Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің жалпы құқықтық сипаттамасы
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілік туралы заңнаманың қалыптасу және дамуы: тарихи.құқықтық аспект
1.2 Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны
1.3 Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің объектілері мен субъектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРАРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ . ШАРУА (ФЕРМЕР) ҚОЖАЛЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Аграрлық кәсіпкерлер ретінде . шаруа (фермер) қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық жағдайы
2.2 Шаруа (фермер) қожалығының жер учаскесі мен өзге мүліктерге заттық құқықтары және оларды жүзеге асыру тәртібі мен ерекшеліктері
2.3 Шаруа фермер қожалығының аграрлық кәсіпкерлігін құқықтық реттеу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілік туралы заңнаманың қалыптасу және дамуы: тарихи.құқықтық аспект
1.2 Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің түсінігі және құқық жүйесіндегі алатын орны
1.3 Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің объектілері мен субъектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АГРАРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ . ШАРУА (ФЕРМЕР) ҚОЖАЛЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Аграрлық кәсіпкерлер ретінде . шаруа (фермер) қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық жағдайы
2.2 Шаруа (фермер) қожалығының жер учаскесі мен өзге мүліктерге заттық құқықтары және оларды жүзеге асыру тәртібі мен ерекшеліктері
2.3 Шаруа фермер қожалығының аграрлық кәсіпкерлігін құқықтық реттеу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар жағдайында аграрлық кәсіпкерлік субъектісі ретінде – шаруа фермер қожалығының құқықтық жағдайын жаңа көзқараспен зерделеуге бағытталған. Зерттеуде Қазақстан Республикасының аграрлық кәсіпкерлігі ел экономикасының негізгі құрамдас бөлігі ретінде анықталып, еліміздің тұрақты даму кезеңіне өту жолында оның дамуы мен жетілдірілуі қарастырылып, аграрлық кәсіпкерліктің ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері, объектілері мен субъектілері сараланып, осы саладағы заңнамалар зерделенді.
Сонымен қатар, тұрақты дамуға өту жағдайындағы шаруа фермер қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық жағдайы қарастырылып, оларға тиесілі жер учаскесі мен өзге мүліктеріне құқықтарды жүзеге асыру ерекшелектері мен мәртебесі анықталды. Нәтижесінде, шаруа фермер қожалығының ерекше құқық субъектісі екендігі ескеріле отырып, оның жүзеге асыратын аграрлық кәсіпкерлігін дамыту жолдары ұсынылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан нарықтық реформа бағдарламасында шаруа (фермер) қожалығының қалыптасып дамуына үлкен көңіл бөлінген. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибеде шаруа (фермер) қожалықтары аграрлық салада ең тиімді, әрі кең тараған шаруашылық жүргізуші нысан ретінде танылып отыр. Олар кәсіпкерлік үлгідегі экономикалық және құқықтық дербестік негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші шаруашылық ретінде де түсіндіріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі шаруа (фермер) қожалығының ұзақ уақыт бойы нақты, ортақ шешімін таппай келген оның кәсіпкерлік қызмет аясындағы азаматтық-құқықтық мәртебесіне аграрлық және азаматтық құқықтық заңдардың нормалары мен нақты экономикалық ахуалдарды ескере отырып құқықтық баға беру. Бұл орайда шаруа (фермер) қожалығының құқықтық жағдайын анықтап, оның қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңдарын терең зерттеп, қажет болған жағдайда тиісті толықтырулар мен өзгертулер енгізіп, әрі қарай жетілдіру шараларын жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тарапынан аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуына, оның қарқынды дамуына үлкен көңіл бөлініп отырғандығы баршаға мәлім. Ел басының жыл сайынғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында бұл мәселеге арнайы тоқталатындығы да бәрімізге белгілі. 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Президент: «Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті - азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да, біз тауарлы-сүт фирмаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау кешендерін ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық» деп атап көрсетті [1].
Сонымен қатар, тұрақты дамуға өту жағдайындағы шаруа фермер қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық жағдайы қарастырылып, оларға тиесілі жер учаскесі мен өзге мүліктеріне құқықтарды жүзеге асыру ерекшелектері мен мәртебесі анықталды. Нәтижесінде, шаруа фермер қожалығының ерекше құқық субъектісі екендігі ескеріле отырып, оның жүзеге асыратын аграрлық кәсіпкерлігін дамыту жолдары ұсынылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан нарықтық реформа бағдарламасында шаруа (фермер) қожалығының қалыптасып дамуына үлкен көңіл бөлінген. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибеде шаруа (фермер) қожалықтары аграрлық салада ең тиімді, әрі кең тараған шаруашылық жүргізуші нысан ретінде танылып отыр. Олар кәсіпкерлік үлгідегі экономикалық және құқықтық дербестік негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші шаруашылық ретінде де түсіндіріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі шаруа (фермер) қожалығының ұзақ уақыт бойы нақты, ортақ шешімін таппай келген оның кәсіпкерлік қызмет аясындағы азаматтық-құқықтық мәртебесіне аграрлық және азаматтық құқықтық заңдардың нормалары мен нақты экономикалық ахуалдарды ескере отырып құқықтық баға беру. Бұл орайда шаруа (фермер) қожалығының құқықтық жағдайын анықтап, оның қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңдарын терең зерттеп, қажет болған жағдайда тиісті толықтырулар мен өзгертулер енгізіп, әрі қарай жетілдіру шараларын жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тарапынан аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуына, оның қарқынды дамуына үлкен көңіл бөлініп отырғандығы баршаға мәлім. Ел басының жыл сайынғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында бұл мәселеге арнайы тоқталатындығы да бәрімізге белгілі. 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Президент: «Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті - азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да, біз тауарлы-сүт фирмаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау кешендерін ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық» деп атап көрсетті [1].
1 Назарбаев Н.Ә. Дағдарыстан жаңару мен дамуға: 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2009. - 6 наурыз.
2 Назарбаев Н.Ә. 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы// Егемен Қазақстан. - 2011. - 6 ақпан.
3 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 7 қазандағы №284-I, 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-III Заңдарымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен. – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 40 б.
4 Еркинбаева Л.К. Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: автореф. ... дис. д-ра. юрид. наук: 12.00.09. - Алматы, 2008. - 41 с.
5 Дүсіпов Е.Ш. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кәсіпкерлігін құқықтық қамтамасыз ету мәселелері: заң ғыл. докт. дис. автореф. ...: 12.00.06. - Алматы, 2010. - 46 б.
6 Жұмаділов Б.А. Шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу мәселелері: заң ғыл. канд. дис. автореф. ...: 12.00.06. - Алматы, 2006. - 26 б.
7 Джангабулова А.К. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кооперациясын құқықтық реттеу: заң ғыл. канд. дис. автореф. ...: 12.00.06 - Алматы, 2009. - 26 б.
8 Еренов А. Е. Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов. Алма-ата. 1960.
9 Погребной А. А. Правовое регулирование деятельности крестьянских (фермерских) хозяйств в условиях рынка: автореф. Дис. Докт. Юрид. Наук: 12.00.06 -М ., -1992. -53с.
10 Белоусов Р. Две крестьянские реформы: 1861 и 1907 годы. // Экономист, -М., -1992. №12. – с.73-81.
11 Леонтьев А. А. Крестьянское право. Систематическое изложение особенностей аконодательства о крестьянах. – 2-ое изд. – СПб.: изд-во юрид. Книжн. Магазины, 1914. – 364с.
12 Бошко В. И. К аграрному вопросу в России. Гражданское правоспособность крестьян в области земледелия. Киев, 1917г. -108с.
13 Кусаинова Л. А. Право землепользования крестьянских (фермерских) хозяйств в Республике Казахстан (историко- правовой анализ). –Акмола, 1998. -145с.
14 Аврех А. П. А. Столыпин и судьбы реформы в России // Комунист. -1991. -№1. с.39-53.
15 Чаянов А. В. Крестьянское хозяйство: Избранные труды. /А.А. Никонов, Л.И. Абалкин, В.И. Пошкус и др. –М.: Экономика. -1989. -492с.
16 Немчинов В. С. Сельскохозяйственная статистика с основами теории. –М, 1945.
17 Рахметов Е. Ш. Правовое положение крестьянских хозяйств. Дисс.канд. юрид. наук.12.00.06 –М.: -1993. -204с.
18 1920 жылы 6 қазанда қабылданған Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік Республикасы еңбекшілері құқықтарының Деклорациясы. // Казақ Автономномиялық Советтік Социалистік Республикасының Заңдар Жинағы (1920-1936ж). – Алма – ата, 1969ж. 28-29б.
19 Резолюция 3-го съезда Советов Киргизской АССР. Положение от 15 марта 1922 года о союзе «Кошчи». // Собрание законодательства Казахской Автономной Советской Социалистической Республики (1920-1936г). Алма – ата, -1969. с119.
20 Козыбаев М. К. Абылгожин Ж. Б. Алдажуманов К. С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. А, -1992.
21 История Казахской ССР. Т-2, Алма – ата, -1959.
22 1937 жылы 26 наурызда Кеңестердің Х Бүкілқазақтық төтенше съезінің Қаулысымен бекітілген Қазақ ССР Конституциясы. // Казақ ССР заңдарының Жинағы (1937-1968 жылдар). –Алма-ата, 1968. 8б.
23 1938 жылы 21 тамызда қабылданған ССРО-ның “Жекелеген шаруашылықтардың аттарына мемлекеттік салық туралы” Заңғы. // ССРО Жоғарғы Кеңесінің Ведомосы-1942, № 38.
24 1953 жылы 8 тамызда қабылданған “Ауылшаруашылық салығы туралы” Заңы. // ССРО Жоғарғы Кеңесінің Водомосы -1953, № 9.
25 1978 жылы 20 сәуірде ҚазССР Жоғарғы Кеңесінің Деклорациясымен қабылданған “ҚазССР-нің Конституциясы”. //Казақ ССР заңдарының Жинағы ( 1938-1981жылдар). –Алма-ата, 1981.7-8б.
26 Индивидуальная трудовая деятельность: сборник нормативных актов. –М, 1987.
27 “О Кооперации в СССР” //Ведомости Верховного Совета СССР. -1988, №22.
28 Романкова И. В. Проблемы правового регулирования предпринимательство граждан в Республике Казахстан. Учебное пособие. –Алматы: Университет «Туран», 1997. -208с.
29 Қазақ ССР-нің 11-ші желтоқсан 1990-шы жылы қабылданған «Қазақ ССР-де шаруашылық қызметтің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы» Заңы. –Алма-ата, 1990.
30 Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы» Заңы. -Алматы; 4 шілде 1992.
31 1990 жылы 3 желтоқсанда қабылданғанҚазақ ССР-і Министрлер кабинетінің “Шаруа (фермер) қожалықтарын қолдау және дамыту туралы” Бағдарламасы. // Казахстан Республикасының нарықтық экономика мәселесіне байланысты заңдарының, нормативтік актілері мен жарлықтарының Жинағы. -А; 1992.
32 Еркінбаева Л. Қ. Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу. Оқу құралы. –Алматы, «Баспа», 2000. -44б.
33 Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылығы Министрлігінің 1991-1995 жылдар кезеңіне берген есептік мәліметі. –Алматы, 1995.
34 Қазақстан Республикасының 31-ші наурыз 1998-ші жылы қабылданған «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңы (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы: ЮРИСТ, құқықтық анықтама жүйесі. -2005.
35 Гражданский Кодекс Российской Федерации. Ч.1. Научно-практический комментарий. /отв. ред. Т. Е. Абова, А. Ю. Кабылкин, В.Л.Мозолин. –М.: «Бек» 1996, -683с.
36 Погребной А. А. Организационно-правовые вопросы создания крестьянских хозяйств. // Советское государство и право. –М.: 1992.
37 Устюкова В. В. Правосубъектность крестьянского хозяйства. // Советское государство и право. –М.: Наука, -1992. № 1. с. 54-61.
38 Қазақстан Республикасының 19-шы маусым 1997-ші жылы қабылданған «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. -Алматы; «Жеті жарғы», 1998.
39 Братусь С. Н. Субъекты гражданского права. –М.: Госюриздат, 1950. -368 с. Кечекян С. Ф. Правоотношение в социалистическом обществе. –М.: Изд-во АН СССР, 1958, -187 с. Толстой Ю. К. К теории правоотношений. –Л.: Изд-во Ленин. Ун-та, 1959. -87 с.
40 Башмаков Г.С. О субъектах предпринимательской деятельности в сельском хозяйстве (материалы круглого стола). // Государство и право. -1997, №4.
41 Ойгензихт В.А. Проблемы риска в гражданском праве. Часть общая. –Душанбе, -1972.
42 Грабовый П.Г. и др. Риски в современном бизнесе. –М., -1994.
43 Басин Ю.Г. Фурсов В.Т. Основы бизнеса и предпринимательства в условиях рыночной экономики Казахстана. –Алма –ата, 1992.
44 Жұмаділов Б.А. ҚР шаруа (фермер) қожалықтары дамуының кейбір құқықтық мәселелері // ҚаэҰУ Хабаршысы. Заң сериясы. - 2004. - №3 (16). - 70-78 бб.
45 Омарбакиев Л., Момынбаев Ж. Эффективность развития аграрного сектора по программе «Аул» в 2003-2005 годах и повышение его конкурентноспособности // Аль-Пари. – 2006. - №1. - С. 63-65
46 Еркінбаева Л.Қ. Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу: оқу құралы. – Алматы: Баспа, 2000. – 44 б.
47 Молдабекова А. Аграрная реформа: приоритеты формирования и дальнейшего развития, финансирования и дальнейшего и развития, финансирования и становления рынка в сельском хозяйстве Казахстана // Финансы Кредиты. - 2005. - №12. - С. 21-28.
48 Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан: учебное пособие. –Алматы: Университет «Туран», 1997. – 208 с.
49 Жетписбаев Б.А. Аграрное право РК. Алматы: Дәнекер, 2000. - 212 с.
50 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері) – Алматы, ЮРИСТ, 2007. – 292 б.
51 Қазақстан Республикасының 06 қаңтар 2006 жылғы Жеке кәсіпкерлік туралы заңы // Парагарф ақпапарттық жүйесі 2011 жыл.
52 Еркинбаева Л.К. Правовые проблемы государственного регулирования сельского хозяйства в условиях рыночных отношений // Вестник КазГУ. Серия юридическая. – 2001. - № 2 (19). – С. 81-85.
53 Амирханова И.В. Гражданско-правовое обеспечение интересов предпринимателей: дис. ... д-ра юрид. наук: 12.00.03., 12.00.06. – Алматы, 200. – 355 с.
54 Амирханова И.В. Проблемы определения предпринимательской правосубъектности граждан по законодательству РК // Тура би. - 2002. - № 5. – С. 85-92.
55 Гражданское законодательство России Часть / Сост. В.С. Анохин и др. Воронеж, 1995. - 650 с.
56 Закон РУ от 30 апреля 1998 г. О фермерском хозяйстве //Законодательство о предпринимательстве в Республики Узбекистан. - Ташкент, 1999. – 125 с.
57 Волков Г.А. Крестьянское хозяйство как субъект земельных правоотношений (историко-правовой аспект). –М., 1993.
58 Веденин Н.Н. Приватизация и реорганизация предприятий АПК (правовые аспекты). // Государство и право. -1993, №4. -с.57-84.
59 Басин Ю.Г. Вестник КазГУ. №2. -1994.
60 Амирханова И.В. Проблемы правового обеспечения индивидуального аграрного предпринимательства //Заң және заман. - 2005. -№6. – С. 27.
61 Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасының 31 қаңтар 2006 жылы қабылданған Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы // Егемен Қазақстан. - 2006. - 7 ақпан.
62 Романкова В.А. Некоторые аспекты правового обеспечения деятельности индивидуальных предпринимателей. // Гражданско-правовое обеспечение экономических реформ: комментарий действующего законодательства Республики Казахстан. (сборник научных статьей). КазГНУ им. Аль-Фараби. -Алматы, 2001, с.251-257.
63 Обзор законодательства западных стран. см, Кулагин М.И. Предпринимательство и право: опыт запада. –М., -1992.
64 Амирханова И.В., Коваленко Е.Ю. Развитие гражданского законодательства в РК: Проблемы и перспективы. Заңгер, 2008.- №4. - С 75-77.
65 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран. Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы / Учебное пособие. Под. ред. В.К. Кугинского, М.И. Кулагина, -М.: Изд-во УДН, -1986.
66 Григоренко С. Проблемы гражданско-правового статуса индивидуального предпринимателя. // Хозяйство и право. –М., 1999, с.26.
67 Қазақстан Республикасы «Еңбек туралы» Кодексінің // Егемен Қазақстан газеті. 31.07.2005. 16-бет.
68 Гражданское право. Часть 2.Учебник. / Под. ред. Ю.П. Толстого, А.П. Сергеева. –М.: «ПРОСПЕКТ», 1997. -784 с.
69 Скачкова Г.С. Особенности регулирования труда лиц, работающих по трудовому договору в крестьянском (фермерском) хозяйстве. // Государство и право. –М.: -2003, №12. с.38-46.
70 Жаркенова С. Проблемы правового регулирования труда наемных работников простого товарищество, созданного фермерами. // Фемида, №10. 2000. с.57.
71 Калужный С.А. Правовое регулирование наемного труда в фермерских хозяйствах. // Организационно-правовые проблемы фермерства. –Уфа, 1994. 190 с.
72 Қазақстан Республикасының «Жер кодексі». -Алматы: Юрист, 20 шілде 2003 жыл, -107 бет.
73 Рахметов Е.Ш. Правовое положение крестьянских хозяйств: дис. канд. юрид. наук: 12.00.06. – М., 1993. – 204 с.
74 Күрішбаев А. Ұйымдаспай ұтпайтын болдық // Егемен Қазақстан. – 2009. - 31 шілде.
75 Иоффе О.С. Советское гражданское право. – М.: Юридическая литература, 1967. - 494 с.
76 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права (по изданию 1907 г). – М., 1995. – 556 с.
77 Козырь М.И. Понятие и организационно-правовые формы аграрно-промышленных объединений. Правовое положение аграрно-промышленных предприятий и объединений. – Кишинев: Штиинца, 1974. - С. 102.
78 Чубуков Г.В. Погребной А.А. Крестьянин - фермер, хозяин и собственник (правовые аспекты) // Государство и право. - 1992. - №4. - С. 33-42.
79 Устюкова В.В. Закон РСФСР «О крестьянском (фермерском) хозяйстве». Земельные и имущественные правоотношения в крестьянском хозяйстве. Комментарии разделов 3 и 4 статьей 26 и 27 // Хозяйство и право. –1991. - №11. - С. 28-40.
80 Маркс К. Энгельс Ф. Анти-Дюринг // Соч. – М., 1956. - Т.42. - С. 103.
81 Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений: Автореф. дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 21 с.
82 Мұстафаев С. Т. Жерді тұрақты пайдаланушылардың жерді қорғау мен оны басқару құқықтарына ие болу негіздері // Заң және заман. – 2006. - №10. 37-40 бб.
83 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран: Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы: Учеб. пособие / Под ред. В.К. Пучинского, М.И. Кулагина. - М.: Изд-во УДН, 1986. – 336 с.
84 Григоренко С. Индивидуальный предприниматель как субъект права общей собственности // Хозяйство и право. - 2000. - №7. – С. 3-14.
85 Устюкова В.В. Закон РСФСР «О крестьянском (фермерском) хозяйстве». Земельные и имущественные правоотношения в крестьянском хозяйстве. Комментарии разделов 3 и 4 статьей 26 и 27 // Хозяйство и право. –1991. - №11. - С. 28-40.
86 Чубуков Г.В. Погребной А.А. Крестьянин - фермер, хозяин и собственник (правовые аспекты) // Государство и право. - 1992. - №6. - С. 33-42.
87 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий (постатейный): В двух книгах. 1 / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы, 2006. – 712 с.
88 Иконицкая И.А. Краснов Н.И. Павлова Э.И. Самончик О.А. Фомина Л.П. Договоры в сфере земельных отношений в сельском хозяйстве // Государство и право. – 2000. - №7. – С .29-41.
89 Брагинский М.И. Витрянский В.В. Договорное право: общие положения. – М., 1998. - 682 с.
90 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының заңдары бойынша жер төлемдері. Юрист баспасы, Адматы. – 2008.- 163 б.
91 Черноморец А.Е. Право собственности на имущество крестьянского хозяйства // Государство и право. - 1993. - №1. – С. 54-62.
92 Диденко А.Г. Ипотека // Предприниматель и право. - 2002. - № 12. – С. 10-14.
93 Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Гражданское право: учебник для вузов. (Академический курс). - Алматы, 2000. – 704 с.
94 Кудрявцева Т.Ю. О субъектах предпринимательской деятельности в сельском хозяйстве // Государство и право. - 1997. - №5. - С. 51-69.
95 Гражданское право: Учебник / Под ред. Ю.П. Толстого, А.П. Сергеева. – М.: ПРОСПЕКТ, 1997. - 784 с.
96 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: Жеті жарғы, 2000.- 800 с.
2 Назарбаев Н.Ә. 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы// Егемен Қазақстан. - 2011. - 6 ақпан.
3 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 7 қазандағы №284-I, 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-III Заңдарымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен. – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 40 б.
4 Еркинбаева Л.К. Аграрные правоотношения в Республике Казахстан: автореф. ... дис. д-ра. юрид. наук: 12.00.09. - Алматы, 2008. - 41 с.
5 Дүсіпов Е.Ш. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кәсіпкерлігін құқықтық қамтамасыз ету мәселелері: заң ғыл. докт. дис. автореф. ...: 12.00.06. - Алматы, 2010. - 46 б.
6 Жұмаділов Б.А. Шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу мәселелері: заң ғыл. канд. дис. автореф. ...: 12.00.06. - Алматы, 2006. - 26 б.
7 Джангабулова А.К. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кооперациясын құқықтық реттеу: заң ғыл. канд. дис. автореф. ...: 12.00.06 - Алматы, 2009. - 26 б.
8 Еренов А. Е. Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов. Алма-ата. 1960.
9 Погребной А. А. Правовое регулирование деятельности крестьянских (фермерских) хозяйств в условиях рынка: автореф. Дис. Докт. Юрид. Наук: 12.00.06 -М ., -1992. -53с.
10 Белоусов Р. Две крестьянские реформы: 1861 и 1907 годы. // Экономист, -М., -1992. №12. – с.73-81.
11 Леонтьев А. А. Крестьянское право. Систематическое изложение особенностей аконодательства о крестьянах. – 2-ое изд. – СПб.: изд-во юрид. Книжн. Магазины, 1914. – 364с.
12 Бошко В. И. К аграрному вопросу в России. Гражданское правоспособность крестьян в области земледелия. Киев, 1917г. -108с.
13 Кусаинова Л. А. Право землепользования крестьянских (фермерских) хозяйств в Республике Казахстан (историко- правовой анализ). –Акмола, 1998. -145с.
14 Аврех А. П. А. Столыпин и судьбы реформы в России // Комунист. -1991. -№1. с.39-53.
15 Чаянов А. В. Крестьянское хозяйство: Избранные труды. /А.А. Никонов, Л.И. Абалкин, В.И. Пошкус и др. –М.: Экономика. -1989. -492с.
16 Немчинов В. С. Сельскохозяйственная статистика с основами теории. –М, 1945.
17 Рахметов Е. Ш. Правовое положение крестьянских хозяйств. Дисс.канд. юрид. наук.12.00.06 –М.: -1993. -204с.
18 1920 жылы 6 қазанда қабылданған Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік Республикасы еңбекшілері құқықтарының Деклорациясы. // Казақ Автономномиялық Советтік Социалистік Республикасының Заңдар Жинағы (1920-1936ж). – Алма – ата, 1969ж. 28-29б.
19 Резолюция 3-го съезда Советов Киргизской АССР. Положение от 15 марта 1922 года о союзе «Кошчи». // Собрание законодательства Казахской Автономной Советской Социалистической Республики (1920-1936г). Алма – ата, -1969. с119.
20 Козыбаев М. К. Абылгожин Ж. Б. Алдажуманов К. С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. А, -1992.
21 История Казахской ССР. Т-2, Алма – ата, -1959.
22 1937 жылы 26 наурызда Кеңестердің Х Бүкілқазақтық төтенше съезінің Қаулысымен бекітілген Қазақ ССР Конституциясы. // Казақ ССР заңдарының Жинағы (1937-1968 жылдар). –Алма-ата, 1968. 8б.
23 1938 жылы 21 тамызда қабылданған ССРО-ның “Жекелеген шаруашылықтардың аттарына мемлекеттік салық туралы” Заңғы. // ССРО Жоғарғы Кеңесінің Ведомосы-1942, № 38.
24 1953 жылы 8 тамызда қабылданған “Ауылшаруашылық салығы туралы” Заңы. // ССРО Жоғарғы Кеңесінің Водомосы -1953, № 9.
25 1978 жылы 20 сәуірде ҚазССР Жоғарғы Кеңесінің Деклорациясымен қабылданған “ҚазССР-нің Конституциясы”. //Казақ ССР заңдарының Жинағы ( 1938-1981жылдар). –Алма-ата, 1981.7-8б.
26 Индивидуальная трудовая деятельность: сборник нормативных актов. –М, 1987.
27 “О Кооперации в СССР” //Ведомости Верховного Совета СССР. -1988, №22.
28 Романкова И. В. Проблемы правового регулирования предпринимательство граждан в Республике Казахстан. Учебное пособие. –Алматы: Университет «Туран», 1997. -208с.
29 Қазақ ССР-нің 11-ші желтоқсан 1990-шы жылы қабылданған «Қазақ ССР-де шаруашылық қызметтің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы» Заңы. –Алма-ата, 1990.
30 Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы» Заңы. -Алматы; 4 шілде 1992.
31 1990 жылы 3 желтоқсанда қабылданғанҚазақ ССР-і Министрлер кабинетінің “Шаруа (фермер) қожалықтарын қолдау және дамыту туралы” Бағдарламасы. // Казахстан Республикасының нарықтық экономика мәселесіне байланысты заңдарының, нормативтік актілері мен жарлықтарының Жинағы. -А; 1992.
32 Еркінбаева Л. Қ. Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу. Оқу құралы. –Алматы, «Баспа», 2000. -44б.
33 Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылығы Министрлігінің 1991-1995 жылдар кезеңіне берген есептік мәліметі. –Алматы, 1995.
34 Қазақстан Республикасының 31-ші наурыз 1998-ші жылы қабылданған «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңы (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы: ЮРИСТ, құқықтық анықтама жүйесі. -2005.
35 Гражданский Кодекс Российской Федерации. Ч.1. Научно-практический комментарий. /отв. ред. Т. Е. Абова, А. Ю. Кабылкин, В.Л.Мозолин. –М.: «Бек» 1996, -683с.
36 Погребной А. А. Организационно-правовые вопросы создания крестьянских хозяйств. // Советское государство и право. –М.: 1992.
37 Устюкова В. В. Правосубъектность крестьянского хозяйства. // Советское государство и право. –М.: Наука, -1992. № 1. с. 54-61.
38 Қазақстан Республикасының 19-шы маусым 1997-ші жылы қабылданған «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. -Алматы; «Жеті жарғы», 1998.
39 Братусь С. Н. Субъекты гражданского права. –М.: Госюриздат, 1950. -368 с. Кечекян С. Ф. Правоотношение в социалистическом обществе. –М.: Изд-во АН СССР, 1958, -187 с. Толстой Ю. К. К теории правоотношений. –Л.: Изд-во Ленин. Ун-та, 1959. -87 с.
40 Башмаков Г.С. О субъектах предпринимательской деятельности в сельском хозяйстве (материалы круглого стола). // Государство и право. -1997, №4.
41 Ойгензихт В.А. Проблемы риска в гражданском праве. Часть общая. –Душанбе, -1972.
42 Грабовый П.Г. и др. Риски в современном бизнесе. –М., -1994.
43 Басин Ю.Г. Фурсов В.Т. Основы бизнеса и предпринимательства в условиях рыночной экономики Казахстана. –Алма –ата, 1992.
44 Жұмаділов Б.А. ҚР шаруа (фермер) қожалықтары дамуының кейбір құқықтық мәселелері // ҚаэҰУ Хабаршысы. Заң сериясы. - 2004. - №3 (16). - 70-78 бб.
45 Омарбакиев Л., Момынбаев Ж. Эффективность развития аграрного сектора по программе «Аул» в 2003-2005 годах и повышение его конкурентноспособности // Аль-Пари. – 2006. - №1. - С. 63-65
46 Еркінбаева Л.Қ. Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу: оқу құралы. – Алматы: Баспа, 2000. – 44 б.
47 Молдабекова А. Аграрная реформа: приоритеты формирования и дальнейшего развития, финансирования и дальнейшего и развития, финансирования и становления рынка в сельском хозяйстве Казахстана // Финансы Кредиты. - 2005. - №12. - С. 21-28.
48 Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан: учебное пособие. –Алматы: Университет «Туран», 1997. – 208 с.
49 Жетписбаев Б.А. Аграрное право РК. Алматы: Дәнекер, 2000. - 212 с.
50 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері) – Алматы, ЮРИСТ, 2007. – 292 б.
51 Қазақстан Республикасының 06 қаңтар 2006 жылғы Жеке кәсіпкерлік туралы заңы // Парагарф ақпапарттық жүйесі 2011 жыл.
52 Еркинбаева Л.К. Правовые проблемы государственного регулирования сельского хозяйства в условиях рыночных отношений // Вестник КазГУ. Серия юридическая. – 2001. - № 2 (19). – С. 81-85.
53 Амирханова И.В. Гражданско-правовое обеспечение интересов предпринимателей: дис. ... д-ра юрид. наук: 12.00.03., 12.00.06. – Алматы, 200. – 355 с.
54 Амирханова И.В. Проблемы определения предпринимательской правосубъектности граждан по законодательству РК // Тура би. - 2002. - № 5. – С. 85-92.
55 Гражданское законодательство России Часть / Сост. В.С. Анохин и др. Воронеж, 1995. - 650 с.
56 Закон РУ от 30 апреля 1998 г. О фермерском хозяйстве //Законодательство о предпринимательстве в Республики Узбекистан. - Ташкент, 1999. – 125 с.
57 Волков Г.А. Крестьянское хозяйство как субъект земельных правоотношений (историко-правовой аспект). –М., 1993.
58 Веденин Н.Н. Приватизация и реорганизация предприятий АПК (правовые аспекты). // Государство и право. -1993, №4. -с.57-84.
59 Басин Ю.Г. Вестник КазГУ. №2. -1994.
60 Амирханова И.В. Проблемы правового обеспечения индивидуального аграрного предпринимательства //Заң және заман. - 2005. -№6. – С. 27.
61 Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасының 31 қаңтар 2006 жылы қабылданған Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы // Егемен Қазақстан. - 2006. - 7 ақпан.
62 Романкова В.А. Некоторые аспекты правового обеспечения деятельности индивидуальных предпринимателей. // Гражданско-правовое обеспечение экономических реформ: комментарий действующего законодательства Республики Казахстан. (сборник научных статьей). КазГНУ им. Аль-Фараби. -Алматы, 2001, с.251-257.
63 Обзор законодательства западных стран. см, Кулагин М.И. Предпринимательство и право: опыт запада. –М., -1992.
64 Амирханова И.В., Коваленко Е.Ю. Развитие гражданского законодательства в РК: Проблемы и перспективы. Заңгер, 2008.- №4. - С 75-77.
65 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран. Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы / Учебное пособие. Под. ред. В.К. Кугинского, М.И. Кулагина, -М.: Изд-во УДН, -1986.
66 Григоренко С. Проблемы гражданско-правового статуса индивидуального предпринимателя. // Хозяйство и право. –М., 1999, с.26.
67 Қазақстан Республикасы «Еңбек туралы» Кодексінің // Егемен Қазақстан газеті. 31.07.2005. 16-бет.
68 Гражданское право. Часть 2.Учебник. / Под. ред. Ю.П. Толстого, А.П. Сергеева. –М.: «ПРОСПЕКТ», 1997. -784 с.
69 Скачкова Г.С. Особенности регулирования труда лиц, работающих по трудовому договору в крестьянском (фермерском) хозяйстве. // Государство и право. –М.: -2003, №12. с.38-46.
70 Жаркенова С. Проблемы правового регулирования труда наемных работников простого товарищество, созданного фермерами. // Фемида, №10. 2000. с.57.
71 Калужный С.А. Правовое регулирование наемного труда в фермерских хозяйствах. // Организационно-правовые проблемы фермерства. –Уфа, 1994. 190 с.
72 Қазақстан Республикасының «Жер кодексі». -Алматы: Юрист, 20 шілде 2003 жыл, -107 бет.
73 Рахметов Е.Ш. Правовое положение крестьянских хозяйств: дис. канд. юрид. наук: 12.00.06. – М., 1993. – 204 с.
74 Күрішбаев А. Ұйымдаспай ұтпайтын болдық // Егемен Қазақстан. – 2009. - 31 шілде.
75 Иоффе О.С. Советское гражданское право. – М.: Юридическая литература, 1967. - 494 с.
76 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права (по изданию 1907 г). – М., 1995. – 556 с.
77 Козырь М.И. Понятие и организационно-правовые формы аграрно-промышленных объединений. Правовое положение аграрно-промышленных предприятий и объединений. – Кишинев: Штиинца, 1974. - С. 102.
78 Чубуков Г.В. Погребной А.А. Крестьянин - фермер, хозяин и собственник (правовые аспекты) // Государство и право. - 1992. - №4. - С. 33-42.
79 Устюкова В.В. Закон РСФСР «О крестьянском (фермерском) хозяйстве». Земельные и имущественные правоотношения в крестьянском хозяйстве. Комментарии разделов 3 и 4 статьей 26 и 27 // Хозяйство и право. –1991. - №11. - С. 28-40.
80 Маркс К. Энгельс Ф. Анти-Дюринг // Соч. – М., 1956. - Т.42. - С. 103.
81 Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений: Автореф. дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 21 с.
82 Мұстафаев С. Т. Жерді тұрақты пайдаланушылардың жерді қорғау мен оны басқару құқықтарына ие болу негіздері // Заң және заман. – 2006. - №10. 37-40 бб.
83 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран: Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы: Учеб. пособие / Под ред. В.К. Пучинского, М.И. Кулагина. - М.: Изд-во УДН, 1986. – 336 с.
84 Григоренко С. Индивидуальный предприниматель как субъект права общей собственности // Хозяйство и право. - 2000. - №7. – С. 3-14.
85 Устюкова В.В. Закон РСФСР «О крестьянском (фермерском) хозяйстве». Земельные и имущественные правоотношения в крестьянском хозяйстве. Комментарии разделов 3 и 4 статьей 26 и 27 // Хозяйство и право. –1991. - №11. - С. 28-40.
86 Чубуков Г.В. Погребной А.А. Крестьянин - фермер, хозяин и собственник (правовые аспекты) // Государство и право. - 1992. - №6. - С. 33-42.
87 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий (постатейный): В двух книгах. 1 / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы, 2006. – 712 с.
88 Иконицкая И.А. Краснов Н.И. Павлова Э.И. Самончик О.А. Фомина Л.П. Договоры в сфере земельных отношений в сельском хозяйстве // Государство и право. – 2000. - №7. – С .29-41.
89 Брагинский М.И. Витрянский В.В. Договорное право: общие положения. – М., 1998. - 682 с.
90 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының заңдары бойынша жер төлемдері. Юрист баспасы, Адматы. – 2008.- 163 б.
91 Черноморец А.Е. Право собственности на имущество крестьянского хозяйства // Государство и право. - 1993. - №1. – С. 54-62.
92 Диденко А.Г. Ипотека // Предприниматель и право. - 2002. - № 12. – С. 10-14.
93 Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Гражданское право: учебник для вузов. (Академический курс). - Алматы, 2000. – 704 с.
94 Кудрявцева Т.Ю. О субъектах предпринимательской деятельности в сельском хозяйстве // Государство и право. - 1997. - №5. - С. 51-69.
95 Гражданское право: Учебник / Под ред. Ю.П. Толстого, А.П. Сергеева. – М.: ПРОСПЕКТ, 1997. - 784 с.
96 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы: Жеті жарғы, 2000.- 800 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 126 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 126 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу Қазақстан
Республикасының нарықтық қатынастар жағдайында аграрлық кәсіпкерлік
субъектісі ретінде – шаруа фермер қожалығының құқықтық жағдайын жаңа
көзқараспен зерделеуге бағытталған. Зерттеуде Қазақстан Республикасының
аграрлық кәсіпкерлігі ел экономикасының негізгі құрамдас бөлігі ретінде
анықталып, еліміздің тұрақты даму кезеңіне өту жолында оның дамуы мен
жетілдірілуі қарастырылып, аграрлық кәсіпкерліктің ерекшеліктері,
артықшылықтары мен кемшіліктері, объектілері мен субъектілері сараланып,
осы саладағы заңнамалар зерделенді.
Сонымен қатар, тұрақты дамуға өту жағдайындағы шаруа фермер
қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық жағдайы қарастырылып, оларға
тиесілі жер учаскесі мен өзге мүліктеріне құқықтарды жүзеге асыру
ерекшелектері мен мәртебесі анықталды. Нәтижесінде, шаруа фермер
қожалығының ерекше құқық субъектісі екендігі ескеріле отырып, оның жүзеге
асыратын аграрлық кәсіпкерлігін дамыту жолдары ұсынылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан
нарықтық реформа бағдарламасында шаруа (фермер) қожалығының қалыптасып
дамуына үлкен көңіл бөлінген. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибеде шаруа
(фермер) қожалықтары аграрлық салада ең тиімді, әрі кең тараған шаруашылық
жүргізуші нысан ретінде танылып отыр. Олар кәсіпкерлік үлгідегі
экономикалық және құқықтық дербестік негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіруші шаруашылық ретінде де түсіндіріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі шаруа (фермер) қожалығының ұзақ уақыт
бойы нақты, ортақ шешімін таппай келген оның кәсіпкерлік қызмет аясындағы
азаматтық-құқықтық мәртебесіне аграрлық және азаматтық құқықтық заңдардың
нормалары мен нақты экономикалық ахуалдарды ескере отырып құқықтық баға
беру. Бұл орайда шаруа (фермер) қожалығының құқықтық жағдайын анықтап, оның
қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңдарын терең зерттеп, қажет
болған жағдайда тиісті толықтырулар мен өзгертулер енгізіп, әрі қарай
жетілдіру шараларын жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тарапынан
аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуына, оның қарқынды дамуына үлкен көңіл
бөлініп отырғандығы баршаға мәлім. Ел басының жыл сайынғы Қазақстан халқына
арналған Жолдауында бұл мәселеге арнайы тоқталатындығы да бәрімізге
белгілі. 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Президент:
Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында
біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті - азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз.
Сондықтан да, біз тауарлы-сүт фирмаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау
кешендерін ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-
көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау
жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта
өңдеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта
өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі
инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық деп
атап көрсетті [1].
Ал 2011 жылдың 28 қаңтарындағы жолдауында бүгінде ұлттық
дәулетіміздің үштен бір бөлігі шағын және орта бизнестен құралады. Ауыл
шаруашылығы саласы да дамып келеді деп атап айтты. Сонымен қатар,
ауылшаруашылық кәсіпкерлігі саласында ұқсасы жоқ жоба мал шаруашылығын
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп, 130 миллиард тенге несие
берілетіндігіне халық назарын ерекше аударды [2].
Қазақстан Республикасында атқарылып жатқан нарықтық экономика
жағдайынан тұрақты дамуға негізделген құқықтық реформа бағдарламасы
ауылшаруашылығы кәсіпкерлігінің жетілуіне негіз болды.
Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибеде ауылшаруашылық кәсіпкерлігі аграрлық
салада да ең тиімді, әрі кең тараған жетекші сала ретінде танылып келеді.
Олар кәсіпкерлік үлгідегі экономикалық белсенділік пен құқықтық дербестік
негізінде ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші шаруашылық ретінде
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерлік тек қана жер
заңнамаларымен, агроөндірісітік кешен саласындағы немесе кәсіпкерлік туралы
заңнамалармен ғана реттеліп қоятын құбылыс емес, ол кешенді, әр саланың
сәйкес заңнамасын қолдануды талап ететін қалыптасқан қоғамдық қатынастардың
бір тобын құрайды. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кәсіпкерлігі
нормативтік құқықтық актілер мен заң әдебиеттерінде оң шешімін таппай
келген мәселелердің бірі болғандықтан, оған жер, аграрлық және азаматтық-
құқықтық заңдардың нормаларының ерекшеліктерімен қатар, нақты экономикалық
ахуалдарды ескере отырып, құқықтық баға беру қажет. Сол себептен,
ауылшаруашылығы кәсіпкерлігінің құқықтық табиғатын анықтау арқылы, оның
қызметін реттейтін заңдарды терең зерттеп, тиісті өзгерістер мен
толықтырулар енгізіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын іздестіру керек.
Ауылшаруашылық өнеркәсіп кешенінде туындайтын құқықтық қатынастарды
аграрлық және жер құқығы салаларының нормалары реттейтін болса, ондағы
кәсіпкерлік қызметті азаматтық, кәсіпкерлік құқық салалары қарастырылады.
Сондықтан, ауыл шаруашылық кәсіпкерлігін зерттеу - кешенді-құқықтық талдау
қатарына жатқызылады.
Зерттеу жұмысында ауылшаруашылығы кәсіпкерлігіне мемлекет тарапынан
жаңаша көзқарас орнығуы және ауылшаруашылық тауар өндірушілерге байланысты
мән-жайлардан туындайтын сан-сапа жөніндегі мәселелер түбегейлі
қарастырылып, сындарлы ғылыми тұжырымдар жасалған.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін дербес мемлекет ретінде
орнығып, оның адамзат экономикасына тірек болатын ауылшаруашылық өнімдерін
өндіру мен ұқсату, сондай-ақ ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер мен
кәсіпкерлер арасында туындайтын қатынастарды реттейтін барша құқық
актілеріне саралау жүргізіліп, оларды жетілдіру қажеттілігі негізделіп
отыр.
1995 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-
бабының 4-тармағында адам мен азаматтың мемлекетпен танылған келесідей
негізгі әлеуметтік-экономикалық құқықтарды анықталған болатын. Оған сәйкес
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы [3, 9 б.].
Еліміздегі ауылшаруашылық өндірісінің дамуы нарықтық экономика
жағдайында кәсіпкерлік қызметпен тікелей байланысты болғандықтан, нарықтық
қатынас шеңберінде қалыптасып отырған агроқұрылымдар мәселесін де жан-жақты
зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Олардың даму бағытын, деңгейін,
мәселелерін анықтау арқылы барынша жетілдіру және ұйымдастырушылық-құқықтық
механизмін талдауды талап етеді.
Сол себептен, таңдап алынған диссертациялық зерттеудің тақырыбының
өзектілігі, осы айтылған тұжырымдардың нәтижесінде ешқандай күмән
тудырмайды.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қазақстан Республикасында шаруа фермер
қожалығының құқықтық жағдайын қарастырған біршама еңбектер бар. Ал ұсынылып
отырған бұл жұмыс, шаруа фермер қожалығын аграрлық кәсіпкерлік субъектісі
ретінде қарастырып, бұл субъектіні өзге қырынан құқықтық мәртебесін
зерделеп отыр. Сондықтан, бұл зерттеу жұмысы қазіргі таңда нарықтық
экономиканы нығайту жағдайындағы шаруа фермер қожалығының аграрлық
кәсіпкерлік қызметін жетілдіру жөніндегі ғылыми ізденістер мен зерттеулерге
негізделіп жазылған жұмыс болып табылады.
Бүгінде Қазақстанда аграрлық және жер құқығы ғылымының өзіндік мектебі
қалыптасқан және оған өзіндік үлес қосқан ғалым заңгерлердің іргелі
еңбектері мен зерттеулерін ерекше атап өтуге болады. Егеменді еліміздің
жер құқығы ғылымының негізін қалап, оны нарық заңдылықтарына сәйкес
жетілдіру жолдарын зерттеуде ғалым-заңгерлер Б.Ж. Әбдірайымның, И.В.
Архиповтың, Ә.Е. Бектұргановтың, Ә.Е. Ереновтың, Н.Б. Мұхитдиновтың, Ә.С.
Стамкуловтың, Ж.Х. Қосановтың, А.Х. Хаджиевтың, Е.Ш. Дусиповтың еңбектерін
мақтанышпен айтуға болады. Аграрлық қатынастарды құқықтық реттеуді
жетілдіру мен аграрлық кәсіпкерлікті құқықтық қамтамасыз етудің теориялық
және тәжірибелік мәселелерін зерттеу К.А. Шайбековтың, И.В. Амирханованың,
Л.Қ. Еркінбаеваның және Б.А. Жетпісбаевтың еңбектерінде бастау алып,
зерттелсе, қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдаланудың концептуалды
құқықтық негізі С.Б. Байсаловтың, Д.Л. Байдельдиновтың, Н.С. Байымбетовтың
ғылыми еңбектерінде зерделенген. Нарықтық экономиканың қалыптасып дамуы
жағдайындағы аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің құқықтық аспектілері
М.К. Жүсіпбековамен зерттелсе, Г.Г. Нұрахметованың, Б.Р. Әлімжановтың, Б.Б.
Бегалиевтың, А.Д. Дюсюпованың ауыл шаруашылығына арналған жерлерді
пайдалануды құқықтық реттеу және жер нарығы аясындағы еңбектері елеулі
орынға ие.
Аграрлық құқық ғылымның дамуына үлкен үлес қосқан ТМД елдерінің ғалым
заңгерлерінің зерттеулері ерекше қызығушылық тудырады. Олар: Г.Е. Быстров,
И.А. Иконицкая, М.И. Козырь, Н.И. Краснов, В.В. Устюкова, Б.А. Воронина,
Ж.Т. Холмуминов, М.Б. Усманов және т.б.
Сонымен қатар, кәсіпкерлік қызметтің теориялық негізі мен еркіндігін
құқық теориясы, конституциялық құқықтық, азаматтық құқықтық, еңбек құқықтық
және салықтық құқықтық мәселелерді зерттеуші заңгер-ғалымдар: Е.М.
Абайдельдинов, С.С. Алексеев, Г.В. Атаманчук, М.Т. Баймаханов Ю.Г. Басин,
А.Г. Диденко, С.З. Зиманов, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, М.К.
Сүлейменов, З.Ж. Кенжалиев, Т.Е. Қаудыров пен С.П. Мороз, сонымен қатар,
ресейлік ғалымдар Г.А. Гаджиевтің, В.И. Крусстың, И.Н. Плотникованың, Г.Б.
Мирзаевтың және т.б. еңбектеріне де көңіл бөлінді.
Еліміздің аграрлық құқық теориясының қалыптасып, дамуына үлкен
үлес қосқан ғалым заңгерлер Л.Қ. Еркінбаеваның Аграрные правоотношения в
Республике Казахстан атты докторлық диссертациясы [4, 41], Е.Ш. Дүсіповтың
Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кәсіпкерлігін құқықтық қамтамасыз
ету мәселелері атты докторлық диссертациясы [5], және Б.А. Жұмаділовтің
Шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу мәселелері атты
кандидаттық диссертациясы [6, 26 б.], А.К. Джангабулованың Қазақстан
Республикасында ауылшаруашылық кооперациясын құқықтық реттеу атты
кандидаттық диссертациясы [7, 26 б.] ғылыми зерттеуіміздің негізі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының объектісі. Ғылыми зерттеудің объектісі – шаруа фермер
қожалығының аграрлық кәсіпкерлікті жүзеге асыру саласындағы қоғамдық
қатынастар болып танылады.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасындағы шаруа фермер қожалығының
ауылшаруашылық кәсіпкерлік қызметін құқықтық қамтамасыз етудің мемлекеттік-
құқықтық тетігі.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты - нарықтық қатынас жағдайында
аграрлық кәсіпкерлік субъектісі ретінде шаруа фермер қожалығының құқықтық
табиғатын қарастыру және осы саладағы заңнамаларды тиімді қолдануға тиісті
теориялық тұжырымдар жасау және тәжірибелік ұсыныстар енгізу.
Диссертациялық зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілк
туралы заңнаманың қалыптасу және даму тарихын
зерделей отырып, белгілі бір жүйеге келтіру;
2. Қазақстан Республикасындағы аграрлық
кәсіпкерліктің түсінігін және құқық жүйесіндегі
алатын орнын анықтау;
3. Қазақстан Республикасындағы аграрлық
кәсіпкерліктің объектілері мен субъектілерін
құқықтық тұрғыдан қарастыра отырып, олардың
ерекшеліктерін саралау;
4. Аграрлық кәсіпкерлер ретінде - шаруа (фермер)
қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық
жағдайын қарастыру;
5. Шаруа (фермер) қожалығының жер учаскесі мен өзге
мүліктерге заттық құқықтары және оларды жүзеге
асыру тәртібі мен ерекшеліктерін зерделеу;
6. Қазақстан Республикасында шаруа (фермер)
қожалығының аграрлық кәсіпкерлік қызметін құқықтық
реттеуді жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі қоршаған орта мен
экономиканың арақатынасы туралы қазіргі кездегі ілімдері, аграрлық және
кәсіпкерлік қызмет саласындағы конституциялық ережелер болып табылады.
Диссертация нәтижелеріне қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы
салыстырмалы-құқықтық, қисындық, тарихи, жүйелік және басқа да әдістер
қолданылды.
Жұмыстың теориялық жағын қалыптастыру барысында автор жалпы мемлекет
және құқық теориясы, әкімшілік құқық, жер құқықғы, аграрлық құқық,
кәсіпкерлік құқық ғылымдары саласын зерттеген отандық және шетелдік белгілі
заңгер-ғалымдардың еңбектерін қолданған.
Жұмыста сонымен қатар, тақырып мәселесімен аралас түрде талдануға
жататын жер мәселелерін зерттеген басқа сала өкілдері – экономистердің де
еңбектері қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияның ғылыми жаңалығы монографиялық
деңгейде, Қазақстан Республикасының нарықтық жағдайында шаруа фермер
қожалығының аграрлық кәсіпкерлік қызметін жүргізудің құқықтық мәселелеріне
арналған кешенді зерттеулердің бірі болып табылатындығына негізделеді.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығына мыналар жатады:
• Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілік туралы
заңнаманың қалыптасу және даму тарихын зерделей отырып, белгілі
бір жүйеге келтірілді;
• Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің түсінігін
және құқық жүйесіндегі алатын орнын анықталды;
• Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің объектілері
мен субъектілерін құқықтық тұрғыдан қарастыра отырып, олардың
ерекшеліктерін сараланды;
• Аграрлық кәсіпкерлер ретінде - шаруа (фермер) қожалығының және
оның мүшелерінің құқықтық жағдайын қарастырылды;
• Шаруа (фермер) қожалығының жер учаскесі мен өзге мүліктерге
заттық құқықтары және оларды жүзеге асыру тәртібі мен
ерекшеліктерін зерделенді;
• Қазақстан Республикасында шаруа (фермер) қожалығының аграрлық
кәсіпкерлік қызметін құқықтық реттеуді жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасалды.
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар:
1. Қазақстанның табиғат пайдалану туралы заңнамаларын кезеңдерге
бөліп көрсету көзделген:
1 кезең: 1917-1960 жылдар аралығы. Бұл кезеңде табиғат ресурстарын
пайдалану туралы құқықтық нормалар экономикалық мүдделердің экологиялықтан
басым болғандығын көрсететін ескірген тұжырымдамадан тұрды, бұндай нормалар
кеңестік мемлекеттің қалыптасу кезеңіндегі әлеуметтік және экономикалық
дамуының жоспарында және одан кейінгілерінде де бекітілді. Табиғат
пайдалану туралы нормалар болғанымен, жеткілікті деңгейде дамыған жоқ.
2 кезең: 1960-1990 жылдар аралығы. Бұл кезең табиғат пайдалану туралы
заңнамалардың өркендеуімен ерекше, ол 1957-1963 жылдары одақтас
республикалардың Жоғарғы Кеңестері қабылдаған – табиғатты қорғау туралы
заңнамаларынан басталады.
3 кезең: 1991 жылдан бастап осы уақытқа дейінгі аралық. Бұл кезең
табиғат пайдалану туралы заңдардың Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алуымен байланысты даму кезеңі.
2. Табиғат пайдалану құқығының мазмұны Қазақстан Республикасы
егемендігін алған кезден бастап айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Оның
өзгеруі нарық жағдайында саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайдың,
табиғат пайдалану қатынастарын реттейтін нормативтік-құқықтық базасының
өзгеріске ұшырауымен түсіндіреледі.
3. Табиғат пайдалану құқығы бірнеше мағынада қарастырылады: құқықтық
институт ретінде, құқықтық қатынас ретінде және табиғат пайдаланушының
нақты құзіреті ретінде. Табиғат пайдалану қатынастарын реттейтін нормалар
жиынтығы кешенді табиғат пайдалану құқықтық институтын құрайды. Құқықтық
қатынас ретінде жерді, жер қойнауын, суды және өзге табиғи объектілерді
пайдалану бойынша туындайтын қатынастардың тараптарына тиесілі құқықтар мен
міндеттер жиынтығы болып табылады. Ал табиғат пайдаланушының құзіреті
ретінде табиғат пайдаланушыға тиесілі табиғи объектіні иелену, пайдалану
және өнімге билік етумен байланысты субъективтік құқық болып табылады.
4. Табиғат пайдалану құқығы туралы заңдардың негізін ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар туралы, жер туралы, жер қойнауы, жануарлар
дүниесін пайдалану туралы, орман, су ресурстарын пайдалану туралы
заннамалар құрайды. Сол себептен, табиғат пайдалану құқығы кешенді құқық
болып табылады.
5. Табиғат пайдалану құқық қатынастарының бір түрі болып,
рекреациялық табиғат пайдалану құқық қатынастары танылады. Рекреациялық
табиғат пайдалану қатынастары демалыс және туризм үшін табиғи ресурстарды
иелену мен пайдалану мен байланысты құқықтық қатынастар болып табылады.
Аталған қатынастардың объектісі ретінде – демалыс пен туризм үшін
пайдаланылатын қоршаған табиғи ортаның бір бөлігі ретінде танылатын табиғи
кешен, яғни, рекреациялық аймақ танылады. Рекреациялық аймақ дегеніміз –
халықтың ұйымдасқан жаппай демалысы және туризміне арналған қоршаған табиғи
ортаның мәдениеттендірілген, яғни, адам қолымен жасалған учаскелері.
Рекреациялық табиғат пайдалану құқығының субъектілері алғашқы және
кейінгі болып бөлінеді.
Біріншісіне табиғат пайдалану құқығын тікелей мемлекеттен алған
немесе өзге де табиғат пайдаланушыдан сол құқығынан айыра отырып алған
заңды тұлғалар: туристік базалар, демалыс үйлері және т.с.с. жатады, ал,
екіншілеріне – бастапқы табиғат пайдаланушылардан, яғни, турбаза, демалыс
үйлерінен кешенді қызмет түрін пайдаланушы өзге де Қазақстан
Республикасының азаматтары мен табиғат пайдалану құқығына ие болған
тұлғалар танылады.
Рекреациялық табиғат пайдалану құқығы объективтік және субъективтік
мағынада қарастырылады.
Объективтік мағынадағы рекреациялық табиғат пайдалану құқығы
дегеніміз – демалыс және туризм үшін табиғи ресурстарды пайдалануға беру,
алып қою тәртібін реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Субъективтік мағынада рекреациялық табиғат пайдалану құқығы дегеніміз –
экологиялық заңдармен анықталған нақты бір табиғат пайдаланушының демалыс
және туризм үшін табиғи ресурстарды иелену және пайдалану құқықтарының
жиынтығы.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Жұмыс бойынша берілген қорытындылар, ұсыныстар мен нұсқаулар
теориялық жағынан да тәжірибелік жағынан да маңызды орын алып отыр және
олар сәйкес саласында құқық шығармашылық қызметінің негізгі бағыттарын
анықтауға, атқарушы билік және басқару органдарының, кәсіпорындар мен
ұйымдардың әкімшіліктерінің қызметтерін жетілдіру үшін қолданылуы қажет.
Зерттеу жұмысы ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігін кешенді түрде құқықтық
реттеуде қолданылатын аграрлық құқық, жер құқығы, су құқығы, азаматтық
құқық, кәсіпкерлік құқық, еңбек құқығы салаларына әдістемелік негіз болады.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігін құқықтық реттейтін заңдарды
шығаруға және өзге де нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауға және оларды
жетілдіруге арқау болады.
Жоғары оқу орындарының заң факультеттерінде және арнаулы заң оқу
орындарында Аграрлық құқық, Кәсіпкерлік құқық, Еңбек құқығы, Жер
құқығы және басқа да курстарды өту (зерделеу) кезінде лекция және семинар
сабақтарын жүргізуге, сондай-ақ тиісті оқу бағдарламасын даярлауға септігін
тигізеді.
Заң шығару процесінде ауылшаруашылық кәсіпкерлігі жүйесінің нормативтік-
құқықтық базасын жаңалап құрастырып, жетілдіруге айтарлықтай мүмкіндік
береді.
Зерттеліп отырған зерттеу жұмысы қазіргі заман қажеттілігінен ғылым
шеңберіне еңгізілген туынды. Диссертациялық зерттеу жұмысы еліміздегі
ауылшаруашылық кәсіпкерлігін дамыту және жетілдіру туралы білімді
кеңейтеді. Оның үстіне бұл мәселенің төңірегінде отандық заң ғылымында
бұрын-соңды арнайы ғылыми ізденістер болмаған және қазақ тілінде түбегейлі
қарастырылмаған. Яғни, ғылыми еңбектің нәтижелері осы мәселелердің
төңірегінде келешекте жазылатын ғылыми жұмыстарға әдістемелік негіз бола
алады.
Диссертацияның негізгі ережелері Шаруа фермер қожалығының қызметін
құқықтық реттеу атты және Қазақстан Республикасында аграрлық
кәсіпкерлікті құқықтық реттеу бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтар мен
әдістемелік нұсқаулар құрастыруда, сондай-ақ жоғарғы және орта арнаулы заң
оқу орындарының студенттерін, факультет тыңдаушыларын және қайта даярлау,
біліктілігін арттыру тыңдаушыларын оқытуда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының қайнар көздері. Автор зерттеу жүргізу барысында
Қазақстан Республикасының Конституциясын, қолданыстағы жер туралы заңдары
мен азаматтық заңдар, кәсіпкерлік, еңбек, отбасы қатынастары аясындағы заң
актілері, сонымен қатар, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулылары мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің
нормативтік-құқықтық актілер қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация жұмысындағы негізгі
теориялық, әдістемелік және тәжірибелік ережелер, қорытындылар және
ұсыныстар табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелері бойынша өткізілген конференцияда баяндалып, баспасөз беттерінде
жарық көрді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілік туралы
заңнаманың қалыптасу және дамуы: тарихи-құқықтық аспект
Бүгiнгi таңда кәсiпкерлiк қызметтiң ауыл шаруашылығы саласында да
қамтылуы республика аграрлық секторында жеке кәсiпкерлiктi жүзеге асырушы
шаруа (фермер) қожалықтарының пайда болуына әсер еттi.
Шаруа (фермер) қожалықтарының құқықтық табиғаты мен маңызын жан-жақты
тереңiрек ашу үшiн оның пайда болу және даму кезеңдерiне қысқаша талдау
жасай кетейiк.
Қазақстан Республикасы егемендiк алғаннан кейiн шаруа (фермер)
қожалығының құқықтық жағдайы мен қызметiнiң негiзгi бағыттарын айқындаушы
алғашқы нормативтiк құжат 1990 жылы 21-мамырда қабылданған Қазақстан
Республикасының Шаруа қожалығы туралы Заңы болғанымен, оның пайда болу
тарихы революцияға дейiнгi Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңiмен тығыз
байланысты едi. Себебi, сол кездерi Қазақстан аумағындағы жер
қатынастарының дамуы Ресей империясының заңдарына сәйкес жүзеге асырылып
отырды. Ал, революцияға дейiнгi Қазақ жерiндегi жер қатынастарының
ахуалына А. Еренов өз еңбегiнде толық мағлұматтар бередi (8, 12б.(.
Еңбекте, сол кезеңдерде қазақ халқы көшпендi өмiр салтын кешкендiгi мен
негiзгi кәсiбi қауымдық меншiкке негiзделген мал шаруашылығы болғандығы
баяндала келе, кең мағынада жер өнiмдерiне үй жануарларының жатқызылғандығы
және қауымдық меншiктен жеке меншiкке өткен алғашқы нысандар да сол мал-
мүлiк екенi айтылған. Алғашқыда рулар мен тайпалар мүшелерiнiң ұжымдық
меншiгiнде болған көшпендiлердiң малдары бiртiндеп жеке адамдардың иелiгiне
өтiп отбасылық меншiк пайда бола бастады.
Мал мүлiкке жеке меншiктiң пайда болуы қоғамда феодалдық қатынасты
дамыта қоймады. Жеке меншiкке өткен мал мүлiктi жыл мезгiлдерiне қарай жер
ауыстыра отырып бағу үшiн көшпендiлерге, яғни қазақтарға жердi жеке
меншiкке беру қажеттiгi туындады. Феодалдық меншiктiң бiр объектiге пайда
болуы мен дамуы оның екiншi бiр объектiге пайда болуы мен дамуына әсер еттi
(8, 15б.(. Қазақстанда көшпендiлер дәуiрiнде жерге қауымдық меншiктiң
тоқтатылып жеке меншiктiң пайда болуы малға жеке меншiктiң пайда болуымен
байланысты болды.
Қазақстан аумағында жерге жеке меншiктiң пайда болуы, әсiресе,
қараханиттер мен оғыздар мемлекетiнiң тұсында қатты байқала бастады.
Қалалардың өсуi, сондай-ақ қолөнершiлер мен егiншiлердiң және
малшылардың арасындағы айырбас қатынастарының дамуы феодализмнiң Қазақстан
шаруашылығының барлық салаларында дамуына әсер еттi.
Сол кезеңдерде жер қатынастары жүйесiнде жерге иелiк етудiң үш түрi
болды: 1) субъектiнiң толық меншiгiнде болатын жер иелiгi; 2) қызмет атқару
негiзiнде пайда болған жер иелiгi; 3) рухани мақсаттар үшiн жер иелену.
Жерге толық меншiк құқықығына тек хандар мен сұлтандар ие болып,
хандыққа тиесiлi барлық жерлерге билiк етiп отырды. Ал, қарапайым
көшпендiлер жайылымдарды жер иелерiнiң рұқсатымен жүзбасылары көрсеткен
жерлерде ғана пайдалана алды. Осылайша шаруалардың жерлердi шаруашылық
мақсатқа пайдалану құқығы феодалдардың жериелену құқықтарына тәуелдiлiгiмен
ерекшеленiп отырды.
18 ғасырдың екiншi жартысында Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ
халқының тарихындағы маңызды оқиғалардың бiрi саналды және екi ел арасында
сауда-саттықты күшейтiп, жеке меншiктiң нығая түсуiне әсер еттi.
1861 жылғы шаруалар реформасы мен басқа да буржуазиялық реформалар
Ресей мен Қазақстанда жаңа қоғамның қалыптасуына ықпал еттi.
1861 жылы 19 ақпанда крепостнойлық құқық пен дворяндық-феодалдық
құрылымды жойып, шаруалардың мүлiктiк құқықтықтарын анықтайтын 17 заң
актiлерiне қол қойылды (9, 14б.(.
Шаруалар ерiктi азаматтар мәртебесiн алып құқық субъектiсi деп танылды
және помещиктердiң озбырлығы мен зорлық-зомбылығынан құқықтық тұрғыдан
қорғалды (10, 74б.(. Сондай-ақ, қабылданған заңдарға сәйкес барлық шаруалар
ауылдық немесе болыстық қоғамға тiркелуi қажет болды (11, 36 б.(.
Қызметтерi Шаруалар туралы жалпы ережелер негiзiнде жүзеге асырылып
отырған әртүрлi деңгейдегi ауыл тұрғындарының Шаруалар қоғамына тiркелу
туралы заңына сәйкес шаруалар тобына бiрiгуi ұзақ тарихи процесс арқылы
жүзеге асырылды (12, 7-8б.(. Тiркеудiң арқасында шаруалар арасында тығыз
қарым- қатынас орнап, ауылда үстемдiк етушi қауым болды.
Бiрақ, ауылда экономикалық қатынастың дамуын тежеген, адамдар өмiрi
мен өндiрiсте теңгермешiлiкке жол берген, шаруаларға жер беру нәтижесiнде
жер учаскелерiнiң бiр шаруадан екiншi шаруаның пайдалануына үздiксiз өтiп
отыруы салдарынан олардың жердi тиiмдi пайдалану мен қорғауға деген
ынталарын төмендеткен шаруалар қауымының терiс, жағымсыз тұстарын да айта
кету керек.
1861 жылғы 19 ақпандағы өзгерiстер помещиктер билiгiнiң тамырына балта
шапқанымен шаруалардың жеке бостандықтарын толық қалыпқа келтiре алмады.
Шаруалардың көпшiлiгi революцияға дейiн өздерi пайдаланған азғана жер
бөлiнiстерiн жеке меншiктерiне сатып ала алмады. Жердi мерзiмсiз пайдалану
құқығына ие болу үшiн ерiктi шаруа ақшалай алым төлеуге немесе жылдық тегiн
еңбек түрiндегi мiндетiн өтеуге тиiс болды. Шаруалардың әртүрлi
мiндеттерi мен төлемдерiне жерден тапқан таза табыстарының 90%-ы кетiп
отырды (10, 76б.(.
1895 жылға дейiн үкiмет саясаты қауымдық шаруалар жер- иелiгiн
қолдаса, кейiнiрек шаруалар жер иелiгiн жекелендiру мен ауылда тұрақты
шаруалар жеке меншiгiн қалыптастыру кезеңi басталды (13, 41б.(.
Жер реформасы 1906 жылы қараша айында П.А. Столыпиннiң бастамасымен
қабылданған Жарлық негiзiнде және кейiнiрек 1910 жылы 14 маусымда 3-
Мемлекеттiк думамен қабылданған Шаруаларға қауым жерлерiндегi учаскелердi
бекiту мен иелену құқықтары туралы заң түрiндегi актiсi арқылы жалғасын
тапты. Ал 1911 жылдың 29 мамырында осы заңдардың орындалу сипатын күшейте
түсетiн Жерге орналастыру туралы Заңы қабылданды. Бұл заңға сәйкес
жергеорналастыру процессiн жүзеге асыру үшiн ауыл адамдарына алдынала жер
бекiту тәртiбi талап етiлместен, жердi бiрден беруге мүмкiндiк туды. Жерге
орналастыру комиссиясы басым құқықтарға ие болды және басты мақсаты
шаруаларды бөлiп алынған жер учаскелерi мен аз үйлi қыстақтарға орнықтыруды
көздедi.
Ауылдың қоғамдық өмiрi өзгердi және ол шаруалар жер иелiгiнiң бiрнеше
нысандарының пайда болуымен байланысты едi. Жер иелену нысандары: 1)
қауымдық иелiк; 2) үйiргелiк (учаскелiк) иелiк; 3) бөлiп алған жерге,
оның iшiнде бау-бақшасы, қора-қопсысы бар оңашаланған (хуторлық) жер
учаскесiне иелiк болып үшке бөлiндi.
Сонымен қатар жеке меншiкке берiлген жер учаскелерiн сату мен кепiлге
қоюға рұқсат берiлiп, сату тек жермен айналысушы шаруалар арасында, ал
кепiлге қою Шаруалар жер банкiсiнде ғана жүзеге асырылды (9, 17 б.(.
Столыпин реформасы ауылда мал өнiмдiлiгi мен егiннiң жоғарылылығына,
содай-ақ жердiң құнарлылығы мен өнiмдiлiгiне тiкелей мүдделi тұлғалар -
шаруа-қожайындардың пайда болуына құқықтық, әлеуметтiк және экономикалық
алғышарттар жасады (10, 78б.(. Бiрақ, 1906 жылы 9 қарашада қабылданған
Жарлықтың капиталистiк бағыты ұзаққа бармады және көптеген шектеулерге жол
берiлдi. Атап айтсақ: үлестiрiлген жердi басқа таптардың өкiлдерiне беруге
тиым салынды, Шаруалар банкiсiнен өзге банкiлерге кепiлге қоюға, нақты
ақшаға сатуға тиым салынды және жердi әдет-ғұрып бойынша тек жақын
туыстарға ғана мұраға қадыруға рұқсат етiлдi (14, 46 б.(.
Дегенмен, А.В. Чаяновтың еңбегiндегi мәлiметтер бойынша 1916 жылы
бұрынғы помещиктер жерiнiң 59%-ы таратылып, қалған жерлердiң жартысынан
көбi шаруалардың жалдауында болды (15, 27б.(. Астық өндiру көлемi
бойынша шаруа қожалықтарының помещиктерден басым түскенiн де статистикалық
мәлiметтерден аңғаруға болады.
В.С. Немчиновтың есебi бойынша бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезеңiнде
шаруа қожалықтары барлық астықтың 88%-н берсе, ал помещиктер астықтың тек
21,6%-н ғана өндiрген (9, 34б.(. Сондай-ақ, шаруа қожалықтарының үлесi мал
шаруашылығы мен картофель өндiрiсiнде де едәуiр басым болды. Егер егiн
шаруашылығы мен мал шаруашылығының жалпы өнiмiнiң 92,6%-н шаруалар өндiрсе,
помещиктер тек 7,4%-н ғана өндiрген (16, 81б.(.
Алайда, Столыпин реформасы астық өнiмдiлiгiн арттыруды айтарлықтай көп
жылдамдата қоймады және реформа жүргiзудегi қиыншылықтарды үш негiзгi
себептермен түсiндiруге болады: 1. Реформаторлардың ауылдың екпiнiн дұрыс
бағаламауы мен шаруаларды қауымға бiрiктiруi және маңызды мәселелердi
ұжыммен шешуi; 2. Реформа жүргiзудегi уақыт тапшылығы (5 жылдан кейiн, яғни
1911 жылы 1 қыркүйекте Столыпиннiң қайтыс болуы реформаның тоқтатылуына
басты себеп болды); 3. Реформаны қаржылай қолдау үшiн мемлекеттiң ақша-
қаражатының болмауы (9, 80-81б.(. Бiздiң ойымызшы бол фактiлер қазiргi
кезде де қоғамымыздың кәсiпкерлiк саласында бiршама орын алуда.
1917 жылғы Қазан революциясынан кейiн елiмiзде Кеңес үкiметi орнап
шаруа қожалықтарының қызметi мен дамуы тежелiп, коллективтендiрiлген шаруа
қожалықтарына басымдық берiлдi. Коллективтендiрiлген шаруа қожалықтары
аясында зерттелген ғылыми еңбектер жеткiлiктi болғандықтан және
диссертациялық жұмыс тақырыбының мазмұнына сәйкес бiз жекелеген
азаматтардың шаруа қожалықтары мен олардың кәсiпкерлiк қызметiн қарастыруға
аса назар аударамыз.
Ұлы қазан революциясынан кейiн пайда болған Кеңестер үкiметi өз
саясатын социалистiк қоғам құру жолында жеке меншiкке, әсiресе жерге жеке
меншiкке тиым салумен бастады.
1920 жылы 6 қазанда қабылданған ҚАССР еңбекшiлерi құқықтарының
Декларациясында (17, 28б.( билiк және сайлау жүйесiнiң қағидаларын
жариалады. Онда билiк органдарының бiрде-бiреуiнде қанаушылыққа жол
берiлмейтiндiгi, сонымен қатар пайда табу мақсатында жалдамалы жұмыс
атқарушылар мен еңбектен тыс табыстарымен күнелтушiлер сайлауға қатыса
алмайтындығы және сайлана алмайтындығы көрсетiлген. Сол жылдары ҚАССР-де
тез арада социалистiк шаруашылық құру мақсатында жерге жеке меншiктi жою
саясаты жүзеге асырылды және еңбек етудiң республика азаматтарының
барлығына мiндеттiлiгi танылды (17, 29б.(.
Елiмiзде социализм орнату кезеңiнде өндiрiс құралы мен жұмыс күшiне
толық мемлекеттiк монополия орнатуға және қоғамымыздың шаруашылық өмiрiн
әкiмшiлдiк әдiспен басқаруға үлкен ұмтылыс жасалынды.
Өзiнiң жеке iсiмен айналысушыларға еңбек шаруашылығын жүргiзуге рұқсат
етiлгенiмен, оларға әртүрлi қысымдар жасалып отырды.
1922 жылы Ресейде Жер кодексi мен Қырғыз Республикасында еңбекпен
жер пайдалану туралы негiзгi Заңдардың (1922 жылғы 16 тамыздағы
Бүкiлресейлiк Орталық атқару комитетi Президиумының қаулысы) (13, 119б.(
қабылдануымен жердi ұлт меншiгiне айналдыру процессi аяқталып, жерге
мемлекеттiк меншiк пайда болды. Сондай-ақ, бұл Жер заңдарында жерде еңбек
күшiн пайдалану мен жер еңбегiн жалдау меселелерiн реттейтiн бөлiмдер де
енгiзiлдi.
Жер кодексi жер пайдаланудың еңбектiк сипатына басымдық бердi. Атап
айтсақ, Жер кодексiнiң 1 бөлiмi Еңбекпен жер пайдалану туралы деп аталса,
1 бөлiмнiң 1 тарауы Еңбекпен пайдаланатын жерлерге құқық туралы деп
аталды. Жердi еңбекпен пайдалану идеясы кодекстiң Жердi еңбекпен жалдау
деп аталатын 2 бөлiмiне де енгiзiлдi. Кодекс бойынша жалдамалы еңбек тек
көмек беру сипатында болды. Жер кодексiнiң 39 бабында егер еңбек-егiншiлiгi
шаруашылықтары өздерiнiң еңбек күшiмен немесе құрал-жабдықтарымен қажеттi
ауылшаруашылық жұмыстарын дер кезiнде орындай алмаса жалдамалы еңбекке жол
берiледi делiнген. Ал осы кодекстiң 40 бабына сәйкес жалдамалы еңбекке оны
пайдаланушы шаруашылық өз еңбек құрылымын үздiксiз сақтаған жағдайда, яғни
шаруашылық жұмысына жалдамалы жұмысшылармен бiрге шаруашылықтың барлық
еңбекке қабiлеттi мүшелерi бiрге қатысқан жағдайда ғана жол берiлетiнi
көрсетiлдi.
Бұл жерде аса қызығушылық тудырып отырған мәселе жердi еңбекпен жалдау
(жерпайдалану құқығын уақытша бере тұру) тәртiбi болып отыр. Әлсiз
шаруашылықтарға жерiнiң барлығын немесе оның бiр бөлiгiн ақылы түрде бiр
егiс кезеңiнен аспайтын мерзiмге, ал егер егiс кезеңi дұрыс болмаса 3
жылдан аспайтын мерзiмге жалға беруге рұқсат етiлдi. Жер пайдаланудың
ақысы тараптардың келiсiмi бойынша нақты ақшамен, өнiммен және төлемнiң
өзге де түрлерiмен жүзеге асырылды.
Сондай-ақ, жердi тек еңбекпен жалдауға ғана жол берiлдi және жалдау
шарты бойынша ешкiмге де өзiне тиесiлi жерiне қоса өз шаруашылығының
күшiмен игеруге қабiлетi жететiн жерден артық жерлер берiлмедi.
Мемлекет ұлттық меншiкке айналдырылған барлық жерлердiң меншiк иесi
бола отырып, жердi иелену, пайдалану және оған билiк ету құқықтарын жер
қауымдастығына бердi (жерге билiк ету құқығы өте шектеулi нысанда болды).
Жер қауымдастығы жер пайдалану және шаруашылық жүргiзу құқығындағы өзiн-өзi
басқарушы ауылшаруашылық ұйымы ретiнде танылды (8, 39б.(.
Жер пайдалану құқығын қауыммен белгiленген жер пайдалану тәртiбiне
сәйкес қаум құрамында, сондай-ақ жеке-дара, қауым құрамына кiрместен
жүзеге асыруға, яғни қандай да бiр қоғамға кiрместен шаруа қожалығымен
айналысуға рұқсат берiлдi.
Мемлекеттiк органдар жер қауымдастығындағы жекелеген
жерпайдаланушыларға жер беру, жер пайдалану жүйесiн анықтау және өңдеуге
байланысты мәселелерге араласуға құқығы болмады. Бiрақ, мемлекет қауымдағы
жерлердi тиiмдi пайдалануды тиiстi дәрежеде бақылап та отырды.
Заң еңбекпен жерпайдаланушылардың жерге деген құқықтарын қорғап отырды
және шаруа қожалықтарын жерпайдалану құқығынан айыру тек жер комиссиясының
қаулысымен жүзеге асырылды. Жер кодексiнiң нормаларына сәйкес жерпайдалану
құқығының тоқтатылуына негiз болатын мынадай екi жағдай қарастырылды: 1)
жердi орынсыз себептермен шаруашылық мақсаттарға пайдаланбай бос қалдыру;
2) жердi заңды бұза отырып жалға беру (18, 24б.(.
Ауыл адамдарының еңбекпен жерпайдаланушы қауымдарға, яғни ұжымдық
шаруашылықтарға бiрiгуi жеке меншiкке негiзделген жеке шаруа қожалықтарын
ығыстыра бастады. 1930-1937 жылдары қабылданған актiлер колхоздарға
(ұжымдық шаруашылықтарға) басымдықтар берiп, олардың үлкен қарқынмен
дамуына әсер еттi.
1928 жылы Қазақстанда барлық шаруашылықтардың 2% ғана ұжымдастырылса,
1930 жылдың 1 сәуiрiнде олардың саны 50,5%, ал 1931 жылдың қазан айында
жобамен 60% өстi. Орал мен Петропавл округтерiнде колхоздарға мұндай
шаруашылықтардың 70% тiркелдi. 1931 жылдың күз айларында
коллективтендiрудiң (ұжымдастырудың) нәтижесiнде республикамызда 78 аудан
тiркелдi(19, 4б.(.
1937 жылы республиканың барлық шаруа қожалықтарының 97,5% мен егiн
алқаптарының 99,8% колхоздарға бiрiктiрiлдi.
1937 жылдың аяғына қарай республика колхоздары мемлекеттен тұрақты
тегiн пайдалануға 65953 мың гектар ауылшаруашылық жерлерiн алды. Сол
кездерi бүкiл кеңестер одағы бойынша әр колхозға 20 гектар жерден тиесiлi
болса, Қазақстанда әр-бiр колхоздың үлесiне 120 гектар жерден берiлдi. Бұл
республика колхоздарының мал шаруашылығын дамыту мен астық өнiмдiлiгiн
арттыруда үлкен мүмкiндiктерге ие болғанын көрсетедi (20, 135б.(.
Бiрақ, ауыл шаруашылығында жаппай күшпен ұжымдастыру процессi
кәсiпкерлiк үлгiдегi шаруа қожалықтарының азайып, шеттетiлуiне әсер еттi
және оларға да белгiленген баға мен көлемде ауылшаруашылық өнiмдерiн өткiзу
мiндетi жүктелдi. Экономиканың жеке секторына тек формальды түрде ғана жол
берiлдi.
1937 жылы 26 наурызда Кеңестердiң Х Бүкiлқазақтық төтенше съезiнiң
қаулысымен бекiтiлген Қазақ ССР Конституцияның 9 бабында Қазақ ССР-де
шаруашылықтың негiзгi нысаны болып табылатын шаруашылықтың социалистiк
нысанымен қатар, заңмен шаруашылықты өзгенiң еңбек күшiн пайдаланбай, тек
өз еңбегiнiң негiзiнде жүзеге асыратын жекелеген шаруалар мен
қолөнершiлердiң ұсақ жеке шаруашылығына жол берiледi делiнген (21, 8б.(.
Сондай-ақ, азаматтардың жеке меншiгiнде қосалқы үй шаруашылығы да болды.
1938 жылы 21 тамызда қабылданған ССРО-ның Жекелеген шаруашылықтардың
аттарына мемлекеттiк салық туралы Заңына сәйкес жекелеген шаруа
қожалықтарында аттар өз шаруашылығында әдеттегi ауылшаруашылық жұмыстары
үшiн емес, шаруашылықтан тыс, алыпсатарлықпен күнелту мақсатында
пайдаланылады деген оймен оларға салық ставкасы белгiлендi. Сонымен қатар,
аттың саны бiреуден асатын болса, бiр бастан асатын әрбiр келесi атқа
салық мөлшерi шамамен 1,7 есеге өсiп отырды (22(. Жеке шаруашылықтардың
мемлекет тарапынан үлкен қысымдарға тап болғанын 1940 жылы 4 сәуiрде
қабылданған ССРО-ның Мiндеттi еңбекақылық сақтандыру туралы Заңынан да
байқауға болады. Бұл заңға сәйкес еңбекақы мiндеттi түрде сақтандырылуы
тиiс болды. Колхоздармен салыстырғанда жекелеген шаруашылықтардың
сақтандыру төлемдерiнiң мөлшерi 2 есе жоғары, ал сақтандыру өтемдерi
колхоздармен салыстырғанда 1,25 есе төмен болып белгiлендi (23(. Ал, 1953
жылы 8 тамызда қабылданған Ауылшаруашылық салығы туралы Заңымен жекелеген
шаруа қожалықтарынан алынатын ауылшаруашылық салығы заңмен белгiленген
салық мөлшерiнен 100% жоғары мөлшерде белгiленген (24(. Елiмiздiң халық
шаруашылығында жеке меншiкке (секторға) тиым салынбағанымен, оларға
мемлекеттiк шаруашылықтармен салыстырғанда (салық салу және т.б.) көптеген
қысымдар жасалынды. Атап айтсақ, алып-сатарлық пен қоғамдық еңбектен тыс
табыс көздерiне тиым салынды. Қоғамда қалыптасқан жағдай жеке шаруашылықпен
айналысушы кәсiпкерлердi өз кәсiптерiмен жасырын, заңсыз түрде айналысуға
мәжбүр еттi.
1986 жылы ССРО-ның Жеке еңбек қызметi туралы (26, 3б.(, ал 1988 жылы
ССРО-дағы кооперация туралы (27( Заңдары қабылданды. Бұл заңдар көлеңкелi
экономиканы құқықтық реттеудiң жаңа кезеңiнiң басталғанын куәландырады. Осы
заңдар қабылданғанға дейiн мемлекеттiк емес экономика ұғымы сол уақыттағы
шаруашылық өмiрдiң терiс жақтарымен, атап айтсақ заңсыз, көлеңкелi немесе
ресми емес экономика ретiнде түсiндiрiлдi. Ал, аталмыш заңдар
қабылданғаннан кейiн мемлекеттiк емес экономиканың ресми нысаны – жеке
өндiрiстер мен кооперациялар пайда болып, оларды дамытуға көңiл бөлiне
бастады. Бiрақ, бұл заңдармен жеке кәсiпкерлiк қызмет ресмилендiрiлген жоқ,
тек осы бағыттағы алғашқы қадамдар ғана жасалынды (28, 12б.(. Жеке еңбек
қызметiнiң жеке кәсiпкерлiк қызметтен ерекшелiгi жалдамалы еңбек еңбек
күшiн пайдалануға тиым салынуында болды.
Жеке еңбек қызметiн осы қызмет түрлерiнiң тек рұқсат берiлген
түрлерiнде ғана дамытуға жол берiлдi. Жеке еңбек қызметiнiң негiзгi
сипаттамалары мыналар: 1) бұл қызметтiң қоғамдық пайдалылығы; 2) қызмет
өндiрiс және қызмет көрсету аясымен шектелдi; 3) жеке еңбек қызметi тек
жеке еңбек арқылы ғана жүзеге асырылды және оған бiрге тұратын туыстары мен
16 жасқа дейiнгi асырап алған балалары қатыса алды; 4) қызмет көрсету ақылы
түрде болды; 5) бұл қызметте жалдамалы еңбекке тиым салынды; 6) жеке еңбек
қызметi жүйелi сипатта болды. Сол кездегi Кеңес билiгi дәуiрiнде шаруашылық
қызметтiң - заңмен тиым салынбағанның барлығын iстеуге рұқсат деген
қағидасы жариаланды. Сондай-ақ, жеке еңбек қызметiмен қоғамдық-пайдалы
еңбек атқаратын азаматтар - негiзгi жұмыс уақытынан бос кезiнде, еңбекке
қабiлетсiздiгi үшiн қоғамдық өндiрiске қатыспайтын азаматтар, үй шаруасымен
айналысушылар мен бала тәрбиелеушiлер және студенттер айналыса алды (28,
12б.(.
Шаруалар қожалықтары сипатындағы жеке еңбек қызметiн дамыту көлеңкелi
экономиканы ресмилендiру мәселесiн шеше алмағанымен, қоғамда нарықтық
қатынасты дамыту қажеттiгiн айқындап бердi. Дегенмен, шаруа
қожалықтарындағы жеке еңбек қызметi белгiлi бiр деңгейде жеке кәсiпкерлiктi
дамытуға негiз болды. Бiздiң ойымызша сол кездегi шаруа қожалығындағы жеке
еңбек қызметi көп жағдайда шектеулi болып, қысымдарға тап болғанымен жеке
кәсiпкерлiктiң алғашқы ресми түрi ретiнде танылды. Жеке кәсiпкерлiк
қызметтi ары қарай дамыту, меншiк нысанын өзгерту арқылы жүзеге асырылды.
Қазақстанда жеке кәсiпкерлiк кеңестiк және республикалық деңгейдегi
кәсiпкерлiк қызмет туралы және меншiк туралы нормативтiк актiлердiң
қабылдануымен дами бастады. 1991 жылы мемлекеттiк меншiкпен қатар
кәсiпкерлiк құрылымдардың үлкен қарқынмен дамуына негiз болған азаматтардың
жеке меншiгi мен мемлекеттiк емес заңды тұлғалардың ұжымдық меншiгi
танылды.
Елiмiзде алғашқы рет кәсiпкерлiк қызмет Қазақ ССР-нiң Қазақ ССР-де
шаруашылық қызметтiң еркiндiгi және кәсiпкерлiктi дамыту туралы Заңында
көрiнiс тапты (29(. Онда, Қазақстандағы кәсiпкерлiктiң жалпы бастамалары
бекiтiлдi және кiмдердiң кәсiпкерлiкпен айналыса алатындығы, өз iсiн қалай
ұйымдастыру керек екендiгi, кәсiпкерлердiң құқықтары мен мiндеттерi,
өздерiне жүктелген мiндеттердi бұзғаны үшiн қандай жауапкершiлiкке
тартылатындығы, сонымен қатар олардың құқықтары мен заңды мүдделерi
бұзылған жағдайда қалай қорғану керек екендiгi анықталды. Бұл заң
республикамызда кәсiпкерлiктiң құқықтық негiзiн қалады.
Кәсiпкерлiк қызметтi реттеушi негiзгi заңдардың iшiнде аса
маңыздыларының бiрi осы қызметтiң еркiндiгiн бекiтушi, оны дамытуды және
қорғау мен қолдауды қамтамасыз етушi Қазақстан Республикасының Жеке
кәсiпкерлiктi қорғау мен қолдау туралы Заңы болды (30(. Бұл заң
кәсiпкерлiктi қорғауға байланысты бiрқатар қағидалы ережелердi бекiтiп
бердi. Атап айтсақ( жеке кәсiпкерлердiң меншiгiне қол сұғылмайтындығы мен
заңмен қорғалатындығы( шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң қызметiн күштеп
тоқтату тек сот шешiмi арқылы жүзеге асырыладығы( заңда көрсетiлгеннен өзге
реттерде кәсiпкерлердiң қызметiн шектеуге жол берiлмейдiгi көрсетiлген.
Жоғарыда айтылған заңдар белгiлi бiр дәрежеде Қазақстанда
кәсiпкерлiктiң қалыптасуы мен дамуына оң әсерiн тигiздi.
Елiмiзде кәсiпкерлiктiң толық қалыптасып, кемелденуiне аса қатты әсер
еткен жекешелендiру процессi болды. Жекешелендiрудiң басты мақсаты
мемлекет мүлкiн жекешелендiру арқылы қоғамның барлық салаларындағы
мемлекеттiк монополияны жойып, әртүрлi шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
кәсiпкерлiк қызметiн дамытуда маңызды роль атқаратын жеке меншiктi
қалыптастыру болды. Жекешелендiрудi жүзеге асыру 1995 жылдың 23
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Жекешелендiру туралы заң күшi бар Жарлығының негiзiнде жүзеге асырылды.
Бұл жарлықпен жекешелендiрудiң субъектiсi мен объектiсi, жекешелендiру
түрлерi, оны жүргiзу тәртiбi мен талаптары анықталды.
Кәсiпкерлердiң мүлiктiк қатынасын реттеуде, қәсiпкерлiк қызметтiң
негiзiн қалауда үлкен маңызға ие болған, кейiнiрек өзгертулер мен
толықтырулар енгiзiлген Қазақстан Республикасының Меншiк туралы Заңы
болды. Кейiнiрек бұл заңның ережелерi Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiне (жалпы бөлiм) енгiзiлiп, әрi қарай дамытылды.
Мемлекетiмiзде мемлекеттiк меншiкпен қатар жеке меншiк те тең деп
танылып, жеке меншiк субъектiсi болып барлық жеке тұлғалар мен мемлекеттiк
емес заңды тұлғалар танылды.
Елiмiзде кәсiпкерлiк қызметтiң дамуына үлкен ықпалын тигiзген жоғарыда
айтылған Қазақ ССР-де шаруашылық қызметтiң еркiндiгi және кәсiпкерлiктi
дамыту туралы Заңында кәсiпкерлiк қызметтiң субъектiлерi, яғни,
кәсiпкерлiкпен кiмдер айналыса алатындығы көрсетiлгенiмен, олардың ұйымдық-
құқықтық нысандары қарастырылмады. 1990 жылдың 21-шi мамырында қабылданған
Қазақстан Республикасының Шаруа қожалығы туралы Заңына сәйкес шаруа
қожалығы шаруашылық қызметтiң алғашқы ұйымдық-құқықтық нысаны ретiнде
танылды. Жалпы шаруа қожалығы туралы алғашқы ұғымдар 1990-жылдың 28-
ақпанында қабылданған бұрынғы КСРО-ның Жер туралы заңдарында айтылып
кеткен едi. Онда шаруа қожалығы ауылшаруашылығы өндiрiсiнiң жаңа ұйымдық-
құқықтық нысаны ретiнде танылып, жердi жалға беру негiздерiмен қатар, жердi
өмiрлiк мұрагерлiкпен иелену мәселесi қарастырылған болатын.
Одақтың құлауы, елiмiздiң заң шығарушыларына шаруа қожалығының
құқықтық жағдайын жан-жақты анықтауға мүмкiндiктер бердi.
Республикамызда шаруа қожалығының ауылшаруашылық өндiрiсiн дамытудағы
орнына, құқықтық жағдайына, жерге меншiк құқығына және жалдамалы жұмыс
күшiн пайдалануына байланысты мәселелерiн құқықтық тұрғыдан реттеу
қажеттiлiгi Шаруа қожалығы туралы Заңның қабылдануына негiз болды. Бұл
заңмен шаруа қожалығының құрылуы мен тоқтатылуы, оның дамуының негiзгi
қағидалары мен қызметiн ұйымдастырудың құқықтық негiздерi айқындалды.
Сонымен қатар, бұл заңда шаруа қожалығының қызметiн жүзеге асыру үшiн жер
беру жағдайлары мен тәртiбi айқындалып, өмiр бойы жер иелену құқығы
бекiтiлдi.
Мұрагерлiкпен өмiр бойы жер иелену институтын енгiзудiң басты себебi,
жердiң тек мемлекеттiк меншiк объектiсi болуына байланысты едi.
1990-шы жылдың 16-шы қарашасында қабылданған Қазақстан Республикасының
Жер туралы кодексi азаматтарға жер беру мәселесiн одан әрi дамытты,
сондай-ақ бұл кодексте Қазақстан аумағында 5 жыл тұрақты тұрған азаматтарға
өмiрбойы мұрагерлiк тәртiбiмен жер иелену құқығын берудi және жер
қатынастарын реттейтiн мемлекеттiк органдардың құзiретiн анықтап, жердi
иелену мен пайдалануға беру тәртiбi мен осы құқықтарды тоқтату негiзiн
белгiледi.
Қазақстанда Жер кодексiнiң қабылдануы жер-құқықтық институттарын
жүйелеу мен кодификациялауда жер заңдарының дамуының айтулы кезеңi болды.
Қазақстан Республикасының Ауылды, селоны, агроөндiрiстiк кешендi
басым дамыту туралы заңының 8 бабына сәйкес меншiк түрiне қарамастан,
барлық агроөндiрiстiк кешенiндегi тауар өндiрушiлерге бiрдей экономикалық,
құқықтық және әлеуметтiк жағдай жасауға кепiлдiк берiлген.
Бұл ереже Қазақстан Республикасы Жер реформасы туралы заңында одан
әрi жетiлдiрiлiп, шаруа қожалығының ауылшаруашылығында негiзгi шаруашылық
жүргiзушi субъект болып қалыптасуына ықпал еттi.
Шаруа қожалығының жұмысын ұйымдастыру және одан әрi дамыту мақсатымен
1990-шы жылдың 3-шi желтоқсанында Қазақ ССР-i Министрлер кабинетiнiң (474
қаулысымен Шаруа (фермер) қожалықтарын қолдау және дамыту туралы
бағдарламасы өмiрге келдi. Бұл бағдарламада шаруа қожалықтарына жер бөлiп
беру, қаржыландыру, несие беру, материалдық-техникалық және өндiрiстiк
тұрғыдан жағдай жасау мәселелерi қарастырылған (31, 127-141б.(.
1991 жылы маусым айында қабылданған Қазақстан Республикасының
Жекешелендiру туралы заңы елiмiзде әртүрлi меншiк нысандарын құруға
жағдай жасауға, сондай-ақ, бәсекелестiктi дамыту мен кәсiпкерлiктi
жандандыруға, нарықтық экономиканы тиiмдi түрде реттеуге бағытталған.
1992 жылдың 14- қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасының
Мемлекеттiк ауылшаруашылық кәсiпорындарының мүлкiн жекешелендiру
ерекшелiктерi туралы заңы ауылшаруашылығында әртүрлi меншiк нысандарындағы
шаруашылық субъектiлерiн құру арқылы монополияға жол бермеуге, ауылдың
нарықтық экономиканың өтпелi ауыр кезеңдерiнең сүрiнбей өтуiне жағдай
жасауға бағытталған.
Мемлекеттiң ауылшаруашылық кәсiпорындарын жекешелендiру нәтижесiнде
елiмiздiң ауылшаруашылығында көптеген мемлекеттiк емес нысандағы
шаруашылықтар, оның iшiнде шаруа қожалықтары құрыла бастады (32,7б(.
1993 жылы 5 наурызда Қазақстан Республикасы Президентiнiң жарлығымен
бекiтiлген 1993-1995 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
Жекешелендiру туралы Ұлттық бағдарламасында да жекешелендiрудiң басты
бағыттарының бiрi ретiнде агроөндiрiстiк кешенiнде мемлекеттiк
ауылшаруашылық кәсiпорындарын жекешелендiру арқылы әртүрлi мемлекеттiк емес
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiн, оның iшiнде шаруа қожалықтарын құру
көзделген.
Шаруа қожалығының қызметiн қолдаушы келесi нормативтiк құжат Қазақстан
Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1993-шi жылдың 3-шi қыркүйегiнде
қабылдаған Шаруа қожалықтарын әрi қарай дамыту мен қолдауға байланысты
шаралар туралы қаулысы болды.
Бұл қаулыға сәйкес жергiлiктi әкiмшiлiк басшыларына шаруа қожалықтарын
қолдау мен қорғауға жергiлiктi бюджеттен қосымша қаражат қарастыру мәселесi
көрсетiлген.
Шаруа қожалығын жүргiзу үшiн жер берудiң жалпы тәртiбi мен
жағдағдайлары Шаруа қожалығы туралы Заңда және Жер кодексiнде
қарастырылды. Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертациялық зерттеу Қазақстан
Республикасының нарықтық қатынастар жағдайында аграрлық кәсіпкерлік
субъектісі ретінде – шаруа фермер қожалығының құқықтық жағдайын жаңа
көзқараспен зерделеуге бағытталған. Зерттеуде Қазақстан Республикасының
аграрлық кәсіпкерлігі ел экономикасының негізгі құрамдас бөлігі ретінде
анықталып, еліміздің тұрақты даму кезеңіне өту жолында оның дамуы мен
жетілдірілуі қарастырылып, аграрлық кәсіпкерліктің ерекшеліктері,
артықшылықтары мен кемшіліктері, объектілері мен субъектілері сараланып,
осы саладағы заңнамалар зерделенді.
Сонымен қатар, тұрақты дамуға өту жағдайындағы шаруа фермер
қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық жағдайы қарастырылып, оларға
тиесілі жер учаскесі мен өзге мүліктеріне құқықтарды жүзеге асыру
ерекшелектері мен мәртебесі анықталды. Нәтижесінде, шаруа фермер
қожалығының ерекше құқық субъектісі екендігі ескеріле отырып, оның жүзеге
асыратын аграрлық кәсіпкерлігін дамыту жолдары ұсынылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан
нарықтық реформа бағдарламасында шаруа (фермер) қожалығының қалыптасып
дамуына үлкен көңіл бөлінген. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибеде шаруа
(фермер) қожалықтары аграрлық салада ең тиімді, әрі кең тараған шаруашылық
жүргізуші нысан ретінде танылып отыр. Олар кәсіпкерлік үлгідегі
экономикалық және құқықтық дербестік негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіруші шаруашылық ретінде де түсіндіріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі шаруа (фермер) қожалығының ұзақ уақыт
бойы нақты, ортақ шешімін таппай келген оның кәсіпкерлік қызмет аясындағы
азаматтық-құқықтық мәртебесіне аграрлық және азаматтық құқықтық заңдардың
нормалары мен нақты экономикалық ахуалдарды ескере отырып құқықтық баға
беру. Бұл орайда шаруа (фермер) қожалығының құқықтық жағдайын анықтап, оның
қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңдарын терең зерттеп, қажет
болған жағдайда тиісті толықтырулар мен өзгертулер енгізіп, әрі қарай
жетілдіру шараларын жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тарапынан
аграрлық кәсіпкерліктің қалыптасуына, оның қарқынды дамуына үлкен көңіл
бөлініп отырғандығы баршаға мәлім. Ел басының жыл сайынғы Қазақстан халқына
арналған Жолдауында бұл мәселеге арнайы тоқталатындығы да бәрімізге
белгілі. 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Президент:
Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында
біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті - азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз.
Сондықтан да, біз тауарлы-сүт фирмаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау
кешендерін ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-
көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау
жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта
өңдеу, қазақстандық астық экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта
өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі
инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық деп
атап көрсетті [1].
Ал 2011 жылдың 28 қаңтарындағы жолдауында бүгінде ұлттық
дәулетіміздің үштен бір бөлігі шағын және орта бизнестен құралады. Ауыл
шаруашылығы саласы да дамып келеді деп атап айтты. Сонымен қатар,
ауылшаруашылық кәсіпкерлігі саласында ұқсасы жоқ жоба мал шаруашылығын
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп, 130 миллиард тенге несие
берілетіндігіне халық назарын ерекше аударды [2].
Қазақстан Республикасында атқарылып жатқан нарықтық экономика
жағдайынан тұрақты дамуға негізделген құқықтық реформа бағдарламасы
ауылшаруашылығы кәсіпкерлігінің жетілуіне негіз болды.
Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибеде ауылшаруашылық кәсіпкерлігі аграрлық
салада да ең тиімді, әрі кең тараған жетекші сала ретінде танылып келеді.
Олар кәсіпкерлік үлгідегі экономикалық белсенділік пен құқықтық дербестік
негізінде ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші шаруашылық ретінде
түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерлік тек қана жер
заңнамаларымен, агроөндірісітік кешен саласындағы немесе кәсіпкерлік туралы
заңнамалармен ғана реттеліп қоятын құбылыс емес, ол кешенді, әр саланың
сәйкес заңнамасын қолдануды талап ететін қалыптасқан қоғамдық қатынастардың
бір тобын құрайды. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кәсіпкерлігі
нормативтік құқықтық актілер мен заң әдебиеттерінде оң шешімін таппай
келген мәселелердің бірі болғандықтан, оған жер, аграрлық және азаматтық-
құқықтық заңдардың нормаларының ерекшеліктерімен қатар, нақты экономикалық
ахуалдарды ескере отырып, құқықтық баға беру қажет. Сол себептен,
ауылшаруашылығы кәсіпкерлігінің құқықтық табиғатын анықтау арқылы, оның
қызметін реттейтін заңдарды терең зерттеп, тиісті өзгерістер мен
толықтырулар енгізіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын іздестіру керек.
Ауылшаруашылық өнеркәсіп кешенінде туындайтын құқықтық қатынастарды
аграрлық және жер құқығы салаларының нормалары реттейтін болса, ондағы
кәсіпкерлік қызметті азаматтық, кәсіпкерлік құқық салалары қарастырылады.
Сондықтан, ауыл шаруашылық кәсіпкерлігін зерттеу - кешенді-құқықтық талдау
қатарына жатқызылады.
Зерттеу жұмысында ауылшаруашылығы кәсіпкерлігіне мемлекет тарапынан
жаңаша көзқарас орнығуы және ауылшаруашылық тауар өндірушілерге байланысты
мән-жайлардан туындайтын сан-сапа жөніндегі мәселелер түбегейлі
қарастырылып, сындарлы ғылыми тұжырымдар жасалған.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін дербес мемлекет ретінде
орнығып, оның адамзат экономикасына тірек болатын ауылшаруашылық өнімдерін
өндіру мен ұқсату, сондай-ақ ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер мен
кәсіпкерлер арасында туындайтын қатынастарды реттейтін барша құқық
актілеріне саралау жүргізіліп, оларды жетілдіру қажеттілігі негізделіп
отыр.
1995 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-
бабының 4-тармағында адам мен азаматтың мемлекетпен танылған келесідей
негізгі әлеуметтік-экономикалық құқықтарды анықталған болатын. Оған сәйкес
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы [3, 9 б.].
Еліміздегі ауылшаруашылық өндірісінің дамуы нарықтық экономика
жағдайында кәсіпкерлік қызметпен тікелей байланысты болғандықтан, нарықтық
қатынас шеңберінде қалыптасып отырған агроқұрылымдар мәселесін де жан-жақты
зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Олардың даму бағытын, деңгейін,
мәселелерін анықтау арқылы барынша жетілдіру және ұйымдастырушылық-құқықтық
механизмін талдауды талап етеді.
Сол себептен, таңдап алынған диссертациялық зерттеудің тақырыбының
өзектілігі, осы айтылған тұжырымдардың нәтижесінде ешқандай күмән
тудырмайды.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қазақстан Республикасында шаруа фермер
қожалығының құқықтық жағдайын қарастырған біршама еңбектер бар. Ал ұсынылып
отырған бұл жұмыс, шаруа фермер қожалығын аграрлық кәсіпкерлік субъектісі
ретінде қарастырып, бұл субъектіні өзге қырынан құқықтық мәртебесін
зерделеп отыр. Сондықтан, бұл зерттеу жұмысы қазіргі таңда нарықтық
экономиканы нығайту жағдайындағы шаруа фермер қожалығының аграрлық
кәсіпкерлік қызметін жетілдіру жөніндегі ғылыми ізденістер мен зерттеулерге
негізделіп жазылған жұмыс болып табылады.
Бүгінде Қазақстанда аграрлық және жер құқығы ғылымының өзіндік мектебі
қалыптасқан және оған өзіндік үлес қосқан ғалым заңгерлердің іргелі
еңбектері мен зерттеулерін ерекше атап өтуге болады. Егеменді еліміздің
жер құқығы ғылымының негізін қалап, оны нарық заңдылықтарына сәйкес
жетілдіру жолдарын зерттеуде ғалым-заңгерлер Б.Ж. Әбдірайымның, И.В.
Архиповтың, Ә.Е. Бектұргановтың, Ә.Е. Ереновтың, Н.Б. Мұхитдиновтың, Ә.С.
Стамкуловтың, Ж.Х. Қосановтың, А.Х. Хаджиевтың, Е.Ш. Дусиповтың еңбектерін
мақтанышпен айтуға болады. Аграрлық қатынастарды құқықтық реттеуді
жетілдіру мен аграрлық кәсіпкерлікті құқықтық қамтамасыз етудің теориялық
және тәжірибелік мәселелерін зерттеу К.А. Шайбековтың, И.В. Амирханованың,
Л.Қ. Еркінбаеваның және Б.А. Жетпісбаевтың еңбектерінде бастау алып,
зерттелсе, қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдаланудың концептуалды
құқықтық негізі С.Б. Байсаловтың, Д.Л. Байдельдиновтың, Н.С. Байымбетовтың
ғылыми еңбектерінде зерделенген. Нарықтық экономиканың қалыптасып дамуы
жағдайындағы аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің құқықтық аспектілері
М.К. Жүсіпбековамен зерттелсе, Г.Г. Нұрахметованың, Б.Р. Әлімжановтың, Б.Б.
Бегалиевтың, А.Д. Дюсюпованың ауыл шаруашылығына арналған жерлерді
пайдалануды құқықтық реттеу және жер нарығы аясындағы еңбектері елеулі
орынға ие.
Аграрлық құқық ғылымның дамуына үлкен үлес қосқан ТМД елдерінің ғалым
заңгерлерінің зерттеулері ерекше қызығушылық тудырады. Олар: Г.Е. Быстров,
И.А. Иконицкая, М.И. Козырь, Н.И. Краснов, В.В. Устюкова, Б.А. Воронина,
Ж.Т. Холмуминов, М.Б. Усманов және т.б.
Сонымен қатар, кәсіпкерлік қызметтің теориялық негізі мен еркіндігін
құқық теориясы, конституциялық құқықтық, азаматтық құқықтық, еңбек құқықтық
және салықтық құқықтық мәселелерді зерттеуші заңгер-ғалымдар: Е.М.
Абайдельдинов, С.С. Алексеев, Г.В. Атаманчук, М.Т. Баймаханов Ю.Г. Басин,
А.Г. Диденко, С.З. Зиманов, Г.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, М.К.
Сүлейменов, З.Ж. Кенжалиев, Т.Е. Қаудыров пен С.П. Мороз, сонымен қатар,
ресейлік ғалымдар Г.А. Гаджиевтің, В.И. Крусстың, И.Н. Плотникованың, Г.Б.
Мирзаевтың және т.б. еңбектеріне де көңіл бөлінді.
Еліміздің аграрлық құқық теориясының қалыптасып, дамуына үлкен
үлес қосқан ғалым заңгерлер Л.Қ. Еркінбаеваның Аграрные правоотношения в
Республике Казахстан атты докторлық диссертациясы [4, 41], Е.Ш. Дүсіповтың
Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кәсіпкерлігін құқықтық қамтамасыз
ету мәселелері атты докторлық диссертациясы [5], және Б.А. Жұмаділовтің
Шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу мәселелері атты
кандидаттық диссертациясы [6, 26 б.], А.К. Джангабулованың Қазақстан
Республикасында ауылшаруашылық кооперациясын құқықтық реттеу атты
кандидаттық диссертациясы [7, 26 б.] ғылыми зерттеуіміздің негізі болып
табылады.
Зерттеу жұмысының объектісі. Ғылыми зерттеудің объектісі – шаруа фермер
қожалығының аграрлық кәсіпкерлікті жүзеге асыру саласындағы қоғамдық
қатынастар болып танылады.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасындағы шаруа фермер қожалығының
ауылшаруашылық кәсіпкерлік қызметін құқықтық қамтамасыз етудің мемлекеттік-
құқықтық тетігі.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты - нарықтық қатынас жағдайында
аграрлық кәсіпкерлік субъектісі ретінде шаруа фермер қожалығының құқықтық
табиғатын қарастыру және осы саладағы заңнамаларды тиімді қолдануға тиісті
теориялық тұжырымдар жасау және тәжірибелік ұсыныстар енгізу.
Диссертациялық зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілк
туралы заңнаманың қалыптасу және даму тарихын
зерделей отырып, белгілі бір жүйеге келтіру;
2. Қазақстан Республикасындағы аграрлық
кәсіпкерліктің түсінігін және құқық жүйесіндегі
алатын орнын анықтау;
3. Қазақстан Республикасындағы аграрлық
кәсіпкерліктің объектілері мен субъектілерін
құқықтық тұрғыдан қарастыра отырып, олардың
ерекшеліктерін саралау;
4. Аграрлық кәсіпкерлер ретінде - шаруа (фермер)
қожалығының және оның мүшелерінің құқықтық
жағдайын қарастыру;
5. Шаруа (фермер) қожалығының жер учаскесі мен өзге
мүліктерге заттық құқықтары және оларды жүзеге
асыру тәртібі мен ерекшеліктерін зерделеу;
6. Қазақстан Республикасында шаруа (фермер)
қожалығының аграрлық кәсіпкерлік қызметін құқықтық
реттеуді жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі қоршаған орта мен
экономиканың арақатынасы туралы қазіргі кездегі ілімдері, аграрлық және
кәсіпкерлік қызмет саласындағы конституциялық ережелер болып табылады.
Диссертация нәтижелеріне қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы
салыстырмалы-құқықтық, қисындық, тарихи, жүйелік және басқа да әдістер
қолданылды.
Жұмыстың теориялық жағын қалыптастыру барысында автор жалпы мемлекет
және құқық теориясы, әкімшілік құқық, жер құқықғы, аграрлық құқық,
кәсіпкерлік құқық ғылымдары саласын зерттеген отандық және шетелдік белгілі
заңгер-ғалымдардың еңбектерін қолданған.
Жұмыста сонымен қатар, тақырып мәселесімен аралас түрде талдануға
жататын жер мәселелерін зерттеген басқа сала өкілдері – экономистердің де
еңбектері қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияның ғылыми жаңалығы монографиялық
деңгейде, Қазақстан Республикасының нарықтық жағдайында шаруа фермер
қожалығының аграрлық кәсіпкерлік қызметін жүргізудің құқықтық мәселелеріне
арналған кешенді зерттеулердің бірі болып табылатындығына негізделеді.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығына мыналар жатады:
• Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілік туралы
заңнаманың қалыптасу және даму тарихын зерделей отырып, белгілі
бір жүйеге келтірілді;
• Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің түсінігін
және құқық жүйесіндегі алатын орнын анықталды;
• Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерліктің объектілері
мен субъектілерін құқықтық тұрғыдан қарастыра отырып, олардың
ерекшеліктерін сараланды;
• Аграрлық кәсіпкерлер ретінде - шаруа (фермер) қожалығының және
оның мүшелерінің құқықтық жағдайын қарастырылды;
• Шаруа (фермер) қожалығының жер учаскесі мен өзге мүліктерге
заттық құқықтары және оларды жүзеге асыру тәртібі мен
ерекшеліктерін зерделенді;
• Қазақстан Республикасында шаруа (фермер) қожалығының аграрлық
кәсіпкерлік қызметін құқықтық реттеуді жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасалды.
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар:
1. Қазақстанның табиғат пайдалану туралы заңнамаларын кезеңдерге
бөліп көрсету көзделген:
1 кезең: 1917-1960 жылдар аралығы. Бұл кезеңде табиғат ресурстарын
пайдалану туралы құқықтық нормалар экономикалық мүдделердің экологиялықтан
басым болғандығын көрсететін ескірген тұжырымдамадан тұрды, бұндай нормалар
кеңестік мемлекеттің қалыптасу кезеңіндегі әлеуметтік және экономикалық
дамуының жоспарында және одан кейінгілерінде де бекітілді. Табиғат
пайдалану туралы нормалар болғанымен, жеткілікті деңгейде дамыған жоқ.
2 кезең: 1960-1990 жылдар аралығы. Бұл кезең табиғат пайдалану туралы
заңнамалардың өркендеуімен ерекше, ол 1957-1963 жылдары одақтас
республикалардың Жоғарғы Кеңестері қабылдаған – табиғатты қорғау туралы
заңнамаларынан басталады.
3 кезең: 1991 жылдан бастап осы уақытқа дейінгі аралық. Бұл кезең
табиғат пайдалану туралы заңдардың Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алуымен байланысты даму кезеңі.
2. Табиғат пайдалану құқығының мазмұны Қазақстан Республикасы
егемендігін алған кезден бастап айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Оның
өзгеруі нарық жағдайында саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайдың,
табиғат пайдалану қатынастарын реттейтін нормативтік-құқықтық базасының
өзгеріске ұшырауымен түсіндіреледі.
3. Табиғат пайдалану құқығы бірнеше мағынада қарастырылады: құқықтық
институт ретінде, құқықтық қатынас ретінде және табиғат пайдаланушының
нақты құзіреті ретінде. Табиғат пайдалану қатынастарын реттейтін нормалар
жиынтығы кешенді табиғат пайдалану құқықтық институтын құрайды. Құқықтық
қатынас ретінде жерді, жер қойнауын, суды және өзге табиғи объектілерді
пайдалану бойынша туындайтын қатынастардың тараптарына тиесілі құқықтар мен
міндеттер жиынтығы болып табылады. Ал табиғат пайдаланушының құзіреті
ретінде табиғат пайдаланушыға тиесілі табиғи объектіні иелену, пайдалану
және өнімге билік етумен байланысты субъективтік құқық болып табылады.
4. Табиғат пайдалану құқығы туралы заңдардың негізін ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар туралы, жер туралы, жер қойнауы, жануарлар
дүниесін пайдалану туралы, орман, су ресурстарын пайдалану туралы
заннамалар құрайды. Сол себептен, табиғат пайдалану құқығы кешенді құқық
болып табылады.
5. Табиғат пайдалану құқық қатынастарының бір түрі болып,
рекреациялық табиғат пайдалану құқық қатынастары танылады. Рекреациялық
табиғат пайдалану қатынастары демалыс және туризм үшін табиғи ресурстарды
иелену мен пайдалану мен байланысты құқықтық қатынастар болып табылады.
Аталған қатынастардың объектісі ретінде – демалыс пен туризм үшін
пайдаланылатын қоршаған табиғи ортаның бір бөлігі ретінде танылатын табиғи
кешен, яғни, рекреациялық аймақ танылады. Рекреациялық аймақ дегеніміз –
халықтың ұйымдасқан жаппай демалысы және туризміне арналған қоршаған табиғи
ортаның мәдениеттендірілген, яғни, адам қолымен жасалған учаскелері.
Рекреациялық табиғат пайдалану құқығының субъектілері алғашқы және
кейінгі болып бөлінеді.
Біріншісіне табиғат пайдалану құқығын тікелей мемлекеттен алған
немесе өзге де табиғат пайдаланушыдан сол құқығынан айыра отырып алған
заңды тұлғалар: туристік базалар, демалыс үйлері және т.с.с. жатады, ал,
екіншілеріне – бастапқы табиғат пайдаланушылардан, яғни, турбаза, демалыс
үйлерінен кешенді қызмет түрін пайдаланушы өзге де Қазақстан
Республикасының азаматтары мен табиғат пайдалану құқығына ие болған
тұлғалар танылады.
Рекреациялық табиғат пайдалану құқығы объективтік және субъективтік
мағынада қарастырылады.
Объективтік мағынадағы рекреациялық табиғат пайдалану құқығы
дегеніміз – демалыс және туризм үшін табиғи ресурстарды пайдалануға беру,
алып қою тәртібін реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Субъективтік мағынада рекреациялық табиғат пайдалану құқығы дегеніміз –
экологиялық заңдармен анықталған нақты бір табиғат пайдаланушының демалыс
және туризм үшін табиғи ресурстарды иелену және пайдалану құқықтарының
жиынтығы.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Жұмыс бойынша берілген қорытындылар, ұсыныстар мен нұсқаулар
теориялық жағынан да тәжірибелік жағынан да маңызды орын алып отыр және
олар сәйкес саласында құқық шығармашылық қызметінің негізгі бағыттарын
анықтауға, атқарушы билік және басқару органдарының, кәсіпорындар мен
ұйымдардың әкімшіліктерінің қызметтерін жетілдіру үшін қолданылуы қажет.
Зерттеу жұмысы ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігін кешенді түрде құқықтық
реттеуде қолданылатын аграрлық құқық, жер құқығы, су құқығы, азаматтық
құқық, кәсіпкерлік құқық, еңбек құқығы салаларына әдістемелік негіз болады.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігін құқықтық реттейтін заңдарды
шығаруға және өзге де нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауға және оларды
жетілдіруге арқау болады.
Жоғары оқу орындарының заң факультеттерінде және арнаулы заң оқу
орындарында Аграрлық құқық, Кәсіпкерлік құқық, Еңбек құқығы, Жер
құқығы және басқа да курстарды өту (зерделеу) кезінде лекция және семинар
сабақтарын жүргізуге, сондай-ақ тиісті оқу бағдарламасын даярлауға септігін
тигізеді.
Заң шығару процесінде ауылшаруашылық кәсіпкерлігі жүйесінің нормативтік-
құқықтық базасын жаңалап құрастырып, жетілдіруге айтарлықтай мүмкіндік
береді.
Зерттеліп отырған зерттеу жұмысы қазіргі заман қажеттілігінен ғылым
шеңберіне еңгізілген туынды. Диссертациялық зерттеу жұмысы еліміздегі
ауылшаруашылық кәсіпкерлігін дамыту және жетілдіру туралы білімді
кеңейтеді. Оның үстіне бұл мәселенің төңірегінде отандық заң ғылымында
бұрын-соңды арнайы ғылыми ізденістер болмаған және қазақ тілінде түбегейлі
қарастырылмаған. Яғни, ғылыми еңбектің нәтижелері осы мәселелердің
төңірегінде келешекте жазылатын ғылыми жұмыстарға әдістемелік негіз бола
алады.
Диссертацияның негізгі ережелері Шаруа фермер қожалығының қызметін
құқықтық реттеу атты және Қазақстан Республикасында аграрлық
кәсіпкерлікті құқықтық реттеу бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтар мен
әдістемелік нұсқаулар құрастыруда, сондай-ақ жоғарғы және орта арнаулы заң
оқу орындарының студенттерін, факультет тыңдаушыларын және қайта даярлау,
біліктілігін арттыру тыңдаушыларын оқытуда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының қайнар көздері. Автор зерттеу жүргізу барысында
Қазақстан Республикасының Конституциясын, қолданыстағы жер туралы заңдары
мен азаматтық заңдар, кәсіпкерлік, еңбек, отбасы қатынастары аясындағы заң
актілері, сонымен қатар, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулылары мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің
нормативтік-құқықтық актілер қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация жұмысындағы негізгі
теориялық, әдістемелік және тәжірибелік ережелер, қорытындылар және
ұсыныстар табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелері бойынша өткізілген конференцияда баяндалып, баспасөз беттерінде
жарық көрді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АГРАРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстан Республикасындағы аграрлық кәсіпкерілік туралы
заңнаманың қалыптасу және дамуы: тарихи-құқықтық аспект
Бүгiнгi таңда кәсiпкерлiк қызметтiң ауыл шаруашылығы саласында да
қамтылуы республика аграрлық секторында жеке кәсiпкерлiктi жүзеге асырушы
шаруа (фермер) қожалықтарының пайда болуына әсер еттi.
Шаруа (фермер) қожалықтарының құқықтық табиғаты мен маңызын жан-жақты
тереңiрек ашу үшiн оның пайда болу және даму кезеңдерiне қысқаша талдау
жасай кетейiк.
Қазақстан Республикасы егемендiк алғаннан кейiн шаруа (фермер)
қожалығының құқықтық жағдайы мен қызметiнiң негiзгi бағыттарын айқындаушы
алғашқы нормативтiк құжат 1990 жылы 21-мамырда қабылданған Қазақстан
Республикасының Шаруа қожалығы туралы Заңы болғанымен, оның пайда болу
тарихы революцияға дейiнгi Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңiмен тығыз
байланысты едi. Себебi, сол кездерi Қазақстан аумағындағы жер
қатынастарының дамуы Ресей империясының заңдарына сәйкес жүзеге асырылып
отырды. Ал, революцияға дейiнгi Қазақ жерiндегi жер қатынастарының
ахуалына А. Еренов өз еңбегiнде толық мағлұматтар бередi (8, 12б.(.
Еңбекте, сол кезеңдерде қазақ халқы көшпендi өмiр салтын кешкендiгi мен
негiзгi кәсiбi қауымдық меншiкке негiзделген мал шаруашылығы болғандығы
баяндала келе, кең мағынада жер өнiмдерiне үй жануарларының жатқызылғандығы
және қауымдық меншiктен жеке меншiкке өткен алғашқы нысандар да сол мал-
мүлiк екенi айтылған. Алғашқыда рулар мен тайпалар мүшелерiнiң ұжымдық
меншiгiнде болған көшпендiлердiң малдары бiртiндеп жеке адамдардың иелiгiне
өтiп отбасылық меншiк пайда бола бастады.
Мал мүлiкке жеке меншiктiң пайда болуы қоғамда феодалдық қатынасты
дамыта қоймады. Жеке меншiкке өткен мал мүлiктi жыл мезгiлдерiне қарай жер
ауыстыра отырып бағу үшiн көшпендiлерге, яғни қазақтарға жердi жеке
меншiкке беру қажеттiгi туындады. Феодалдық меншiктiң бiр объектiге пайда
болуы мен дамуы оның екiншi бiр объектiге пайда болуы мен дамуына әсер еттi
(8, 15б.(. Қазақстанда көшпендiлер дәуiрiнде жерге қауымдық меншiктiң
тоқтатылып жеке меншiктiң пайда болуы малға жеке меншiктiң пайда болуымен
байланысты болды.
Қазақстан аумағында жерге жеке меншiктiң пайда болуы, әсiресе,
қараханиттер мен оғыздар мемлекетiнiң тұсында қатты байқала бастады.
Қалалардың өсуi, сондай-ақ қолөнершiлер мен егiншiлердiң және
малшылардың арасындағы айырбас қатынастарының дамуы феодализмнiң Қазақстан
шаруашылығының барлық салаларында дамуына әсер еттi.
Сол кезеңдерде жер қатынастары жүйесiнде жерге иелiк етудiң үш түрi
болды: 1) субъектiнiң толық меншiгiнде болатын жер иелiгi; 2) қызмет атқару
негiзiнде пайда болған жер иелiгi; 3) рухани мақсаттар үшiн жер иелену.
Жерге толық меншiк құқықығына тек хандар мен сұлтандар ие болып,
хандыққа тиесiлi барлық жерлерге билiк етiп отырды. Ал, қарапайым
көшпендiлер жайылымдарды жер иелерiнiң рұқсатымен жүзбасылары көрсеткен
жерлерде ғана пайдалана алды. Осылайша шаруалардың жерлердi шаруашылық
мақсатқа пайдалану құқығы феодалдардың жериелену құқықтарына тәуелдiлiгiмен
ерекшеленiп отырды.
18 ғасырдың екiншi жартысында Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ
халқының тарихындағы маңызды оқиғалардың бiрi саналды және екi ел арасында
сауда-саттықты күшейтiп, жеке меншiктiң нығая түсуiне әсер еттi.
1861 жылғы шаруалар реформасы мен басқа да буржуазиялық реформалар
Ресей мен Қазақстанда жаңа қоғамның қалыптасуына ықпал еттi.
1861 жылы 19 ақпанда крепостнойлық құқық пен дворяндық-феодалдық
құрылымды жойып, шаруалардың мүлiктiк құқықтықтарын анықтайтын 17 заң
актiлерiне қол қойылды (9, 14б.(.
Шаруалар ерiктi азаматтар мәртебесiн алып құқық субъектiсi деп танылды
және помещиктердiң озбырлығы мен зорлық-зомбылығынан құқықтық тұрғыдан
қорғалды (10, 74б.(. Сондай-ақ, қабылданған заңдарға сәйкес барлық шаруалар
ауылдық немесе болыстық қоғамға тiркелуi қажет болды (11, 36 б.(.
Қызметтерi Шаруалар туралы жалпы ережелер негiзiнде жүзеге асырылып
отырған әртүрлi деңгейдегi ауыл тұрғындарының Шаруалар қоғамына тiркелу
туралы заңына сәйкес шаруалар тобына бiрiгуi ұзақ тарихи процесс арқылы
жүзеге асырылды (12, 7-8б.(. Тiркеудiң арқасында шаруалар арасында тығыз
қарым- қатынас орнап, ауылда үстемдiк етушi қауым болды.
Бiрақ, ауылда экономикалық қатынастың дамуын тежеген, адамдар өмiрi
мен өндiрiсте теңгермешiлiкке жол берген, шаруаларға жер беру нәтижесiнде
жер учаскелерiнiң бiр шаруадан екiншi шаруаның пайдалануына үздiксiз өтiп
отыруы салдарынан олардың жердi тиiмдi пайдалану мен қорғауға деген
ынталарын төмендеткен шаруалар қауымының терiс, жағымсыз тұстарын да айта
кету керек.
1861 жылғы 19 ақпандағы өзгерiстер помещиктер билiгiнiң тамырына балта
шапқанымен шаруалардың жеке бостандықтарын толық қалыпқа келтiре алмады.
Шаруалардың көпшiлiгi революцияға дейiн өздерi пайдаланған азғана жер
бөлiнiстерiн жеке меншiктерiне сатып ала алмады. Жердi мерзiмсiз пайдалану
құқығына ие болу үшiн ерiктi шаруа ақшалай алым төлеуге немесе жылдық тегiн
еңбек түрiндегi мiндетiн өтеуге тиiс болды. Шаруалардың әртүрлi
мiндеттерi мен төлемдерiне жерден тапқан таза табыстарының 90%-ы кетiп
отырды (10, 76б.(.
1895 жылға дейiн үкiмет саясаты қауымдық шаруалар жер- иелiгiн
қолдаса, кейiнiрек шаруалар жер иелiгiн жекелендiру мен ауылда тұрақты
шаруалар жеке меншiгiн қалыптастыру кезеңi басталды (13, 41б.(.
Жер реформасы 1906 жылы қараша айында П.А. Столыпиннiң бастамасымен
қабылданған Жарлық негiзiнде және кейiнiрек 1910 жылы 14 маусымда 3-
Мемлекеттiк думамен қабылданған Шаруаларға қауым жерлерiндегi учаскелердi
бекiту мен иелену құқықтары туралы заң түрiндегi актiсi арқылы жалғасын
тапты. Ал 1911 жылдың 29 мамырында осы заңдардың орындалу сипатын күшейте
түсетiн Жерге орналастыру туралы Заңы қабылданды. Бұл заңға сәйкес
жергеорналастыру процессiн жүзеге асыру үшiн ауыл адамдарына алдынала жер
бекiту тәртiбi талап етiлместен, жердi бiрден беруге мүмкiндiк туды. Жерге
орналастыру комиссиясы басым құқықтарға ие болды және басты мақсаты
шаруаларды бөлiп алынған жер учаскелерi мен аз үйлi қыстақтарға орнықтыруды
көздедi.
Ауылдың қоғамдық өмiрi өзгердi және ол шаруалар жер иелiгiнiң бiрнеше
нысандарының пайда болуымен байланысты едi. Жер иелену нысандары: 1)
қауымдық иелiк; 2) үйiргелiк (учаскелiк) иелiк; 3) бөлiп алған жерге,
оның iшiнде бау-бақшасы, қора-қопсысы бар оңашаланған (хуторлық) жер
учаскесiне иелiк болып үшке бөлiндi.
Сонымен қатар жеке меншiкке берiлген жер учаскелерiн сату мен кепiлге
қоюға рұқсат берiлiп, сату тек жермен айналысушы шаруалар арасында, ал
кепiлге қою Шаруалар жер банкiсiнде ғана жүзеге асырылды (9, 17 б.(.
Столыпин реформасы ауылда мал өнiмдiлiгi мен егiннiң жоғарылылығына,
содай-ақ жердiң құнарлылығы мен өнiмдiлiгiне тiкелей мүдделi тұлғалар -
шаруа-қожайындардың пайда болуына құқықтық, әлеуметтiк және экономикалық
алғышарттар жасады (10, 78б.(. Бiрақ, 1906 жылы 9 қарашада қабылданған
Жарлықтың капиталистiк бағыты ұзаққа бармады және көптеген шектеулерге жол
берiлдi. Атап айтсақ: үлестiрiлген жердi басқа таптардың өкiлдерiне беруге
тиым салынды, Шаруалар банкiсiнен өзге банкiлерге кепiлге қоюға, нақты
ақшаға сатуға тиым салынды және жердi әдет-ғұрып бойынша тек жақын
туыстарға ғана мұраға қадыруға рұқсат етiлдi (14, 46 б.(.
Дегенмен, А.В. Чаяновтың еңбегiндегi мәлiметтер бойынша 1916 жылы
бұрынғы помещиктер жерiнiң 59%-ы таратылып, қалған жерлердiң жартысынан
көбi шаруалардың жалдауында болды (15, 27б.(. Астық өндiру көлемi
бойынша шаруа қожалықтарының помещиктерден басым түскенiн де статистикалық
мәлiметтерден аңғаруға болады.
В.С. Немчиновтың есебi бойынша бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезеңiнде
шаруа қожалықтары барлық астықтың 88%-н берсе, ал помещиктер астықтың тек
21,6%-н ғана өндiрген (9, 34б.(. Сондай-ақ, шаруа қожалықтарының үлесi мал
шаруашылығы мен картофель өндiрiсiнде де едәуiр басым болды. Егер егiн
шаруашылығы мен мал шаруашылығының жалпы өнiмiнiң 92,6%-н шаруалар өндiрсе,
помещиктер тек 7,4%-н ғана өндiрген (16, 81б.(.
Алайда, Столыпин реформасы астық өнiмдiлiгiн арттыруды айтарлықтай көп
жылдамдата қоймады және реформа жүргiзудегi қиыншылықтарды үш негiзгi
себептермен түсiндiруге болады: 1. Реформаторлардың ауылдың екпiнiн дұрыс
бағаламауы мен шаруаларды қауымға бiрiктiруi және маңызды мәселелердi
ұжыммен шешуi; 2. Реформа жүргiзудегi уақыт тапшылығы (5 жылдан кейiн, яғни
1911 жылы 1 қыркүйекте Столыпиннiң қайтыс болуы реформаның тоқтатылуына
басты себеп болды); 3. Реформаны қаржылай қолдау үшiн мемлекеттiң ақша-
қаражатының болмауы (9, 80-81б.(. Бiздiң ойымызшы бол фактiлер қазiргi
кезде де қоғамымыздың кәсiпкерлiк саласында бiршама орын алуда.
1917 жылғы Қазан революциясынан кейiн елiмiзде Кеңес үкiметi орнап
шаруа қожалықтарының қызметi мен дамуы тежелiп, коллективтендiрiлген шаруа
қожалықтарына басымдық берiлдi. Коллективтендiрiлген шаруа қожалықтары
аясында зерттелген ғылыми еңбектер жеткiлiктi болғандықтан және
диссертациялық жұмыс тақырыбының мазмұнына сәйкес бiз жекелеген
азаматтардың шаруа қожалықтары мен олардың кәсiпкерлiк қызметiн қарастыруға
аса назар аударамыз.
Ұлы қазан революциясынан кейiн пайда болған Кеңестер үкiметi өз
саясатын социалистiк қоғам құру жолында жеке меншiкке, әсiресе жерге жеке
меншiкке тиым салумен бастады.
1920 жылы 6 қазанда қабылданған ҚАССР еңбекшiлерi құқықтарының
Декларациясында (17, 28б.( билiк және сайлау жүйесiнiң қағидаларын
жариалады. Онда билiк органдарының бiрде-бiреуiнде қанаушылыққа жол
берiлмейтiндiгi, сонымен қатар пайда табу мақсатында жалдамалы жұмыс
атқарушылар мен еңбектен тыс табыстарымен күнелтушiлер сайлауға қатыса
алмайтындығы және сайлана алмайтындығы көрсетiлген. Сол жылдары ҚАССР-де
тез арада социалистiк шаруашылық құру мақсатында жерге жеке меншiктi жою
саясаты жүзеге асырылды және еңбек етудiң республика азаматтарының
барлығына мiндеттiлiгi танылды (17, 29б.(.
Елiмiзде социализм орнату кезеңiнде өндiрiс құралы мен жұмыс күшiне
толық мемлекеттiк монополия орнатуға және қоғамымыздың шаруашылық өмiрiн
әкiмшiлдiк әдiспен басқаруға үлкен ұмтылыс жасалынды.
Өзiнiң жеке iсiмен айналысушыларға еңбек шаруашылығын жүргiзуге рұқсат
етiлгенiмен, оларға әртүрлi қысымдар жасалып отырды.
1922 жылы Ресейде Жер кодексi мен Қырғыз Республикасында еңбекпен
жер пайдалану туралы негiзгi Заңдардың (1922 жылғы 16 тамыздағы
Бүкiлресейлiк Орталық атқару комитетi Президиумының қаулысы) (13, 119б.(
қабылдануымен жердi ұлт меншiгiне айналдыру процессi аяқталып, жерге
мемлекеттiк меншiк пайда болды. Сондай-ақ, бұл Жер заңдарында жерде еңбек
күшiн пайдалану мен жер еңбегiн жалдау меселелерiн реттейтiн бөлiмдер де
енгiзiлдi.
Жер кодексi жер пайдаланудың еңбектiк сипатына басымдық бердi. Атап
айтсақ, Жер кодексiнiң 1 бөлiмi Еңбекпен жер пайдалану туралы деп аталса,
1 бөлiмнiң 1 тарауы Еңбекпен пайдаланатын жерлерге құқық туралы деп
аталды. Жердi еңбекпен пайдалану идеясы кодекстiң Жердi еңбекпен жалдау
деп аталатын 2 бөлiмiне де енгiзiлдi. Кодекс бойынша жалдамалы еңбек тек
көмек беру сипатында болды. Жер кодексiнiң 39 бабында егер еңбек-егiншiлiгi
шаруашылықтары өздерiнiң еңбек күшiмен немесе құрал-жабдықтарымен қажеттi
ауылшаруашылық жұмыстарын дер кезiнде орындай алмаса жалдамалы еңбекке жол
берiледi делiнген. Ал осы кодекстiң 40 бабына сәйкес жалдамалы еңбекке оны
пайдаланушы шаруашылық өз еңбек құрылымын үздiксiз сақтаған жағдайда, яғни
шаруашылық жұмысына жалдамалы жұмысшылармен бiрге шаруашылықтың барлық
еңбекке қабiлеттi мүшелерi бiрге қатысқан жағдайда ғана жол берiлетiнi
көрсетiлдi.
Бұл жерде аса қызығушылық тудырып отырған мәселе жердi еңбекпен жалдау
(жерпайдалану құқығын уақытша бере тұру) тәртiбi болып отыр. Әлсiз
шаруашылықтарға жерiнiң барлығын немесе оның бiр бөлiгiн ақылы түрде бiр
егiс кезеңiнен аспайтын мерзiмге, ал егер егiс кезеңi дұрыс болмаса 3
жылдан аспайтын мерзiмге жалға беруге рұқсат етiлдi. Жер пайдаланудың
ақысы тараптардың келiсiмi бойынша нақты ақшамен, өнiммен және төлемнiң
өзге де түрлерiмен жүзеге асырылды.
Сондай-ақ, жердi тек еңбекпен жалдауға ғана жол берiлдi және жалдау
шарты бойынша ешкiмге де өзiне тиесiлi жерiне қоса өз шаруашылығының
күшiмен игеруге қабiлетi жететiн жерден артық жерлер берiлмедi.
Мемлекет ұлттық меншiкке айналдырылған барлық жерлердiң меншiк иесi
бола отырып, жердi иелену, пайдалану және оған билiк ету құқықтарын жер
қауымдастығына бердi (жерге билiк ету құқығы өте шектеулi нысанда болды).
Жер қауымдастығы жер пайдалану және шаруашылық жүргiзу құқығындағы өзiн-өзi
басқарушы ауылшаруашылық ұйымы ретiнде танылды (8, 39б.(.
Жер пайдалану құқығын қауыммен белгiленген жер пайдалану тәртiбiне
сәйкес қаум құрамында, сондай-ақ жеке-дара, қауым құрамына кiрместен
жүзеге асыруға, яғни қандай да бiр қоғамға кiрместен шаруа қожалығымен
айналысуға рұқсат берiлдi.
Мемлекеттiк органдар жер қауымдастығындағы жекелеген
жерпайдаланушыларға жер беру, жер пайдалану жүйесiн анықтау және өңдеуге
байланысты мәселелерге араласуға құқығы болмады. Бiрақ, мемлекет қауымдағы
жерлердi тиiмдi пайдалануды тиiстi дәрежеде бақылап та отырды.
Заң еңбекпен жерпайдаланушылардың жерге деген құқықтарын қорғап отырды
және шаруа қожалықтарын жерпайдалану құқығынан айыру тек жер комиссиясының
қаулысымен жүзеге асырылды. Жер кодексiнiң нормаларына сәйкес жерпайдалану
құқығының тоқтатылуына негiз болатын мынадай екi жағдай қарастырылды: 1)
жердi орынсыз себептермен шаруашылық мақсаттарға пайдаланбай бос қалдыру;
2) жердi заңды бұза отырып жалға беру (18, 24б.(.
Ауыл адамдарының еңбекпен жерпайдаланушы қауымдарға, яғни ұжымдық
шаруашылықтарға бiрiгуi жеке меншiкке негiзделген жеке шаруа қожалықтарын
ығыстыра бастады. 1930-1937 жылдары қабылданған актiлер колхоздарға
(ұжымдық шаруашылықтарға) басымдықтар берiп, олардың үлкен қарқынмен
дамуына әсер еттi.
1928 жылы Қазақстанда барлық шаруашылықтардың 2% ғана ұжымдастырылса,
1930 жылдың 1 сәуiрiнде олардың саны 50,5%, ал 1931 жылдың қазан айында
жобамен 60% өстi. Орал мен Петропавл округтерiнде колхоздарға мұндай
шаруашылықтардың 70% тiркелдi. 1931 жылдың күз айларында
коллективтендiрудiң (ұжымдастырудың) нәтижесiнде республикамызда 78 аудан
тiркелдi(19, 4б.(.
1937 жылы республиканың барлық шаруа қожалықтарының 97,5% мен егiн
алқаптарының 99,8% колхоздарға бiрiктiрiлдi.
1937 жылдың аяғына қарай республика колхоздары мемлекеттен тұрақты
тегiн пайдалануға 65953 мың гектар ауылшаруашылық жерлерiн алды. Сол
кездерi бүкiл кеңестер одағы бойынша әр колхозға 20 гектар жерден тиесiлi
болса, Қазақстанда әр-бiр колхоздың үлесiне 120 гектар жерден берiлдi. Бұл
республика колхоздарының мал шаруашылығын дамыту мен астық өнiмдiлiгiн
арттыруда үлкен мүмкiндiктерге ие болғанын көрсетедi (20, 135б.(.
Бiрақ, ауыл шаруашылығында жаппай күшпен ұжымдастыру процессi
кәсiпкерлiк үлгiдегi шаруа қожалықтарының азайып, шеттетiлуiне әсер еттi
және оларға да белгiленген баға мен көлемде ауылшаруашылық өнiмдерiн өткiзу
мiндетi жүктелдi. Экономиканың жеке секторына тек формальды түрде ғана жол
берiлдi.
1937 жылы 26 наурызда Кеңестердiң Х Бүкiлқазақтық төтенше съезiнiң
қаулысымен бекiтiлген Қазақ ССР Конституцияның 9 бабында Қазақ ССР-де
шаруашылықтың негiзгi нысаны болып табылатын шаруашылықтың социалистiк
нысанымен қатар, заңмен шаруашылықты өзгенiң еңбек күшiн пайдаланбай, тек
өз еңбегiнiң негiзiнде жүзеге асыратын жекелеген шаруалар мен
қолөнершiлердiң ұсақ жеке шаруашылығына жол берiледi делiнген (21, 8б.(.
Сондай-ақ, азаматтардың жеке меншiгiнде қосалқы үй шаруашылығы да болды.
1938 жылы 21 тамызда қабылданған ССРО-ның Жекелеген шаруашылықтардың
аттарына мемлекеттiк салық туралы Заңына сәйкес жекелеген шаруа
қожалықтарында аттар өз шаруашылығында әдеттегi ауылшаруашылық жұмыстары
үшiн емес, шаруашылықтан тыс, алыпсатарлықпен күнелту мақсатында
пайдаланылады деген оймен оларға салық ставкасы белгiлендi. Сонымен қатар,
аттың саны бiреуден асатын болса, бiр бастан асатын әрбiр келесi атқа
салық мөлшерi шамамен 1,7 есеге өсiп отырды (22(. Жеке шаруашылықтардың
мемлекет тарапынан үлкен қысымдарға тап болғанын 1940 жылы 4 сәуiрде
қабылданған ССРО-ның Мiндеттi еңбекақылық сақтандыру туралы Заңынан да
байқауға болады. Бұл заңға сәйкес еңбекақы мiндеттi түрде сақтандырылуы
тиiс болды. Колхоздармен салыстырғанда жекелеген шаруашылықтардың
сақтандыру төлемдерiнiң мөлшерi 2 есе жоғары, ал сақтандыру өтемдерi
колхоздармен салыстырғанда 1,25 есе төмен болып белгiлендi (23(. Ал, 1953
жылы 8 тамызда қабылданған Ауылшаруашылық салығы туралы Заңымен жекелеген
шаруа қожалықтарынан алынатын ауылшаруашылық салығы заңмен белгiленген
салық мөлшерiнен 100% жоғары мөлшерде белгiленген (24(. Елiмiздiң халық
шаруашылығында жеке меншiкке (секторға) тиым салынбағанымен, оларға
мемлекеттiк шаруашылықтармен салыстырғанда (салық салу және т.б.) көптеген
қысымдар жасалынды. Атап айтсақ, алып-сатарлық пен қоғамдық еңбектен тыс
табыс көздерiне тиым салынды. Қоғамда қалыптасқан жағдай жеке шаруашылықпен
айналысушы кәсiпкерлердi өз кәсiптерiмен жасырын, заңсыз түрде айналысуға
мәжбүр еттi.
1986 жылы ССРО-ның Жеке еңбек қызметi туралы (26, 3б.(, ал 1988 жылы
ССРО-дағы кооперация туралы (27( Заңдары қабылданды. Бұл заңдар көлеңкелi
экономиканы құқықтық реттеудiң жаңа кезеңiнiң басталғанын куәландырады. Осы
заңдар қабылданғанға дейiн мемлекеттiк емес экономика ұғымы сол уақыттағы
шаруашылық өмiрдiң терiс жақтарымен, атап айтсақ заңсыз, көлеңкелi немесе
ресми емес экономика ретiнде түсiндiрiлдi. Ал, аталмыш заңдар
қабылданғаннан кейiн мемлекеттiк емес экономиканың ресми нысаны – жеке
өндiрiстер мен кооперациялар пайда болып, оларды дамытуға көңiл бөлiне
бастады. Бiрақ, бұл заңдармен жеке кәсiпкерлiк қызмет ресмилендiрiлген жоқ,
тек осы бағыттағы алғашқы қадамдар ғана жасалынды (28, 12б.(. Жеке еңбек
қызметiнiң жеке кәсiпкерлiк қызметтен ерекшелiгi жалдамалы еңбек еңбек
күшiн пайдалануға тиым салынуында болды.
Жеке еңбек қызметiн осы қызмет түрлерiнiң тек рұқсат берiлген
түрлерiнде ғана дамытуға жол берiлдi. Жеке еңбек қызметiнiң негiзгi
сипаттамалары мыналар: 1) бұл қызметтiң қоғамдық пайдалылығы; 2) қызмет
өндiрiс және қызмет көрсету аясымен шектелдi; 3) жеке еңбек қызметi тек
жеке еңбек арқылы ғана жүзеге асырылды және оған бiрге тұратын туыстары мен
16 жасқа дейiнгi асырап алған балалары қатыса алды; 4) қызмет көрсету ақылы
түрде болды; 5) бұл қызметте жалдамалы еңбекке тиым салынды; 6) жеке еңбек
қызметi жүйелi сипатта болды. Сол кездегi Кеңес билiгi дәуiрiнде шаруашылық
қызметтiң - заңмен тиым салынбағанның барлығын iстеуге рұқсат деген
қағидасы жариаланды. Сондай-ақ, жеке еңбек қызметiмен қоғамдық-пайдалы
еңбек атқаратын азаматтар - негiзгi жұмыс уақытынан бос кезiнде, еңбекке
қабiлетсiздiгi үшiн қоғамдық өндiрiске қатыспайтын азаматтар, үй шаруасымен
айналысушылар мен бала тәрбиелеушiлер және студенттер айналыса алды (28,
12б.(.
Шаруалар қожалықтары сипатындағы жеке еңбек қызметiн дамыту көлеңкелi
экономиканы ресмилендiру мәселесiн шеше алмағанымен, қоғамда нарықтық
қатынасты дамыту қажеттiгiн айқындап бердi. Дегенмен, шаруа
қожалықтарындағы жеке еңбек қызметi белгiлi бiр деңгейде жеке кәсiпкерлiктi
дамытуға негiз болды. Бiздiң ойымызша сол кездегi шаруа қожалығындағы жеке
еңбек қызметi көп жағдайда шектеулi болып, қысымдарға тап болғанымен жеке
кәсiпкерлiктiң алғашқы ресми түрi ретiнде танылды. Жеке кәсiпкерлiк
қызметтi ары қарай дамыту, меншiк нысанын өзгерту арқылы жүзеге асырылды.
Қазақстанда жеке кәсiпкерлiк кеңестiк және республикалық деңгейдегi
кәсiпкерлiк қызмет туралы және меншiк туралы нормативтiк актiлердiң
қабылдануымен дами бастады. 1991 жылы мемлекеттiк меншiкпен қатар
кәсiпкерлiк құрылымдардың үлкен қарқынмен дамуына негiз болған азаматтардың
жеке меншiгi мен мемлекеттiк емес заңды тұлғалардың ұжымдық меншiгi
танылды.
Елiмiзде алғашқы рет кәсiпкерлiк қызмет Қазақ ССР-нiң Қазақ ССР-де
шаруашылық қызметтiң еркiндiгi және кәсiпкерлiктi дамыту туралы Заңында
көрiнiс тапты (29(. Онда, Қазақстандағы кәсiпкерлiктiң жалпы бастамалары
бекiтiлдi және кiмдердiң кәсiпкерлiкпен айналыса алатындығы, өз iсiн қалай
ұйымдастыру керек екендiгi, кәсiпкерлердiң құқықтары мен мiндеттерi,
өздерiне жүктелген мiндеттердi бұзғаны үшiн қандай жауапкершiлiкке
тартылатындығы, сонымен қатар олардың құқықтары мен заңды мүдделерi
бұзылған жағдайда қалай қорғану керек екендiгi анықталды. Бұл заң
республикамызда кәсiпкерлiктiң құқықтық негiзiн қалады.
Кәсiпкерлiк қызметтi реттеушi негiзгi заңдардың iшiнде аса
маңыздыларының бiрi осы қызметтiң еркiндiгiн бекiтушi, оны дамытуды және
қорғау мен қолдауды қамтамасыз етушi Қазақстан Республикасының Жеке
кәсiпкерлiктi қорғау мен қолдау туралы Заңы болды (30(. Бұл заң
кәсiпкерлiктi қорғауға байланысты бiрқатар қағидалы ережелердi бекiтiп
бердi. Атап айтсақ( жеке кәсiпкерлердiң меншiгiне қол сұғылмайтындығы мен
заңмен қорғалатындығы( шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң қызметiн күштеп
тоқтату тек сот шешiмi арқылы жүзеге асырыладығы( заңда көрсетiлгеннен өзге
реттерде кәсiпкерлердiң қызметiн шектеуге жол берiлмейдiгi көрсетiлген.
Жоғарыда айтылған заңдар белгiлi бiр дәрежеде Қазақстанда
кәсiпкерлiктiң қалыптасуы мен дамуына оң әсерiн тигiздi.
Елiмiзде кәсiпкерлiктiң толық қалыптасып, кемелденуiне аса қатты әсер
еткен жекешелендiру процессi болды. Жекешелендiрудiң басты мақсаты
мемлекет мүлкiн жекешелендiру арқылы қоғамның барлық салаларындағы
мемлекеттiк монополияны жойып, әртүрлi шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
кәсiпкерлiк қызметiн дамытуда маңызды роль атқаратын жеке меншiктi
қалыптастыру болды. Жекешелендiрудi жүзеге асыру 1995 жылдың 23
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Жекешелендiру туралы заң күшi бар Жарлығының негiзiнде жүзеге асырылды.
Бұл жарлықпен жекешелендiрудiң субъектiсi мен объектiсi, жекешелендiру
түрлерi, оны жүргiзу тәртiбi мен талаптары анықталды.
Кәсiпкерлердiң мүлiктiк қатынасын реттеуде, қәсiпкерлiк қызметтiң
негiзiн қалауда үлкен маңызға ие болған, кейiнiрек өзгертулер мен
толықтырулар енгiзiлген Қазақстан Республикасының Меншiк туралы Заңы
болды. Кейiнiрек бұл заңның ережелерi Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексiне (жалпы бөлiм) енгiзiлiп, әрi қарай дамытылды.
Мемлекетiмiзде мемлекеттiк меншiкпен қатар жеке меншiк те тең деп
танылып, жеке меншiк субъектiсi болып барлық жеке тұлғалар мен мемлекеттiк
емес заңды тұлғалар танылды.
Елiмiзде кәсiпкерлiк қызметтiң дамуына үлкен ықпалын тигiзген жоғарыда
айтылған Қазақ ССР-де шаруашылық қызметтiң еркiндiгi және кәсiпкерлiктi
дамыту туралы Заңында кәсiпкерлiк қызметтiң субъектiлерi, яғни,
кәсiпкерлiкпен кiмдер айналыса алатындығы көрсетiлгенiмен, олардың ұйымдық-
құқықтық нысандары қарастырылмады. 1990 жылдың 21-шi мамырында қабылданған
Қазақстан Республикасының Шаруа қожалығы туралы Заңына сәйкес шаруа
қожалығы шаруашылық қызметтiң алғашқы ұйымдық-құқықтық нысаны ретiнде
танылды. Жалпы шаруа қожалығы туралы алғашқы ұғымдар 1990-жылдың 28-
ақпанында қабылданған бұрынғы КСРО-ның Жер туралы заңдарында айтылып
кеткен едi. Онда шаруа қожалығы ауылшаруашылығы өндiрiсiнiң жаңа ұйымдық-
құқықтық нысаны ретiнде танылып, жердi жалға беру негiздерiмен қатар, жердi
өмiрлiк мұрагерлiкпен иелену мәселесi қарастырылған болатын.
Одақтың құлауы, елiмiздiң заң шығарушыларына шаруа қожалығының
құқықтық жағдайын жан-жақты анықтауға мүмкiндiктер бердi.
Республикамызда шаруа қожалығының ауылшаруашылық өндiрiсiн дамытудағы
орнына, құқықтық жағдайына, жерге меншiк құқығына және жалдамалы жұмыс
күшiн пайдалануына байланысты мәселелерiн құқықтық тұрғыдан реттеу
қажеттiлiгi Шаруа қожалығы туралы Заңның қабылдануына негiз болды. Бұл
заңмен шаруа қожалығының құрылуы мен тоқтатылуы, оның дамуының негiзгi
қағидалары мен қызметiн ұйымдастырудың құқықтық негiздерi айқындалды.
Сонымен қатар, бұл заңда шаруа қожалығының қызметiн жүзеге асыру үшiн жер
беру жағдайлары мен тәртiбi айқындалып, өмiр бойы жер иелену құқығы
бекiтiлдi.
Мұрагерлiкпен өмiр бойы жер иелену институтын енгiзудiң басты себебi,
жердiң тек мемлекеттiк меншiк объектiсi болуына байланысты едi.
1990-шы жылдың 16-шы қарашасында қабылданған Қазақстан Республикасының
Жер туралы кодексi азаматтарға жер беру мәселесiн одан әрi дамытты,
сондай-ақ бұл кодексте Қазақстан аумағында 5 жыл тұрақты тұрған азаматтарға
өмiрбойы мұрагерлiк тәртiбiмен жер иелену құқығын берудi және жер
қатынастарын реттейтiн мемлекеттiк органдардың құзiретiн анықтап, жердi
иелену мен пайдалануға беру тәртiбi мен осы құқықтарды тоқтату негiзiн
белгiледi.
Қазақстанда Жер кодексiнiң қабылдануы жер-құқықтық институттарын
жүйелеу мен кодификациялауда жер заңдарының дамуының айтулы кезеңi болды.
Қазақстан Республикасының Ауылды, селоны, агроөндiрiстiк кешендi
басым дамыту туралы заңының 8 бабына сәйкес меншiк түрiне қарамастан,
барлық агроөндiрiстiк кешенiндегi тауар өндiрушiлерге бiрдей экономикалық,
құқықтық және әлеуметтiк жағдай жасауға кепiлдiк берiлген.
Бұл ереже Қазақстан Республикасы Жер реформасы туралы заңында одан
әрi жетiлдiрiлiп, шаруа қожалығының ауылшаруашылығында негiзгi шаруашылық
жүргiзушi субъект болып қалыптасуына ықпал еттi.
Шаруа қожалығының жұмысын ұйымдастыру және одан әрi дамыту мақсатымен
1990-шы жылдың 3-шi желтоқсанында Қазақ ССР-i Министрлер кабинетiнiң (474
қаулысымен Шаруа (фермер) қожалықтарын қолдау және дамыту туралы
бағдарламасы өмiрге келдi. Бұл бағдарламада шаруа қожалықтарына жер бөлiп
беру, қаржыландыру, несие беру, материалдық-техникалық және өндiрiстiк
тұрғыдан жағдай жасау мәселелерi қарастырылған (31, 127-141б.(.
1991 жылы маусым айында қабылданған Қазақстан Республикасының
Жекешелендiру туралы заңы елiмiзде әртүрлi меншiк нысандарын құруға
жағдай жасауға, сондай-ақ, бәсекелестiктi дамыту мен кәсiпкерлiктi
жандандыруға, нарықтық экономиканы тиiмдi түрде реттеуге бағытталған.
1992 жылдың 14- қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасының
Мемлекеттiк ауылшаруашылық кәсiпорындарының мүлкiн жекешелендiру
ерекшелiктерi туралы заңы ауылшаруашылығында әртүрлi меншiк нысандарындағы
шаруашылық субъектiлерiн құру арқылы монополияға жол бермеуге, ауылдың
нарықтық экономиканың өтпелi ауыр кезеңдерiнең сүрiнбей өтуiне жағдай
жасауға бағытталған.
Мемлекеттiң ауылшаруашылық кәсiпорындарын жекешелендiру нәтижесiнде
елiмiздiң ауылшаруашылығында көптеген мемлекеттiк емес нысандағы
шаруашылықтар, оның iшiнде шаруа қожалықтары құрыла бастады (32,7б(.
1993 жылы 5 наурызда Қазақстан Республикасы Президентiнiң жарлығымен
бекiтiлген 1993-1995 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
Жекешелендiру туралы Ұлттық бағдарламасында да жекешелендiрудiң басты
бағыттарының бiрi ретiнде агроөндiрiстiк кешенiнде мемлекеттiк
ауылшаруашылық кәсiпорындарын жекешелендiру арқылы әртүрлi мемлекеттiк емес
шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiн, оның iшiнде шаруа қожалықтарын құру
көзделген.
Шаруа қожалығының қызметiн қолдаушы келесi нормативтiк құжат Қазақстан
Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1993-шi жылдың 3-шi қыркүйегiнде
қабылдаған Шаруа қожалықтарын әрi қарай дамыту мен қолдауға байланысты
шаралар туралы қаулысы болды.
Бұл қаулыға сәйкес жергiлiктi әкiмшiлiк басшыларына шаруа қожалықтарын
қолдау мен қорғауға жергiлiктi бюджеттен қосымша қаражат қарастыру мәселесi
көрсетiлген.
Шаруа қожалығын жүргiзу үшiн жер берудiң жалпы тәртiбi мен
жағдағдайлары Шаруа қожалығы туралы Заңда және Жер кодексiнде
қарастырылды. Осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz