ тіліндегі ауру атауларының зерттелуіне арналады. Олар лексика-семантикалық, құрылымдық жағынан күрделі, бірақ белгілі бір жүйеде қарастырылады. Ауру атаулары өте көп және алуан түрлі болып келеді.
Жұмыста ауру атауларының 2000 жуығы сипатталып, зерттелінді. Оның ішінде адамға, малға қатысты ауру атаулары да кездеседі. Олар белгілеріне, түр-түсіне, таралуына, т.б. ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі.
Ауруға ат қою оның өзіндік белгісіне, түр-түсіне байланысты. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, диалектологиялық сөздік, этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі ауру атауларына талдау жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді
Қазақ тілінде бір ауру атауы бірнеше мағынада жұмсалынады. Мұның себебі - аурудың әдеби, ғылыми атауларымен қатар халықтық, диалектілік атауларының да мол қолданылатындығында.
Ауру атауларының жүйесі өте күрделі, олардың ішінде көне атаулар да, жаңа атаулар да бар.
Кейбір ауру атауларының таралу аймағы өте кең, бірақ олардың әр аймақтағы мағыналары бір-біріне сәйкес келе бермейді.
Ауру атауларын қазақ тілінде айтпай, көбі орыс тіліндегі атауларын қолданады. Мұның өзі сол ауру атауының тілімізден жойылып кетуіне әкеледі.
Ауру атаулары сан ғасырды араға салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Ауру атауларының алуан түрлілігі олардың атауларынан көрінеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорына мықтап еніп, сөйлеу тілімізде белсенді қолданысқа ие.
Қазақ тіл білімінің негізгі мәслесінің бірі ауру атауларын зерттеу болып табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
Ауру атауларының жүйелілігі, олардың аймақтық қарым-қатынасына, сөздердің морфологиялық сипатына, олардың қасиеттері мен семантикалық тәуелділігіне негізделген.
Жұмыста ауру атауларының 2000 жуығы сипатталып, зерттелінді. Оның ішінде адамға, малға қатысты ауру атаулары да кездеседі. Олар белгілеріне, түр-түсіне, таралуына, т.б. ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі.
Ауруға ат қою оның өзіндік белгісіне, түр-түсіне байланысты. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, диалектологиялық сөздік, этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі ауру атауларына талдау жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді
Қазақ тілінде бір ауру атауы бірнеше мағынада жұмсалынады. Мұның себебі - аурудың әдеби, ғылыми атауларымен қатар халықтық, диалектілік атауларының да мол қолданылатындығында.
Ауру атауларының жүйесі өте күрделі, олардың ішінде көне атаулар да, жаңа атаулар да бар.
Кейбір ауру атауларының таралу аймағы өте кең, бірақ олардың әр аймақтағы мағыналары бір-біріне сәйкес келе бермейді.
Ауру атауларын қазақ тілінде айтпай, көбі орыс тіліндегі атауларын қолданады. Мұның өзі сол ауру атауының тілімізден жойылып кетуіне әкеледі.
Ауру атаулары сан ғасырды араға салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Ауру атауларының алуан түрлілігі олардың атауларынан көрінеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорына мықтап еніп, сөйлеу тілімізде белсенді қолданысқа ие.
Қазақ тіл білімінің негізгі мәслесінің бірі ауру атауларын зерттеу болып табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
Ауру атауларының жүйелілігі, олардың аймақтық қарым-қатынасына, сөздердің морфологиялық сипатына, олардың қасиеттері мен семантикалық тәуелділігіне негізделген.
1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. - Алматы, 1988. – 208 б.
2. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. – Алматы, 1997. – 240 б.
3. Айғабылов А. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1995.
4. Айтмұхаметова Қ.Ө. Институционалды коммуникация: дәрігер-науқас. Фил.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2003.
5. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. – Алматы, 2002.
6. Аванесов. Р.И. Очерки русской диалектологии. – Москва, 1949. – Ч.1.
7. Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі. – Алматы, 1991. – 237 б.
8.Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі. –Алматы, 1949.
9. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы, 1951. – Ч.1.
10. Апресян Ю.А. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. – Москва, 1974. – 470 с.
11. Арғынбаев Х. Мал ауруларын емдеудегі қазақтың халықтық тәжірибесі туралы этнографиялық очерк // Вопросы этнографии и антропологии Казахстана. – Алма-ата, 1962. – Т.16. – С.7.
12. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья және неке. – Алматы, 1973.
13. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы, 1991
14. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Москва, 1966
15. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – Алматы, 1995. – 176 б.
16. Ахметов З. Өлең сөздің ториясы. - Алматы, 1973.
17. Аяпбергенова Қ. Медицина терминдерінің қысқаша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1994.
18. Әбутәліпов Ә. Індеттану терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1995.
19. Әділбаева Ұ. Қазақ тіліндегі өсімдік атауларының уәжділігі Филол.ғыл.канд.дис. – А., 2002. – 120 б.
20. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1983. – 164 б.
21. Бабич А.Ф. Вторичная номинация в кругу относительных прилагательных в современном русском языке // Географические и хронологические пределы распространения русской лексики: Межвузовский сб. научн. трудов. –Москва, 1980.
22. Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков. – Москва, 1975.
23. Байгунисова Г.И. Уровни вторичной номинации. Дисс. канд. филол. наук. – Алматы, 1998.
24. Бейсенбаева К. Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің жалғаусыз тіркестерінің кейбір түрлері. – Алматы, 1974. – 63 б.
25. Белбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі. – Алматы, 1988.
26. Блинова О.И. Лексическая мотивированность и некоторые проблемы региональной лексикологии // Вопросы изучения лексики русских народных говоров. –Ленинград, 1972.
27. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1979. -185 б.
28. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. – Алматы, 1975.
29. Будагов Р.А. Терминология и семиотика / Вестник МГУ. – 1972. - №5.
30. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. - Ч. 2. – Москва, 1953. – С. 51.
31. Введенская Л.А., Колесников Н.П. Этимология: Учебное пособие – Питер, 2004. – 221 с.
32. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии / Труды МИФЛИ. – 1939. – Т.5. –С.24.
33. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. –Москва, 1974.
34. Голев Н.Д. О способе номинации // Вопросы русского языка и его говоров. – Томск, 1976.
35. Даниеленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистичского анализа. – Москва, 1977. – С.90
36. Досқараев Ж. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1962.
37. Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1951.
38. Дүйсенов Қ., Төребаева Д. Жұқпалы аурулар мен эпидемиология кафедрасында жиі кездесетін клиникалық терминдердің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. – Алматы, 1995.
39. Жалмухамедов К. Русско-казахский краткий толковый словарь глазных болезней. – Алматы, 1977.
40. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1999. – 581 б.
41. Звегинцев В.А. Семасиология. – Москва, 1957. – С.85.
42. Исамбаев М., Сәрсенова Ш. Медицина терминдерінің орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздігі. – Алматы, 1982.
43. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы, 1992. – 144 б.
44. Ильясова Н.Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер: қалыптасуы мен даму үрдісі. Фил.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2003.
45. Кеңесбаев І., Жанұзақов Т. Тіл білімі терминдерінің орысша- қазақша сөздігі. – Алматы, 1966.
46. Кубрякова Е.С. Ономасиологические характеристики комплексных единиц словообразовательной системы // Актуальные проблемы русского словообразования. – Ташкент, 1982.
47. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений // Семантика производного слова. – Москва, 1981.
48. Кузнецов П.С. О принципах изучения грамматики. – Москва, 1961.
49. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. - Алматы, 1998 - 304 б.
50. Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы, 1986. – 322 б.
51. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1980. – Т.5. – 581 б.
52. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1980. – Т.1. – 640 б.
53. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1980. – Т.3. – 735 б.
54. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1974. – Т.1. – 696 б.
55. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1986. – Т.10. – 672 б.
56. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1979. – Т.4. – 510 б.
57. . Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966. – 240 б.
58. Қалиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. – Алматы, 1996. - 168 с.
59. Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. – Алматы, 1997. – 149 б.
60. Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы, 2002. - 110 б.
61. Қалиев Ғ. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. – Алматы, 1985.
62. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым – Алматы, 2003.
63. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы, 1993. – 200 б.
64. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы, 1998. – 208 б.
65. Ларин Б.А. Об эвфемизмах // Проблемы языкознания: ученые записки ЛГУ. - Вып. 60. - №301. –Ленинград, 1961. – С.111.
66. Лингвистический энциклопдический словарь. - Москва, 1990. – С. 501.
67. Манкеева Ж.А. Реконструкция первичных глагольных основ в казахском языке. – Алматы, 1991. – 130 б.
68. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы, 1997. – 272 б.
69. Некоторые особенности употребления конструкции с родительным падежом в языке периодической печати // Известия АН КазССР. Серия обществоведения. – 1973. - №4. – С.19.
70. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. - Алматы, 2002. - 213 б.
71. Панзарбекова Р. Қазақ тіліндегі жануарлар төлінің атауы ФҒК дис. - Алматы, 1998.
72. Реформатский А.А. Введение в языкознание. – Москва, 1967. – С. 99.
73. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1994.
74. Сайрамбав Т. Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесімділіктің кейбір мәселелері. – Алматы, 2004. – 95 б.
75. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1991. – 270 б.
76. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілінің күрделі сөз тіркестері. – Алматы, 1981. – 197 б.
77. Салқынбай А.С. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003.
78. Салқынбай А.С. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). –Алматы, 1999. – 309 б.
79. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік –Алматы, 1998.
80. Саперов В.Н. Терапевт тәжірибесіндегі кейбір дәрігерлік этиканың бұзылуы // Клиническая медицина. – 1990. - №5 - С. 136-140.
81. Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. – Алматы, 1989
82. Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы, 1982. – 349.
83. Севортян Э.В. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі. - Москва, 1975. – 528 с.
84. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. – Алматы, 1998. – 194 б.
85. Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы, 1996. – 128 б.
86. Солнцев А.В. Виды номинативных единиц // Вопросы языкознания. – 1987. - №2.
87. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология. / Вопросы теории. - Москва, 1984
88. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1984.
89. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 1993.
90. Тасымов А. Қазақ диалектологиясы. - Алматы, 2005. – 158 б.
91. Телия В.И. Вторичная номинация и ее виды // Языковая номинация. –Москва, 1977.
92. Торопцев И.С. Лексическая мотивированность // Уч. зап. Орловск. пед. ин-та. - Т.22. Историко-филол. фак-т. - 1964.
93. Торопцев И.С. Язык и речь – Воронеж, 1985.Трубачев О.Н. Рецензия на «Краткий этимологический словарь» // Вопросы языкознания . - 1961. - №5
94. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы, 1998. – 128 б.
95. Убрятова Е.И. Жарыссөзде сөйлеген сөзі // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Баку, 1958.
96. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991. – 384 б.
97. Чижова Л.А. Ономасиологический аспект словообразовательных категорий русского языка. –Москва, 2000.
98. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы, 1973.
99. Шипова. Е.Н. Орыс тіліндегі түркі сөздерінің сөздігі. - Алматы, 1976. – 405 с.
100. Шойбекова Ғ.Б. Туынды сөздердің мағыналық ерекшелігі мен уәжділігі (семантикалық тәсіл). Фил.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2006.
101. Хасанов Б.Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы, 1966. – 208 б.
102. Языковая номинация ( Общие вопросы ). –Москва, 1977.
103. Языковая номинация (Виды наименований). –Москва, 1977.
104. Янцененская М.Н. Семантические вопросы теории словообразования. – Томск, 1979.
105. Соколовская Ж.П. Система в лексической семантике. – Киев, 1979.
106. Шмелев Д.Н. Проблемы сеемантического анализа лексики. – Москва, 1973.
107. Кусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алматы, 1988. – 165 б.
108. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – Москва, 1958. – Т. 1-2.
109. Трубачев О.Н. Славянская этимология. – Москва, 1965.
110. Будагов Р.А. Сравнительно семантическое исследование. - Москва, 1963. – 619 с. –Т. 2
111. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. –A. 1993. -496 б.
112. Будагов Р.А. Проблемы изучения романских литературных языков. – Москва, 1961.
113. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы, 1998. – 208 б.
2. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. – Алматы, 1997. – 240 б.
3. Айғабылов А. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1995.
4. Айтмұхаметова Қ.Ө. Институционалды коммуникация: дәрігер-науқас. Фил.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2003.
5. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. – Алматы, 2002.
6. Аванесов. Р.И. Очерки русской диалектологии. – Москва, 1949. – Ч.1.
7. Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі. – Алматы, 1991. – 237 б.
8.Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі. –Алматы, 1949.
9. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы, 1951. – Ч.1.
10. Апресян Ю.А. Лексическая семантика. Синонимические средства языка. – Москва, 1974. – 470 с.
11. Арғынбаев Х. Мал ауруларын емдеудегі қазақтың халықтық тәжірибесі туралы этнографиялық очерк // Вопросы этнографии и антропологии Казахстана. – Алма-ата, 1962. – Т.16. – С.7.
12. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья және неке. – Алматы, 1973.
13. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. –Алматы, 1991
14. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Москва, 1966
15. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – Алматы, 1995. – 176 б.
16. Ахметов З. Өлең сөздің ториясы. - Алматы, 1973.
17. Аяпбергенова Қ. Медицина терминдерінің қысқаша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1994.
18. Әбутәліпов Ә. Індеттану терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1995.
19. Әділбаева Ұ. Қазақ тіліндегі өсімдік атауларының уәжділігі Филол.ғыл.канд.дис. – А., 2002. – 120 б.
20. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1983. – 164 б.
21. Бабич А.Ф. Вторичная номинация в кругу относительных прилагательных в современном русском языке // Географические и хронологические пределы распространения русской лексики: Межвузовский сб. научн. трудов. –Москва, 1980.
22. Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков. – Москва, 1975.
23. Байгунисова Г.И. Уровни вторичной номинации. Дисс. канд. филол. наук. – Алматы, 1998.
24. Бейсенбаева К. Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің жалғаусыз тіркестерінің кейбір түрлері. – Алматы, 1974. – 63 б.
25. Белбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі. – Алматы, 1988.
26. Блинова О.И. Лексическая мотивированность и некоторые проблемы региональной лексикологии // Вопросы изучения лексики русских народных говоров. –Ленинград, 1972.
27. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1979. -185 б.
28. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. – Алматы, 1975.
29. Будагов Р.А. Терминология и семиотика / Вестник МГУ. – 1972. - №5.
30. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. - Ч. 2. – Москва, 1953. – С. 51.
31. Введенская Л.А., Колесников Н.П. Этимология: Учебное пособие – Питер, 2004. – 221 с.
32. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии / Труды МИФЛИ. – 1939. – Т.5. –С.24.
33. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. –Москва, 1974.
34. Голев Н.Д. О способе номинации // Вопросы русского языка и его говоров. – Томск, 1976.
35. Даниеленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистичского анализа. – Москва, 1977. – С.90
36. Досқараев Ж. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1962.
37. Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1951.
38. Дүйсенов Қ., Төребаева Д. Жұқпалы аурулар мен эпидемиология кафедрасында жиі кездесетін клиникалық терминдердің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. – Алматы, 1995.
39. Жалмухамедов К. Русско-казахский краткий толковый словарь глазных болезней. – Алматы, 1977.
40. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1999. – 581 б.
41. Звегинцев В.А. Семасиология. – Москва, 1957. – С.85.
42. Исамбаев М., Сәрсенова Ш. Медицина терминдерінің орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздігі. – Алматы, 1982.
43. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы, 1992. – 144 б.
44. Ильясова Н.Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі атаулық тіркестер: қалыптасуы мен даму үрдісі. Фил.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2003.
45. Кеңесбаев І., Жанұзақов Т. Тіл білімі терминдерінің орысша- қазақша сөздігі. – Алматы, 1966.
46. Кубрякова Е.С. Ономасиологические характеристики комплексных единиц словообразовательной системы // Актуальные проблемы русского словообразования. – Ташкент, 1982.
47. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений // Семантика производного слова. – Москва, 1981.
48. Кузнецов П.С. О принципах изучения грамматики. – Москва, 1961.
49. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. - Алматы, 1998 - 304 б.
50. Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алматы, 1986. – 322 б.
51. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1980. – Т.5. – 581 б.
52. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1980. – Т.1. – 640 б.
53. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1980. – Т.3. – 735 б.
54. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1974. – Т.1. – 696 б.
55. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1986. – Т.10. – 672 б.
56. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық. – Алматы, 1979. – Т.4. – 510 б.
57. . Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы, 1966. – 240 б.
58. Қалиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. – Алматы, 1996. - 168 с.
59. Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейкесті мәселелері. – Алматы, 1997. – 149 б.
60. Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы, 2002. - 110 б.
61. Қалиев Ғ. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. – Алматы, 1985.
62. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым – Алматы, 2003.
63. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы, 1993. – 200 б.
64. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы, 1998. – 208 б.
65. Ларин Б.А. Об эвфемизмах // Проблемы языкознания: ученые записки ЛГУ. - Вып. 60. - №301. –Ленинград, 1961. – С.111.
66. Лингвистический энциклопдический словарь. - Москва, 1990. – С. 501.
67. Манкеева Ж.А. Реконструкция первичных глагольных основ в казахском языке. – Алматы, 1991. – 130 б.
68. Манкеева Ж. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы, 1997. – 272 б.
69. Некоторые особенности употребления конструкции с родительным падежом в языке периодической печати // Известия АН КазССР. Серия обществоведения. – 1973. - №4. – С.19.
70. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. - Алматы, 2002. - 213 б.
71. Панзарбекова Р. Қазақ тіліндегі жануарлар төлінің атауы ФҒК дис. - Алматы, 1998.
72. Реформатский А.А. Введение в языкознание. – Москва, 1967. – С. 99.
73. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1994.
74. Сайрамбав Т. Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесімділіктің кейбір мәселелері. – Алматы, 2004. – 95 б.
75. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1991. – 270 б.
76. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілінің күрделі сөз тіркестері. – Алматы, 1981. – 197 б.
77. Салқынбай А.С. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003.
78. Салқынбай А.С. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). –Алматы, 1999. – 309 б.
79. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік –Алматы, 1998.
80. Саперов В.Н. Терапевт тәжірибесіндегі кейбір дәрігерлік этиканың бұзылуы // Клиническая медицина. – 1990. - №5 - С. 136-140.
81. Сарыбаев Ш., Нақысбеков О. Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. – Алматы, 1989
82. Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы, 1982. – 349.
83. Севортян Э.В. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі. - Москва, 1975. – 528 с.
84. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. – Алматы, 1998. – 194 б.
85. Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы, 1996. – 128 б.
86. Солнцев А.В. Виды номинативных единиц // Вопросы языкознания. – 1987. - №2.
87. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология. / Вопросы теории. - Москва, 1984
88. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1984.
89. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, 1993.
90. Тасымов А. Қазақ диалектологиясы. - Алматы, 2005. – 158 б.
91. Телия В.И. Вторичная номинация и ее виды // Языковая номинация. –Москва, 1977.
92. Торопцев И.С. Лексическая мотивированность // Уч. зап. Орловск. пед. ин-та. - Т.22. Историко-филол. фак-т. - 1964.
93. Торопцев И.С. Язык и речь – Воронеж, 1985.Трубачев О.Н. Рецензия на «Краткий этимологический словарь» // Вопросы языкознания . - 1961. - №5
94. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы, 1998. – 128 б.
95. Убрятова Е.И. Жарыссөзде сөйлеген сөзі // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Баку, 1958.
96. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991. – 384 б.
97. Чижова Л.А. Ономасиологический аспект словообразовательных категорий русского языка. –Москва, 2000.
98. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы, 1973.
99. Шипова. Е.Н. Орыс тіліндегі түркі сөздерінің сөздігі. - Алматы, 1976. – 405 с.
100. Шойбекова Ғ.Б. Туынды сөздердің мағыналық ерекшелігі мен уәжділігі (семантикалық тәсіл). Фил.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2006.
101. Хасанов Б.Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы, 1966. – 208 б.
102. Языковая номинация ( Общие вопросы ). –Москва, 1977.
103. Языковая номинация (Виды наименований). –Москва, 1977.
104. Янцененская М.Н. Семантические вопросы теории словообразования. – Томск, 1979.
105. Соколовская Ж.П. Система в лексической семантике. – Киев, 1979.
106. Шмелев Д.Н. Проблемы сеемантического анализа лексики. – Москва, 1973.
107. Кусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алматы, 1988. – 165 б.
108. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – Москва, 1958. – Т. 1-2.
109. Трубачев О.Н. Славянская этимология. – Москва, 1965.
110. Будагов Р.А. Сравнительно семантическое исследование. - Москва, 1963. – 619 с. –Т. 2
111. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. –A. 1993. -496 б.
112. Будагов Р.А. Проблемы изучения романских литературных языков. – Москва, 1961.
113. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі. – Алматы, 1998. – 208 б.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 81(373.512.122
Қолжазба құқығында
ТАНАБАЕВА ГҮЛЗИРА ӨМІРТАЙҚЫЗЫ
Қазақ тіліндегі ауру атауларының лексика-семантикалық және морфологиялық
құрылымы
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Смағұлова Г.Н.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
3
КІРІСПЕ
І Ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдері 8
1.1 Ауру атаулары жасалуының морфологиялық (синтаксистік) 10
тәсілі
1.2 Ауру атаулары жасалуының синтаксистік (аналитикалық) тәсілі 15
1.3 Ауру атауларының байланысу тәсілдері 20
1.4 Ауру атаулары жасалуының лексика-семантикалық тәсілі 23
1.5 24
1.6 Заттанған ауру атаулары 25
1.7 Калька жолымен жасалған ауру атаулары 26
ІІ Ауру атаулары жасалуының басқа да жолдары 29
2.1 Ауру атауларына ономасиологиялық талдау 30
2.2 Тілдік номинацияның теориялық мәселелері 32
2.3 Сөзжасамның ономасиологиялық аспектісі 36
2.4 Уәжділік мәселесі және оның ауру атауларымен байланысы 36
ІІІ Қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесі
Қазақ тіліндегі ауру атауларының семантикалық және 43
3.1 этимологиялық сипаты 43
3.2 Ауру атауларының семантикалық құрылымы 44
3.3 Ауру атауларының лексикалық мағынасы 46
3.4 Ауру атауларының түсіндірме сөздікте берілуі
Ауру атауларының тұрақты тіркестер арқылы берілуі
3.5 Ауру атауларын этимологиялық талдау 52
3.6 Табу және эвфемизм арқылы жасалған ауру атаулары 57
3.7 Терминденген ауру атаулары 63
ІV Ауру атауларының функционалды-стилистикалық сипаты 69
4.1 Әдеби ауру атаулары 69
4.2 Ғылыми ауру атаулары 69
4.3 Халықтық ауру атаулары 72
4.4 Диалектілік ауру атаулары 73
4.5 Кірме ауру атаулары 78
V Қазақ тіліндегі ауру атауларының түрленуі 81
5.1 Ауру атауларының морфологиялық варианттары 81
5.2 Ауру сөзінің лексикалық синонимдері және синонимдес ауру
атаулары 81
5.3 Ауру атауларының лексикалық варианттары 86
5.4 Ауру атаулары және омонимдер 91
ҚОРЫТЫНДЫ 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 100
КІРІСПЕ
Жұмыс қазақ тіліндегі ауру атауларының зерттелуіне арналады. Олар
лексика-семантикалық, құрылымдық жағынан күрделі, бірақ белгілі бір жүйеде
қарастырылады. Ауру атаулары өте көп және алуан түрлі болып келеді.
Жұмыста ауру атауларының 2000 жуығы сипатталып, зерттелінді. Оның ішінде
адамға, малға қатысты ауру атаулары да кездеседі. Олар белгілеріне, түр-
түсіне, таралуына, т.б. ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі.
Ауруға ат қою оның өзіндік белгісіне, түр-түсіне байланысты. Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі, диалектологиялық сөздік, этимологиялық сөздік,
фразеологиялық сөздіктердегі ауру атауларына талдау жасалынып, олардың
тіліміздегі алатын орнына мән берілді
Қазақ тілінде бір ауру атауы бірнеше мағынада жұмсалынады. Мұның
себебі - аурудың әдеби, ғылыми атауларымен қатар халықтық, диалектілік
атауларының да мол қолданылатындығында.
Ауру атауларының жүйесі өте күрделі, олардың ішінде көне атаулар да,
жаңа атаулар да бар.
Кейбір ауру атауларының таралу аймағы өте кең, бірақ олардың әр
аймақтағы мағыналары бір-біріне сәйкес келе бермейді.
Ауру атауларын қазақ тілінде айтпай, көбі орыс тіліндегі атауларын
қолданады. Мұның өзі сол ауру атауының тілімізден жойылып кетуіне әкеледі.
Ауру атаулары сан ғасырды араға салып, қазақ тілімен бірге жасап
келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Ауру
атауларының алуан түрлілігі олардың атауларынан көрінеді. Олар қазақ
тілінің сөздік қорына мықтап еніп, сөйлеу тілімізде белсенді қолданысқа ие.
Қазақ тіл білімінің негізгі мәслесінің бірі ауру атауларын зерттеу болып
табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
Ауру атауларының жүйелілігі, олардың аймақтық қарым-қатынасына, сөздердің
морфологиялық сипатына, олардың қасиеттері мен семантикалық тәуелділігіне
негізделген.
Ауру атауларының ерекшелігі олардың фонетикалық, лексикалық,
морфологиялық және грамматикалық жақтан зерттелінуі. Ауру атауларын
құрайтын лексика-семантикалық топ синонимдер, омонимдерінің молдығымен де
ерекше. Өзіне тән ерекшеліктері олардың тілдік және тілден тыс
факторларының болуынан көрінеді.
Ауру атауларының әлемі де кең, олар адам өмірімен тығыз байланысты,
әрі маңызды роль атқарады. Ауру атауларының барлық түрін қарастыру
зерттеудің өзектілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу өзектілігі.
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі ауру атауларының лексика-
семантикалық, морфологиялық функционалды-стилистикалық құрылымын, сондай-ақ
оның этимологиясын тереңірек зерттеу болып табылады. Ал мұның өзі жалпы
алғанда, қазақ тілінің лексикасын зерттеудегі, ал жекелей алғанда оның
терминдік-номенклатуралық жүйесіндегі беті ашылмаған бірқатар мәселелердің
шешілуіне мүмкіндік береді.
Қазақ тіліндегі халықтық, ғылыми және әдеби ауру атауларының жасалу
заңдылықтары; халықтық атаулардың ғылыми, әдеби ауру атауларын
қалыптастырудағы өзіндік орны, олардың бір-бірімен өзара байланысы әлі
толық зерттелінбеген.
Номинация, уәжділік мәселелері де жеткілікті қарастырылмаған. Бұл тақырып
тек қазақ тілі үшін ғана емес, сондай-ақ басқа да түркі тілдері үшін де
өзекті болып табылады.
Зерттеу нысаны. Ауру атауларының тілдік табиғаты.
Зерттеу пәні. Ауру атауларының тіліміздегі жиынтығы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі ауру атауларын кешенді зерттеу.
Кешенді зерттеу ең алдымен көптеген ауру атауларының лексикалық,
морфологиялық, семантикалық аспектілерді өзіне қабылдауына негізделсе,
екінші жағынан – ауру атауларының бұл ерекшеліктері өзара байланыста, өзара
әрекетте болады. Жан-жақты кешенді зерттеу арқылы кейбір мәселенің беті
ашылады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсатының бірі ауру атауларының өзіндік
сипаты мен олардың басқа лексика-семантикалық топтардан айырмашылығын ашу,
әдеби ауру атауларының басқа да халықтық, ғылыми, диалектілік топтармен
өзара байланысын, қарым-қатынасын зерттей отырып талдау болып табылады.
Бұл қазақ тіліндегі ауру атауларына қатысты мәселелерді шешудің теориялық
негізін анықтауға мүмкіндік береді. Жұмыстың келесі мақсаты тілімізде
қалыптасқан ауру атауларының өзгеру және даму процестерін сипаттау болып
табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін зерттеу жұмысы мынадай мәселелерді ғылыми
жақтан айқындап, саралап алу міндеттерін қойды:
– ауру атауларының лексикалық құрамын анықтау;
– ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдерін көрсету;
– ауру атауларының қалыптасу, даму процестерін қарастыру;
– ауру атауларының сөзжасамдық құрылымын сипаттау;
–ауру атауларына тән модельдерді жасау ;
– қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесін ашу;
– ауру атауларын топтастыру;
– ауру атауларының омонимдері мен синонимдерін зерттеу;
– ауру атауларын функционалды-стилистикалық жақтан және ғылыми атауы мен
халықтық, әдеби атауы мен диалектілік атауларының өзара байланысын
сипаттау;
– ауру атауларын лексика-семантикалық жақтан сипаттау;
– ауру атауларының этимологиясын анықтау.
Зерттеу жұмысының әдістері. Диссертацияда қазіргі қазақ тіліндегі ғылыми
әдістемеге негізделген дәстүрлі лингвистикалық әдістер пайдаланылған.
Зерттеуде біз ономасиологиялық және семасиологиялық тәсілдерді
пайдалануға тырыстық. Бұл тілдің лексикалық жүйесіндегі ауру атауларының
орнын анықтауға мүмкіндік береді.
Ауру атауларын талдаудың негізгі әдісі – сипаттама әдісі. Бұл әдіс ауру
атауларының құрамын, олардың қалыптасу және даму жолдарын, сөзжасамдық
құрылымын анықтауда қолданылды.
Салыстырмалы әдіс арқылы жалпы түркі тілдеріндегі, қазақ тіліндегі,
сондай-ақ басқа тілдерден енген ауру атаулары сипатталады.
Ауру атауларының жүйелі қатынасын көрсетуде құрылымдық әдіс
пайдаланылды. Салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы көптеген ауру атауларының
шығу төркіні, алғашқы мағыналары анықталады.
Ауру атауларының семантикалық құрылымы компоненттік талдау әдісі арқылы
зерттелінеді.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері ретінде сөздіктер пайдаланылды:
қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі, қазақша-орысша, орысша-қазақша
сөздіктер, терминологиялық сөздіктер, ауру атауларына арналған медициналық
анықтамалықтар, медициналық сөздіктер, қазақ совет энциклопедиясы.
Ғылыми және ғылыми-көпшілік сипаттағы арнайы әдебиеттер, дәрігерлердің
еңбектері, медицина саласы бойынша оқулықтар мен оқу құралдары да жұмыстың
дереккөзі ретінде пайдаланылды. Сондай-ақ ауру атауларына байланысты
мысалдар газет материалдары мен көркем шығармалардан алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ тілінің лексикология
саласындағы тіл бірліктері – ауру атауларының алғаш рет жан-жақты зерттелу
нәтижесінде жаңа пайымдаулар жасалды.
Нәтижелері төмендегідей:
–ауру атаулары тіліміздегі басқа да сөздер сияқты лексикологиялық
(семасиологиялық, ономасиологиялық, этимологиялық), лексикаграфиялық,
грамматикалық, сөзжасамдық, функционалды-стилистикалық, сондай-ақ
номенкклатуралық аспектілерде зерттелінді;
– ауру атауларының лексикалық құрамы, сөзжасамдық сипаты анықталды
– ауру атаулары топтастырылып, лексика-семантикалық жақтан сипатталды;
– қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесі ашылды;
– ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдері қарастырылды;
– ауру атауларына тән модельдер жасалынды;
– ауру атаулаарының омонимдері мен синонимдері анықталды;
– ауру атауларының этимологиясы зерттелінді;
– ауру атауларын функционалды-стилистикалық жақтан және ғылыми атауы мен
халықтық, әдеби атауы мен диалектілік атауларының өзара байланысына
сипаттама берілді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысындағы ауру атауларының
сипаты мен саны, олардың лексика-семантикалық және грамматикалық
ерекшеліктері лексикологияның лингвистикалық сала ретіндегі маңызды
теориялық жақтарын кеңейтуге өз үлесін қосады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу нәтижесінде қол жеткізген
тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарында қазақ тілінің
лексикология саласы бойынша оқылатын дәрістерде, арнайы курстарда білім
беруде пайдалануға болады. Ауру атауларына байланысты жинақталған
мысалдардың қазақ тілін өзге аудиторияда үйрету кезінде де көмегі тиетіні
сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– ауру атауларының лексикалық құрамы анықталып, сөзжасамдық сипаты
берілді;
– ауру атаулары топтастырылып, лексика-семантикалық жақтан сипатталды;
– қазақ тіліндегі ауру атаулары уәжділік жүйесі негізінде толық
уәжділік, жартылай уәжділік, абсолюттік уәжділіктерге топтастырылды.
– аналитикалық тәсіл арқылы жасалған ауру атаулары матаса, қабыса
байланысады;
– морфологиялық тәсіл арқылы жасалған ауру атауларының бірнеше
модельдері көрсетілді;
– омонимдес, синонимдес ауру атауларына талдаулар жасалынып, мысалдар
келтірілді;
– ауру атауларын ғылыми атауы мен халықтық, әдеби атауы мен диалектілік
атауларының өзара байланысы сипатталды;
– этимологиялық талдау кезінде ауру атауларының мағыналық реңкі
айқындалып, жандана түседі.
– ауру атауларының синонимдері мен омонимдері халықтық, диалектикалық
ауру атауларының негізінде пайда болады.
– ауру атауларының сөз табына қатысы анықталды;
– ауру атаулары табу және эвфемизм арқылы жасалады.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі материалдары
мен мазмұны бойынша республикалық ғылыми-теориялық, халықаралық ғылыми-
теориялық конференцияларда баяндамалар жасалды.
Сондай-ақ, жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ
филологиясы кафедрасында өткен лингвистикалық семинарда және кафедра
мәжілісінде талқыланды. Зерттеу жұмысы бойынша 6 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, бес бөлім, қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АУРУ АТАУЛАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ МЕН ЖОЛДАРЫ
Ауру атауларының танымдық табиғаты да, грамматикалық сипаты мен
семантикалық құрылымы да ерекше. Мұндағы әрбір ауру атауының өзіндік,
танымдық, дүниетанымдық мәні, қойылу ерекшелігі мен уәжі бар.
Ауру атаулары сан алуан, көпқырлы.
Ауру атауларын түріне қарай былайша топтастыруға болады:
1. Дәстүрлі медициналық ауру атаулары: боткин, анемия, ликемия,
ревматизм, минингит, пневмония, туберкулез, гайморит, геморрой, рак,
рахит, грипп, аппендицит, миома, цистит, мастит, астма, ангина, эпилепсия,
инфаркт, инсульд, дифтерия, язва, гипертония, артрит, сифилис, бруцеллез,
экзема, фурункул, стенокардия т.б.
2. Аурудың халықтық атаулары: сары ауру, соқыр ішек, тұмау, жөтел,
қызамық, тырысқақ, бауыр ауруы, сыздауық, шемен, мешел, демікпе, баспа,
теміреткі, теріскен, шиқан, күбіртке, қызылша, қышыма, ісік, тіс ауруы,
шешек, ақ қан ауруы, алапез, безгек т.б.
Ауру атауларының көбі анатомиялық (дене мүшелері) атаулар арқылы
жасалады: жүрек, бауыр, ішек, асқазан, жатыр, бас, аяқ, иек, құлақ, ми,
ауыз, көз, мұрын, іш, тамақ, өкпе, төбе, шүйде, иық сүйек, білезік,
толарсақ, өкше, шыбық сүйек, балтыр т.б. Мысалы:
Асқазан: асқазан жарасы.
Ауыз: ауыз уылу.
Бас: бас ауруы, бастың сақинасы.
Бауыр: бауыр ауруы, бауыр церрозы, бауырдың қабынуы.
Буын: буын қабынуы, буын сарысуы, буынқұрт, шорбуын, сорбуын.
Ен: енбау, ен қосалқысының қабынуы, ен қабығы шемені.
Жақ: жақтың шірілігі, жақ рагі.
Жүрек: жүрек бұлшық етінің іруі, жүрек ақауы, жүрек демікпесі, жүрек
қыжылы.
Жауырын: жауырынтақ.
Иек: қызыл иек іріңдігі, қызыл иектің көпсіп қабынуы, қызыл иектің қабынуы.
Кеуде, омырау, емшек: омыраулық беріштеме, омырау рагі, ит емшек.
Көз: көздің ағы, көз жасы қалташасының қабынуы, жыланкөз.
Көмей: көмей туберкулезі, көмей мерезі.
Құлақ: құлақ мүкістігі, құрқұлақ.
Қабақ: қабақтың қабынуы.
Қарын, ұлтабар: қарын мен ұлтабардың ойық жарасы.
Ми: мидың шайқалуы, милық.
Мұрын: мұрынның тілме ауруы, мұрын шиқаны, мұрын дифтериясы, мұрын алды
экземасы.
Өкпе: өкпенің қабынуы, өкпе рагі.
Өт: өт тасы ауруы.
Өкше: өкше мүйіз.
Тамыр: күре тамырдың кеңіп түйінделуі.
Тамақ: қылтамақ, без тамақ.
Тобық: қоян тобық.
Табан: майтабан.
Тіс: тіс ауруы.
Тіл: тіл қабынуы, тілме.
Тері: терінің қабынуы.
Ішек: соқыр ішек, ішек құрт ауруы, ішектің түйінделуі, ішектің қабынуы.
Іш: іш өту, іш сүзегі.
Сондай-ақ мынадай ауру атаулары да кездеседі: тыныс демікпесі, шаш
жегі, ұйқысыздық, меңіреулік, мылқаулық, үрпі қабынуы, шалқалатпа,
семіздік, сүйел, маңқа, нақұрыстық, несептің жоқтығы, маскүнемдік, кекжиме,
ұшпа шешек, көршиқан, қайталама сүзек, жіті тұмау, сасық тұмау (озена),
шөптік тұмау (поллиноз), вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау. Бұл
ауру атауларының да өзіндік ерекшеліктері бар.
Ауру атауларындағы аурудың сипаты да әр түрлі болып келеді. Ауру
сипатын көрсететін белгілер: сырқырау, қақсау, шаншу, сыздау, солқылдау,
дірілдету, қалшылдау, ісу, қышу, қабыну, көлкілдеу, көгеру, қызару, сарғаю,
қалтырау, құсу, бас айналу, іш өту, қыжылдау, тартылу, ағару, сасу,
күлбіреу, қараю т.б.
Ауру атауларының қойылу үрдісіндегі ерекшеліктер мен өзіндік сипатты
ескере отырып, оларды былайша да жүйелеуге болады:
1. Жүрек аурулары;
2. Бас аурулары;
3. Тері аурулары;
4. Көз аурулары;
5. Тамақ аурулары;
6. Ішек аурулары;
7. Өкпе аурулары;
8. Ісік аурулар;
9. Жұқпалы аурулар
10. Аяқ-қол аурулары;
11. Буын аурулары;
12. Мұрын-құлақ аурулары т.б.
Қазақ тіліндегі ауру атауларының жасалу тәсілдері мен жолдары сан
алуан, әр түрлі.
Зерттеу барысында ауру атауларының басқа да лексика-семантикалық
топтар сияқты белгілі бір құрылымдық модельдер мен тәсілдер арқылы
жасалатынын көз жеткіздік.
Қазақ тілі лексикасы жүйесінің баю тәсілдерінің негізгі және аса
өнімді тәсілі ауру атауларының, яғни сөзжасамның жасалуы. Лексиканың
толығуы мен баюында сөзжасамның орны ерекше.
Ауру атаулары сөзжасам құралдарының көмегімен қазақ тілі
материалдарының негізінде жасалады.
Ауру атаулары әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған. Олардың
негізгілері мыналар: 1) морфологиялық, 2) синтаксистік, 3) лексика-
семантикалық және т.б Бұл тәсілдердің барлығы таббиғаты жағынан алуан
түрлі, ауру атауларының жасалуына белсенді қатысады.
1. Ауру атауларының морфологиялық (синтетикалық) сөзжасам тәсілі арқылы
жасалуы
Ауру атауларының жасалуындағы өнімді тәсілдердің бірі – морфологиялық
тәсіл. Осы тәсіл арқылы қосымша және сөз құрамы ерекшеленеді, сонымен
бірге ауру атауларының туынды және күрделі атаулары жасалады.
1) Туынды ауру атаулары
Туынды ауру атаулары түбірге түрлі сөзжасамдық жұрнақтардың жалғануы
арқылы жасалады. Мысалы, сіреспе деген ауру атауы сірес – сіресу етістік
түбіріне –пе жұрнағының жалғануы арқылы жасалған.
Морфологиялық (синтетикалық) сөзжасам тәсілі арқылы жасалған ауру
атаулары сан жағынан едәуір.Олар мынадай жұрнақтар арқылы жасалады:
а) -ық, -ік, -ақ, -ек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: жарық, шешек,
түйнек, сүзек, кезік, көнек, сырылдауық, сынық, жылауық, сыздауық.
ә) -лы, -лі тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: ұстамалы.
б) -дық, -дік, -тық, -тік тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары:
маскүнемдік, нақұрыстық, семіздік, ұйқысыздық, іріңдік, кереңдік.
в) -ба, -бе, па, -пе, -ма, -ме тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары:
жайылма, көгерме, баспа, қышыма, қатпа, қозба, қызба, сіреспе, тілме,
бөртпе, демікпе, ентікпе.
г) -ғы, -гі, -қы, -кі тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: сірескі, жегі,
күйдіргі, теміреткі.
ғ) -ды, -ді тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қағынды.
д) -шық, -шік тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қояншық.
ж) -лық, -лік тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: милық, мықырлық,
мылқаулық, меңіреулік, соқырлық.
з) -қан, -кен тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: бөрткен, шиқан,
теріскен.
и) -ша, -ше тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қызылша
Профессор Н. Оралбай: Синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды
түбір атауларға етістік те нгіз сөз болады, ондай туынды түбір атаулар
етістік негізді туынды түбір деп аталады. Тілімізде етістік негізді туынды
түбір атаулар көп. Зат есім сөзжасамның бұл өнімді жолы болып саналады,
өйткені тілде етістіктен зат атауларын жасайтын жұрнақтар көп және олар
түрлі мағыналы зат атауларын жасайды - дейді [70; 129 б.]. Олардың
негізгілері мыналар дей келе, ауру атауларын жасайтын жұрнақтарға
тоқталады. Сонымен ауру атауларын жасайтын жұрнақтар:
- ма, -ме: шойырылма (радикулит), баспа (ангина);
- қақ: тырысқақ, тышқақ;
- у: ауру;
- кі: есірткі.
Зерттеуші Өтейбойдақтың Шипагерлік баян атты зерттеу еңбегінде
синтетикалық жолмен жасалған ауру атаулары ұшырасады. Олар мынадай
жұрнақтар арқылы жасалған:
- лық, -лік, -дық, -дік тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: милық,
күдеулік, бедеулік, мықырлық, қаралғылық, ауыздық
- ды, -ді тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: жынды, қағынды
- қы, -кі, -ғы, -гі тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: ұмытқы,
күйдіргі, жегі, бұлаққы, бітелгі, қиғы, сірескі.
- ма, -ме, -па, -пе тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: ұйықтама,
шоқтама, бұқпа, індеме, шуыртпа.
- шық, -шік тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қояншық.
- дақ, -дек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: қырылдақ, дуылдақ.
- қақ, -кек, -ғақ, -гек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: сатқақ,
жарылғақ, шықшытқақ, шиғақ, қиғақ,
- сақ, -сек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: бүпсек, күпсек.
- ша, -ше тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: дүлше, қызылша,
белдеуше.
- са, -се тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: жолаңса, қолаңса.
- қан, -кен тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: теріскен.
Туынды ауру атауларының көп бөлігі жұрнақтар арқылы жасалады. Олар
жиырмаға жуық сөзжасамдық жұрнақтың түрлі варианттарымен жасалады.
Жоғарыдағы жұрнақтардың көрсеткішінен байқағанымыздай, етістіктен зат есім
тудыратын жұрнақтар өнімді қолданылады, мұндай жұрнақтар арқылы жасалған
ауру атаулары да мол кездеседі. Ал есімдерден зат есім тудыратын
жұрнақтардың өнімділігі төмен болғандықтан, осы жұрнақтармен жасалған ауру
атаулары сан жағынан аз көрсеткішке ие.
Біз зерттеу жұмысымызда жинақталған ауру атауларын құрылымдық
ерекшелігіне қарай былайша топтастырамыз:
1) дара тұлғалы;
2) туынды тұлғалы;
3) екі құрамды;
4) көп құрамды немес күрделі тұлғалы.
Бұл сөздердің құрылымдық сипатымен сәйкес келеді, әрі тілдегі атаулардың
жасалу үрдісімен байланысты.
1) Дара тұлғалы ауру атаулары: сарып, таз, күл, шемен, әпсін, бөсір,
бәдік, бетеге, жөтел, мешел, соз, оба, маңқа, оқыра, серең, мерез,
сом.
2) Туынды тұлғалы ауру атаулары: тырысқақ, тілме, теріскен, шешек,
іріңдік, ұйқысыздық, теміреткі, қызба, қозба, милық, мылқаулық,
меңіреулік, нақұрыстық, соқырлық, сынық, сіреспе, семіздік, жарық,
кезік, күйдіргі, кереңдік, қызылша, қызамық, құтыру, бөрткен, баспа,
делбе, демікпе т.б.
3) Екі құрамды ауру атаулары: ақтаңдақ, ақшам соқыр, алапес, алаөкпе,
буынқұрт, шырымталқатпа,безтамақ, бұғақ ауруы, биіктік ауруы, бас
ауруы, буын қабынуы, есекжем, жел құз, бастың сақинасы, көксау,
көктүйнек, т.б.
4) Көп құрамды ауру атаулары: күре тамырдың кеңіп түйінделуі, жүрек
бұлшық етінің іруі, мұрынның тілме ауруы, ішек құрты ауруы, қарын мен
ұлтабардың ойық жарасы т.б.
Зерттеуші Өтейбойдақтың Шипагерлік баян еңбегінде 80-ге жуық ауру
атауын кездестіруге болады. Олардың ішінде екі сөздің бірігуі арқылы
жасалған ауру атаулары кездеседі: суқараңғы, дуқараңғы, қотырқалақ,
қылтамақ, көкшешек, есалаң, көктүйнек т.б.
Ауру атаулары сөз таптарына да қатысты. Олар зат есімнен (дара,
күрделі), сын есімнен, етістіктен, еліктеуіш сөздерден жасалады.
Дара зат есімнен жасалған ауру атаулары: мерез, делбе, күбіртке, күл,
бәдік, күйез, көнек, сүзек, қадақ, кірне, безгек, бұлақ, мешел, шешек,
шемен.
Күрделі зат есімдерден жасалған ауру атаулары: жарымес, қантышқақ,
жауырынтақ, құрқұлақ, ішек қабынуы, жыланкөз, шашжегі, сары безгек, сары
ауру, қара шешек, қызыл жара, тіл қабынуы, өкпе қабынуы, маймылдар шешегі,
үрпі қабынуы, тері қабынуы, ұшпа шешек
Сын есімнен жасалған ауру атаулары: қызылша, қызыл, тырысқақ,
жылауық, қотыр.
Етістіктен жасалған ауру атаулары: құтыру, күлбіреу, сіреспе,
тырысқақ, тілме, сыздауық, бөрткен, демікпе, көлтілде, ентікпе, бөртпе,
көгерме, қышыма, жарық.
Сондай-ақ, еліктеуіш сөздерден жасалған атаулар да мол кездеседі.
Еліктеу сөзден болған түбірге түрлі жұрнақтардың жалғануы арқылы ауру атауы
туған. Мысалы: күпсек, бүпсек, шыжың, торсылдақ, сырылдауық, әпсін т.б.
Ауру атауларының көпшілігі туынды сөздер арқылы жасалған. Туынды
сөздердің құрамындағы сөздердің лексикалық айқындығы мен анықтылығы оның
арнайы мағынасын, уәжін ажыратуға толық мүмкіндік береді. Сөздің лексикалық
мағынасын анықтау барысында оның арнайы семасы ерекше мәнге ие болады.
2) Күрделі ауру атаулары
Морфологиялық тәсілдің бірі – сөздердің бірігуі болып табылады, ауру
атаулары екі немесе одан да көп сөздердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы,
жыланкөз ауру атауы екі сөздің жылан және көз бірігуі арқылы жасалып,
белгілі бір аурудың түрін білдіреді.
Ауру атауларының жасалу үлгілері әр түрлі болғанымен, олардың өзіндік
жүйесі мен құрылымы бар екені белгілі. Олардың жасалуының өзіндік
сөзжасамдық моделі бар.
Тілдің сөздік қорындағы мұндай лексикалық бірліктердің құрамында зат
есім + зат есім, сын есім + зат есім, зат есім + етістік, етістік +
етістік, есімдік + есімдік, сан есім + зат есім т.б. сөз таптары қолданыла
береді.
Ауру атауларында көбіне біріккен тұлғалы есімдер қолданылады. Олардың
сипатын мынадай модельдер арқылы анықтауға болады:
1. Сын есім мен зат есім моделі (С+З): қараталақ, суқараңғы, көктүйнек,
аққұрт, қараөкпе, сарыкүйік, сарысу, ақбас, ақтаңдақ, алапес, алаөкпе,
сарыбуын, шорбуын, қарабез, қарашірік, қаратүйнек, қаратұяқ, қарақаптал,
қараталақ, ақауыз, ақбас, аққаптал, ақбайпақ, ақтопалаң, ақшелек, ақшешек,
алабауыр, сорбуын, көктүйнек, көкшешек, көкбауыр, т.б. Осы үлгімен жасалған
біріккен ауру атаулары тілдегі ең үлкен топты құрайды.
2. Зат есім мен зат есім моделі (З+З): түзкесел, құрқұлақ, безтамақ,
майтабан, есекжем, енбау, жұлынқұрт, жауырынқұрт, қылтамақ, буынқұрт,
бақайқұрт. жауырынтақ.
3. Зат есім мен етістік моделі (З+Ет): қантышқақ, шашжегі, теріскен.
4. Сын есім мен сын есім моделі (С+С): көгала, көксау.
5. Сын есім мен етістік моделі (С+Ет): ақтышқақ, аққатпа.
6. Зат есім мен үстеу моделі (З+Ү): желінсау, етеккір, жемсау.
7. Сын есім, зат есім мен зат есім моделі (С+З+З): ақтаңдақ.
Ауру атаулары белгілі бір сөз табына қатысты. Олардың көбі дара зат
есімдер мен күрделі зат есімдерден жасалған.
Тілімізде екі сөздің бірігуі арқылы жасалған ауру атаулары көп
кездеседі.
Біріккен сөздердің болмысы құрамының екі негізден тұрып, бір ұғымды
таңбалауы арқылы айқындалады.
Сөзжасамдық семантика аясында саралағанда, сөздердің бірігуінің мәнісі
– болмыста танылған ұғымның белгісі мен қасиетін, ерекше номинативтік
белгісін тілімізде бұрынан бар негіз сөздердің мағыналық уәжділігі
негізінде таңбалау. Атау екі себепші негіздің бірігуі арқылы жасалады да,
бір таңба ретінде даяр қалпында жұмсалады [77; 248 б.].
Күрделі туынды сөздердің әуел баста еркін тіркестерден жасалғаны жайлы
профессор Р. Әмір былай дейді: Сөз тудыру, сөздің грамматикалық мағынасын
құбылту үшін пайда болған тіркестер сөз тіркесі қатарына жатпайды: қызыл
балық, ақ боз, ақ баттауық, көк ала. Мысал ретінде келтірілген сөздер –
күрделі сөздер. Бұлардың компоненттері бастапқыда синтаксиске тән тәсілдер
арқылы қосылғанмен, қазір бір ұғымды құрайтын сөз қалпына енген. Көп
жағдайда осылай құралған тіркестер жүре келе бірігіп, біріккен сөздерге
айналып кетеді [20; 11 б.].
А. Салқынбай біріккен сөздердің бірігіп жазылуының екі түрлі факторына
тоқталады:
1. Болмыстағы нақты заттың не құбылыстың атауы болғандықтан бірігіп
жазылады;
2. Заттың номинативтік белгісі толық айқындалып, ерекше таңба ретінде
танылған атаулар бірігіп жазылады.
Біріккен сөздер бір ұғымды таңбалайды, мағыналық құрылымы – күрделі,
ситаксистік жүйесі – тұтас, морфологиялық құрамы – бүтін. Біріккен сөздің
мағынасы оның құрамындағы компоненттердің мағыналары арқылы уәжделеді және
белгілі бір атауға ие болады. Мысалы: ақтаңдақ деген ауру атауы ақ,
таң және дақ сөздерінің мағынасы арқылы, яғни денегі түскен дақ түсінің
ақ болып келуі негізгі номинативті белгіге айналуы нәтижесінде жаңа
екіншілік атаулық мағына қалыптасады. Сол сияқты, төмендегідей біріккен
ауру атаулары да құрамындағы себепші негіздердің мағыналары арқылы уәжделіп
тұр: шорбуын, жарымес, құрқұлақ, көршиқан, қантышқақ, майтабан, суқараңғы,
жыланкөз, қылтамақ, енбау, жемсау, айкезбе, айырбақай т.б.
Біріккен ауру атауларының құрамындағы сөздердің бірігуінің мынадай
ерекшеліктері бар. Біріншіден, біріккен сөз құрамындағы компоненттер бір-
бірімен валенттілігі жағынан байланыста тұрады. Ауру атауының таңбалануы
ұғымдық уәжділікке, семантикалық шектестікке, дыбыстық сәйкестілікке
негізделеді. Мысалы:
Екіншіден, біріккен ауру атауларының құрамындағы сөздердің біріншісі
көбінесе екінші сыңарының сын-сапалық, қасиеттік белгілерін айқындайды.
Мысалы:
Үшіншіден, біріккен ауру атауларының құрамындағы сыңарлар
ерекшеленбей, бір интонациямен айтылады. Төртіншіден, біріккен ауру
атауларының құрамындағы сыңарлар жаңа сөз жасауда өзіндік сөзжасамдық
парадигма құрауға қабілетті. Мысалы:
өкпе
түйнек
Қара қаптал
без
талақ
Қара тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
қараөкпе, қарашірік, қаратүйнек, қаратұяқ, қарақаптал, қарабез, қараталақ.
Ақ тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: аққатпа,
ақауыз, ақбас, аққаптал, ақбайпақ, ақтопалаң, ақтышқақ, ақшелек, ақшешек,
ақтаңдақ.
Ала тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: алапес,
алабауыр, алаөкпе.
Сары тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: сарбуын,
сарсу.
Құрт тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
буынқұрт, аққұрт, бақайқұрт, жұлынқұрт, жауырынқұрт.
Сау тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: көксау,
жемсау, желінсау.
Буын тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: шорбуын,
сарбуын, сорбуын.
Тамақ тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
қылтамақ, безтамақ.
Көк тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
көктүйнек, көкшешек, көгала, көксау, көкбауыр.
Сондай-ақ, мысалдарда көз, құлақ, табан, тамақ, емшек, ішек, іш, шаш
жауырын тұлғаларының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар да бар:
жауырынтақ, құрқұлақ, жыланкөз, шашжегі, майтабан.
Н. Оралбай біріккен атаулар деп сыңарлары дыбыстық жағынан өзгеріссіз
қалыпта тұрып, мағына тұтастығына көшкен сөздердің аталуын айтады.
Профессор біріккен сөздердің 6 мағыналық тобын көрсетіп береді. Олар:
өсімдік атаулары, жан-жануар, жәндік атаулары, көне атаулар, туыстық
атаулар, ойын атаулары. Әрі біріккен сөздер тек осы 6 мағыналық топтан
тұрмайтынына, олардың әлдеқайда көп екеніне, оның бәрін келтірудің мүмкін
еместігіне тоқталып өтеді. Мағына жағынан біріккен атаулардың ішінде ауру
атаулары да бар, мынадай мысалдар келтіреді: айкезбе, айырбақай, ақауыз,
ақбайпақ, ақбас, аққаптал, аққатпа, аққұрт, ақтаңдақ, ақтопалаң, ақтышқақ,
ақшелек, ақшешек, алабауыр, алагүлік, ашбаспақ, бақайқұрт т.б. Келтірілген
біріккен сөздердің мағыналық топтары олардың мағына түрлілігін дәлелдейтіні
анық.
Тілімізде екі сөздің сіңісуі арқылы жасалған, кіріккен ауру атаулары
да кездеседі.
Кіріккен атаулар деп өзінің құрамындағы сыңарлардың дыбыстық өзгеріске
түсіп, бір-бірімен жымдасып, ықшамдалып кірігуінен жасалған түрі аталады.
Ал бір сыңары ғана дыбыстық өзгеріске түскен кіріккен зат есім сөздердің
сыңарларын ажырату онша қиын емес. Мысалы: көгала (көк+ала), теріскен
(тері+іс+ -кен), алапес (ала+без), т.б.
А. Ысқақов кіріккен сөздерге мынадай анықтама берген: Кіріккен сөз
деп компоненттерінің я біреуі, я екеуі де бірдей әуелгі өз мағыналарынан
айырылып, тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағына білдіретін және сонымен
бірге, сол компоненттері фонетикалық (дыбыстары, екпіндері) жағынан әр қилы
өзгерістерге ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде әрі үндесіп, әрі
ықшамдалып құралған күрделі сөзді айтамыз [96 ; 106 б.].
1.2 Ауру атауларының синтаксистік (аналитикалық) сөзжасам тәсілі арқылы
жасалуы
Қазақ тілінде ауру атауларының синтаксистік сөзжасамы өнімді
қолданысқа ие. Мұнда ауру атауы екі немесе одан көп дербес сөздердің
тіркесу жолдары арқылы жасалады. Сыңарларының тіркесімділігіне орай олар
еркін және байлаулы (тұрақты) болады.
Еркін сөз тіркесіндегі сыңарлар дербес және өзгеруге икемді, олардың
әрқайсысы өзінің лексикалық мағынасын сақтайды. Байлаулы сөз тіркесіндегі
сыңарлар қалыпты, олардың әр сыңарындағы лексикалық мағына солғын болады.
Мұндай тұрақты сөз тіркестері өзінің семантикасы мен қызметі жағынан жеке
сөздерге жақын келеді.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған ауру атауларының екі түріне
тоқталамыз:
1) құрамдас ауру атаулары;
2) сөз тіркесті ауру атаулары.
1) Құрамдас ауру атаулары
Құрамдас ауру атаулары деп біз біркелкі номинативтік мағынаға ие екі
кейде үш атауыш сөзден тұратын, жиынтығы аурудың түрі мен белгісін
білдіретін тұрақты сөз тіркесін айтамыз. Құрамдас атау сөз сияқты
номинативтік қызмет атқарады. Оның сыңарлары құрайтын мағына семантикалық
бір бүтін мағынаны білдіреді. Мысалы: бауыр церрозы (бауыр және церроз +ы
тәуелдік жалғауы), өкпе рагі (өкпе және рак + і тәуелдік жалғауы),
асқазан жарасы (асқазан жән жара + сы тәуелдік жалғауы). Бұл құрамдас
ауру атаулары формасы жағынан сөз тіркесіне ұқсас, жеке сөздерге оңай
ажыратылады, бірақ семантикалық жақтан бүтіндігімен сипатталады.
Құрамдас ауру атауларының күрделі және тіркесті ауру атауларынан
айырмашылығы бар.
Күрделі сөздер екі, үш дербес сөздің бірігуінен жасалады, ал
сыңарлары толық немесе жартылай дербестікке ие болады. Мысалы: безтамақ
(без+тамақ), желшешек (жел+шешек) т.б. Бұқара қызбасы сияқты құрамдас ауру
атауының мағынасы оның сыңарларының алғашқы мағынасынан туындайды.
Күрделі ауру атауларын құрайтын бөліктер арасында синтаксистік
байланыс емес, анықтауыштық байланыс болады. Ал құрамдас ауру атауларын
құрайтын сыңарлар синтаксистік байланысқа негізделеді.
Құрамдас ауру атауларын жеке сөзге тән лексикалық мағынаға ие екі
сыңарлы немесе үш сыңарлы тұрақты сөз тіркестері деп атаймыз. Құрамдас ауру
атаулары күрделі сөз бен сөз тіркестеріне тән ерекшеліктерді өзіне
біріктіреді.
Олардың айрықша белгілері мынандай:
1) лексикалық құрамының екі немесе үш сыңарлы болып келуі;
2) сыңарлары арасында синтаксистік байланыстың болуы;
3) сыңарлардың бөлік құрылымының тұрақтылығы;
4) сыңарлардың жеке сипаттамасы;
5) семантикалық бүтіндік;
6) құрамдас бөліктерінің зат есімдермен байланысы;
7) сөйлемнің бір ғана мүшесінің қызметін атқаратындығы.
Екі сыңарлы құрамдас ауру атаулары кең қолданысқа ие. Олар өз ішінде
екі топқа бөлінеді: 1) екінші типтегі изафеттік құрылым арқылы жасалған:
егеуқұйрық сүзегі, доңыз тілмесі, сіреспе ауруы т.б. 2) үшінші типтегі
изафеттік құрылым арқылы жасалған: бастың сақинасы, бауырдың қабынуы,
жақтың шірілігі т.б.
Құрамдас ауру атаулары бағыныңқы және басыңқы сыңарларға ие. Бағыныңқы
сыңар анықталатын элементті сапа, түр, сипат, қасиет тұрғысынан нақтылайды.
Мысалы: іш сүзегі, тыныс демікпесі, үрпі қабынуы т.б.
Бағыныңқы компонент ретінде кейде антропонимдер, мысалы: тан шешегі,
розенбах ауруы, виноградов ауруы, және топонимдер де қолданылады,
мысалы: сібір жарасы, бұқара қызбасы, паппатачи қызбасы және т.б.
Үш сыңарлы құрамдас ауру атаулары да мол кездеседі. Олар екі сыңарының
күрделену жолы арқылы жасалаады. Олардың құрылымы бағыныңқы немесе басыңқы
сыңарлары арқылы күрделене түседі. Оларды да екі топқа бөлуге болады:
1) бағыныңқы сыңар арқылы таралған: қызыл иектің қабынуы, өт тасы ауруы.
2) басыңқы сыңар арқылы таралған: ұлтабардың ойық жарасы, мұрын алды
экземасы.
Сондай-ақ, қазақ тілінде төрт сыңарлы құрамдас ауру атаулары да
кездеседі. Олар сан жағынан аз. Мысалы: жүрек бұлшық етінің іруі, қызыл
иектің көпсіп қабынуы, күре тамырдың кеңіп түйінделуі т.б.
Бұлар да үш сыңарлы құрамдас ауру атаулары сияқты басыңқы және
бағыныңқы компоненттерінің күрделенуі арқылы жасалған.
2) Тіркесті ауру атаулары.
Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған ауру атаулары да тілімізде жиі
қолданылады. Біріккен сөздер құрамындағы сыңарлар, көбінесе, денотат пен
оның қасиетін, сапалық белгісін танытатын тұлғалардан құралса, тіркесті
туынды сөздердің құрамы өзінің мағыналық күрделілігімен ерекшеленеді.
мағыналық құрылымына қарай тіркесті туынды сөздерді былайша саралауға
болады:
- денотаттық мағыналы тіркесті туынды сөздер;
- сигнификатты мағыналы тіркесті туынды сөздер;
- коннотациялы мәнді тіркесті туынды сөздер [77;257 б.].
Денотатты мағыналы тіркесті туынды сөздер денотаттың нақты атауын
таңбалайды.
Тіркескен күрделі зат атаулары деп екі не одан көп сыңарлардан
құралып, бір лексикалық мағына беретін, бір лексема қызметін атқаратын
сөздер аталады. Біріккен сөздер бірге жазылса, тіркесті күрделі зат
атауларының ішкі сыңарлары бөлек жазылады. Тіркескен зат атаулары көне
кезеңдерден бастап, қолданылып, қазір де сөздік қорды толықтырып келе жатыр
[22; 133 б.].
Тілімізде тіркескен күрделі ауру атаулары да үлкен орын алады.
Біріккен ауру атаулары лексикалық сөзжасам аясында қарастырылса, тіркесті
ауру атулары синтаксис аясында қарастырылады. Екі сөздің бірігуінен жаңа
ұғымды білдіретін жаңа сөз жасалынады, ал екі сөздің тіркесуінен жаңа сөз
емес сөз-ұғым жасалады. Мұны Баскаков: отражающее мыслительный акт
конкретизации деп атайды [ 22; 130 б.].
Қазақ тілінде екі немесе үш сөзден тіркескен ауру атулары өте көп.
Екі сөздің тіркесуі арқылы жасалған ауру атаулары өзінің құрылымдық
ерекшелігіне байланысты мынадай модельдерге бөлінеді:
1) сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы (С+З): сары ауру, қызыл
жара, суық іріңдік, жайылма іріңдік, соқыр ішек, қантсыз шыжың, қантты
шыжың, қияли ауру, қайталама сүзек, жіті тұмау, ақ қан, сасық тұмау
(озена), шөптік тұмау (поллиноз), қара шешек, шынайы шешек, обатектес ауру,
флеботомиялық қызба, бұқара қызбасы, беймәлім пневмония, сәйкессіз
пневмония, сары безгек, сары қызба, тұспалы көкжөтел, ұшпа шешек, ұстамалы
қалтырама, трансмиссивтік жұқпа, вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау.
2) зат есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы (З+З): іш сүзегі, ішек
жұқпалары, егеуқұйрық сүзегі, доңыз тілмесі, сіреспе ауруы, Тан шешегі,
түйнеме ауруы, ұшық қызбасы, қызба герпесі, үшкірқұрт ауруы, кене қызбасы,
тотықұс ауруы, маймылдар шешегі, мешіндер шешегі, шығыс жарасы, батпақ
қызбасы, шаш жегі, жүрек ақауы, жүрек демікпесі, құлақ мүкістігі, қола
ауруы, жылан құрт, өкше мүйіз, қоян тобық. іш сүзегі, көр шиқан, бөртпе
сүзек, ит емшек, құрт ауруы, тыныс демікпесі, бас ауруы, жел құз, бұғақ
ауруы, без түйіні.
3) зат есім мен етістіктің тіркесуі арқылы (З+Ет): қабақтың қабынуы,
ауыз уылу, ішектің түйінделуі, буын қабынуы, мидың шайқалуы, іш өту, ішек
қабынуы, үрпі қабынуы, тіл қабынуы, буын қабынуы.
4) үстеу мен сын есімнің тіркесуі арқылы (Ү+С): ақшам соқыр.
5) сын есім+зат есім+зат есім тіркесті ауру атаулары (С+З+З): жұқпалы
сал ауруы, қара шіркей қызбасы, эндемиялық бүрге сүзегі, эндемиялық тышқан
риккетсиозы
6) сын есім+сын есім+зат есім тіркесті ауру атаулары (С+С+З):
эпидемиялық қайталама сүзек
7) зат есім+зат есім+зат есім тіркесті ауру атаулары (З+З+З): бөртпе
бит сүзегі, ішек коли-жұқпасы, ішек коли-инфекциясы, ішек құрты ауруы, ішек
вирусы жұқпасы, суматра кене қызбасы,
Бұл модельдердің ішінде ең көп қолданыс табатындары: (С+З), (З+З) және
(З+Ет).
Дәстүрлі грамматикада ауру атауларының қай сөз табынан жасалатыны
зерттелген деуге болмайды. Жоғарыдағы модельдер ауру атауларын жасауда
белсенді қолданысқа ие.
Тіркесті ауру атауларының бірінші (анықтауыш) сыңары ауру түрінің
айырмашылығын, екінші (анықталатын) сыңары қандай да бір түрге
тәуелділігін көрсетеді. Сондықтан екінші сыңар ретінде ауру атауын
білдіретін сөздер жұмсалады, олар: қызба, шешек, сүзек, демікпе, шиқан,
тұмау т.б.
Қазақ тілінде тұмау сөзімен бірқатар атулар қалыптасқан, мысалы:
вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау, жіті тұмау, сасық тұмау
(озена), шөптік тұмау (поллиноз) және т.б. Бұлардың бәрі тұмаудың түрлерін
білдіреді.
Сондай-ақ, қызба ауруының келсі түрлері де кездеседі: ұшық қызбасы,
кене қызбасы, батпақ қызбасы, бұқара қызбасы және т.б. Бұлар аурудың
белгісін емес тек түріне қатысты болып келеді.
Шешек сөзі келесі ауру атауларының белгісін жасауға қатысады:
желшешек, ақшешек, көкшешек және т.б. Тілімізде шешек сөзімен берілген түр
атаулары бар, мысалы: қара шешек, ұшпа шешек, маймылдар шешегі, Тан
шешегі, шынайы шешек және т.б.
Сүзек сөзімен тіркесіп келген атаулар да сүзектің түрін білдіреді: іш
сүзегі, эндемиялық бүрге сүзегі, егеуқұйрық сүзегі, кене қайталама сүзегі,
эпидемиялық қайталама сүзек, кене қайталама сүзегі, бөртпе бит сүзегі және
т.б.
Тілімізде төмендегідей тұлғалар арқылы жасалған ауру атаулары бар:
1) Ауру тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: құрт
ауруы, тіс ауруы, ішек құрт ауруы, өт тасы ауруы, мұрынның тілме ауруы,
қияли ауру, қола ауруы, бас ауруы, биіктік ауруы, бұғақ ауруы, ақ қан
ауруы.
2) Сары тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: сары
безгек, сары кезік, сары қызба, сары ауру
3) Қара тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атау: қара
шешек.
4) Қызыл тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
қызыл жара, қызыл иек іріңдігі, қызыл иектің қабынуы.
5) Қабыну тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
буын қабынуы, ен қосалқысының қабынуы, қызыл иектің қабынуы, тіл қабынуы,
өкпе қабынуы, үрпі қабынуы, ішек қабынуы, тері қабынуы.
6) Іш, ішек тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
іш өту, іш сүзегі, ішек жұқпалары мен жұқтырмалары, ішек инфекциялары мен
инвазиялары, ішек коли-жұқпасы, ішек коли-инфекциясы, ішек құрты ауруы,
ішек гельминтоздары.
7) Бүрге, егеуқұйрық, бит, маймыл, тотықұс, кене, доңыз, құрт, жылан,
шіркей тұлғаларының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар да
кездеседі: ішек құрты ауруы, эндемиялық бүрге сүзегі, егеуқұйрық сүзегі,
егеуқұйрық риккетсиозы, эндемиялық тышқан риккетсиозы, кене қайталама
сүзегі, кене боррелиозы, доңыз тілмесі, ит емшек, қара шіркей қызбасы,
суматра кене қызбасы, егеуқұйрықтың тістеуінен болатын ауру, тотықұс ауруы,
маймылдар шешегі, мешіндер шешегі, бөртпе бит сүзегі, жыланқұрт.
Сондай-ақ мысалдарда емшек, ішек, іш, мұрын тұлғаларының тіркесіп
келуі арқылы жасалған туынды атаулар да қолданыс тауып отырады: ит емшек,
мұрын шиқаны, соқыр ішек, іш сүзегі.
Тіркескен күрделі ауру атаулары да басқа туынды сөздер сияқты сөз
таптарына қатысты болып келеді. Жоғарыдағы тіркескен ауру атауларының бәрі
де зат есім болып табылады.
Шипагерлік баянда аналитикалық жолмен жасалған ауру атаулары мол
кездеседі. Мысалы: екі сөздің тіркесуі арқылы жасалған мынадай ауру
атаулары бар: жортуыш сірескі, шадырайғы шошымшыл, шөлдеуіктік шырсыздық,
шырылма шыдамсыздық, төсек сыздық, көтерулік асқыным, қорыққыш сірескі,
келкісіз кіреу, қатпа қадақ, тіс еттеулік, бөбежік қисайғы т.б.
Шипагерлік баянда кейбір мағынасы күңгірт ауру атауларына түсінік
берілген. Мысалға алатын болсақ: безбен – ангина; күпсек – іш кебу; бүпсек
– асқазан қыжылдауы; қатпа қадақ - өкпе туберкулезі; сатқақ – дизентерия;
шықшытқақ – шықшыт без ісігі; тіс еттеулік – тіс етіне өсетін ет; шілделік
– шілде қотыр; қорасан – шешек ауруы; дуылдақ – есекжем; сарымақ – ауыз бен
беттің сары қотыры; қотырқақалақ – ешкі қотыр; жәншау – скарлатина; қомшау
– реакциялық көлемді бөрткен; келкісіз кіреу – етеккір қалыпсыздығы;
күдеулік – тумас әйел; сасай – белсіздік; ұмытқы – нерв әлсіздігі; зақпар
–демікпе; ұйықтама - ұйқы қашу ауруы; милық –таз ауруы; дүлше – теміреткі;
қолаңса –қолтық борсуы; жолаңса – шап борсуы; бұлаққы – құлақтан бұлақ ағу;
бітелгі- мұрын етінің өсуі; дуқараңғы - қарашық ішінің дөңгеленіп ағаруы;
жортқыш сірескі –минингид; жарылғақ - қол-аяқ жарылуы; белдеуше –
көкіректен белдікше шығатын қотыр; қиғы – сідік қию; мысқыл - жақ рагі; сом
– қозғыш шиқан.
Тіркесті ауру атулары сыңарларының тура мағынасы негізінде жасалады да
аурудың нақты түрін білдіреді. Оларда экспрессивті бояу болмайды. Ал
біріккен ауру атауларының мағынасы сыңарларының мағынасымен уәжделеді және
оларға метафоралық, экпрессивтілік тән.
Тіркесті ауру атаулары әр сыңарының екпінге ие болуымен сипатталады,
ал біріккен ауру атаулар бір ғана екпінге ие. Біріккен ауру атаулары
орфографиялық сөздіктерде бірге жазылуы тиіс. Ал сөз тіркесі арқылы
жасалған ауру атауларын бөлек жазуымыз керек.
1.3 Ауру атауларының байланысу тәсілдері
Аналитикалық жолмен жасалған ауру атаулары матаса да қабыса да
байланысады. Матаса байланысқан сөз тіркестері жайлы Р. Әмір, С. Исаев,
Е. Ағманов, Т. Сайрамбав еңбектерінде қарастырылған. Р. Әмір матаса
байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары зат есім, сын есім, сан есімдер
болады [20; 24 б.] десе, С. Исаев зат есім мен заттанған сын есім, есімдік,
етістікті есімше, тұйық етістік түрлері де болады [43; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 81(373.512.122
Қолжазба құқығында
ТАНАБАЕВА ГҮЛЗИРА ӨМІРТАЙҚЫЗЫ
Қазақ тіліндегі ауру атауларының лексика-семантикалық және морфологиялық
құрылымы
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Смағұлова Г.Н.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
3
КІРІСПЕ
І Ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдері 8
1.1 Ауру атаулары жасалуының морфологиялық (синтаксистік) 10
тәсілі
1.2 Ауру атаулары жасалуының синтаксистік (аналитикалық) тәсілі 15
1.3 Ауру атауларының байланысу тәсілдері 20
1.4 Ауру атаулары жасалуының лексика-семантикалық тәсілі 23
1.5 24
1.6 Заттанған ауру атаулары 25
1.7 Калька жолымен жасалған ауру атаулары 26
ІІ Ауру атаулары жасалуының басқа да жолдары 29
2.1 Ауру атауларына ономасиологиялық талдау 30
2.2 Тілдік номинацияның теориялық мәселелері 32
2.3 Сөзжасамның ономасиологиялық аспектісі 36
2.4 Уәжділік мәселесі және оның ауру атауларымен байланысы 36
ІІІ Қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесі
Қазақ тіліндегі ауру атауларының семантикалық және 43
3.1 этимологиялық сипаты 43
3.2 Ауру атауларының семантикалық құрылымы 44
3.3 Ауру атауларының лексикалық мағынасы 46
3.4 Ауру атауларының түсіндірме сөздікте берілуі
Ауру атауларының тұрақты тіркестер арқылы берілуі
3.5 Ауру атауларын этимологиялық талдау 52
3.6 Табу және эвфемизм арқылы жасалған ауру атаулары 57
3.7 Терминденген ауру атаулары 63
ІV Ауру атауларының функционалды-стилистикалық сипаты 69
4.1 Әдеби ауру атаулары 69
4.2 Ғылыми ауру атаулары 69
4.3 Халықтық ауру атаулары 72
4.4 Диалектілік ауру атаулары 73
4.5 Кірме ауру атаулары 78
V Қазақ тіліндегі ауру атауларының түрленуі 81
5.1 Ауру атауларының морфологиялық варианттары 81
5.2 Ауру сөзінің лексикалық синонимдері және синонимдес ауру
атаулары 81
5.3 Ауру атауларының лексикалық варианттары 86
5.4 Ауру атаулары және омонимдер 91
ҚОРЫТЫНДЫ 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 100
КІРІСПЕ
Жұмыс қазақ тіліндегі ауру атауларының зерттелуіне арналады. Олар
лексика-семантикалық, құрылымдық жағынан күрделі, бірақ белгілі бір жүйеде
қарастырылады. Ауру атаулары өте көп және алуан түрлі болып келеді.
Жұмыста ауру атауларының 2000 жуығы сипатталып, зерттелінді. Оның ішінде
адамға, малға қатысты ауру атаулары да кездеседі. Олар белгілеріне, түр-
түсіне, таралуына, т.б. ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі.
Ауруға ат қою оның өзіндік белгісіне, түр-түсіне байланысты. Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі, диалектологиялық сөздік, этимологиялық сөздік,
фразеологиялық сөздіктердегі ауру атауларына талдау жасалынып, олардың
тіліміздегі алатын орнына мән берілді
Қазақ тілінде бір ауру атауы бірнеше мағынада жұмсалынады. Мұның
себебі - аурудың әдеби, ғылыми атауларымен қатар халықтық, диалектілік
атауларының да мол қолданылатындығында.
Ауру атауларының жүйесі өте күрделі, олардың ішінде көне атаулар да,
жаңа атаулар да бар.
Кейбір ауру атауларының таралу аймағы өте кең, бірақ олардың әр
аймақтағы мағыналары бір-біріне сәйкес келе бермейді.
Ауру атауларын қазақ тілінде айтпай, көбі орыс тіліндегі атауларын
қолданады. Мұның өзі сол ауру атауының тілімізден жойылып кетуіне әкеледі.
Ауру атаулары сан ғасырды араға салып, қазақ тілімен бірге жасап
келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Ауру
атауларының алуан түрлілігі олардың атауларынан көрінеді. Олар қазақ
тілінің сөздік қорына мықтап еніп, сөйлеу тілімізде белсенді қолданысқа ие.
Қазақ тіл білімінің негізгі мәслесінің бірі ауру атауларын зерттеу болып
табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
Ауру атауларының жүйелілігі, олардың аймақтық қарым-қатынасына, сөздердің
морфологиялық сипатына, олардың қасиеттері мен семантикалық тәуелділігіне
негізделген.
Ауру атауларының ерекшелігі олардың фонетикалық, лексикалық,
морфологиялық және грамматикалық жақтан зерттелінуі. Ауру атауларын
құрайтын лексика-семантикалық топ синонимдер, омонимдерінің молдығымен де
ерекше. Өзіне тән ерекшеліктері олардың тілдік және тілден тыс
факторларының болуынан көрінеді.
Ауру атауларының әлемі де кең, олар адам өмірімен тығыз байланысты,
әрі маңызды роль атқарады. Ауру атауларының барлық түрін қарастыру
зерттеудің өзектілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу өзектілігі.
Қарастырылып отырған тақырыптың өзектілігі ауру атауларының лексика-
семантикалық, морфологиялық функционалды-стилистикалық құрылымын, сондай-ақ
оның этимологиясын тереңірек зерттеу болып табылады. Ал мұның өзі жалпы
алғанда, қазақ тілінің лексикасын зерттеудегі, ал жекелей алғанда оның
терминдік-номенклатуралық жүйесіндегі беті ашылмаған бірқатар мәселелердің
шешілуіне мүмкіндік береді.
Қазақ тіліндегі халықтық, ғылыми және әдеби ауру атауларының жасалу
заңдылықтары; халықтық атаулардың ғылыми, әдеби ауру атауларын
қалыптастырудағы өзіндік орны, олардың бір-бірімен өзара байланысы әлі
толық зерттелінбеген.
Номинация, уәжділік мәселелері де жеткілікті қарастырылмаған. Бұл тақырып
тек қазақ тілі үшін ғана емес, сондай-ақ басқа да түркі тілдері үшін де
өзекті болып табылады.
Зерттеу нысаны. Ауру атауларының тілдік табиғаты.
Зерттеу пәні. Ауру атауларының тіліміздегі жиынтығы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі ауру атауларын кешенді зерттеу.
Кешенді зерттеу ең алдымен көптеген ауру атауларының лексикалық,
морфологиялық, семантикалық аспектілерді өзіне қабылдауына негізделсе,
екінші жағынан – ауру атауларының бұл ерекшеліктері өзара байланыста, өзара
әрекетте болады. Жан-жақты кешенді зерттеу арқылы кейбір мәселенің беті
ашылады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсатының бірі ауру атауларының өзіндік
сипаты мен олардың басқа лексика-семантикалық топтардан айырмашылығын ашу,
әдеби ауру атауларының басқа да халықтық, ғылыми, диалектілік топтармен
өзара байланысын, қарым-қатынасын зерттей отырып талдау болып табылады.
Бұл қазақ тіліндегі ауру атауларына қатысты мәселелерді шешудің теориялық
негізін анықтауға мүмкіндік береді. Жұмыстың келесі мақсаты тілімізде
қалыптасқан ауру атауларының өзгеру және даму процестерін сипаттау болып
табылады.
Бұл мақсаттарға жету үшін зерттеу жұмысы мынадай мәселелерді ғылыми
жақтан айқындап, саралап алу міндеттерін қойды:
– ауру атауларының лексикалық құрамын анықтау;
– ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдерін көрсету;
– ауру атауларының қалыптасу, даму процестерін қарастыру;
– ауру атауларының сөзжасамдық құрылымын сипаттау;
–ауру атауларына тән модельдерді жасау ;
– қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесін ашу;
– ауру атауларын топтастыру;
– ауру атауларының омонимдері мен синонимдерін зерттеу;
– ауру атауларын функционалды-стилистикалық жақтан және ғылыми атауы мен
халықтық, әдеби атауы мен диалектілік атауларының өзара байланысын
сипаттау;
– ауру атауларын лексика-семантикалық жақтан сипаттау;
– ауру атауларының этимологиясын анықтау.
Зерттеу жұмысының әдістері. Диссертацияда қазіргі қазақ тіліндегі ғылыми
әдістемеге негізделген дәстүрлі лингвистикалық әдістер пайдаланылған.
Зерттеуде біз ономасиологиялық және семасиологиялық тәсілдерді
пайдалануға тырыстық. Бұл тілдің лексикалық жүйесіндегі ауру атауларының
орнын анықтауға мүмкіндік береді.
Ауру атауларын талдаудың негізгі әдісі – сипаттама әдісі. Бұл әдіс ауру
атауларының құрамын, олардың қалыптасу және даму жолдарын, сөзжасамдық
құрылымын анықтауда қолданылды.
Салыстырмалы әдіс арқылы жалпы түркі тілдеріндегі, қазақ тіліндегі,
сондай-ақ басқа тілдерден енген ауру атаулары сипатталады.
Ауру атауларының жүйелі қатынасын көрсетуде құрылымдық әдіс
пайдаланылды. Салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы көптеген ауру атауларының
шығу төркіні, алғашқы мағыналары анықталады.
Ауру атауларының семантикалық құрылымы компоненттік талдау әдісі арқылы
зерттелінеді.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері ретінде сөздіктер пайдаланылды:
қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі, қазақша-орысша, орысша-қазақша
сөздіктер, терминологиялық сөздіктер, ауру атауларына арналған медициналық
анықтамалықтар, медициналық сөздіктер, қазақ совет энциклопедиясы.
Ғылыми және ғылыми-көпшілік сипаттағы арнайы әдебиеттер, дәрігерлердің
еңбектері, медицина саласы бойынша оқулықтар мен оқу құралдары да жұмыстың
дереккөзі ретінде пайдаланылды. Сондай-ақ ауру атауларына байланысты
мысалдар газет материалдары мен көркем шығармалардан алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ тілінің лексикология
саласындағы тіл бірліктері – ауру атауларының алғаш рет жан-жақты зерттелу
нәтижесінде жаңа пайымдаулар жасалды.
Нәтижелері төмендегідей:
–ауру атаулары тіліміздегі басқа да сөздер сияқты лексикологиялық
(семасиологиялық, ономасиологиялық, этимологиялық), лексикаграфиялық,
грамматикалық, сөзжасамдық, функционалды-стилистикалық, сондай-ақ
номенкклатуралық аспектілерде зерттелінді;
– ауру атауларының лексикалық құрамы, сөзжасамдық сипаты анықталды
– ауру атаулары топтастырылып, лексика-семантикалық жақтан сипатталды;
– қазақ тіліндегі ауру атауларының уәжділік жүйесі ашылды;
– ауру атауларының жасалу жолдары мен тәсілдері қарастырылды;
– ауру атауларына тән модельдер жасалынды;
– ауру атаулаарының омонимдері мен синонимдері анықталды;
– ауру атауларының этимологиясы зерттелінді;
– ауру атауларын функционалды-стилистикалық жақтан және ғылыми атауы мен
халықтық, әдеби атауы мен диалектілік атауларының өзара байланысына
сипаттама берілді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысындағы ауру атауларының
сипаты мен саны, олардың лексика-семантикалық және грамматикалық
ерекшеліктері лексикологияның лингвистикалық сала ретіндегі маңызды
теориялық жақтарын кеңейтуге өз үлесін қосады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу нәтижесінде қол жеткізген
тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарында қазақ тілінің
лексикология саласы бойынша оқылатын дәрістерде, арнайы курстарда білім
беруде пайдалануға болады. Ауру атауларына байланысты жинақталған
мысалдардың қазақ тілін өзге аудиторияда үйрету кезінде де көмегі тиетіні
сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– ауру атауларының лексикалық құрамы анықталып, сөзжасамдық сипаты
берілді;
– ауру атаулары топтастырылып, лексика-семантикалық жақтан сипатталды;
– қазақ тіліндегі ауру атаулары уәжділік жүйесі негізінде толық
уәжділік, жартылай уәжділік, абсолюттік уәжділіктерге топтастырылды.
– аналитикалық тәсіл арқылы жасалған ауру атаулары матаса, қабыса
байланысады;
– морфологиялық тәсіл арқылы жасалған ауру атауларының бірнеше
модельдері көрсетілді;
– омонимдес, синонимдес ауру атауларына талдаулар жасалынып, мысалдар
келтірілді;
– ауру атауларын ғылыми атауы мен халықтық, әдеби атауы мен диалектілік
атауларының өзара байланысы сипатталды;
– этимологиялық талдау кезінде ауру атауларының мағыналық реңкі
айқындалып, жандана түседі.
– ауру атауларының синонимдері мен омонимдері халықтық, диалектикалық
ауру атауларының негізінде пайда болады.
– ауру атауларының сөз табына қатысы анықталды;
– ауру атаулары табу және эвфемизм арқылы жасалады.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі материалдары
мен мазмұны бойынша республикалық ғылыми-теориялық, халықаралық ғылыми-
теориялық конференцияларда баяндамалар жасалды.
Сондай-ақ, жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ
филологиясы кафедрасында өткен лингвистикалық семинарда және кафедра
мәжілісінде талқыланды. Зерттеу жұмысы бойынша 6 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, бес бөлім, қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
І ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АУРУ АТАУЛАРЫНЫҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ МЕН ЖОЛДАРЫ
Ауру атауларының танымдық табиғаты да, грамматикалық сипаты мен
семантикалық құрылымы да ерекше. Мұндағы әрбір ауру атауының өзіндік,
танымдық, дүниетанымдық мәні, қойылу ерекшелігі мен уәжі бар.
Ауру атаулары сан алуан, көпқырлы.
Ауру атауларын түріне қарай былайша топтастыруға болады:
1. Дәстүрлі медициналық ауру атаулары: боткин, анемия, ликемия,
ревматизм, минингит, пневмония, туберкулез, гайморит, геморрой, рак,
рахит, грипп, аппендицит, миома, цистит, мастит, астма, ангина, эпилепсия,
инфаркт, инсульд, дифтерия, язва, гипертония, артрит, сифилис, бруцеллез,
экзема, фурункул, стенокардия т.б.
2. Аурудың халықтық атаулары: сары ауру, соқыр ішек, тұмау, жөтел,
қызамық, тырысқақ, бауыр ауруы, сыздауық, шемен, мешел, демікпе, баспа,
теміреткі, теріскен, шиқан, күбіртке, қызылша, қышыма, ісік, тіс ауруы,
шешек, ақ қан ауруы, алапез, безгек т.б.
Ауру атауларының көбі анатомиялық (дене мүшелері) атаулар арқылы
жасалады: жүрек, бауыр, ішек, асқазан, жатыр, бас, аяқ, иек, құлақ, ми,
ауыз, көз, мұрын, іш, тамақ, өкпе, төбе, шүйде, иық сүйек, білезік,
толарсақ, өкше, шыбық сүйек, балтыр т.б. Мысалы:
Асқазан: асқазан жарасы.
Ауыз: ауыз уылу.
Бас: бас ауруы, бастың сақинасы.
Бауыр: бауыр ауруы, бауыр церрозы, бауырдың қабынуы.
Буын: буын қабынуы, буын сарысуы, буынқұрт, шорбуын, сорбуын.
Ен: енбау, ен қосалқысының қабынуы, ен қабығы шемені.
Жақ: жақтың шірілігі, жақ рагі.
Жүрек: жүрек бұлшық етінің іруі, жүрек ақауы, жүрек демікпесі, жүрек
қыжылы.
Жауырын: жауырынтақ.
Иек: қызыл иек іріңдігі, қызыл иектің көпсіп қабынуы, қызыл иектің қабынуы.
Кеуде, омырау, емшек: омыраулық беріштеме, омырау рагі, ит емшек.
Көз: көздің ағы, көз жасы қалташасының қабынуы, жыланкөз.
Көмей: көмей туберкулезі, көмей мерезі.
Құлақ: құлақ мүкістігі, құрқұлақ.
Қабақ: қабақтың қабынуы.
Қарын, ұлтабар: қарын мен ұлтабардың ойық жарасы.
Ми: мидың шайқалуы, милық.
Мұрын: мұрынның тілме ауруы, мұрын шиқаны, мұрын дифтериясы, мұрын алды
экземасы.
Өкпе: өкпенің қабынуы, өкпе рагі.
Өт: өт тасы ауруы.
Өкше: өкше мүйіз.
Тамыр: күре тамырдың кеңіп түйінделуі.
Тамақ: қылтамақ, без тамақ.
Тобық: қоян тобық.
Табан: майтабан.
Тіс: тіс ауруы.
Тіл: тіл қабынуы, тілме.
Тері: терінің қабынуы.
Ішек: соқыр ішек, ішек құрт ауруы, ішектің түйінделуі, ішектің қабынуы.
Іш: іш өту, іш сүзегі.
Сондай-ақ мынадай ауру атаулары да кездеседі: тыныс демікпесі, шаш
жегі, ұйқысыздық, меңіреулік, мылқаулық, үрпі қабынуы, шалқалатпа,
семіздік, сүйел, маңқа, нақұрыстық, несептің жоқтығы, маскүнемдік, кекжиме,
ұшпа шешек, көршиқан, қайталама сүзек, жіті тұмау, сасық тұмау (озена),
шөптік тұмау (поллиноз), вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау. Бұл
ауру атауларының да өзіндік ерекшеліктері бар.
Ауру атауларындағы аурудың сипаты да әр түрлі болып келеді. Ауру
сипатын көрсететін белгілер: сырқырау, қақсау, шаншу, сыздау, солқылдау,
дірілдету, қалшылдау, ісу, қышу, қабыну, көлкілдеу, көгеру, қызару, сарғаю,
қалтырау, құсу, бас айналу, іш өту, қыжылдау, тартылу, ағару, сасу,
күлбіреу, қараю т.б.
Ауру атауларының қойылу үрдісіндегі ерекшеліктер мен өзіндік сипатты
ескере отырып, оларды былайша да жүйелеуге болады:
1. Жүрек аурулары;
2. Бас аурулары;
3. Тері аурулары;
4. Көз аурулары;
5. Тамақ аурулары;
6. Ішек аурулары;
7. Өкпе аурулары;
8. Ісік аурулар;
9. Жұқпалы аурулар
10. Аяқ-қол аурулары;
11. Буын аурулары;
12. Мұрын-құлақ аурулары т.б.
Қазақ тіліндегі ауру атауларының жасалу тәсілдері мен жолдары сан
алуан, әр түрлі.
Зерттеу барысында ауру атауларының басқа да лексика-семантикалық
топтар сияқты белгілі бір құрылымдық модельдер мен тәсілдер арқылы
жасалатынын көз жеткіздік.
Қазақ тілі лексикасы жүйесінің баю тәсілдерінің негізгі және аса
өнімді тәсілі ауру атауларының, яғни сөзжасамның жасалуы. Лексиканың
толығуы мен баюында сөзжасамның орны ерекше.
Ауру атаулары сөзжасам құралдарының көмегімен қазақ тілі
материалдарының негізінде жасалады.
Ауру атаулары әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған. Олардың
негізгілері мыналар: 1) морфологиялық, 2) синтаксистік, 3) лексика-
семантикалық және т.б Бұл тәсілдердің барлығы таббиғаты жағынан алуан
түрлі, ауру атауларының жасалуына белсенді қатысады.
1. Ауру атауларының морфологиялық (синтетикалық) сөзжасам тәсілі арқылы
жасалуы
Ауру атауларының жасалуындағы өнімді тәсілдердің бірі – морфологиялық
тәсіл. Осы тәсіл арқылы қосымша және сөз құрамы ерекшеленеді, сонымен
бірге ауру атауларының туынды және күрделі атаулары жасалады.
1) Туынды ауру атаулары
Туынды ауру атаулары түбірге түрлі сөзжасамдық жұрнақтардың жалғануы
арқылы жасалады. Мысалы, сіреспе деген ауру атауы сірес – сіресу етістік
түбіріне –пе жұрнағының жалғануы арқылы жасалған.
Морфологиялық (синтетикалық) сөзжасам тәсілі арқылы жасалған ауру
атаулары сан жағынан едәуір.Олар мынадай жұрнақтар арқылы жасалады:
а) -ық, -ік, -ақ, -ек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: жарық, шешек,
түйнек, сүзек, кезік, көнек, сырылдауық, сынық, жылауық, сыздауық.
ә) -лы, -лі тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: ұстамалы.
б) -дық, -дік, -тық, -тік тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары:
маскүнемдік, нақұрыстық, семіздік, ұйқысыздық, іріңдік, кереңдік.
в) -ба, -бе, па, -пе, -ма, -ме тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары:
жайылма, көгерме, баспа, қышыма, қатпа, қозба, қызба, сіреспе, тілме,
бөртпе, демікпе, ентікпе.
г) -ғы, -гі, -қы, -кі тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: сірескі, жегі,
күйдіргі, теміреткі.
ғ) -ды, -ді тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қағынды.
д) -шық, -шік тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қояншық.
ж) -лық, -лік тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: милық, мықырлық,
мылқаулық, меңіреулік, соқырлық.
з) -қан, -кен тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: бөрткен, шиқан,
теріскен.
и) -ша, -ше тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қызылша
Профессор Н. Оралбай: Синтетикалық тәсіл арқылы жасалатын туынды
түбір атауларға етістік те нгіз сөз болады, ондай туынды түбір атаулар
етістік негізді туынды түбір деп аталады. Тілімізде етістік негізді туынды
түбір атаулар көп. Зат есім сөзжасамның бұл өнімді жолы болып саналады,
өйткені тілде етістіктен зат атауларын жасайтын жұрнақтар көп және олар
түрлі мағыналы зат атауларын жасайды - дейді [70; 129 б.]. Олардың
негізгілері мыналар дей келе, ауру атауларын жасайтын жұрнақтарға
тоқталады. Сонымен ауру атауларын жасайтын жұрнақтар:
- ма, -ме: шойырылма (радикулит), баспа (ангина);
- қақ: тырысқақ, тышқақ;
- у: ауру;
- кі: есірткі.
Зерттеуші Өтейбойдақтың Шипагерлік баян атты зерттеу еңбегінде
синтетикалық жолмен жасалған ауру атаулары ұшырасады. Олар мынадай
жұрнақтар арқылы жасалған:
- лық, -лік, -дық, -дік тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: милық,
күдеулік, бедеулік, мықырлық, қаралғылық, ауыздық
- ды, -ді тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: жынды, қағынды
- қы, -кі, -ғы, -гі тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: ұмытқы,
күйдіргі, жегі, бұлаққы, бітелгі, қиғы, сірескі.
- ма, -ме, -па, -пе тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: ұйықтама,
шоқтама, бұқпа, індеме, шуыртпа.
- шық, -шік тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: қояншық.
- дақ, -дек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: қырылдақ, дуылдақ.
- қақ, -кек, -ғақ, -гек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: сатқақ,
жарылғақ, шықшытқақ, шиғақ, қиғақ,
- сақ, -сек тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: бүпсек, күпсек.
- ша, -ше тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: дүлше, қызылша,
белдеуше.
- са, -се тұлғасы арқылы жасалған ауру атаулары: жолаңса, қолаңса.
- қан, -кен тұлғасы арқылы жасалған ауру атауы: теріскен.
Туынды ауру атауларының көп бөлігі жұрнақтар арқылы жасалады. Олар
жиырмаға жуық сөзжасамдық жұрнақтың түрлі варианттарымен жасалады.
Жоғарыдағы жұрнақтардың көрсеткішінен байқағанымыздай, етістіктен зат есім
тудыратын жұрнақтар өнімді қолданылады, мұндай жұрнақтар арқылы жасалған
ауру атаулары да мол кездеседі. Ал есімдерден зат есім тудыратын
жұрнақтардың өнімділігі төмен болғандықтан, осы жұрнақтармен жасалған ауру
атаулары сан жағынан аз көрсеткішке ие.
Біз зерттеу жұмысымызда жинақталған ауру атауларын құрылымдық
ерекшелігіне қарай былайша топтастырамыз:
1) дара тұлғалы;
2) туынды тұлғалы;
3) екі құрамды;
4) көп құрамды немес күрделі тұлғалы.
Бұл сөздердің құрылымдық сипатымен сәйкес келеді, әрі тілдегі атаулардың
жасалу үрдісімен байланысты.
1) Дара тұлғалы ауру атаулары: сарып, таз, күл, шемен, әпсін, бөсір,
бәдік, бетеге, жөтел, мешел, соз, оба, маңқа, оқыра, серең, мерез,
сом.
2) Туынды тұлғалы ауру атаулары: тырысқақ, тілме, теріскен, шешек,
іріңдік, ұйқысыздық, теміреткі, қызба, қозба, милық, мылқаулық,
меңіреулік, нақұрыстық, соқырлық, сынық, сіреспе, семіздік, жарық,
кезік, күйдіргі, кереңдік, қызылша, қызамық, құтыру, бөрткен, баспа,
делбе, демікпе т.б.
3) Екі құрамды ауру атаулары: ақтаңдақ, ақшам соқыр, алапес, алаөкпе,
буынқұрт, шырымталқатпа,безтамақ, бұғақ ауруы, биіктік ауруы, бас
ауруы, буын қабынуы, есекжем, жел құз, бастың сақинасы, көксау,
көктүйнек, т.б.
4) Көп құрамды ауру атаулары: күре тамырдың кеңіп түйінделуі, жүрек
бұлшық етінің іруі, мұрынның тілме ауруы, ішек құрты ауруы, қарын мен
ұлтабардың ойық жарасы т.б.
Зерттеуші Өтейбойдақтың Шипагерлік баян еңбегінде 80-ге жуық ауру
атауын кездестіруге болады. Олардың ішінде екі сөздің бірігуі арқылы
жасалған ауру атаулары кездеседі: суқараңғы, дуқараңғы, қотырқалақ,
қылтамақ, көкшешек, есалаң, көктүйнек т.б.
Ауру атаулары сөз таптарына да қатысты. Олар зат есімнен (дара,
күрделі), сын есімнен, етістіктен, еліктеуіш сөздерден жасалады.
Дара зат есімнен жасалған ауру атаулары: мерез, делбе, күбіртке, күл,
бәдік, күйез, көнек, сүзек, қадақ, кірне, безгек, бұлақ, мешел, шешек,
шемен.
Күрделі зат есімдерден жасалған ауру атаулары: жарымес, қантышқақ,
жауырынтақ, құрқұлақ, ішек қабынуы, жыланкөз, шашжегі, сары безгек, сары
ауру, қара шешек, қызыл жара, тіл қабынуы, өкпе қабынуы, маймылдар шешегі,
үрпі қабынуы, тері қабынуы, ұшпа шешек
Сын есімнен жасалған ауру атаулары: қызылша, қызыл, тырысқақ,
жылауық, қотыр.
Етістіктен жасалған ауру атаулары: құтыру, күлбіреу, сіреспе,
тырысқақ, тілме, сыздауық, бөрткен, демікпе, көлтілде, ентікпе, бөртпе,
көгерме, қышыма, жарық.
Сондай-ақ, еліктеуіш сөздерден жасалған атаулар да мол кездеседі.
Еліктеу сөзден болған түбірге түрлі жұрнақтардың жалғануы арқылы ауру атауы
туған. Мысалы: күпсек, бүпсек, шыжың, торсылдақ, сырылдауық, әпсін т.б.
Ауру атауларының көпшілігі туынды сөздер арқылы жасалған. Туынды
сөздердің құрамындағы сөздердің лексикалық айқындығы мен анықтылығы оның
арнайы мағынасын, уәжін ажыратуға толық мүмкіндік береді. Сөздің лексикалық
мағынасын анықтау барысында оның арнайы семасы ерекше мәнге ие болады.
2) Күрделі ауру атаулары
Морфологиялық тәсілдің бірі – сөздердің бірігуі болып табылады, ауру
атаулары екі немесе одан да көп сөздердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы,
жыланкөз ауру атауы екі сөздің жылан және көз бірігуі арқылы жасалып,
белгілі бір аурудың түрін білдіреді.
Ауру атауларының жасалу үлгілері әр түрлі болғанымен, олардың өзіндік
жүйесі мен құрылымы бар екені белгілі. Олардың жасалуының өзіндік
сөзжасамдық моделі бар.
Тілдің сөздік қорындағы мұндай лексикалық бірліктердің құрамында зат
есім + зат есім, сын есім + зат есім, зат есім + етістік, етістік +
етістік, есімдік + есімдік, сан есім + зат есім т.б. сөз таптары қолданыла
береді.
Ауру атауларында көбіне біріккен тұлғалы есімдер қолданылады. Олардың
сипатын мынадай модельдер арқылы анықтауға болады:
1. Сын есім мен зат есім моделі (С+З): қараталақ, суқараңғы, көктүйнек,
аққұрт, қараөкпе, сарыкүйік, сарысу, ақбас, ақтаңдақ, алапес, алаөкпе,
сарыбуын, шорбуын, қарабез, қарашірік, қаратүйнек, қаратұяқ, қарақаптал,
қараталақ, ақауыз, ақбас, аққаптал, ақбайпақ, ақтопалаң, ақшелек, ақшешек,
алабауыр, сорбуын, көктүйнек, көкшешек, көкбауыр, т.б. Осы үлгімен жасалған
біріккен ауру атаулары тілдегі ең үлкен топты құрайды.
2. Зат есім мен зат есім моделі (З+З): түзкесел, құрқұлақ, безтамақ,
майтабан, есекжем, енбау, жұлынқұрт, жауырынқұрт, қылтамақ, буынқұрт,
бақайқұрт. жауырынтақ.
3. Зат есім мен етістік моделі (З+Ет): қантышқақ, шашжегі, теріскен.
4. Сын есім мен сын есім моделі (С+С): көгала, көксау.
5. Сын есім мен етістік моделі (С+Ет): ақтышқақ, аққатпа.
6. Зат есім мен үстеу моделі (З+Ү): желінсау, етеккір, жемсау.
7. Сын есім, зат есім мен зат есім моделі (С+З+З): ақтаңдақ.
Ауру атаулары белгілі бір сөз табына қатысты. Олардың көбі дара зат
есімдер мен күрделі зат есімдерден жасалған.
Тілімізде екі сөздің бірігуі арқылы жасалған ауру атаулары көп
кездеседі.
Біріккен сөздердің болмысы құрамының екі негізден тұрып, бір ұғымды
таңбалауы арқылы айқындалады.
Сөзжасамдық семантика аясында саралағанда, сөздердің бірігуінің мәнісі
– болмыста танылған ұғымның белгісі мен қасиетін, ерекше номинативтік
белгісін тілімізде бұрынан бар негіз сөздердің мағыналық уәжділігі
негізінде таңбалау. Атау екі себепші негіздің бірігуі арқылы жасалады да,
бір таңба ретінде даяр қалпында жұмсалады [77; 248 б.].
Күрделі туынды сөздердің әуел баста еркін тіркестерден жасалғаны жайлы
профессор Р. Әмір былай дейді: Сөз тудыру, сөздің грамматикалық мағынасын
құбылту үшін пайда болған тіркестер сөз тіркесі қатарына жатпайды: қызыл
балық, ақ боз, ақ баттауық, көк ала. Мысал ретінде келтірілген сөздер –
күрделі сөздер. Бұлардың компоненттері бастапқыда синтаксиске тән тәсілдер
арқылы қосылғанмен, қазір бір ұғымды құрайтын сөз қалпына енген. Көп
жағдайда осылай құралған тіркестер жүре келе бірігіп, біріккен сөздерге
айналып кетеді [20; 11 б.].
А. Салқынбай біріккен сөздердің бірігіп жазылуының екі түрлі факторына
тоқталады:
1. Болмыстағы нақты заттың не құбылыстың атауы болғандықтан бірігіп
жазылады;
2. Заттың номинативтік белгісі толық айқындалып, ерекше таңба ретінде
танылған атаулар бірігіп жазылады.
Біріккен сөздер бір ұғымды таңбалайды, мағыналық құрылымы – күрделі,
ситаксистік жүйесі – тұтас, морфологиялық құрамы – бүтін. Біріккен сөздің
мағынасы оның құрамындағы компоненттердің мағыналары арқылы уәжделеді және
белгілі бір атауға ие болады. Мысалы: ақтаңдақ деген ауру атауы ақ,
таң және дақ сөздерінің мағынасы арқылы, яғни денегі түскен дақ түсінің
ақ болып келуі негізгі номинативті белгіге айналуы нәтижесінде жаңа
екіншілік атаулық мағына қалыптасады. Сол сияқты, төмендегідей біріккен
ауру атаулары да құрамындағы себепші негіздердің мағыналары арқылы уәжделіп
тұр: шорбуын, жарымес, құрқұлақ, көршиқан, қантышқақ, майтабан, суқараңғы,
жыланкөз, қылтамақ, енбау, жемсау, айкезбе, айырбақай т.б.
Біріккен ауру атауларының құрамындағы сөздердің бірігуінің мынадай
ерекшеліктері бар. Біріншіден, біріккен сөз құрамындағы компоненттер бір-
бірімен валенттілігі жағынан байланыста тұрады. Ауру атауының таңбалануы
ұғымдық уәжділікке, семантикалық шектестікке, дыбыстық сәйкестілікке
негізделеді. Мысалы:
Екіншіден, біріккен ауру атауларының құрамындағы сөздердің біріншісі
көбінесе екінші сыңарының сын-сапалық, қасиеттік белгілерін айқындайды.
Мысалы:
Үшіншіден, біріккен ауру атауларының құрамындағы сыңарлар
ерекшеленбей, бір интонациямен айтылады. Төртіншіден, біріккен ауру
атауларының құрамындағы сыңарлар жаңа сөз жасауда өзіндік сөзжасамдық
парадигма құрауға қабілетті. Мысалы:
өкпе
түйнек
Қара қаптал
без
талақ
Қара тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
қараөкпе, қарашірік, қаратүйнек, қаратұяқ, қарақаптал, қарабез, қараталақ.
Ақ тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: аққатпа,
ақауыз, ақбас, аққаптал, ақбайпақ, ақтопалаң, ақтышқақ, ақшелек, ақшешек,
ақтаңдақ.
Ала тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: алапес,
алабауыр, алаөкпе.
Сары тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: сарбуын,
сарсу.
Құрт тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
буынқұрт, аққұрт, бақайқұрт, жұлынқұрт, жауырынқұрт.
Сау тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: көксау,
жемсау, желінсау.
Буын тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: шорбуын,
сарбуын, сорбуын.
Тамақ тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
қылтамақ, безтамақ.
Көк тұлғасының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
көктүйнек, көкшешек, көгала, көксау, көкбауыр.
Сондай-ақ, мысалдарда көз, құлақ, табан, тамақ, емшек, ішек, іш, шаш
жауырын тұлғаларының бірігіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар да бар:
жауырынтақ, құрқұлақ, жыланкөз, шашжегі, майтабан.
Н. Оралбай біріккен атаулар деп сыңарлары дыбыстық жағынан өзгеріссіз
қалыпта тұрып, мағына тұтастығына көшкен сөздердің аталуын айтады.
Профессор біріккен сөздердің 6 мағыналық тобын көрсетіп береді. Олар:
өсімдік атаулары, жан-жануар, жәндік атаулары, көне атаулар, туыстық
атаулар, ойын атаулары. Әрі біріккен сөздер тек осы 6 мағыналық топтан
тұрмайтынына, олардың әлдеқайда көп екеніне, оның бәрін келтірудің мүмкін
еместігіне тоқталып өтеді. Мағына жағынан біріккен атаулардың ішінде ауру
атаулары да бар, мынадай мысалдар келтіреді: айкезбе, айырбақай, ақауыз,
ақбайпақ, ақбас, аққаптал, аққатпа, аққұрт, ақтаңдақ, ақтопалаң, ақтышқақ,
ақшелек, ақшешек, алабауыр, алагүлік, ашбаспақ, бақайқұрт т.б. Келтірілген
біріккен сөздердің мағыналық топтары олардың мағына түрлілігін дәлелдейтіні
анық.
Тілімізде екі сөздің сіңісуі арқылы жасалған, кіріккен ауру атаулары
да кездеседі.
Кіріккен атаулар деп өзінің құрамындағы сыңарлардың дыбыстық өзгеріске
түсіп, бір-бірімен жымдасып, ықшамдалып кірігуінен жасалған түрі аталады.
Ал бір сыңары ғана дыбыстық өзгеріске түскен кіріккен зат есім сөздердің
сыңарларын ажырату онша қиын емес. Мысалы: көгала (көк+ала), теріскен
(тері+іс+ -кен), алапес (ала+без), т.б.
А. Ысқақов кіріккен сөздерге мынадай анықтама берген: Кіріккен сөз
деп компоненттерінің я біреуі, я екеуі де бірдей әуелгі өз мағыналарынан
айырылып, тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағына білдіретін және сонымен
бірге, сол компоненттері фонетикалық (дыбыстары, екпіндері) жағынан әр қилы
өзгерістерге ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде әрі үндесіп, әрі
ықшамдалып құралған күрделі сөзді айтамыз [96 ; 106 б.].
1.2 Ауру атауларының синтаксистік (аналитикалық) сөзжасам тәсілі арқылы
жасалуы
Қазақ тілінде ауру атауларының синтаксистік сөзжасамы өнімді
қолданысқа ие. Мұнда ауру атауы екі немесе одан көп дербес сөздердің
тіркесу жолдары арқылы жасалады. Сыңарларының тіркесімділігіне орай олар
еркін және байлаулы (тұрақты) болады.
Еркін сөз тіркесіндегі сыңарлар дербес және өзгеруге икемді, олардың
әрқайсысы өзінің лексикалық мағынасын сақтайды. Байлаулы сөз тіркесіндегі
сыңарлар қалыпты, олардың әр сыңарындағы лексикалық мағына солғын болады.
Мұндай тұрақты сөз тіркестері өзінің семантикасы мен қызметі жағынан жеке
сөздерге жақын келеді.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған ауру атауларының екі түріне
тоқталамыз:
1) құрамдас ауру атаулары;
2) сөз тіркесті ауру атаулары.
1) Құрамдас ауру атаулары
Құрамдас ауру атаулары деп біз біркелкі номинативтік мағынаға ие екі
кейде үш атауыш сөзден тұратын, жиынтығы аурудың түрі мен белгісін
білдіретін тұрақты сөз тіркесін айтамыз. Құрамдас атау сөз сияқты
номинативтік қызмет атқарады. Оның сыңарлары құрайтын мағына семантикалық
бір бүтін мағынаны білдіреді. Мысалы: бауыр церрозы (бауыр және церроз +ы
тәуелдік жалғауы), өкпе рагі (өкпе және рак + і тәуелдік жалғауы),
асқазан жарасы (асқазан жән жара + сы тәуелдік жалғауы). Бұл құрамдас
ауру атаулары формасы жағынан сөз тіркесіне ұқсас, жеке сөздерге оңай
ажыратылады, бірақ семантикалық жақтан бүтіндігімен сипатталады.
Құрамдас ауру атауларының күрделі және тіркесті ауру атауларынан
айырмашылығы бар.
Күрделі сөздер екі, үш дербес сөздің бірігуінен жасалады, ал
сыңарлары толық немесе жартылай дербестікке ие болады. Мысалы: безтамақ
(без+тамақ), желшешек (жел+шешек) т.б. Бұқара қызбасы сияқты құрамдас ауру
атауының мағынасы оның сыңарларының алғашқы мағынасынан туындайды.
Күрделі ауру атауларын құрайтын бөліктер арасында синтаксистік
байланыс емес, анықтауыштық байланыс болады. Ал құрамдас ауру атауларын
құрайтын сыңарлар синтаксистік байланысқа негізделеді.
Құрамдас ауру атауларын жеке сөзге тән лексикалық мағынаға ие екі
сыңарлы немесе үш сыңарлы тұрақты сөз тіркестері деп атаймыз. Құрамдас ауру
атаулары күрделі сөз бен сөз тіркестеріне тән ерекшеліктерді өзіне
біріктіреді.
Олардың айрықша белгілері мынандай:
1) лексикалық құрамының екі немесе үш сыңарлы болып келуі;
2) сыңарлары арасында синтаксистік байланыстың болуы;
3) сыңарлардың бөлік құрылымының тұрақтылығы;
4) сыңарлардың жеке сипаттамасы;
5) семантикалық бүтіндік;
6) құрамдас бөліктерінің зат есімдермен байланысы;
7) сөйлемнің бір ғана мүшесінің қызметін атқаратындығы.
Екі сыңарлы құрамдас ауру атаулары кең қолданысқа ие. Олар өз ішінде
екі топқа бөлінеді: 1) екінші типтегі изафеттік құрылым арқылы жасалған:
егеуқұйрық сүзегі, доңыз тілмесі, сіреспе ауруы т.б. 2) үшінші типтегі
изафеттік құрылым арқылы жасалған: бастың сақинасы, бауырдың қабынуы,
жақтың шірілігі т.б.
Құрамдас ауру атаулары бағыныңқы және басыңқы сыңарларға ие. Бағыныңқы
сыңар анықталатын элементті сапа, түр, сипат, қасиет тұрғысынан нақтылайды.
Мысалы: іш сүзегі, тыныс демікпесі, үрпі қабынуы т.б.
Бағыныңқы компонент ретінде кейде антропонимдер, мысалы: тан шешегі,
розенбах ауруы, виноградов ауруы, және топонимдер де қолданылады,
мысалы: сібір жарасы, бұқара қызбасы, паппатачи қызбасы және т.б.
Үш сыңарлы құрамдас ауру атаулары да мол кездеседі. Олар екі сыңарының
күрделену жолы арқылы жасалаады. Олардың құрылымы бағыныңқы немесе басыңқы
сыңарлары арқылы күрделене түседі. Оларды да екі топқа бөлуге болады:
1) бағыныңқы сыңар арқылы таралған: қызыл иектің қабынуы, өт тасы ауруы.
2) басыңқы сыңар арқылы таралған: ұлтабардың ойық жарасы, мұрын алды
экземасы.
Сондай-ақ, қазақ тілінде төрт сыңарлы құрамдас ауру атаулары да
кездеседі. Олар сан жағынан аз. Мысалы: жүрек бұлшық етінің іруі, қызыл
иектің көпсіп қабынуы, күре тамырдың кеңіп түйінделуі т.б.
Бұлар да үш сыңарлы құрамдас ауру атаулары сияқты басыңқы және
бағыныңқы компоненттерінің күрделенуі арқылы жасалған.
2) Тіркесті ауру атаулары.
Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған ауру атаулары да тілімізде жиі
қолданылады. Біріккен сөздер құрамындағы сыңарлар, көбінесе, денотат пен
оның қасиетін, сапалық белгісін танытатын тұлғалардан құралса, тіркесті
туынды сөздердің құрамы өзінің мағыналық күрделілігімен ерекшеленеді.
мағыналық құрылымына қарай тіркесті туынды сөздерді былайша саралауға
болады:
- денотаттық мағыналы тіркесті туынды сөздер;
- сигнификатты мағыналы тіркесті туынды сөздер;
- коннотациялы мәнді тіркесті туынды сөздер [77;257 б.].
Денотатты мағыналы тіркесті туынды сөздер денотаттың нақты атауын
таңбалайды.
Тіркескен күрделі зат атаулары деп екі не одан көп сыңарлардан
құралып, бір лексикалық мағына беретін, бір лексема қызметін атқаратын
сөздер аталады. Біріккен сөздер бірге жазылса, тіркесті күрделі зат
атауларының ішкі сыңарлары бөлек жазылады. Тіркескен зат атаулары көне
кезеңдерден бастап, қолданылып, қазір де сөздік қорды толықтырып келе жатыр
[22; 133 б.].
Тілімізде тіркескен күрделі ауру атаулары да үлкен орын алады.
Біріккен ауру атаулары лексикалық сөзжасам аясында қарастырылса, тіркесті
ауру атулары синтаксис аясында қарастырылады. Екі сөздің бірігуінен жаңа
ұғымды білдіретін жаңа сөз жасалынады, ал екі сөздің тіркесуінен жаңа сөз
емес сөз-ұғым жасалады. Мұны Баскаков: отражающее мыслительный акт
конкретизации деп атайды [ 22; 130 б.].
Қазақ тілінде екі немесе үш сөзден тіркескен ауру атулары өте көп.
Екі сөздің тіркесуі арқылы жасалған ауру атаулары өзінің құрылымдық
ерекшелігіне байланысты мынадай модельдерге бөлінеді:
1) сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы (С+З): сары ауру, қызыл
жара, суық іріңдік, жайылма іріңдік, соқыр ішек, қантсыз шыжың, қантты
шыжың, қияли ауру, қайталама сүзек, жіті тұмау, ақ қан, сасық тұмау
(озена), шөптік тұмау (поллиноз), қара шешек, шынайы шешек, обатектес ауру,
флеботомиялық қызба, бұқара қызбасы, беймәлім пневмония, сәйкессіз
пневмония, сары безгек, сары қызба, тұспалы көкжөтел, ұшпа шешек, ұстамалы
қалтырама, трансмиссивтік жұқпа, вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау.
2) зат есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы (З+З): іш сүзегі, ішек
жұқпалары, егеуқұйрық сүзегі, доңыз тілмесі, сіреспе ауруы, Тан шешегі,
түйнеме ауруы, ұшық қызбасы, қызба герпесі, үшкірқұрт ауруы, кене қызбасы,
тотықұс ауруы, маймылдар шешегі, мешіндер шешегі, шығыс жарасы, батпақ
қызбасы, шаш жегі, жүрек ақауы, жүрек демікпесі, құлақ мүкістігі, қола
ауруы, жылан құрт, өкше мүйіз, қоян тобық. іш сүзегі, көр шиқан, бөртпе
сүзек, ит емшек, құрт ауруы, тыныс демікпесі, бас ауруы, жел құз, бұғақ
ауруы, без түйіні.
3) зат есім мен етістіктің тіркесуі арқылы (З+Ет): қабақтың қабынуы,
ауыз уылу, ішектің түйінделуі, буын қабынуы, мидың шайқалуы, іш өту, ішек
қабынуы, үрпі қабынуы, тіл қабынуы, буын қабынуы.
4) үстеу мен сын есімнің тіркесуі арқылы (Ү+С): ақшам соқыр.
5) сын есім+зат есім+зат есім тіркесті ауру атаулары (С+З+З): жұқпалы
сал ауруы, қара шіркей қызбасы, эндемиялық бүрге сүзегі, эндемиялық тышқан
риккетсиозы
6) сын есім+сын есім+зат есім тіркесті ауру атаулары (С+С+З):
эпидемиялық қайталама сүзек
7) зат есім+зат есім+зат есім тіркесті ауру атаулары (З+З+З): бөртпе
бит сүзегі, ішек коли-жұқпасы, ішек коли-инфекциясы, ішек құрты ауруы, ішек
вирусы жұқпасы, суматра кене қызбасы,
Бұл модельдердің ішінде ең көп қолданыс табатындары: (С+З), (З+З) және
(З+Ет).
Дәстүрлі грамматикада ауру атауларының қай сөз табынан жасалатыны
зерттелген деуге болмайды. Жоғарыдағы модельдер ауру атауларын жасауда
белсенді қолданысқа ие.
Тіркесті ауру атауларының бірінші (анықтауыш) сыңары ауру түрінің
айырмашылығын, екінші (анықталатын) сыңары қандай да бір түрге
тәуелділігін көрсетеді. Сондықтан екінші сыңар ретінде ауру атауын
білдіретін сөздер жұмсалады, олар: қызба, шешек, сүзек, демікпе, шиқан,
тұмау т.б.
Қазақ тілінде тұмау сөзімен бірқатар атулар қалыптасқан, мысалы:
вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау, жіті тұмау, сасық тұмау
(озена), шөптік тұмау (поллиноз) және т.б. Бұлардың бәрі тұмаудың түрлерін
білдіреді.
Сондай-ақ, қызба ауруының келсі түрлері де кездеседі: ұшық қызбасы,
кене қызбасы, батпақ қызбасы, бұқара қызбасы және т.б. Бұлар аурудың
белгісін емес тек түріне қатысты болып келеді.
Шешек сөзі келесі ауру атауларының белгісін жасауға қатысады:
желшешек, ақшешек, көкшешек және т.б. Тілімізде шешек сөзімен берілген түр
атаулары бар, мысалы: қара шешек, ұшпа шешек, маймылдар шешегі, Тан
шешегі, шынайы шешек және т.б.
Сүзек сөзімен тіркесіп келген атаулар да сүзектің түрін білдіреді: іш
сүзегі, эндемиялық бүрге сүзегі, егеуқұйрық сүзегі, кене қайталама сүзегі,
эпидемиялық қайталама сүзек, кене қайталама сүзегі, бөртпе бит сүзегі және
т.б.
Тілімізде төмендегідей тұлғалар арқылы жасалған ауру атаулары бар:
1) Ауру тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: құрт
ауруы, тіс ауруы, ішек құрт ауруы, өт тасы ауруы, мұрынның тілме ауруы,
қияли ауру, қола ауруы, бас ауруы, биіктік ауруы, бұғақ ауруы, ақ қан
ауруы.
2) Сары тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар: сары
безгек, сары кезік, сары қызба, сары ауру
3) Қара тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атау: қара
шешек.
4) Қызыл тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
қызыл жара, қызыл иек іріңдігі, қызыл иектің қабынуы.
5) Қабыну тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
буын қабынуы, ен қосалқысының қабынуы, қызыл иектің қабынуы, тіл қабынуы,
өкпе қабынуы, үрпі қабынуы, ішек қабынуы, тері қабынуы.
6) Іш, ішек тұлғасының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар:
іш өту, іш сүзегі, ішек жұқпалары мен жұқтырмалары, ішек инфекциялары мен
инвазиялары, ішек коли-жұқпасы, ішек коли-инфекциясы, ішек құрты ауруы,
ішек гельминтоздары.
7) Бүрге, егеуқұйрық, бит, маймыл, тотықұс, кене, доңыз, құрт, жылан,
шіркей тұлғаларының тіркесіп келуі арқылы жасалған туынды атаулар да
кездеседі: ішек құрты ауруы, эндемиялық бүрге сүзегі, егеуқұйрық сүзегі,
егеуқұйрық риккетсиозы, эндемиялық тышқан риккетсиозы, кене қайталама
сүзегі, кене боррелиозы, доңыз тілмесі, ит емшек, қара шіркей қызбасы,
суматра кене қызбасы, егеуқұйрықтың тістеуінен болатын ауру, тотықұс ауруы,
маймылдар шешегі, мешіндер шешегі, бөртпе бит сүзегі, жыланқұрт.
Сондай-ақ мысалдарда емшек, ішек, іш, мұрын тұлғаларының тіркесіп
келуі арқылы жасалған туынды атаулар да қолданыс тауып отырады: ит емшек,
мұрын шиқаны, соқыр ішек, іш сүзегі.
Тіркескен күрделі ауру атаулары да басқа туынды сөздер сияқты сөз
таптарына қатысты болып келеді. Жоғарыдағы тіркескен ауру атауларының бәрі
де зат есім болып табылады.
Шипагерлік баянда аналитикалық жолмен жасалған ауру атаулары мол
кездеседі. Мысалы: екі сөздің тіркесуі арқылы жасалған мынадай ауру
атаулары бар: жортуыш сірескі, шадырайғы шошымшыл, шөлдеуіктік шырсыздық,
шырылма шыдамсыздық, төсек сыздық, көтерулік асқыным, қорыққыш сірескі,
келкісіз кіреу, қатпа қадақ, тіс еттеулік, бөбежік қисайғы т.б.
Шипагерлік баянда кейбір мағынасы күңгірт ауру атауларына түсінік
берілген. Мысалға алатын болсақ: безбен – ангина; күпсек – іш кебу; бүпсек
– асқазан қыжылдауы; қатпа қадақ - өкпе туберкулезі; сатқақ – дизентерия;
шықшытқақ – шықшыт без ісігі; тіс еттеулік – тіс етіне өсетін ет; шілделік
– шілде қотыр; қорасан – шешек ауруы; дуылдақ – есекжем; сарымақ – ауыз бен
беттің сары қотыры; қотырқақалақ – ешкі қотыр; жәншау – скарлатина; қомшау
– реакциялық көлемді бөрткен; келкісіз кіреу – етеккір қалыпсыздығы;
күдеулік – тумас әйел; сасай – белсіздік; ұмытқы – нерв әлсіздігі; зақпар
–демікпе; ұйықтама - ұйқы қашу ауруы; милық –таз ауруы; дүлше – теміреткі;
қолаңса –қолтық борсуы; жолаңса – шап борсуы; бұлаққы – құлақтан бұлақ ағу;
бітелгі- мұрын етінің өсуі; дуқараңғы - қарашық ішінің дөңгеленіп ағаруы;
жортқыш сірескі –минингид; жарылғақ - қол-аяқ жарылуы; белдеуше –
көкіректен белдікше шығатын қотыр; қиғы – сідік қию; мысқыл - жақ рагі; сом
– қозғыш шиқан.
Тіркесті ауру атулары сыңарларының тура мағынасы негізінде жасалады да
аурудың нақты түрін білдіреді. Оларда экспрессивті бояу болмайды. Ал
біріккен ауру атауларының мағынасы сыңарларының мағынасымен уәжделеді және
оларға метафоралық, экпрессивтілік тән.
Тіркесті ауру атаулары әр сыңарының екпінге ие болуымен сипатталады,
ал біріккен ауру атаулар бір ғана екпінге ие. Біріккен ауру атаулары
орфографиялық сөздіктерде бірге жазылуы тиіс. Ал сөз тіркесі арқылы
жасалған ауру атауларын бөлек жазуымыз керек.
1.3 Ауру атауларының байланысу тәсілдері
Аналитикалық жолмен жасалған ауру атаулары матаса да қабыса да
байланысады. Матаса байланысқан сөз тіркестері жайлы Р. Әмір, С. Исаев,
Е. Ағманов, Т. Сайрамбав еңбектерінде қарастырылған. Р. Әмір матаса
байланысқан сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары зат есім, сын есім, сан есімдер
болады [20; 24 б.] десе, С. Исаев зат есім мен заттанған сын есім, есімдік,
етістікті есімше, тұйық етістік түрлері де болады [43; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz