Адамның әлеуметтік мәртебесі: сөйлеу әдебінің ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

АДАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕСІ: СӨЙЛЕУ ӘДЕБІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

6N0205 - «Тіл теориясы»

Орындаған

«___ » 2010 ж

Ғылыми жетекші филол. ғ. к ., доцент

«___ » 2010 ж

Норма бақылаушы филол. ғ. к., доцент

«___ » 2010 ж

Қорғауға жіберілді

Жалпы тіл білімі кафедрасының меңгерушісі

Филол. ғ. д., профессор

«___ » 2010 ж

Алматы 2010

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

Адамның әлеуметтік мәртебесі әлеуметтік лингвистика категориясы ретінде

1. 1 Зерттеудің метатілдік негізін анықтау: тілдік тұлға, тіл беделі, әлеуметтік мәртебе, әлеуметтік рөл . . . 5

1. 2 Психофизиология мен әлеуметтік себептердің адамдардың сөз қолданыстарындағы рөлі . . . 17

1. 3 Тұлғааралық қатынастың әлеуметтік лингвистикалық ерекшеліктері: сөйлеу әдебі . . . 27

2. Түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің сөйлеу әрекеті

2. 1 Әлеуметтік лингвистикалық зерттеудің теориясы мен тәжірибесі . . . 51

2. 2 Ассоциативті тәжірибенің процедурасы және нәтижелері . . . 55

Қорытынды . . . 70

Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . 72

Қосымша 1 . . . 76

Қосымша 2 . . . 78

Қосымша 3 . . . 88

Қосымша 4 . . . 90

Резюме . . . 92

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбы: Адамның әлеуметтік мәртебесі: сөйлеу әдебінің ерекшеліктері

Зерттеу жұмысының өзектілігі.

Тіл білімінде қарым-қатынас процесі және оның әлеуметтік-мәдени жақтарын қарастыру көкейкесті мәселелердің бірі. Сөйлеу әрекетінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері әдеп формаларымен байланысты болғандықтан, зерттеуіміздің өзектілігін адамдардың әлеуметтік мәртебесінің қарым-қатынас пен сөйлеу әдебіне әсері анықтайды.

Зерттеудің мақсаты.

Адамның әлеуметтік мәртебесін қоғамның мәдени контексін, адамның сөйлеу әрекетінің қалыптасуы мен қызметін әлеуметтік лингвистикалық аспектіде қарастыру.

Зерттеу міндеттері:

әлеуметтік лингвистика жүйесіндегі адамның әлеуметтік мәртебесі мен әлеуметтік рөлі ұғымдарының орнын сипаттау;
зерттелетін мәселеге қатысты отандық және шетел ғылымындағы көзқарастарды саралау;
коммуниканттардың сөйлеу әдебін тиімді модельдеуін (қарым-қатынас нормасы, сөйлеу әдебі) сипаттау;
әлеуметтік мәртебе мен сөйлеу әдебіне байланысты ассоциативті тәжірибе, сауалнама жүргізу және таспаға жазған материалдардың әлеуметтік белгілерін көрсету;
адамның әлеуметтік мәртебесіне байланысты сөйлеу әрекетін қазіргі ғылыми зерттеулердің контексіндегі болашағын белгілеу;
тіл беделі мәселесін қазақстандық өзгеріс үстіндегі қоғамда қарастыру.

Зерттеу пәні: лингвоәлеуметтік қауымдастық.

Зерттеу нысаны: адамдардың әлеуметтік мәртебесін білдіретін сөйлеу әдебіне байланысты тілдік бірліктер.

Зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыста тілдік факторларды белгілеуде негізге алынған сипаттамалы мен байқау әдістері, әлеуметтік мәртебеге байланысты сөйлеу әдебін нақтылау үшін ассоциативті эксперимент, материалдарды жаппай іріктеп жинақтау, топтастыру, сандық тәсілдері қолданылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.

Адамның әлеуметтік мәртебесінің әсеріне қатысты сөйлеу әрекетіне кешенді (лексика, тіл беделі мен тіл таңдау, прагматикалық ерекшеліктері) талдау жасалды. Адамның сөйлеу әрекетіне жасалған сипаттама қазақтың әлем бейнесін ашатын қырлар зерттеу тақырыбының жаңалығы болып табылады.

Зерттеу жұмысының материалы.

2008-2010 жылдар аралығында түрлі әлеуметтік, жас және кәсіби топтағы орыс және қазақтілді респонденттерге сауалнама әдісінің жаппай еркін ассоциативті тәжірибесін жүргізу барысында зертеудің материалдары алынды.

Негізгі тірек ұғымдар: әлеуметтік мәртебе, әлеуметтік рөл, әлеуметтену, сөйлеу әдебі, ассоциативті тәжірибе, сауалнама, респондент, сұхбат, сұхбат жүргізуші, сауалнамашы

Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, 10 сурет, 1 кесте, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.

Зерттеу жұмысының сарапталуы және жариялануы: Зерттеудің нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде өткен «Түркі әлемі» атты симпозиумда және «Аханов тағылымы» атты халықаралық конференцияда баяндалып, кафедрада алдын ала қорғауда талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеудің теориялық мәселелері ғылыми конференцияларда баяндалып, 2 мақала жарияланды.

«Қыз» ұғымының эвфемизм мен дисфемизмдердегі әлеуметтік сипаты// ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясы, №4, 2009
Әлеуметтік лингвистиканың әлеуметтік мәртебе категориясы// «Язык-Общество-Время». Халықаралық конференция. -А, 2010

Адамның әлеуметтік мәртебесі әлеуметтік лингвистика категориясы ретінде

1. 1. Зерттеудің метатілдік негізін анықтау: тілдік тұлға, тіл беделі, әлеуметтік мәртебе, әлеуметтік рөл

Тіл білімінде қарым-қатынас процесі және оның әлеуметтік-мәдени жақтарын қарастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады. Сөйлеу әрекетінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері сөйлеу әдебімен тығыз байланысты болғандықтан, зерттеуімізде адамның әлеуметтік мәртебесіне байланысты әдебінің әртүрлілігі арқау болады. Жеке адам мәртебесіндегі жеке категориялар - жыныс, жас және мәртебе мен рөлге байланысты ерекшеліктерді қамтиды. Бір жыныстағы, бірақ түрлі әлеуметтік және түрлі кәсіби дәрежедегі адамдардың сөйлеу әрекетінде ерекшеліктер болады. Кез-келген адамның сөйлеу әрекеті үйінде, жұмысында, таныс және бейтаныс ортасында әртүрлі болады. Сөйлеудегі ерекшеліктердің нақты көрінісі психологиялық, биологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерге сүйену арқылы анықталады. Ал белгілі бір қоғамдық өмір деректеріндегі әлеуметтік, мәдени ерекшеліктердің себептерін тілмен байланыстыра зерттейтін тіл білімінің саласы - әлеуметтік тіл білімі (социолингвистика) болып табылады. Әлеуметтік тіл білімі арқылы адамдардың қоғамдағы орнына қарай сөз қолданыстарындағы ерекшеліктерін байқауға болады. Әлеуметтік мәртебе ұғымы әлеуметтану ғылымында кеңінен танылған термин болып табылады. Оның қалыптасып қолданылуына себепкер болған ғалымдар Э. Дюркгейм, М. Вебер, Т. Парсонс, Т. Шибутани, Р. Линтон, И. С. Кон, Мейн, Е. А. Ануфриев және т. б. . Әлеуметтік тіл білімінің бір категориясы әлеуметтік мәртебе мен оның адамның сөйлеу әрекетіне тигізер әсері жайлы В. И. Беликов, Л. П. Крысин, Н. Б. Мечковская, В. Карасик, А. Д. Швейцер, Н. С. Аристова секілді орыс ғалымдары айтқан. Әлеуметтік мәртебе және әлеуметтік рөл ұғымдарын сөйлеу әдебі төңірегінде Н. И. Формановская зерттеген. Ал отандық тіл білімінде әлеуметтік мәртебе жайлы арнайы зерттеу еңбегі болмаса да, үздік-үздік айтқан ойлар бар. Ал әлеуметтік лингвистика саласының негізгі категориясы ретінде Т. Шоқым «Қазақ тіл білімінің гендерлік тұғыры», Абишева К. М. «Социально-языковая контактология» атты монографияларында әлеуметтік мәртебе мен әлеуметтік рөл ұғымдарына түсініктеме беріп кетеді. Сөйлеу әдебіндегі әлеуметтік мәртебенің орны жайлы Оразгалиева Г. Ш. «Речевой этикет в этнолингвистическом аспекте», Сейсенова А. Д. «Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына салыстырмалы талдау» атты кандидаттық диссертациясында айтады. Сол сөйлеу әдебі пікір алысу құралы ретінде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де білдіреді.

Қоғамда болып жатқан құбылыстардың тілдегі көрінісін немесе тіл мен қоғамның байланысын әлеуметтік лингвистика зерттейді. Кез-келген адамның сөйлеу әрекеті үйінде, жұмысында, таныс және бейтаныс ортасында әртүрлі болады. Тіпті, ұлтты былай қойғанда, жынысы бір, бірақ түрлі әлеуметтік және түрлі кәсіби дәрежедегі адамдардың сөйлеу әрекетінен көп ерекшелік байқалады. Ол ерекшеліктер адамның әлеуметтенуінен және қоғамда алатын әлеуметтік мәртебесіне байланысты болады. Сондықтан әлеуметтік мәртебе категориясы әлеуметтік лингвистиканың негізгі қарастырылатын мәселелерінің бірі болып табылады.

Ал «әлеуметтік тіл білімі - тіл мен қоғамдық өмір деректеріндегі себептестік байланыстарды зерттейтін тіл білімінің саласы» [1, 47] . «Социолингвистика» терминін алғаш рет 1952 жылы Г. Керри қолданды. Ал «тілдің социологиясы» терминін 1952 жылы Дж. О. Герцлер америкалық «Midwest Sociological Society» («Социологическое общество Среднего Запада») қоғамында қолданғандығын М. Юсселер өзінің зерттеу еңбегінде айтады [2, 14] .

Тіл қоғамдасқан адамдар арасында өмір сүреді, өзгереді және дамиды. Сондықтан көптеген ғалымдар тілді әлеуметтік құбылыстармен баланыстыра қарау керек деп санайды. Тілдің қоғаммен байланысын Т. Қордабаев ежелгі гректердің затқа атау қою философиясынан іздейді: «Затқа атауды адамдар өзара келісу арқылы қойған, тіл содан пайда болған дейтін ежелгі грек философтары тұжырымдарының өзінен де олардың тілдің әлеуметтік мәні барлығын мойындағандықтары байқалады» [3, 72] . Тілдің әлеуметтік табиғатына алғаш назар аударып, зерттеген XIX ғасыр ғалымдары - П. Лафарг, А. Мейе, А. Соммерфельд. Аталған ғалымдардың бірі Поль Лафарг тілді әлеуметтік ортасынан бөліп қарауға болмайтынын айтады. Тілді әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырған бағыттың Отанын Франция деп санап, оны Франция социологиялық мектебі деп атаушылық бар. Бұдан басқа тілдің әлеуметтік мәніне назар аударған зерттеулер Швейцария, АҚШ, Ұлыбритания және Чехияда қалыптасты. Бұл бағыттың өкілдері тілді қатынас, байланыс құралы ретінде танып, тілдің ойлаудағы рөлін екінші орынға қойған. Тілдің әлеуметтік ортаға және сөйлеушінің жасына т. б. қарай қолданыстарын XX ғ. 20 жылдары Прага структуралистерінен бастап, Женева мектебі, неміс-тарихи диалектографиясы, әлеуметтік бағыт, функционалды грамматиканың өкілдері анықтайды.

Тілдің қоғамдық сипаты мен әлеуметтік мәні туралы пікірлер сан алуан. Ф де Соссюр тілдің қоғамдық құбылыс екенін концепциясында негіз етеді. Тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен байланысын зерттейтін дербес ғылым болу керектігін және оның «сыртқы лингвистика» деп аталу керек екендігін айтады. Осыған байланысты тіл және қоғам, тілдің әлеуметтенуі деген түсінік кейіннен термин ретінде қалыптасты. Айта кету керек, осы екі ұғым, яғни екі термин - әлеуметтік лингвистика (социолингвистика) және тілдің әлеуметтенуі (социология языка) қатар қолдынылып келді. Өйткені тілдің әлеуметтенуі - ол тілдік және әлеуметтік құбылыстар болып табылып, оны қоғамдық ғылымдар санатына қосып қарастырса, әлеуметтік лингвистика - тіл білімінің бір саласы болып, тілдің әлеуметтік табиғатына мән беріліп, оған тілдік талдау жасалды, яғни қоғамда болып жатқан жағдайларға тіл тарапынан баға беріледі.

XX ғасырдың 20-30 жылдары КСРО тіл білімінде әлеуметтік бағыт қалыптасты. Бағыттың алғашқы өкілдері Б. А. Ларин, Е. Д. Поливанов, В. М. Жирмунский, М. В. Сергиевский, Л. П. Якубинский, К. Н. Державин және т. б. болды. Әлеуметтік лингвистика ғылымының дамуы екі түрлі жолмен іске асты: бірі - маркстік-лениндік әлеуметтік лингвистика, екіншісі - буржуазды-позитивті әлеуметтік лингвистика.

Бірініші жолы - Маркстік-лениндік әлеуметтік лингвистика маркстік теорияға, яғни маркстік ілімге негізделген. Олар: қоғамның әлеуметтік құрылым теориясы, әлеуметтік жүйе теориясы, адамзат қоғамындағы тілді үйрену мен қарым-қатынас құралы, ұлттың дамуы мен қалыптасуындағы тілдің орны, тіл мен диалектінің қоғамдық қызметі. Әлеуметтік лингвистиканың теориясын жасауда ғалымдардың барлығы, әсіресе, кеңес ғалымдары мен кеңестік жүйедегі мемлекет ғалымдарының сүйенетін процестері: маркстік қоғам туралы ілім, оның ұлттар мен белгілі топтар арасындағы байланысы мен топтардың тілді қоғамдық құбылыс деп тануы. Мұндағы теорияның ерекше мән беретін тұсы - маркстік философияның диалектикалық бірлігіндегі тілдің екі негізгі қызметі: коммуникативті және экспрессивті немесе ойды білдіру қызметі. Сонымен қатар әлеуметтік лингвистика теориясына адамдардың жасы, жынысы, білімі, мамандығы, айналысатын кәсібі және сөйлеу тілінің әлеуметтік топқа қатысы, ұлттық ана тілінің әлеуметтік стратификациясы, оның әдеби тіл, диалект болуы жатады. Бірақ бұлар қоғамның құрылымдық бірыңғай топтарына қатысты емес. Сондықтан маркстік әлеуметтік лингвистика тек қана әлеуметтік философия мен маркстік ілімнің жалпы әлеуметтік деңгейін ғана қарастырмай, қоғамдық құрылымдық әлеуметтік теориясын және әртүрлі әлеуметтік жүйенің теориясына да мән береді.

20-30 жылдардың басынан тіл білімінің, әсіресе, әлеуметтік лингвистиканың әдістемелік мәселелерін белсенді түрде кеңес ғалымдары мен ГДР ғалымдары да зерттей бастады. 1926 жылы алғаш тілдің әлеуметтенуі туралы Р. О. Шордың «Тіл және қоғам» деген кітабы жарыққа шықты. Бұл кітапта тіл адамның биологиялық организмінің бір мүшесі ретінде емес, қоғамда өзіндік орны бар, баршаға ортақ «азық» ретінде танылады.

Екінші жол - Буржуазды-позитивті әлеуметтік лингвистикада «әлеуметтік лингвистика» термині әртүрлі мәселелерді біріктіреді. Олар әлеуметтік лингвистиканың өзіндік зерттейтін нысаны жоқ ғылым деп, бұл ғылым тек мәдениеттану, диалектология, этнология, антропология және ауыз әдебиеті мен оның зерттеу стильдерімен арақатынастық байланысы бар деп қана санайды. Бұл пікірдегі әлеуметтік лингвистика АҚШ, ГФР, Ұлыбритания, Франция, Италияда дамыды. Оның әрі қарай дамуына Ресей ғалымдары: А. Швейцер, Л. Б. Никольский, Л. Л. Федоров, Н. Б. Вахтин, Н. Б. Мечковская, М. В. Панов, Ю. Д. Дешериев, Б. И. Беликов пен Л. П. Крысин өз үлестерін қосты.

Қазақстанда әлеуметтік лингвистиканың тілдік жағдай, тіл саясаты, тілды жоспарлау мәселелері қарастырылған. Әлеуметтік лингвистикаға Б. Хасанов, М. М. Копыленко, З. Қ. Ахметжанова, М. К. Исаев, С. Т. Саина, Э. Д. Сүлейменова, Е. А. Хасенов, Н. Ж. Шәймерденова, О. Б. Алтынбекова, Ж. Смағұлова сынды ғалымдар өз еңбектерін арнады.

Әлеуметтік лингвистика - адамдардың қоғамдағы әлеуметтік орнына, қоршаған ортасы мен тұратын жеріне байланысты әртүрлі сөйлеуінің тамырына үңіліп, себебін іздейді. Ол тек сөйлеу әрекетіндегі жаргон, арго немесе кәсіби сөздер ғана емес, тіл таңдауы да жатады. Қазақстан жерінде 130-дай ұлт болғанымен, олардың көпшілігі орыс тілі арқылы сөйлеседі. Қазақтар сөйлеген кезде орыс тілінің элементтерін қоспай сөйлемейді. Себебі бұған тәуелсіздікке дейінгі тілдік ахуал әсер етті. Орыс тілі бүгінде ресми тіл болғанымен де, қолданылу аясы жағынан кең болып тұр. Ал сөйлеушілер қай тілде сөйлеймін десе, ешкім оған кедергі бола алмайды. Демек, сөйлеушілер қай тілді таңдап сөйлесе, сол тілдің беделі мықты болмақ. Сонымен тіл беделі - тілдің әлеуметтік маңыздылығының жеке адам, топ, қоғам тарапынан салыстырмалы түрде бағалануы. Қазірде мемлекеттік тілдің әсерінен орыстілді адамдар сөйлеуінен қазақ тіліндегі элементтерді байқап жатамыз. Ол да тіл беделінің белгілі бір деңгейдегі көрінісі болады.

Лауазымы жоғары қызметтегі адамның сөзінен жастардың күнделікті қолданатын сөздерін естімейміз. Ол жас кезінде түрлі жаргондарды қолданғанымен, уақыт өте келе немесе қоғамдағы әлеуметтік мәртебесінің өзгеруіне байланысты айтпай кетуі мүмкін. Бұл жерде тілдік тұлға жайлы айтпай кетуге болмайды.

Тілдік тұлға - тұлғаның лингвистикалық, әлеуметтік, интеллектуалдық, этикалық, эмоциялық және т. б. компоненттерінің тілде, сөйлеуде, дискурста, мәтінде жүзеге асырылуы. Тілдік тұлға құрамына тілдік сана мен сана-сезім, сөйлеу мәдениетін, тіл және ойлау, тіл мен қоғам, тіл мен мәдениет арасындағы байланысты, тілдің өмір сүру формаларын және т. б. кіретін ұғымдар жиынтығы. Тілдік тұлға (Ю. Ю. Караулов бойынша) үш қабаттан тұрады:

а) вербалдық - семантикалық, яғни тілді білу. Сол тілді толығымен қарым-қатынас жасай алатындай дәрежеде меңгеру.

ә) әлемнің тілдік бейнесінде қалыптасқан және ұғым, идея концептеріне қоса санағанда когнитивтік деңгей. Әр адамның әлемді түсіну мүмкіншілігі.

б) мақсат, мотив, қызығушылық интенцияларды анықтайтын прагматикалық деңгей [4, 264] .

Бір мәдениет шеңберіндегі тілдік тұлға қатынастары түрлі болады. Кез келген қатынас сөйлеуші мен тыңдаушы әрекетінен тұрады. Тұлғааралық қатынастың заңдары қандай және олар тілдік тұлғаның санасында қалай көрінеді. Қарым-қатынасқа қатысушылардың әлеуметтік тәжірибесі неғұрлым сәйкес болса, соғұрлым олардың арасындағы түсіністік дәрежесі үлкен болады. Психолингвистердің айтуы бойынша әлеуметтік тәжірибе неғұрлым жақын болса, адам бір-бірін оңай түсінеді. Көп жағдайда жақсы қарым-қатынас бір-бірін жақсы түсінетін, бұрыннан танитын достар арасында, көп жыл бірге тұрып, тұрмыс құрған жұбайлар арасында болады. Сөйлеушілердің әлеуметтік тәжірибесінің ортақтығы - тұлғааралық қарым-қатынастың жалғыз ғана сипаты емес. Тілдік қалыптар жағдайға байланысты өзгеріп отырады. Немесе біз өмірде әртүрлі бейнелерді сомдаймыз. Соған байланысты әлеуметтік мәртебе және әлеуметтік рөл ұғымдарын нақты ажырату қажет.

Адам белгілі бір әлеуметтік ортаға тиесілі болып, сол ортаның нормаларын қабылдайды. «Әлеуметтік сәйкестілік - жеке адам сәйкестілігінің бір түрі; жеке адамның қоғамға, әлеуметтік топқа өзінің қатыстылығын сезінуі, әлеуметтік мәртебемен және әлеуметтік рөлмен өзін-өзі теңдестіруі» [5, 57] .

Адамның сөйлеу мәртебесінен басқа, жас ерекшелігі мен жынысына, қоғам мен отбасында алатын рөліне байланысты әртүрлі болады. Мысал ретінде ер адамды алсақ, ол отбасында бала, әке, аға, жезде/күйеу бала, қайын аға/қайын, ата; жұмысында - бастық, қызметкер, сатушы, ұста, мұғалім, дәрігер және басқа да жағдайларға байланысты әлеуметтік рөлі өзгереді. Әлеуметтік рөлімен қатар сөйлеу әрекеті де түрленіп отырады. Міне, адамдардың осындай қарым-қатынастарын әлеуметтік лингвистика зерттейді. «Социолингвистику интересуют такие детерминанты речевого поведения, как социальный статус коммуникантов, их социальные установки, ориентация на факторы, как тема, обстановка, канал коммуникации (устная речь, письменная речь, телефонный разговор, дискуссия в СМИ и т. д. ) » [6, 21] .

Мәртебенің экономикалық, саяси, діни, демографиялық, әлеуметтік және т. б. түрлері бар. Осы мәселені мәртебе дегеніміз не және оның ішіндегі әлеуметтік мәртебенің рөлі қандай деген сұрақ төңірегінде қарастырып көрейік.

«Мәртебе» термині Ежелгі Римде заңды тұлғаның құқықтық ережесін білдірген. Ал «Әлеуметтік мәртебе (ағыл. social status) - құқықтарын, міндеттерін және мінез-құлықтың өзара алмасу кезегін қамтитын, қоғамның әлеуметтік құрылымындағы жеке адамның орны, жағдайы» [5, 55] . Әлеуметтік мәртебе мен әлеуметтік рөл ұғымдары әлеуметтану мен әлеуметтік психология ғылымдарынан әлеуметтік лингвистикаға енген. «Кроме того, некоторые понятия заимствованы из других областей языкознания: … а также из социологии, социальной психологии: социальная структура общества, социальный статус, социальная роль, социальный фактор и некоторые другие»[7, 19] .

Әлеуметтік мәртебе терминін алғаш ағылшын тарихшысы Г. Д. С. Мейн әлеуметтік мағынада қолданады. Ол қоғамның әлеуметтік құрылымында тұлға орнының позициясын білдіретін саяси-философиялық және әлеуметтанулық ұғым ретінде қолдана бастады. Бұл теорияның дамуына белгілі әлеуметтік-саяси ғылымының өкілдері Р. Линтон, Р. Мертон, Р. Тернер, Т. Парсонс және басқалары үлес қосты. Әлеуметтік мәртебеге мағынасы жағынан жақын «әлеуметтік класс» терминін Карл Маркс пен Макс Вебер сынды ғалымдар енгізген [8, 156] .

Әлеуметтік мәртебе тек адамның қызметі мен лауазымын ғана білдірмейді. «Социальный статус личности не может быть правильно понят, если брать за исходное только деятельность человека» [9, 180] . Қазіргі пікірлерге сәйкес, әлеуметтік мәртебе - бұл кәсібіне, әлеуметтік-экономикалық жағдайына, саяси мүмкіндіктеріне, жынысына, шығу тегіне, отбасы жағдайына сәйкес, қоғамдағы, қоғамдық-саяси өмірдегі топтың немесе тұлғаның арақатынас жағдайы (позициясы) . «Әлеуметтік мәртебе ұғымы қоғамдық-саяси өмірдегі, қоғамның әлеуметтік құрылымындағы, қоғамдық іс-әрекеттер жүйесіндегі тұлғаның орнын, әртүрлі қоғам өміріндегі олардың қызметтерін және қоғам тарапынан тұлға қызметінің бағасын сипаттайды. Содан кейін, әртүрлі сапалық және сандық көрсеткіштерде - лауазым, бедел, мәртебе (абырой), артықшылық, кіріс деңгейі, жалақы, ақшалай сыйлық, марапаттау, атақ, даңқ және басқа да жағдайларда көрінуі мүмкін» [10, 5] .

Е. А. Ануфриев мәртебе ұғымына мынандай анықтама береді: «Статус - это понятие, соотносительное с понятием социальной роли, которое показывает место личности в системе общественных отношений и определяемую им систему социальных функций личности» [9, 178] . Әлеуметтік мәртебе тұлғаның қоғамдағы орнымен қатар Конституциядағы бостандықтары мен құқықтарын көрсетеді. Демек, әлеуметтік мәртебе құқықтық мәртебеге ие.

В. Карасик адам әлеуметтік мәртебесінің субстанционалды және релятивті өлшемдерін көрсетеді. «1) субстанционалды (адамның дербес және қалыптастырылған сипаттамалары) - а) жынысы, жасы, ұлты, мәдени және әлеуметтік шыққан тегі; ә) білімі, мамандығы, тілді меңгеру деңгейі; 2) реляциялық өлшемде жоғары тұрған мен төмен тұрғанның арасындағы қатынасты көрсететін әлеуметтік және жағдаяттық теңсіздік терминдері арқылы берілетін әлеуметтік құрылым арасындағы қарым-қатынас қарастырылады» [11, 9-10] . Адам өмірінің іс-әрекетіндегі басты мәртебе - жеке тұлғаның бағыты мен мақсаттарын, оның қызметтерінің сипаты мен мазмұнын, өмір сүру кейпі мен стилін, жүріс-тұрыс мәнерін, ортасын және т. с. с. анықтайтын мәртебе болып табылады.

1) тұлғаның өзінің белгілі бір қауымдастыққа, әлеуметтік топқа тиесілі екенін сезінуі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.