Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін жүргізу

КІРІСПЕ
3
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТАРЫ БОЙЫНША СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
12
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау себептері және оларды жасауға әсер ететін әлеуметтік факторлар
12
1.2 Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауындағы дәлелдеу заты мен дәлелдеу шегі
16
1.3 Басты сот талқылауына қатысушылар
41
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ІСТЕРІ БОЙЫНША БАСТЫ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

59
2.1 Кәмелетке толмаған сотталушының құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету және басты сот талқылауының тәрбиелік ықпалын жоғарылату мәселелері

59
2.2 Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауының дайындық бөлімінің ерекшелігі
66
2.3 Сот тергеуі 71
2.4 Соттағы жарыссөз және сотталушының соңғы сөзі
90
3 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТАРЫ БОЙЫНША СОТ ШЕШІМІ
102
3.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша үкім шығару кезінде анықталуға жататын мән.жайлар
102
3.2 Сот үкімі мен жазалау шараларының ерекшеліктері 110
3.3 Тәрбиелік ықпал ету мәжбүрлеу шараларының мәні мен маңызы 117

ҚОРЫТЫНДЫ
129

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
134

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау себептерін, олардың істері бойынша басты сот талқылауына қатысушыларды, дәлелдемелер мен дәлелдеу шегін, басты сот талқылауындағы сот тергеуін, жарыссөз және сотталушының соңғы сөзін, кәмелетке толмағандардың істері бойынша үкім шығару кезінде шешілуге жататын мән-жайларды зерттеп, зерделеуге арналған
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының қазіргі уақытын құқықтық мемлекеттің тарихи қалыптасу кезеңі деп атауға болады. Дүниежүзілік тәжірибеге келетін болсақ, шынайы құқықтық мемлекетті құру – бұл ұзақ және күрделі процесс, ол мемлекеттік және қоғамдық өмірдің негізгі жақтарын түпкілікті өзгертуді талап етеді. Қазақстан Республикасында бұл процестің негізі – өзінің өзектілігі мен әлеуметтік қажеттілігіне күмән келтірмейтін соттық-құқықтық реформа болды деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет болып табылады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, оның құқықтары мен бостандықтары. Осыған сәйкес мемлекеттің ең негізгі міндеттері мен мақсаттары болып адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау танылады [1, 4 б.].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында «реформалардың аса маңызды бағыттарының бірі - сот-құқық жүйесін жетілдіру болады. Биылдан бастап біз алқа билер сотын енгіземіз. Тұтқындауға құзырлылықты соттарға беру туралы қағидаттық шешім қабылданды. Біз біртіндеп осы заманғы және ашық тұрпатты сот өндірісіне көшеміз», - деп атап көрсетті [2, 2-3 бб.].
Адам құқықтарының Жалпы Декларациясының 8 бабына сәйкес, конституция және заңмен берілген негізгі құқықтары бұзылған жағдайда, әркім өзінің бұзылған құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғай алады. Әр бір адам өзіне тағылған қылмыстық айыптың негізділігін анықтау үшін, толық теңділік негізінде, өз ісінің ашық және заңдылық талаптарының сақталуымен тәуелсіз және бейтарап сотпен ісінің қарастырылуына құқығы бар [3, 108 б.]. Халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормалары Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады, сондықтан қазіргі кезде мемлекет азаматтардың сот әділдігіне қол жеткізуін қамтамасыз етуге ұмтылуда.
Қазіргі кездегі негізгі міндеттердің бірі кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот талқылауын жетілдіру болып табылады.

1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. – Алматы, 2007. – 40 б.
2 Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» 28 ақпан 2007 жыл // Егемен Қазақстан. – 2007. – 1 наурыз.
3 Всеобщая Декларация прав человека. Принята Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 10 декабря 1948 года // Права человека / под ред. А.Я. Азарова, Т.В. Болотиной. – М.: Издательство ИПК и ПРНО МО, 1994. – С. 108-109.
4 Минимальные стандартные правила ООН, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних (Пекинские правила). Резолюция 40/33 Генеральной Ассамблеей ООН от 29 ноября 1985 года // Советская юстиция. – 1991. – № 13. – С. 24-26.
5 Президент Республики Казахстан. Об образовании специализированных межрайонных судов по делам несовершеннолетних: указ № 385 от 23 августа 2007 год // Справочная правовая система «Юрист».
6 Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің кейбір қылмыстар, олардың динамикасы мен ашылуы туралы мәлімет // http://www.pravstat.kz/ru/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=76&Itemid=184.
7 Основные статистические данные по отправлению правосудия в Республике за 12 месяцев 2005 и 2006 г.г. // http://www.supcourt.kz/site/SupCourt.nsf/Document/64F756BB8DD6FAA7462573920031897C?OpenDocument
8 Буколов В.К. Уголовно-процессуальные особенности производства по делам несовершеннолетних в суде первой инстанции: автореф… канд. юрид. наук: 12.00.09. – М., 1982. – 21 с.
9 Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. – Алматы, 1980. – 264 с.
10 Токторов Э.С. Особенности судебного рассмотрения уголовных дел несовершеннолетних в суде первой инстанции (по материалам Кыргызской Республики): дис... канд. юрид. наук: 12.00.09. – Алматы, 1997. – 216 с.
11 Бегалиев К.А. Особенности судопроизводства по делам несовершеннолетних. – Алматы, 1991. – 137 с.
12 Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды
қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот
Практикасы туралы (ҚР Жоғарғы Сотының 11.07.03 ж. № 4
нормативтік қаулысымен енгізілген өзгерістерімен) ҚР ЖС 11 сәуір 2002 жыл № 6 нормативтік қаулысы // Справочная правовая система «Юрист».
13 Герцензон А. Введение в советскую криминологию. – М., 1965. – 227 с.
14 Волков В.Н. Некоторые вопросы состояния исследования воспитания // Педагогика. – 1961. – №1. – С. 27-32.
15 Сухомлинский В.А. Подростки – воспитание // Избранные педагогические сочинения. – М., 1981. – Т. 3. – С. 241.
16 Акбаров Н.Г. Состояние и тенденции преступности несовершеннолетних. Региональные проблемы борьбы и профилактики. – Казань: Издательство Казанского государственного университета, 1999. – 58 с.
17 Шопшекбаева А. Возникла социальная потребность в создании ювинальной юстиции // Заңгер. – 2006. – №2. – С 25-27.
18 Миньковский Г.М. Некоторые причины преступности несовершеннолетних в СССР и меры её предупреждения // Советское государство и право. – 1965. – №5. – С.23-25.
19 Якобсон П.М. Эмоциональная жизнь школьника. – М., 1966. – 219 с.
20 Арефьев А.Л. Поколение, которое теряет Россия // Социологические исследования. – 2002. – № 8 (220). – С. 10-11.
21 Пяяс Н.В. Солодкин И.И. Особенности имущественных преступлении несовершеннолетних // Вопрсы изучения и предупреждения правонарушении несовершеннолетних. – 1982. – №8. – С. 45-46.
22 Дао Чи Ук. Борьба с преступностью несовершеннолетних в Социалистической Республике Вьетнам. – М.: Наука, 1986. – 142 c.
23 Парнищев А.Ф. О характере групповых преступлений, совершаемых несовершеннолетними, и вопросы уголовной ответственности соучастников преступления // Преступление и ответственность. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1979. – С. 64-71.
24 Решетина А.М. Некоторые вопросы методологического анализа социально-психологических факторов преступности // Социально-экономические аспекты борьбы с преступностью: Труды Омской ВШМ. – Омск, 1975. – Вып. 20. – С. 13-15.
25 Макаренко А. С. Беспризорные дети // Педагогические сочинения: в 8 т. – М.: Педагогика, 1983. – Т. 3. – С. 341.
26 Алексеев С.С. Общая теория права. – М., 1975. – Т. 1. – 359 с.
27 Миньковский Г.М. Профилактика провонарушении среди несовершеннолетних. – Киев, 1987. – 213 с.
28 Трусов А. И. Основы теории судебных доказательств. – М., 1960. – 176 с.
29 Горский Г.Ф., Кокорев Л.Д., Элькинд П.С. Проблемы доказательства в советском уголовном процессе. – Воронеж, 1978. – 183 с.
30 Громов Н.А. Уголовный процесс России. – М.: Юристъ, 1998. – 415 с.
31 Вышинский А. Я. Теория судебных доказательств в советском праве. – М.: Юрид. изд-во НКЮ СССР, 1941. – 220 c.
32 Банин В.А. Предмет доказывания в советстком уголовном процессе. –Саратов : СГУ, 1981. – 157 с.
33 Элькинд П.С. Сущность уголовно – процессуального права. – Л., 1963. – 172 с.
34 Гусев С.И. До и после приговора // Истина... и только истина! Пять бесед о судебно-правовой реформе. – М.: Юрид. литер., 1990. – 92 с.
35 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: Юрист, 2007. – 200 б.
36 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. – М., 1968. – Т.1. – 470 с.
37 Пьянов Н. А. Проблемы содержания истины в применении норм права // Теория и практика установления истины в правоприменительной деятельности: Сб. науч. тр. – Иркутск, 1985. – С. 113.
38 Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 229 с.
39 Алексеев Н.С. Доказывание и его предмет в советстком уголовном процессе // Актуальные проблемы Советского государства иправа в период строительства коммунизма. – Л., 1967. – С. 432 .
40 Голубева Л.М. Судебное рассмотрение дел о преступлениях несовершеннолетних. Вопросы теории и практики. – Фрунзе: Илим, 1981. – 330 с.
41 Михайловская И.Б. Предмет и пределы доказывания в советском уголовном процессе: автореф... канд. юрид. наук: 12.00.09. – М., 1958. – 32 с.
42 Миньковский Г.М. Особенности расследования и судебного разбирательства дел о несовершеннолетних. – М., 1959. – 208 с.
43 ҚК-нің 175-бабының 2-бөлімінің в тармақшасы бойынша 31.07.1991 жылы туылған Верзелин В. қатысты қозғалған қылмыстық іс // Алматы қалалық сотының мұрағаты.
44 Уголовный процесс: Учебник / под ред. В.П. Божьева. – М., 2004. – 527 с.
45 Игошев К.Е. Опыт социально-психологического анализа личности несовершеннолетних правонарушителей. – М., 1967. – 76 с.
46 Личность преступника / под ред. В.Н. Кудрявцева. – М., 1977. – 349 с.
47 Ной И.С. Личность преступника и ее значение в изучении преступности в условиях социалистического общества. – Саратовск, 1979. – 98 c.
48 Федосеев П.Н. Социальное и биологическое в философии и социологии // Вопросы философии. – 1976. – №3. – С.42-44.
49 Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения. – Алма-Ата, 1971. – 203 с.
50 Леоненко В.В. Судебное производство по делам о преступлениях несовершеннолетних. – Киев: Наук. Думка, 1987. – 264 с.
51 Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. О структуре индивидуального преступного поведения. – М., 1968. – 75 с.
52 Криминология: Учебник / под ред. д.ю.н. Н.М. Корпачева, В.Н. Бурлакова. – СПБ., 2002. – 432 с.
53 Миньковский Г.М. Пределы доказывания в советстком уголовном процессе. – М., 1966. – 115 с.
54 Танасевич В.Г. Пределы и предмет доказывания по уголовному делу // Практика применения нового уголовно-процессуального законодательства. – М., 1962. – С. 37.
55 2004-2006 жылдар ішінде республика соттарының қылмыстық істер бойынша сот төрелігін іске асыру нәтижелері туралы анықтама // http://www.supcourt.kz/site/SupCourt.NSF/Document/0E05C35D3DEF3C824625732A001FECFF?OpenDocument
56 ҚР ҚК 96 бабының 1 б. 23.07.1992 жылы туылған Ирхинге қатысты қозғалған қылмыстық іс // Алматы қалалық сотының мұрағаты
57 Пашкевич П.Ф. Процессуальные нормы судопроизводства нужно дифференцировать // Социалистическая законность. – 1974. – №9. – С. 50-54.
58 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. – СПб., 1996. – Т.2. – 504 с.
59 Галкин Б.А. Советский уголовно-процессуальный закон. – М., 1962. – 215 с.
60 Кокорев Л.Д. Участники правосудия по уголовным делам. – Воронеж, 1971. – 60 с.
61 Божьев В.П. Уголовно-процоцессуальные правоотношения. – М., 1975. – 320 с.
62 Алексеев Н.С., Лукашевич В.З. Уголовное судопроизводство в период построения социалистического общества. – Л., 1974. – 415 с.
63 Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан: автореф... д-ра юрид. наук: 12.00.09; 12.00.01. – Алматы, 1998. – 50 с.
64 Строгович М.С. Судебная этика – ее предмет и сущность // Советское государство и право. – 1971. – №12. – С. 90-93.
65 Жұманбаева Н.А. Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері: заң ғылым. канд... автореф.: 12.00.11. – Алматы, 2006. – 27 б.
66 Бегалиев К.А. Прокурорский надзор за расследованием дел о преступлениях несовершеннолетних (по материалам Казахской ССР): автореф. дис... канд. юрид. наук. 12.00.09. – М., 1967. – 18 c.
67 Петрухин И.Л. Об эффективности прокурорского надзора в суде // Социалистическая законность. – 1969. – №6. – С. 34-36.
68 Голубева Л.М. Роль суда в предупреждении преступлении несовершеннолетних. – Фрунзе, 1972. – 183 с.
69 Перлов И.Д. Роль и задачи адвокатуры. – М., 1972. – 173 с.
70 Миньковский Г.М., Ревин В.П., Цепелев В.Ф. Концепция специализации правосудия по делам несовершеннолетних // Уголовная политика и реформа уголовного законодательства. – М., 1997. – С. 69.
71 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. – М., 1970. – Т.2. – 515 с.
72 Кокорев Л.Д. Потерпевший от преступления. – М., 1964. – 138 с.
73 Франк Л.В. Потерпевшие от преступления и проблемы советской виктимологии. – Душанбе, 1977. – 238 с.
74 Мазалов А.Г. Гражданский иск в уголовном процессе. – М., 1977. – 256 с.
75 Смыслов В.И. Свидетель в советском уголовном процессе. – М., 1973. – 160 с.
76 Полиашвили А.Я. Экспертиза в суде по уголовным делам. – М., 1983. – 87 с.
77 Крюкова Н.И. Преступность несовершеннолетних в России, ее причины и пути преодоления: автореф... д-ра юрид. наук: 12.00.09. – М., 1997. – 49 с.
78 Мельникова Э.Б. Правосудие по делам несовершеннолетних: история и современность. – М.: Наука, 1990. – 118 с.
79 Долгова А.И. Прокурорский надзор в советском уголовном судопроизводстве: автореф... канд. юрид. наук: 12.00.09. – М., 1969. – 48 с.
80 Пленум Верховного Суда СССР. О судебной практике по делам о преступлениях несовершеннолетних: постановление № 11 от 21 марта 1968 года // Сборник постановлений Пленумов Верховных Судов СССР, РСФСР, и Российской Федерации по уголовным делам. – М.: Издательство Бек, 1999. – С. 243.
81 Толеубекова Б.Х. Қылмыстық іс жүргізу қүқығы. Жалпы бөлім: оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 416 б.
82 ҚР ҚК 175 бабының 2 б. 24.11.1992 жылы туылған Лена Г. қатысты қозғалған қылмыстық іс // Алматы қалалық сотының мұрағаты.
83 Примачюк А.А. Проблемы борьбы с преступностью несовершеннолетних. – Минск: Наука и техника, 1980. – 83 с.
84 Островский А.И. Педагогические основы комплексного подхода к профилактике нарушений несовершеннолетних. – Ташкент, 1983. – 126 с.
85 Перлов и.Д. Судебное следствие в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 235 с.
86 Гуковская Н.И., Долгова А.И., Миньковский Г.М. Расследование и судебное разбирательство дел о преступлениях несовершеннолетних. – М., 1974. – 218 с.
87 Дербисова Г. К особой категории дел – необходим соответствующий подход // Заңгер. – 2006. – №2. – С. 33-35.
88 Савицкий В.М. Государственное обвинение в суде. – М., 1971. – 182 с.
89 Кокорев Л.Д. Подсудимый в советском уголовном процессе. – Воронеж, 1973. – 271 с.
90 Синигибский И.А. Процессуальные и криминалистические особенности судебного разбирательства дел о преступлениях несовершеннолетних: дис... канд. юрид. наук: 12.00.09. – М., 2002. – 176 с.
91 Хисматтулин Р.С. Особенности судебного следствия по делам несовершеннолетних // Российская юстиция. – 1999. – №12. – С.173.
92 Меркушов А.Е. Некоторые вопросы судебной практики по делам о преступлениях несовершеннолетних // Бюллетень Верховного суда Российской Федерации. – 2000. – №6. – С. 67.
93 Сафин Н.Ш. Допрос несовершеннолетнего подозреваемого в советском уголовном судопроизводстве: процессуальные и криминалистические аспекты. – Казань, 1990. – 76 с.
94 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. – Алматы: Норма-К, 2004. – 647 б.
95 Фокин Ф. Эксперт-психолог должен стать активным помощником суда // Советская юстиция. – 1986. – №2. – С. 25-26.
96 Яковлев Я.М. О судебно-психологической экспертизе // Вопросы уголовного права, уголовного процесса и криминологии. – Душанбе, 1966. – С. 45.
97 Тихонов Ю.С. Судебно-психологическая экспертиза в судопроизводстве по делам несовершеннолетних. – Рязань, 1975. – 219 с.
98 ҚР ҚК 175 бабының 2б 03.04.1993 жылы туылған Сарыбаевқа қатысты қозғалған қылмыстық іс // Қызылорда облыстық сотының мұрағаты.
99 Аврах А.С. Психологические проблемы защиты по уголовным делам. –Казань, 1972. – 78 с.
100 Зыков В.С. О практике проведения судебно-психологической экспертизы // Социалистическая законность. – 1980. – №14. – С. 61-62.
101 Перлов И.Д. Судебные прения и последнее слово подсудимого в совестком уголовном процессе. – М., 1957. – 173 с.
102 Матвиенко Е.А. Судебная речь. – Минск, 1972. – 254 с.
103 Сергеич П. Искусство речи на суде. – Тула: Автограф, 1998. – 319 с.
104 Савицкий В.М. Очерк теории прокурорского надзора. – М., 1975. – 383 с.
105 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. – М., 1972. – 267 с.
106 Чеканов В.Я. Прокурорский надзор в суде первой инстанции по уголовным делам. – Саратов, 1962. – 98 с.
107 Басков В.И. Прокурор в суде первой инстанции. – М., 1968. – 324 с.
108 Кони А.Ф. Советы лекторам // Избранные произведения. – М., 1959. – Т.1. – С. 139.
109 Кукарский И.К. Речи советских адвокатов. – М., 1968. – 84 с.
110 Махпиров Б., Шакиров Т. Баланың бұзақылығына – үлкендер жауапты // Заңгер. – 2006. – №2. – С. 30-32.
111 Перлов И.Д. Приговор в советском уголовном процессе. – М., 1960. – 167 с.
112 Давыдов П.М. Приговор // Предварительное расследование и судебное разбирательство уголовных дел. – Свердловск, 1990. – С. 37.
113 Лупинская П.А. Законность и обоснованность решений в уголовном судопроизводстве. – М., 1972. – 79 с.
114 Скрябин М.А. Общие начала назначения наказания и их применение к несовершеннолетним. – Казань: Изд-во Казанского ун-та, 1980. – 124 с.
115 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. – СПб.:Альфа, 1996. – 551 с.
116 Игошев К.Е. Правонарушения и ответственность несовершеннолетних. – Свердловск, 1973. – 153 с.
117 Мельникова Э. Б. Профилактика безнадзорности детей и подростков // Правозащитник. – 1999. – № 2. – С. 10-11.
118 Ткачев В. Восстановительное правосудие и ювенальное уголовное право // Российская юстиция. – 2002. – № 5. – С. 19-23.
119 Дудин Н.П., Луговцева С.А. Судебное разбирательство уголовных дел в отношении несовершеннолетних. – СПб., 2005. – 172 с.
120 Трайнин А.Н. Учение о составе преступления. – М., 1946. – 160 с.
121 Кригер Г.А. Основание уголовной ответственности // Советская юстиция. – 1960. – №7. – С. 6-8.
122 Атжанов Т.Ж. Теория и практика освобождения несовершеннолетних от уголовной ответственности: учебное пособие. – Костанай, 1998. – 112 с.
123 Келина С.Г. Теоретические вопросы освобождения от уголовной ответственности. – М., 1974. – 232 с.
124 Наумов А.В. Правовые последствия освобождения виновного от уголовной ответственности // Советская юстиция. – 1976. – №20. – С. 23-26.
125 Бойцов А.И. Теоретические вопросы уголовной ответственности и освобождения от нее: автореф... канд. юрид. наук: 12.00.08. – Л., 1982. – 26 с.
126 Виттенберг Г.Б. Вопросы освобождения от уголовной ответственности и наказания с применением мер общественного воздействия. – Иркутск, 1970. – 223 с.
127 Чугаев А.П. Индивидуализация ответственности за преступления и её особенности по делеам несовершеннолетних. – Краснодар: Кубанский ун-т, 1979. – 96 с.
128 Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. – М., 1965. – 142 с.
129 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть). – Алматы, 2003. – 254 с.
130 Уголовное право. Общая часть / отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова. – М., 1999. – 567 с.
131 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Часть общая. – М., 1994. – Т.1. – 476 с.
132 Филимонов В.Д. Понятие освобождения от уголовной ответственности и наказания. – Томск, 1963. – 227 с.
133 Горбатовская Е.Г. Освобождение от уголовной ответственности в связи с применением мер общественного воздействия или принудительных мер воспитатаельного характера. – М., 1976. – 96 с.
134 Гаухман Л.Д. О понятии оценочно-прогностического признака // Правоведение. – 1983. – № 3. – С. 86-88
135 Утенов Ж.Ж. Роль предварительного расследования в предупреждении преступлений несовершеннолетних: дис... канд. юрид. наук: 12.00.09. – Алматы, 1995. – 197 с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 163 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 343. 121. 5(574)
Қолжазба құқығында

Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін жүргізу

12.00.09 – қылмыстық процесс; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел іздестіру қызметі

Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшілері:
заң ғылымдарының докторы,

профессор

заң ғылымдарының докторы

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТАРЫ БОЙЫНША СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 12
1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау себептері және оларды
жасауға әсер ететін әлеуметтік факторлар 12
1.2 Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауындағы
дәлелдеу заты мен дәлелдеу шегі 16
1.3 Басты сот талқылауына қатысушылар 41
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ІСТЕРІ БОЙЫНША БАСТЫ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫНЫҢ
ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
59
2.1 Кәмелетке толмаған сотталушының құқықтары мен заңды мүдделерін
қамтамасыз ету және басты сот талқылауының тәрбиелік ықпалын
жоғарылату мәселелері 59
2.2 Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауының
дайындық бөлімінің ерекшелігі 66
2.3 Сот тергеуі 71
2.4 Соттағы жарыссөз және сотталушының соңғы сөзі 90
3 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТАРЫ БОЙЫНША СОТ ШЕШІМІ
102
3.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша үкім шығару кезінде
анықталуға жататын мән-жайлар 102
3.2 Сот үкімі мен жазалау шараларының ерекшеліктері 110
3.3 Тәрбиелік ықпал ету мәжбүрлеу шараларының мәні мен маңызы 117

ҚОРЫТЫНДЫ 129

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 134

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан
Республикасындағы кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау себептерін, олардың
істері бойынша басты сот талқылауына қатысушыларды, дәлелдемелер мен
дәлелдеу шегін, басты сот талқылауындағы сот тергеуін, жарыссөз және
сотталушының соңғы сөзін, кәмелетке толмағандардың істері бойынша үкім
шығару кезінде шешілуге жататын мән-жайларды зерттеп, зерделеуге арналған
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының қазіргі
уақытын құқықтық мемлекеттің тарихи қалыптасу кезеңі деп атауға болады.
Дүниежүзілік тәжірибеге келетін болсақ, шынайы құқықтық мемлекетті құру –
бұл ұзақ және күрделі процесс, ол мемлекеттік және қоғамдық өмірдің негізгі
жақтарын түпкілікті өзгертуді талап етеді. Қазақстан Республикасында бұл
процестің негізі – өзінің өзектілігі мен әлеуметтік қажеттілігіне күмән
келтірмейтін соттық-құқықтық реформа болды деп айтуға болады.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк
мемлекет болып табылады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi,
оның құқықтары мен бостандықтары. Осыған сәйкес мемлекеттің ең негізгі
міндеттері мен мақсаттары болып адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау танылады [1, 4 б.].
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 ақпандағы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында реформалардың
аса маңызды бағыттарының бірі - сот-құқық жүйесін жетілдіру болады. Биылдан
бастап біз алқа билер сотын енгіземіз. Тұтқындауға құзырлылықты соттарға
беру туралы қағидаттық шешім қабылданды. Біз біртіндеп осы заманғы және
ашық тұрпатты сот өндірісіне көшеміз, - деп атап көрсетті [2, 2-3 бб.].
Адам құқықтарының Жалпы Декларациясының 8 бабына сәйкес, конституция
және заңмен берілген негізгі құқықтары бұзылған жағдайда, әркім өзінің
бұзылған құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғай алады. Әр бір адам
өзіне тағылған қылмыстық айыптың негізділігін анықтау үшін, толық теңділік
негізінде, өз ісінің ашық және заңдылық талаптарының сақталуымен тәуелсіз
және бейтарап сотпен ісінің қарастырылуына құқығы бар [3, 108 б.].
Халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормалары Қазақстан
Республикасының құқықтық жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады, сондықтан
қазіргі кезде мемлекет азаматтардың сот әділдігіне қол жеткізуін қамтамасыз
етуге ұмтылуда.
Қазіргі кездегі негізгі міндеттердің бірі кәмелетке толмағандардың
қылмыстары бойынша сот талқылауын жетілдіру болып табылады. Кәмелетке
толмағандарға қатысты сот әділдігінің сапалы және уақытылы жүргізілуіне
назар аудару керектігі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жалпы
отырысында бірнеше рет аталып көрсетілген, сонымен бірге бұл санаттағы
қылмыстар материалдық және қылмыстық іс жүргізу заңдарында бекітілген
талаптар мен ережелерді қатаң сақтау негізінде жүзеге асырылуы қажеттігіне
назар аударылған. Осы жерде соттың тағы бір міндеті кәмелетке
толмағандардың қылмыстарының алдын алу, қылмыс жасауға негіз болған
себептерді анықтау жөнінде шаралар қолдану қажеттігі болады.
БҰҰ Бас Ассамблеясы кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігін
жүргізуге байланысты минималды стандартты ережелерді қабылдады. Бұл
ережелерге сәйкес осы санаттағы қылмыстарға қатысты іс жүргізуді жүзеге
асыратын мемлекеттік орган және лауазымды тұлға сәйкесінше біліктілікке ие
болуы қажет. Пекин ережелеріне сәйкес сот талқылауы кәмелетке
толмағандардың мүддесіне сәйкес келуі керек және оған кәмелетке толмаған
азамат белсенді түрде қатысып, өзінің мүддесін білдіре алатындай болуы
қажет. Бұл міндеттерді шешу үшін Пекин ережелері арнайы кәмелетке
толмағандардың істері бойынша сот құруды ұсынады.
Сонымен қатар Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке толмағандарға қатысты
сот билігін жүзеге асыруының минималды стандартты ережелерінде (Пекин
ережелері), кәмелетке толмағандардың басты сот талқылауына сотталушы
ретінде қатысуының өзі оларға зиян келтіретінін ескеріп ерекше назар
аударады. Сондықтан бұл жерде аяушылық және жұмсақтық таныту іс жүргізудегі
қатаң талаптармен қатар болуы керектігі айтылып кетеді [4, 24 б.].
Қазақстан Республикасының дамыған 50 мемлекеттердің қатарына кіруі және
құқықтық мемлекет құруға бет алуы, жалпы танылған халықаралық ережелерге
ұлттық заңдарды сәйкестендіруді талап етеді. Осыған сәйкес Қазақстан
Республикасы Президентінің 23 тамыз 2007 жылғы Мамандандырылған
ауданаралық кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот құру туралы
жарлығы қабылданды. Осы Жарлыққа сәйкес Астана және Алматы қалаларында
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес кәмелетке толмағандардың
мүддесін қозғайтын қылмыстық істерді, әкімшілік істерді және азаматтық
істерді қарайтын мамандандырылған ауданаралық кәмелетке толмағандардың
істері бойынша сот құрылды [5].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарын қарау кезінде сот қызметінде әлі
де кемшіліктердің болуы, біркелкі қателіктердің жиі қайталануы, сонымен
бірге мемлекеттегі ауыр криминогендік жағдай және 18 толмаған тұлғалардың
қылмыс жасауының едәуір көрсеткіші – зерттеу тақырыбының өзектілігін және
маңыздылығын көрсетеді.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Құқықтық статистика
және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ресми мәліметіне сәйкес
кәмелетке толмағандар жасаған 2003 жылы 7001 қылмыс, 2004 жылы 6529 қылмыс,
2005 жылы 6273 қылмыс, 2006 жылы 5814 қылмыс, 2007 жылы 5365 тіркелген [6].
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының сот төрелігін
асыруға байланысты негізгі статистикалық мәліметтері бойынша 2005 жылы 2793
кәмелетке толмағанға қатысты, 2006 жылы 2406 кәмелетке толмағанға қатысты,
ал 2007 жылы 2154 кәмелетке толмағанға қатысты айыптау үкімі шығарылған
[7]. Беріліп отырған мәліметтерге қарайтын болсақ, кәмелетке толмағандардың
қылмысының саны азайып келе жатқанын көреміз, бірақ жоғарыда айтылып
кеткендей, бұл осы санаттағы қылмыстардың қаралу сапасына қажетті денгейде
әсер етіп отырған жоқ деуге болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот әділдігінің сапасын
көтеру өзінің күрделілігі және көлемділігіне қарай кешенді ғылыми зерттеуді
талап етеді. Кәмелетке толмағандарға қатысты істерді қарап отырып, сот
қазіргі кездегі кәмелетке толмағандардың жастық және өнегелік-психологиялық
ерекшеліктерін, сонымен бірге олар жасайтын қылмыстардың қоғамға
қауіптілігінің сипатының өзгеруін, құқыққа қайшы әрекеттерінің себептерін,
қалыптасу жағдайларын және дамуын ескеруі қажет. Сонымен бірге осы
санаттағы қылмыстарды қарау кезінде кәмелетке толмағандарға ересек
қылмыскерлердің теріс әсерін және жанұя ішіндегі негативті тенденцияны
ескеруі қажет. Осы айтылғандардың барлығына кәмелетке толмағандардың істері
бойынша басты сот талқылауын жүргізу кезінде жете назар аудару керек.
Біздің қоғамымыздың әрі қарай дамуында жастарды тәрбиелеу және жаңа
адамның қалыптасуы мәселелері өте маңызды орын алады.
Өмір тәжірибесі көрсеткендей, кәмелетке толмағандардың арасындағы
қылмыстылықтың негізгі себептері кәмелетке толмағандардың тәрбиесіне
немқұрайлы қарау болып табылады.
Барлығымызға белгілі, қылмыс, әсіресе кәмелетке толмағандардың
қылмыстығы, өте күрделі әлеуметтік құбылыс. Бұл қоғамдық өмірдегі
салалардың әр түрлі денгейіндегі себептер және жағдайлармен байланысты –
жалпы әлеуметтік себеп және шарттардан нақтылы жағдайларға дейін қозғайды
[8, 14 б.].
Қылмыстың алдын алуды нақтылы бір жүйе ретінде сипаттауға болады:
қоғамдағы криминогендік процестердің қалыптасуы және қызмет жасауы; бұл
процестердің және тұлғаның қалыптасуының бір бірімен байланысы; тұлға және
қылмысты жасау жағдайының өзара байланысы.
Қазіргі кезде кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күресудің
өзектілігі, оның денгейі біздің мемлекетіміздегі қылмыстылықтың көрінісі
мен жағдайын анықтайды.
Бұл міндеттерді шешу үшін мемлекетіміздің барлық құралдарын – заң
шығарушылық, құқық қорғау, ғылыми потенциал, қоғам және т.б. кеңінен
пайдалануымыз керек. Қазіргі кездегі мемлекетіміздің құқықтық жүйесінің
шешуге бағытталған көптеген міндеттерінің ішінде, ең маңызды мәселелердің
бірі кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын-алу болып табылады.
Осыған байланысты профессор Қ.Ә. Бегалиев: прокуратура, әділет, сот,
ішкі істер органдарының қызметі теріс әсерге немесе қателік жасаған балалар
мен кәмелетке толмағандардың теріс қылығының қылмысқа жалғасуын күтуге
емес, керісінше, мұндай әрекеттерді жасаудан бастапқы сатыда сақтау қажет,
яғни қылмыстың алдын алуы керек, - деп дұрыс атап кеткен [9, 6 б.].
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық пен қылмыстың алдын
алу және осыған байланысты ювиналды соттар құру қазіргі кездегі
қоғамымыздың дамуы кезеңінде ерекше маңызға ие. Бұл мәселенің өзектілігі -
жастардың белгілі бір әлеуметтік деңгейде қалыптаспағағанынан көрінеді.
Себебі кәмелетке толмағандар қазіргі кездегі қоғамдық өмірдің шарттарына не
әлеуметтік, не психологиялық тұрғыдан дайын емес.
Осы тұрғыдан алғанда сот, құқық қорғау органдары жүйесіндегі орталық
және шешуші орынды ала отырып, қылмыстылықтың алдын алуға шаралар жасайтын,
сонымен бірге әлеуметтік әділ жаза тағайындай алатын бірден бір мемлекеттік
орган. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алу сот қызметінің
әдістеріне, қолданылатын сақтандыру құралдарына байланысты көп қырлы болып
келеді
Сондықтан соттардың негізгі міндеттерінің бірі ретінде кәмелетке
толмағандардың арасындағы қылмыстылықтың алдын алу және оны болдырмау
жұмысын жүзеге асыру болып табылады.
Осындай басты міндеттерді шешу соттардың алдында келесідей талаптар
қояды: а) талдау (аналитика) жұмысының деңгейін көтеру, мемлекеттегі
қылмыстылықтың жағдайын және сот тәжірибесін терең зерттеу; ә) кәмелетке
толмағандардың қылмыс жасауының себептері мен жағдайларын жан-жақты
зерттеу; б) кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша істерді қарау
сапасын және шапшаңдығын көтеру; в) қылмыстық құқықтық және іс жүргізу
заңдарының қатаң сақталуын қамтамасыз ету [10, 10 б.].
Осылайша сот қызметінің деңгейі олардың кәмелетке толмағандардың
қылмыстылығымен күрестің және олардың қылмыстылығын алдын алуымен
байланысты болады деп толықтай айтуға болады. Бұл жерде кәмелетке толмаған
құқық бұзушылардың қылмыс жасағандардың арасында көп болуында ғана емес,
жүргізілген зерттеулерге қарағанда қауіпті қылмыскерлердің 60-70 % ең алғаш
рет өз қылмыстарын 18 жасқа толған уақытқа дейін жасайды [11, 8 б.]. Яғни,
кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстың қысқаруы, қауіпті
қылмыстардың тамырына балта шабады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот қызметінің
профилактикалық қызметінің белсендігі және тиімділігін арттыру туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 11 сәуір 2002 жылғы № 6 нормативтік
қаулысында көрсетіліп, нақтыланған. Сот тәжірибесін саралау соңғы уақытта
сот органдары кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау себептері мен
жағдайларын зерттеуге, сот талқылауының тәрбиелік және алдын алу қызметіне
үлкен көңіл бөлінетінін айтып кетуге болады. Бірақ сонымен бірге сот
қызметінде әлі де болса кемшіліктер кездесіп отырады, нәтижесінде жоғарыда
айтылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының нормативтік қаулыларында
көрсетілген [12].
Олардың қатарына, айта кететін болсақ, соттардың көптеген қылмыстық
істерді қарау кезінде қылмыстың жасалуына негіз болған себептер және
жағдайлар жеткілікті деңгейде зерттеле бермейтіндігін жатқызуға болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстарын жан-жақты, объективті және толық
қарауға байланысты сот органдарының жұмысында күрделі кемшіліктер бар.
Сонымен қатар, сотталушының тұлғасын терең зерттемеу оның әрі қарай
түзелуіне кері әсер тигізеді.
Осылайша кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін жүргізуді
кешенді түрде зерттеудің қажеттілігі мен маңыздылығы шүбә келтірмейді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәмелетке толмағандардың істерін тергеу
және сотта қарау мәселелеріне байланысты кеңес дәуірінде, сонымен бірге
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері көптеген кешенді ғылыми
зерттеулер жүргізіліп келеді. Осы мәселенің әр түрлі аспектілерін
зерттеуде Т.Ж. Атжанов, В.И. Басков, К.Ә. Бегалиев, Е.В. Болдырев, С.В.
Бородин, Н.И. Гуковская, А.П. Гуськова, Л.М. Голубева, А.И. Долгова, Е.І.
Қайыржанов, Э.Б. Мельникова, Г.М. Миньковский, М.С. Нарикбаев, Б.Х.
Төлеубекова, В.С. Орлов, Ж.Ж. Утенов, К.Х. Халиқов және т.б. ғалымдардың
еңбектерін атап кетуге болады. Күрделі мәселе ретінде бұл ғалымдардың
еңбектерінде кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот қызметінің
процессуалдық жақтары зерттелген.
Бірақ жоғарыда айтылып кеткен ғалымдардың ғылыми зерттеулері жарық
көрген уақыттан бастап біршама уақыттың өтуіне байланысты, ал осы кезеңде
Қазақстан Республикасының Конституциясының, қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларының өзгеруіне және толықтыруына байланысты жаңа жағдайда
кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін жүргізуді теориялық
тұрғыда әрі қарай талдауды және ғылыми тұрғыдан саралауды жаңа жағдайда
қажет етеді.
Сонымен бірге заңи әдебиеттерде кәмелетке толмағандардың істері бойынша
басты сот талқылауын қазіргі әлеуметтік және саяси өзгерістерге байланысты
әрі қарай дамыту мәселелері қажетті деңгейде зерттелмеген.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша судьяларды мамандандыру
мәселелері бойынша, сот талқылауына қатысушы тұлғаларлардың құқықтарын
кеңейту және олардың қамтамасыз етілуіне байланысты мәселелер бойынша
туындайтын сұрақтар маңызды болып табылады. Сондай-ақ кәмелетке
толмағандардың қылмыстары бойынша басты сот талқылауының өнегелік-
психологиялық, тәрбиелік жақтары тиісінше зерттеуді қажет етеді.
Диссертацияның мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты – кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін жүргізуді
кешенді түрде жан-жақты зерттеп, талдау, осы санаттағы қылмыстардың сотта
іс жүргізілуінің тиімділігін арттыру, сот үкімінің әділдік және тәрбиелік-
өнегелік сапасын арттыру болып табылады.
Осы мақсаттардан келесідей міндеттер туындайды:
- кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауындағы
дәлелдемелер мен дәлелдеу шегін зерттеу;
- кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауы кезінде
судьяның алатын орнын анықтау;
- кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауының
дайындық бөлімінің, сот тергеуінің, соттағы жарыссөз және сотталушының
соңғы сөзінің ерекшеліктерін зерттеу;
- кәмелетке толмағандардың істері бойынша үкім шығару кезінде шешілуге
жататын мән-жайларды анықтау;
- кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот үкімі мен жазалау
шараларының ерекшеліктерін, тәрбиелік ықпал ету мәжбүрлеу шараларының мәнін
зерттеу;
Зерттеу нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының нысаны болып кәмелетке
толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін жүргізуге байланысты туындайтын
қоғамдық қатынастар табылады.
Зерттеудің пәні – кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша сот ісін
жүргізуге байланысты конституциялық, қылмыстық құқықтық және қылмыстық іс
жүргізу нормалары, сонымен бірге сәйкесінше нормаларды жүзеге асырудың
тәжірибесі болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс кәмелетке
толмағандардың істері бойынша сот ісін жүргізудің процессуалдық
ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған арнаулы ғылыми зерттеу. Ғылыми
жаңалығын зерттеу жұмысының тақырыбын таңдаудан көруге болады. Зерттеу
жұмысында кәмелетке толмағандарға қатысты сот өндірісінің процессуалдық,
өнегелік психологиялық мәселелері қарастырылады. Осы мәселелер бойынша
бірнеше теориялық тұжырымдар, түсініктер, кәмелетке толмағандардың
қатысуымен сот өндірісінің тиімді әдістері ұсынылды.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша басты сот талқылауы кезінде
дәлелдемелерді тиянақты зерттеу, дәлелдеу шегін анықтау маңызды болады.
Бұл зерттеу жұмысында кәмелетке толмағандардаың қылмыстары бойынша
дәлелденуге жататын мән-жайлар тиянақты зерттелген, сонымен бірге дәлелдеу
шегі ұғымына түсінік берілген.
Сонымен бірге кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот өндірісінің
мәселесін саралап, олардың психологиялық және жастық ерекшеліктерін
топтастырып, осы арқылы сот өндірісінің процессуалдық және ұйымдастырушылық
ерекшеліктері анықталған.
Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындаған кезде маңызды мәселе олардың
қылмыстық әрекеттерінің себебін дұрыс анықтау болып табылады, себебі қылмыс
жасау кезінде кәмелетке толмаған өзінің іс-әрекетін дұрыс түсіне алмауы
мүмкін. Осыған сәйкес зерттеу жұмысында кәмелетке толмағандарға қатысты сот
үкімін шығару кезінде ескерілуге жататын мән-жайлар, олардың ерекшеліктері
кешенді түрде зерттелді.
Бұның алдында осы аталып отырған мәселелер ғалымдар арасында әр түрлі,
бір бірінен бөлек зерттеліп келді, сонымен бірге соңғы уақыттағы
әлеуметтік–саяси, экономикалық және қоғамның мәдени өміріндегі өзгерістерге
байланысты қазіргі кәмелетке толмағандардың өнегелік-психологиялық және
жастық ерекшеліктерін ескеру қажет. Аталған әлеуметтік өзгерістер салдары
елеулі болып отыр, оларды ескермеу кәмелетке толмағандардың істерін сот
өндірісі кезінде қолайсыз әсер етуі мүмкін.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар. Өз зерттеуімізде мәселені нақ
осылай қою негізінде қорғауға мынандай тұжырымдарды шығарамыз:
1. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 481
бабында кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша анықталуға жататын мән-
жайлардың тізімі берілген. Бірақ әрбір қылмыстық іс бойынша дәлелденуге
жататын мән-жайлар әр түрлі болып табылады, сондықтан қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 481 бабына қосымша келесідей мән-жайлар қосылуы керек:
кәмелетке толмағанның жеке тұлғасының ерекшеліктері туралы мән-жайлар;
жазаның көлемі мен сипатына әсер ететін мән-жайлар; кәмелетке толмағанның
түзелуі және дұрысталуына әсер ететін ең тиімді шараларды таңдау жөніндегі
мән-жайлар.
2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша іс жүргізу арнайы
бөлінген, кәсіби біліктігі және тәжірибесі мол судьяларға тапсырылуы қажет,
себебі осы санаттағы қылмыстар халықаралық нормаларға сәйкес тез және
сапалы түрде өтуі қажет, сонымен бірге қылмыстың алдын алу әсері тек
кәмелетке толмағанға ғана қатысты болып қоймай, сонымен бірге оларды
тәрбиелеуге жауаптыларға, әсіресе ата-аналарына ықпал ететіндей ұйымдастыра
алатындай болуы қажет. Басты сот талқылауының негізсіз созылуы,
процессуалдық жағынан сапалы түрде жүргізілмеуі кәмелетке толмағанның
психологиясына теріс әсер етуі мүмкін және осы жерде тәрбиелік мәнісі
жоғалады.
3. Басты сот талқылауының орталық және шешуші бөлімі – сот тергеуі
болып табылады. Кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот тергеуінің
ерекшелігі, іске қатысушылардың құрамымен, сонымен бірге кәмелетке
толмағандардан жауап алу және басқа да тергеу әрекеттерінен тұрады,
сондықтан бұл санаттағы істерді қараған кезде сот тергеуін іс бойынша
ақиқатты ашатындай, жазаның сәйкесінше болуын және жоғарғы тәрбиелік нысаны
болатындай ұйымдастырылуы қажет.
Кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот тергеуінің басты талабы -
айыпталушының жасының және психологиясының ерекшеліктерін ескеру болып
табылады. Осы жерде кәмелетке толмағанға психологиялық тосқауылдан өтуге
көмектесіп, ерік-жігерінің және ой қызметінің белсендігін дұрыс бағытқа
жіберу қажет. Сондықтан кәмелетке толмағандардың істерін қарайтын
судьялардың кәсіби педагогикалық және психологиялық білімін қамтамасыз ету
және арттыру үшін, арнайы кәсіби дайындық, жұмыс уақытында оқытуды, қайта
дайындау курстарын ұйымдастыру керек.
4. Кәмелетке толмағандарға қатысты жазаны таңдаудың ерекше әдісі
олардың осы жаста жасаған әрекетінің қоғамдық қауіптілігін, жазаны дұрыс
түсіне алу деңгейін, болашақта ол теріс әсер етпеуін ескеру қажет.
Кәмелетке толмағандарға қатысты жазаның әлеуметтік маңызы және алдын
алу күші оның қаталдығында емес, ол жазадан құтылмайтындығы мен
жариялығында. Жазадан құтылмайтындығының өзі үлкен тәрбиелік-сақтық мәнге
ие.
Жаза қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі және сотталушының тұлғасымен
сәйкес болғанда, тәрбие жұмыстары жүзеге асырылғанда ғана тиімді болады
5. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізуіне кәмелетке
толмағандарға қатысты тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдана
отырып жазадан босату институтын енгізу, заң шығарушының кәмелетке
толмағандарға қатысты қылмыстық іс жүргізудің халықаралық құқықтық
стандарттарға сәйкес келуі болып табылады.
Кәмелетке толмағанға қатысты тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын
қолдану негізі ретінде кәмелетке толмағанның тәрбиеленуіне және
дұрысталуына жаза шарасын қолданусыз мүмкіндігі жөнінде дәлелдемелердің
болуын айтуға болады. Кәмелетке толмағандардың жасалған қылмыстары туралы
статистикалық мәліметтерге жүгінетін болсақ көбісі алғаш рет жасалған және
ауырлығы орташа қылмыстар болады, сондықтан жазаның тәрбиелік мақсаттарына
жету үшін соттар мұндай жағдайларда кәмелетке толмағандарға қатысты
тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдана отырып жазадан босатқан
дұрыс болады. Бұл өз алдына болашақта жасалуы мүмкін қылмыстардың алдын-
алуға көмектеседі және кәмелетке толмағанның түзелуіне және дұрысталуына
елеулі ықпал жасайды.
Зерттеудің әдістемелік негізі тәжірибелік және теориялық қызметтердің
бірлігіне негізделген материалистік диалектика әдісі, сонымен қатар
объективтік нақтылықтың жеке-ғылыми танымдық әдістері негізінде құрылған,
зерттеу үрдісінде автор тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық саралау,
жүйелі-құрылымдық, нақтылы-әлеуметтік және басқа да ғылыми зерттеу
әдістерін қолданған.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының нормативтік-
құқықтық базасын Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан
Республикасының Парламенті ратификациялаған халықаралық шарттар, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі, Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының жалпы
отырысының нормативтік қаулылары құрайды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік негізін Алматы қалалық, Оңтүстік
Қазақстан облыстық, Қызылорда облыстық соттарының мұрағаты құжаттары
құрайды, кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша 150 жуық сот үкімдері
сараланды. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы
Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы сотының 2003 жылдан және 2007 жыл аралығындағы
кәмелетке толмағандардың жалпы тіркелген қылмыстары және олар бойынша
шығарылған үкімдердің статистикалық мәліметтері алынып зерттелінді.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы.
Кәмелетке толмағандарға қатысты өнегелік – психологиялық, сот өндірісінің
процессуалдық мәселелерін, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына әсер
ететін себептер және жағдайларын алдын алуға байланысты сот қызметін
зерттеу, қоғамымыздың әрі қарай демократиялық даму жағдайында осы санаттағы
қылмыстарды сотта қараудың өнегелік-психологиялық, процессуалдық негіздерін
дамыту жолдарын анықтауға мүмкіндік жасайды.
Зерттеу барысында жасалған қорытынды тұжырымдар Қазақстан
Республикасының Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы конституциялық
заңын, Қылмыстық іс жүргізу кодексін; Қылмыстық кодексті және кәмелетке
толмағандардың қылмыстары бойынша құқықтық қатынастарды қамтамасыз етуге
бағытталған нормативтік құқықтық актілерді жетілдіруге, жаңа актілер
қабылдауға теориялық негіз бола алады.
Диссертациялық зерттеу Қылмыстық іс жүргізу құқығы, құқық қорғау
органдары оқу пәндері бойынша дәрістер оқығанда тәжірибелік маңызы бар,
заңгерлер даярлайтын жоғарғы оқу орындарының студенттеріне құнды құрал.
Диссертациядағы ғылыми болжамдар және ұсыныстар, автормен жарияланған
мақалалар тек заңдарды қабылдау немесе оларға өзгертулер мен толықтырулар
енгізудегі бағалылығымен ғана емес, осы саладағы зерттеулерге негіз болып
септігін тигізеді.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеудің негізгі
теориялық қағидалары мен тұжырымдары, тәжірибелік ұсыныстары Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті белгілеген
басылымдарда жарияланған тоғыз мақалалар және тезистерде көрініс тапты.
Негізгі ережелер бірқатар оқу орындарында ұйымдастырылған халықаралық
ғылыми-теориялық, ғылыми-тәжірибиелік конференцияларда, соның ішінде 2006
жылы маусым айында Кәмелетке толмағандардың істері бойынша дәлелдеу заты,
2007 жылы ақпан айында Алматыда Кәмелетке толмағандардың істері бойынша
сот тергеуінің ерекшелігі және Общая характеристика особенностей
судебного производства по делам несовершеннолетних, 2007 жылдың мамыр
айында Ақтөбеде Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот
талқылауындағы дәлелдемелер тақырыбында заңгер ғалым мамандардың
талқылауына ұсынылып, тиісті оң бағасын алды.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Хабаршысының заң сериясыда
Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауының тәрбиелік
ықпалын жоғарылату мәселелері, Кәмелетке толмағандардың істері бойынша
үкім шығару кезінде шешілуге жататын мән-жайлар, Д.А. Қонаев атындағы
университеті Хабаршысында Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты
сот талқылауының дайындық бөлімінің ерекшелігі, Кәмелетке толмағандардың
қылмыс жасау себептері және оларды жасауға әсер ететін әлеуметтік
факторлар тақырыптарындағы ғылыми мақалалар ашық баспасөзде жарияланып
көпшіліктің назарына ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
негізі мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
он бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады,
көлемі диссертацияға қойылатын талапқа сай келеді.

1 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТАРЫ БОЙЫНША СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау себептері және оларды
жасауға әсер ететін әлеуметтік факторлар
Кәмелеттік жасқа толмағандар арасында әртүрлі қылмыстың терең
тамырлануы кімді болса да алаңдатпай қоймайды. Құқықтық мемлекетке қадам
басқан шақта қоғамға сай саналы адам қалыптастыру-мемлекетіміздің басты
міндеттерінің бірі болатын болса, ол міндетті іске асырудағы басты мақсат
кәмелетке толмағандарды жаңа рухта, жаңа көзқараста тәрбиелеуден айқын
көрінеді.
Сотпен қылмыстың жасалу себептері мен жағдайларын анықтау, жасалған
қылмысқа дұрыс заңи баға беруге көмектеседі, қылмыстың және тұлғаның
қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтап, сот сәйкесінше жаза тағайындай
алады.
Көптеген авторлар кәмелетке толмағандармен қылмыс жасауына әсерететін
себептерді келесідей мән-жайлармен түсіндіреді:
1. Кәмелетке толмағанның жеке басының қалыптасуына жағымсыз әсер
ететін мән жайлар;
2. Қылмыстың жасалуына тікелей әсер ететін мән-жайлар;
3. Қылмыстық нәтижеге жетуге көмектесетін мән-жайлар [13].
Уақыт тілін сәл шегеріп, 1920-40 жылдар зертеушілеріне (П.П. Блонский,
В.И. Куфаев, П,И. Люблинский) жүгінер болсақ, олар қылмыс жсаған кәмелетке
толмағандар заң жағынан ғана емес, сонымен қатар психологиялық -
педагогикалық жағынан да зерттеуді қажет ететін басты объект екенін алғаш
рет атап көрсетті. Бұл авторлардың пікірінше, кәмелетке толмағандардың
қылмысына, одан әрі қылмысқа қадам басуына басты себеп-әлеуметтік-
экономикалық факторлардың әсер етуі болып табылады [14, 28 б.].
Белгілі педагог В.А. Сухомлинский кезінде баланы тәрбиелеудің екі
қайнар көзі бар екенін атап көрсеткен болатын. Біріншісі - оқушыға,
тәрбиеленушіге саналы түрде әсер ету, екіншісі - баланы қоршаған күрделі
орта деп атаған [15, 241 б.]. В.А. Сухомлинский көзімен қарайтын болсақ,
біріншіден, тәрбие жан-жақты, нәтижелі болу керек, екіншіден, баланы
қоршаған ортасы, өмірдің көлеңкелі жақтарының әсер етуі - белгілі
мөлшерде стихиялы сипат алады. Ересек қылмыскерлерге қарағанда жас құқық
бұзушылар өзін қоршаған әлеуметтік ортасымен тығыз байланысты, бұл жөнінде
белгілі ғалымдар (А.И. Долгова, В.Д. Ермакова, Н.В. Беляев) әлеуметтік орта
мен кәмелетке толмағанның арасындағы тығыз байланысты көрсеткен. Олардың
пікірінше, әлеуметтік орта ретінде жанұяның ролі зор. Және баланың өсуіне,
қоғамға тигізер пайдасына көп көмегін тигізеді. Жалпы жанұя, бала жөнінде
сөз болғанда үш тәсілді айрықша көрсету артық болмайды, олар:
әлеуметтік - материалдық жағдай;
жанұя бірлігі;
ата-ананың тәрбиеге көзқарасы [16, 9 б.].
Соңғы екеуі баланың жанұямен бірігіп, оның рухани тұрғыдан дамуына көп
әсерін тигізеді.
Шынында да отбасындағы келеңсіз қылықтар, ұрыс-керіс, дау-жанжал, айқай-
шу – бәрі-бәрі баланың тәртібіне, тәрбиесіне кері әсерін тигізіп, нәтижесін
береді.
Ішімдікке әуестену, есірткі шегу, төбелеске әуестену, қатігездік пен
мейірімсіздік өсе келе оның әдетіне айналмасына кепілдік беруге болмайды.
Осыдан екі жүз мың жыл бұрын белгілі тарихшы Плутарх маскүнемдер өмірге
маскүнемдерді әкеледі деп жазған еді. Көптеген зерттеулер көрсеткендей,
жанұяда ішімдіктің жалғасын тапқанын көруге болады. Яғни, жанұяда атасы мен
әкесі ішкен болса, 40-50 % жағдай олардың балалары ішімдікті кәмелетке
толмай тартқанын көрсетіп отыр [17, 33 б.].
Бала организмінің күйреуіне әкеп тірейтін нәрсенің бірі ішімдік болса,
бұл өткен ғасырдың аяғындағы көрнекті дәрігерлердің тәжірибесімен
дәлелденген организм қаншалықты жас болса, оның әсері де соғұрлым жоғары
болады. Әсіресе, ішімдіктің 12-13 жасар аралығында кәмелетке толмаған
организміне кері әсері зор. 12-13-тегі кәмелетке толмағанның арақтың
әсерінен есте сақтау қабілеті төмендейді, бойында немқұрайлық пайда болады,
оқулықты нашар меңгереді [18, 23 б.].
Сонымен бірге ішімдік кәмелетке толмағанның сана-сезімінің жетілуіне,
қалыптасуына зор зиянын тигізеді. Бұл оның айналасында болып жатқан
оқиғаларға өз тұрғысынан баға беруін төмендетіп, мектептегі сабаққа
бармауын қалыптастырады, бос жүріске, кездейсоқ ортаға әуестендіреді.
Мұндай жат қылықтар баланың құқық бұзуына бірден-бір себепкер бола
алады.
Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығы жалпы қылмыстың шытырман
жақтарының бір ғана тұрақты жағын сипаттайтын құбылыс. Бұл тұрақтылық
кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығы мен жасы толмағандар қылмысының сан-
алуандылығынан көрініп, оның күн сайын өсіп бара жатқандығын куәгер
еткендіктен, оны болдырмау, алдын алу шараларымен қоса, ағаттық істеген
баланың жеке басының ерекшеліктерін, қылмыстылық себептерін білуге жол
ашады.
Жастық шақ баланың сана-сезімінің жан-жақты толысып, дүниеге көзқарасын
өзгертіп, үлкен өмірге дайындығының аяқталатын кезеңі. Жастық шақ өтпелі
кезеңмен тығыз байланысты. Кәмелетке толмағанның жастық шаққа өтер кезеңі
(11-13-15 жас) оның өміріне көп өзгерістер әкелетіні анық. 12-13 жастағы
балалар организмі толық қалыптаспағандықтан, бұл оның сыртқы бет-әлбетіне
де көп өзгерістер енгізеді. Сондықтан, жастық шақ өтпелі кезең аталып,
кейде ата-аналар мен педагогтар үшін қиын баланың қалыптасуының әсер
етсе, кейде қиын жас деген атауды иеленеді. Кәмелетке толмағандардың алып-
ұшпа саналатын өтпелі кезеңде не нәрсеге болсын еліктегіш келетінін жан-
жақты зерттеген ғалым П.М. Якобсон, бұл жаста олардың қылмыс жасауға тез
еріп кететінін ашып береді [19, 115 б.].
Өтпелі кезеңде кәмелетке толмағандардың еліктегіш келетіні, жақсыға
ұмтылу, ұқсағысы келетіні, көргенін қайталағысы келетіні белгілі. Өтпелі
кезеңнің құйын сияқты өткінші елестерге толы болуы бала өміріне қауіп
төндірері де сондықтан. Кәмелетке толмағанның еліктеуінің салдарынан қылмыс
жасауы, қызығыушылығының әсерінен қылмыс істеуі көбінесе осы шақта жүзеге
асса керек.
Жалпы жастық шақтың ерекшеліктерін бірнеше топқа бөлуге болады:
1. Талап - тілек ;
2. Қызығушылық;
3. Өмірлік жоспар мен көзқарастар;
4. Жалпы сипаттама [20, 10 б.].
Ересектерге қарағанда кәмелетке толмаған қылмыскерлердің ерекшелігі
ертеңгі күні не боларын ойламаушылық, мән бермеушілік. Кез келген қылмысқа
барар алдында белгілі бір мақсат қоймайды, сондықтан, олардың қолымен
жүзеге асқан жай әрекеттер көбінесе, бірден тұтанып, бірден іске асады.
Жалпы құқық бұзушы кәмелетке толмағанға болашаққа деген белгісіздік
тән. Осы орайда Н.В. Пяяс пен И.А. Солодкиннің зерттеулері олар жасаған
қылмыс мүліктік болып келетінін айта келіп, қылмысқа себеп болған ниетті
анықтаған:
- бас пайдасын ойлау - 90%;
- достарына ергендер - 2%;
- қызық өмірге ұмтылушылық - 0,9%;
- басқа ниеттер - 3,8% [21, 45 б.].
Сонымен, біздің ойымызша, қылмыскер балаларға аяусыздық, көрсеқызарлық,
көре алмаушылық, менменшілдік, өтірік айтушылдық тән болса, ата-ана
тарапынан олардың қадамына бақылаудың болмауы.
Кәмелетке толмағандар ішінде топтасын қылмыс жасау үлкен орын алады.
Топтасқан қылмысты болдырмау, алдын алу шараларын іске асырудың басты
міндеті.
Дао Чи Ук зерттеулері бойынша, бұзақылық, күш жұмсау, ішкі істер
қызметкерлеріне қарсылық көрсету, алдап меншіктегі затты өзі иелену,
есірткі алып сату осындай топтасқан топтармен жүзеге асады. Яғни мұндай
қылмыстың 80%-і балалардың топтасқан топтарымен жасалады [22, 86 б.].
Кәмелетке толмағандар қылмысы ересектер қылмысынан ерекшеленеді, ол
екеуінің арасындағы айырмашылық-кәмелетке толмағандар қылмысты жалғыз өзі
сирек жасайды. Бұдан олардың өзіне деген сенімсіздігін байқай отырып,
сенімсіздіктің ең алдымен ойлаған ойын іске асырмай күйреуіне әкелсе,
екінші жағынан бала бойында қорқыныш тудырады. Үрейдің билеуі оның жат
әрекетке жалғыз баруына тежеу болып топтасқан топқа кіруіне негіз болады.
Күнделікті сандаған топтасқан қылмыс жүзеге асатын болса, А.Ф. Парнищевтің
зерттеуі бойынша, бұндай топтасқан құқық бұзушылық жалпы қылмыстың 55%-ін
құрайды [23, 65 б.].
Кәмелеттік жасқа толмағандардың құқық тәрбиесін бұзушылығын әлеуметтік,
психологиялық тұрғыдан талдау үлкен орын алады. Яғни жас қылмыскерлердің
құқық бұзушылығына себеп болған жағдайларға ғылыми тұрғыдан қарап, ғылыми
тұрғыдан баға беру, шешілмеген мәселелерін шешу-ғалымдардың басты міндеті.
Жалпы баланың қалыптасу кезеңінде оған әртүрлі жағдайлар мен факторлар
әсер етсе, ол ең алдымен оның көзқарасына, қызығушылығына, икемділігін өз
нәтижесін беріп, қатынас, сезім, көңіл күйді қалыптастырады. Осылардың
деңгейінде бала бойында белгілі бір сипаттық белгілер мен жеке басының
жақсы, жаман жақтары дамиды.
Баланың адам болып қалыптасуы ең алдымен жанұяға байланысты. Жанұя бала
өмірінің жағдайын тудыратын, реттейтін орта болғандықтан, ол әр түрлі
таңданыс пен өкініштердің қайнар көзі ретінде жат қылықтардан жирендіретін,
дұрыс жолға бағыттап, басқаратын күш, өмірдегі тірек және де алғаш
тәрбиелік орта болып табылады.
Көптеген өмірде болып жататын жағдайлар қылмыс жасаған балалар мен
олардың ата-анасын бақылағанда, жанұя жағдайының жалпы келеңсіз жақтары,
жанұя тәрбиесінің бұзылуы баланың жанына қатты әсер еткенін, оның тәртіп
жағынан құлдырап, құқық бұзуға дейін әкелгенін дәлелдеп береді.
Кәмелетке толмағанның өсуіне, тәртібіне, мінезінің қалыптасуына
жоғарыда айтып өткендей, жанұя тәрбиесі зор. Осыған орай, А.М. Решетина
Баланы адам етіп қалыптастыру бастамасы ең кішкентай әлеуметтік орта -
жанұяда жүзеге асады деген болатын [24, 4 б.].
Жанұя тәрбиесінің жеткіліксіздігі кейбір жеке ата-ананың кінәсінен
емес, қайта жанұя жағдайының әр түрлі сәттерінің әсер етуінің жиынтығына
байланысты:
- жанұя саны;
- материалдық-әлеуметтік жағдай;
- мәдени-әлеуметтік;
- жанұя мүшелері арасындағы қарым-қатынас.
Жанұя тәрбиесінің бала өміріне өзіндік өрнекті із салуы, оның мінез-
құлқына, жалпы тәртібіне өзгеріс әкелуі - жанұяның толық болмауы.
Педагогикалық тәжірибелер мен бақылаулар көрсеткендей, баланың тәрбиесі мен
қалыпты дамуы үшін толық жанұя қажет, яғни баланың әкесі мен шешесіне
мейірімділікпен, сыйлампаздықпен қарауы үшін толық жанұя ауадай қажет.
Қылмысқа, ішімдікке, темекі тартуға ерте жастан әуестенген кәмелетке
толмағандардың көпшілігі осындай жарты жанұялардан шыққан екен.
Көптеген толық емес жанұяда тәрбиелеу тек қалған ананың немесе әкенің
үлесіне тиетіндіктен, тәрбиелеудегі барлық ауыртпалық соған ғана түседі.
Соның нәтижесінде жанұяда педагогикалық талаптар мен тәрбиелік шаралардың
құлдырауы пайда болып, кәмелетке толмағанға деген әлеуметтік бақылау
төмендейді.
Бұл әсіресе көп уақытын жұмыста өткізетін, жалғыз анасы бар жанұя
жағдайынан айқын сезіледі. Анасы жұмыста болғандықтан, ол үнемі өзімен-өзі
қалады. Осылай болса, оған анасының көңіл бөлмеуі, уақытының аз болуы болса
да, шаршауы қатты әсер етіп, қандай жұмыс болса да, ол бала өзіне уақытында
көмек беретін адамды таба алмайтын дәрежеге жетеді.
Осылайша, бірте-бірте ананың ықпалы жоғала бастаған кәмелетке толмаған
бала тығыз байланыстан айырылып, оның жанұядан бөлінуі басталады. Осындай
жайттарға байланысты А.С. Макаренко: Қараусыз балалардың жағдайы жетім
балаларға қарағанда, көп жағдайда күрделі де қауіпті деген болатын [25,
341 б.].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстығына елеулі әсер ететін тағы бір
жағдай ата-анасының айырылысуы. Ата-ананың айырылысуы оның іштей қатты
күйзелісіне, сабаққа деген ықыласын жоғалтуына алып келеді.
Жанұя құрамының өзгеруі, жанұяның ішіндегі ауыр қарым-қатынас, ара-тұра
болып қалатын айқай-шу - оның бүкіл өмірін өзгертіп, нәтижесінде тез
ашуланғыш болуын, тәртібінің нашарлауын, нерв жүйесінің өзгеруін, мінезінің
ашуланғыш болуын қалыптастырады.
Жанұяда орнаған жағдай, ата-ананың айырылысуы осылайша, кәмелетке
толмағандарды қатты күйзелтеді. Ата-ана некесінің дұрыс болмауы, олардың
бір-біріне реніші, күнделікті ұрыс, төбелес - баланың дамуына өз әсерін
тигізбей қоймайды. Осыдан барып, олардың бойында өзін қорғау формасы
ретінде, сөз айтқан адамға тіке жауап беру, өшпенділік мінез көрсету
секілді әрекеттер пайда болады. Көптеген кәмелетке толмағандар үйде аз
болуға, ата-анасы, туыстарымен кездесуден қашуға бейімделіп, жалғыз күй
кешеді. Бұндай балалардың елдің ықпалына тез көніп, қылмыс жолына тез
түсетіні сондықтан.
Жанұядағы келеңсіз жағдайлар, одан кейін мектепте де өзіне жақын
адамдарымен қақтығысқа түсуіне алып келеді, бұл баланы одан әрі қажыта
түседі. Аяғында бұндай балалардың сабағын тастап, жаман жолға түскен топ
балалармен достасып, сол топқа кіруге мәжбүр болады, олардың 60%-і осылайша
қылмыс жолын таңдайды.

1.2 Кәмелетке толмағандардың істері бойынша басты сот талқылауындағы
дәлелдеу заты мен дәлелдеу шегі
Дәлелдеу құқығы дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі болып табылады,
Н.С. Алексеев атап көрсеткеніндей, дәлелдеме теориясы дәлелдеме тарихының
мәселелерін, олардын теориялық негіздерін, заңдық регламенттің даму
сипаттамасын, шетел мемлекеттеріндегі түрлі жүйелерді, даулы теориялық
мәселелерді және т.б. қамтиды [26, 142 б.].
Қылмыстық іс жүргізу кұқығындағы дәлелдеме теориясының орнын белгілей
келіп Г.М. Миньковский былай деп жазды: Дәлелдеме теориясы қылмыстық
процесс ғылымының бір бөлігі болып табылады, ол бөлік анықтауда, алдын ала
тергеуде және сотта дәлелдеу процесін зерттеуге арналған, кез келген ғылыми
теория сияқты оның ішкі тұтастығы және тиісті ғылым шеңберінде салыстырмалы
түрде дербестігі бар. Алайда, дәлелдеу тұтас алғанда былай қылмыстық
процестен оқшау қала алмайтыны сияқты дәлелдеу теориясы да қылмыстық
процесс ғылымынан тысқары қала алмайтыны түсінікті. Олар бөлік пен тұтас
сияқты өзара табиғи түрде байланысқан [27, 112 б.].
Сонымен, заң ғылымының саласы ретінде қылмыстық іс жүргізу күқығы
құрамдас элемент ретінде дәлелдеме теориясын да қамтиды. Дәлелдеме теориясы
өз кезегінде дәлелдеу кұқығының ғылыми-теориялық базасы болып табылады.
Дәлелдеу теориясы мынадай мәселелерді талдайды:
таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты дәлелдеу туралы;
осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі ретінде көрінетін
қоғамдық тәжірибенің өзгеше нысандары туралы;
қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным объектісінің
(дәлелденетін тақырыптың) ерекшелігі мен мазмұны туралы;
қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері мен
жіктелуі туралы;
дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың принциптері мен
ережелері туралы;
соттық зерттеудің объективтілігіне кепілдіктер беру туралы [28, 115 б.].
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының мазмұны үшін шешуші
болып табылады. П.С. Элькиндтің пікірі бойынша дәлелдеу құқығын
дәлелдемелерді жинақтаудың, тексерудің және бағалаудың мақсатын, мазмұнын,
тәртібін, шектерін және құқықтық құралдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының жүйесі, сондай-ақ осындай бағалаудан туындайтын құкық қолдану
органдары қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек
[29, 39 б.].
Дәлелдеу құқығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу қүқығының белгілері мыналардан
көрінеді:
дәлелдеу қүқығының тәсілдері мен құкықтық реттеу тақырыбы қылмыстық іс
жүргізуді дәлелдеу саласында қалыптасатын құқықтық қатынастардан тұрады;
аталған құкықтық қатынастарды дәлелдеу құқығымен реттеу тәсілдері қылмыстық
іс жүргізу тәсілдерінің ішінара дәлелдемелерді жинақтауға, тексеруге және
бағалауға бағытталған тэсілдердің шеңберінен шықпайды, яғни дәлелдеу
құқығының нормалары қылмыстық іс жүргізу құқығы нормаларының құрамдас
бөлігі болып табылады;
дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының мақсаттары
қылмыстық іс жүргізу құкығы мақсаттарының бір бөлігімен сәйкес келеді және
әрбір қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді және сот әділдігін жүзеге
асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
қылмыстық іс жүргізу құкығына негізделген дәлелдеу құқығы алғашқысы сияқты
құрылымдық тұрғыдан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді; аталған
бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу құқығындағыдай болып
келеді;
дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейге дейін дербес сипаты болады,
мұнын өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа ережелерді қалыптастыру
және қолда барды тереңдету процесіне дәлелдеу құқығының оң ықпал етуінің
негізі болып табылады;
дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу
құқығы нормаларының құрылымына сәйкес келеді, сонымен бірге дәлелдеу
құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі қылмыстық іс жүргізу құқығы
нормаларын кұрудың ерекшелігін керсетеді [30, 258 б.].
Сонымен, сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ
жылдық тәжірибесі құқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты,
сәйкессіздікті анықтайды. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы
осы проблемалардың теориялық және тәжірибелік аспектілерін дербес түрде
жетілдіру қажеттігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер
түптеп келгенде тұтастык және жүйелілікке тән дәлелдеу кұкығына айналды.
Ғылыми әдебиетте дәлелдеу теориясының мәні түрінде түсіндіріліп келді.
Дәлелдеу құқығының немесе дәлелдеме теориясының мәнін осылайша түсіну
негізіне біздің көзқарасымызша, КСРО-ның соғыстан кейінгі кезеңіндегі
іргелі еңбектердің бірінің авторы, академик А.Я. Вышинскийдің көзқарасы
алынған. Ол 1946 жылдың өзінде былай деп жазды: Дәлелдеме туралы ғылым
немесе дәлелдеу құқығының теориясы, жалпы көпшілік мақұлдағандай, бүкіл сот
құқығының басты, орталық теориясы болып табылады [31, 120 б.].
Бірқатар процессуалистер процессуалдық ғылымның осы бөлігіне айрықша
мән беретіндігі соншалық, бүкіл процесті дәлелдемелермен пайдалану өнеріне
әкеліп тірейді [32, 83 б.]. Тұтас алғанда қылмыстық іс жургізу құқығы мен
дәлелдеме теориясының арасында генетикалық байланыстың бар екендігін тани
отырып, А.Я. Вышинский сонымен бірге дәлелдеме теориясы мен дәлелдеу
қүқығының арасындағы айырмашылықты көрмеді, ол туралы оның дәлелдеу
құқығының теориясы деген термині сөзімізді растайды.
Дәлелдеу құқығының теориясы термині осы заманғы ғылымда дәлелдеме
теориясы мен дәлелдеу құқығы ұғымдарының араласуына жол бермейтін
біршама өзге мағынада қолданылады. Мәселе мынада, құқықтағы кез келген
бағыт фундаменталдық-теориялық және нормативтік-қолданбалы екі аспектінің
өзара байланысын көздейді. Сонымен, дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі
ретінде дәлелдеу құқығын бір мезгілде, бұрын айтылғанындай, екі аспект
түрінде қарауға болады: 1) дәлелдеу құқығының теориясы; 2) дәлелдеме
құқығының нормалар жиынтығы. Бірыңғай әдістемелік ерекшелігі бар мұндай
бөлу нормативті регламент түрінде көрінетін міндетті бөлігінен құқықтық
нұсқамалармен әрдайым сәйкес келе бермейтін қорытынды ережелердің жүйесінен
тұратын факультативті бөлігін ажыратуга мүмкіндік береді. Мұндай қарым-
қатынас фундаменталдық-теориялық бөлігінің анағұрлым кең ауқымды мазмұнына
байланысты заңды да. Міне, осы мағынада П.С. Элькиндтің: кеңестік
қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымының жалпы міндеттерінен дәлелдеу құқығы
теориясының (тақырыбының ерекшеліктерін айқындайтын) өзгеше міндеттері
бөлінуі мүмкін деп атап кеткен [33, 97 б.].
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудін мақсаты шындықты аныктау болып
табылады. Философиялық көзқарас бойынша шындық дегеніміз — танушы
субъектіні объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және
тәуелсіз оны тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыққа
қол жеткізу соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бұл мәселедегі
түсінбеушілік адамның тағдырында үлкен қателікке ұрындырады. Шындыққа қол
жеткізбеу салдарының көрнекі құралы ретінде гомель ісі мысал бола алады,
осы іс бойынша 1981 жылы тергеуші мен инспекторды саналы түрде өлтіргені
үшін бес кінәсіз адам сотталды. Екі жылдан кейін тап сол жерде тағы да
кісі өлімі болды. Бұл қарақшылыктың бәрін К. атты ағайынды үшеу және
олардың екі баласы жасаған болатын. Бұл адамдар жоғарыда аталған кісі
өлімдерінің арасында тағы да 11 қылмыс жасаған [34, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.