Валюта бағамы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ітарау. Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
1.1. Валюта бағамы түрлерінің классификацнясы
1.2. Валюта бағамы, оның экономикаға әсері ... ... ... ... ... ... ...
Птарау. Қазақстан Республикасының валюталық саясаты,
2.1. Валюталық саясатының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Еуропалық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІтарау Валюталық реттеу операциясы.
3.1. Валюталық реттеу органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Валюталық бағамдар режимін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ітарау. Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
1.1. Валюта бағамы түрлерінің классификацнясы
1.2. Валюта бағамы, оның экономикаға әсері ... ... ... ... ... ... ...
Птарау. Қазақстан Республикасының валюталық саясаты,
2.1. Валюталық саясатының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Еуропалық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІтарау Валюталық реттеу операциясы.
3.1. Валюталық реттеу органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Валюталық бағамдар режимін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Валюталық жүйенің маңызды элементі - валюталық бағам болып табылады. Оның пайда болуы: тауарлар мен көрсетілген қызметтердің халықаралық саудасы барысында, капитал және несиенің қозғалысында валюталармен өзара айырбастың қажеттігінен; дүниежүзілік және ұлттық нарықтардағы бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдік валюталарда бейнеленген әр түрлі елдердің құндық көрсеткіштерін салыстыруға; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы шоттарын уақтылы қайта бағалап отыруға байланысты негізделеді.
Валюталық бағам - басқа елдің ақша бірлігіне қатысты сол елдің ақша бірлігінің бағасы. Ол заңды түрде бекітілген валюталық паритет шеңберінде ауытқып отырады.Валюталық баға белгілеу түрі валютаның жағдайына, оның бағамының деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюта бағамының мәні қалады,ал оның формасы өзгереді. Валюталық бағам, валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін 3 факторлар:
1) Саяси - саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтар
ырықтандырылуы, валюталық саясат.
2) экономикалық - халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштың шыңы сияқты; экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10% дейін), жұмыссыздықтың,
төменгі деңгейі (8% дейін),дүниежүзілік нарықтағы тепетеңдік. 3) Психологиялық жаппай сұраныс, негізгі капиталды тәуекелден қорғануға
ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберінде ауытқиды. ХВҚ - ның Жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап, валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ –да валюталық «қоржын» базасына бекітілген.
Валюталық бағам - басқа елдің ақша бірлігіне қатысты сол елдің ақша бірлігінің бағасы. Ол заңды түрде бекітілген валюталық паритет шеңберінде ауытқып отырады.Валюталық баға белгілеу түрі валютаның жағдайына, оның бағамының деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюта бағамының мәні қалады,ал оның формасы өзгереді. Валюталық бағам, валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін 3 факторлар:
1) Саяси - саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтар
ырықтандырылуы, валюталық саясат.
2) экономикалық - халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштың шыңы сияқты; экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10% дейін), жұмыссыздықтың,
төменгі деңгейі (8% дейін),дүниежүзілік нарықтағы тепетеңдік. 3) Психологиялық жаппай сұраныс, негізгі капиталды тәуекелден қорғануға
ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберінде ауытқиды. ХВҚ - ның Жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап, валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ –да валюталық «қоржын» базасына бекітілген.
4. Майдан - Әли Байгісиев /'? * 7 и^ ■. ~
Халықаралық валюта қатынастары жэне валюталық құқық.
5. Международные валютно - кредитное и финансовые отношения. /
Под ред. Л.Н.Красавин/
6. Халықаралық экономикалық қатынастар
Р.И.Хасбулатова.
6. Мировая экономика
7. Халықаралық экономикалық қатынастар
Майдан - Әли Байгісиев
10. Рубков Б.Б. Зарубежные фондовые рынки.
11. Вернер Ф.Э Международные валютное право.
12. Доғалова Г.Н. Халықаралық экономика
13. Көшенова Б.А. Ақша,несие, банктер.
Валюта қатынастары.
13. Мақыш С.Б. Ақша айналысы жэне несие.
14. Сейтқасымов Ақша,несие,банктер.
15. Халықаралық экономикалық қатынастар
Жалпы ред. Басқарған Р.Е. Елемесов
13. Сахариев Сембай, Сахариева Анель
Әлем экономикасы.
Халықаралық валюта қатынастары жэне валюталық құқық.
5. Международные валютно - кредитное и финансовые отношения. /
Под ред. Л.Н.Красавин/
6. Халықаралық экономикалық қатынастар
Р.И.Хасбулатова.
6. Мировая экономика
7. Халықаралық экономикалық қатынастар
Майдан - Әли Байгісиев
10. Рубков Б.Б. Зарубежные фондовые рынки.
11. Вернер Ф.Э Международные валютное право.
12. Доғалова Г.Н. Халықаралық экономика
13. Көшенова Б.А. Ақша,несие, банктер.
Валюта қатынастары.
13. Мақыш С.Б. Ақша айналысы жэне несие.
14. Сейтқасымов Ақша,несие,банктер.
15. Халықаралық экономикалық қатынастар
Жалпы ред. Басқарған Р.Е. Елемесов
13. Сахариев Сембай, Сахариева Анель
Әлем экономикасы.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ітарау. Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
1.1. Валюта бағамы түрлерінің классификацнясы
1.2. Валюта бағамы, оның экономикаға әсері ... ... ... ... ... ... ...
Птарау. Қазақстан Республикасының валюталық саясаты,
2.1. Валюталық саясатының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Еуропалық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІтарау Валюталық реттеу операциясы.
3.1. Валюталық реттеу органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Валюталық бағамдар режимін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.Кіріспе
Валюталық жүйенің маңызды элементі - валюталық бағам болып табылады. Оның пайда болуы: тауарлар мен көрсетілген қызметтердің халықаралық саудасы барысында, капитал және несиенің қозғалысында валюталармен өзара айырбастың қажеттігінен; дүниежүзілік және ұлттық нарықтардағы бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдік валюталарда бейнеленген әр түрлі елдердің құндық көрсеткіштерін салыстыруға; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы шоттарын уақтылы қайта бағалап отыруға байланысты негізделеді.
Валюталық бағам - басқа елдің ақша бірлігіне қатысты сол елдің ақша бірлігінің бағасы. Ол заңды түрде бекітілген валюталық паритет шеңберінде ауытқып отырады.Валюталық баға белгілеу түрі валютаның жағдайына, оның бағамының деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюта бағамының мәні қалады,ал оның формасы өзгереді. Валюталық бағам, валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін 3 факторлар:
1) Саяси - саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтар
ырықтандырылуы, валюталық саясат.
2) экономикалық - халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштың шыңы сияқты; экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10% дейін), жұмыссыздықтың,
төменгі деңгейі (8% дейін),дүниежүзілік нарықтағы тепетеңдік. 3) Психологиялық жаппай сұраныс, негізгі капиталды тәуекелден қорғануға
ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберінде ауытқиды. ХВҚ - ның Жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап, валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ –да валюталық қоржын базасына бекітілген.
I тарау. Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
Валюталық бағам - бір елдің ақша бірлігімен шетелдік ақша бірлігімен немесе халықаралық валюталық бірлікпен берілген бағасы.
Валюталық бағамның құндық негізгі валютаның сатып алу қабілеті болып табылады.Бұл экономикалық категория тауар өндірісімен және тауар өндірушілерімен дүниежүзілік нарықтағы өндірістік қатынастарды білдіреді. Құн тауар өндірісінің экономикалық шарттарының жалпылама мазмүны болғандықтан, әртүрлі елдердің ұлттық ақша бірліктің салыстыруы өндіріс және айырбас процесі қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгізілген. Тауарлардың және қызметтерді өндірушілер мен сатып алушылар валюталық баған көмегімен ұлттық бағаларды басқа елдердің бағаларымен салыстыру нәтижесінде белгілі бір елде қандай да бір өндірісті дамытудың немесе күрделі қаржы жұмсаудың тиімділік дәрежесі анықталады.
Валюталық бағанға әсер ететін факторлар: кез келген баға сияқты валюталық баған да құнның негізінен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады. Сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы әр түрлі факторларға тәуелді:
é инфляция қарқыны
é төлем байланысының жағдайы
Төлем балансы- елдің дүниежүзілік байланысының құндық көрінісі.
Активті төлем балансы ұлттық валюта бағанының өсуіне мүмкіндік береді, өйткені ұлттық валютаға шетелдік борышкерлер жанынан сұраныс көбейеді. Пассивті төлем балансы ұлттық валютаи бағанының төмендеуін туғызады. Себебі борышкерлер өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін ұлттық валютаны шетелдік валютаға сатады (импорт көп болады).
Төлем балансының тұрақсыздығы сәйкес валютаға сұраныс пен ұсыныстың секірмелі өзгеруіне әкеліп соғады. Қазіргі уақытта төлем балансына капиталдың халықаралық қозғалысының әсері өсіп отырғандықтан, оның әсері валюталық бағанға да өседі.
é әртүрлі елдердегі проценттік ставка айырмашылығы. Бұл факторлардың валюталық бағанға әсері екі себеппен түсіндіріледі:
проценттік ставканың өзгеруі капиталдың халықаралық қозғалысына
әсер етеді. Процентік ставканың жоғарылауы шетелдік капиталдың
ағуын ынталандырады. Ал оның төмендеуі капиталдың сыртқа
ағылуына дем береді.
é проценттік ставкалар валюталық нарық және қарыз каппиталы
нарығының операцияларына әсер етеді.
é валюталық нарық және спекулятивтік валюталық операциялар
қызметі. Егер қандай да бір валюта бағаны төмендей бастаса, онда
фирмалар және банктер осы валютаны алдын-ала тұрақты валютаға айырбастайды. Ал бұл әрекет әлсіреген валюталық позициясын нашарлатады. Валюталық нарыққа экономикадағы және саясаттағы өзгерістер курсының ара-қатынас тұрақсыздығы тез әсерін тигізеді.
é Белгілі бір валютаның евронарықта және халықаралық есеп айырысуларда қолдану дәрежесі. Мысалы, евробондар операцияларының 60-70%-н АҚШ доллары арқылы жүзеге асырылады. Бұл осы валютаға сұраныс пен ұсынысты масштабын анықтайды.
Қазіргі уақытта АҚШ доллар үлесіне халықаралық төлемдердің 55%-тен жоғары бөлігі тиеді.Мұнай үшін есеп айырусыдың 86-90%, сыртқы қарыздың 70% тиісті.
Сондықтан Мұнайға бағаның өсуі мемлекеттердің қарыздары бойынша төлемдердің өсуі доллардың сатып алу қабылеті төмендеген кезде де, оның курсының өсуіне мүмкіндік туғызады.
é Валюталардың бағамдық ара-қатынасына, сонымен қатар
халықаралық төлемдердің тездетілуі немесе түрып қалуы эсер етеді.
¦лттық валюта бағаны төмендеп кетуі мүмкін деген оймен импортерлар контрагенттерге шетел валютадағы төлемді тездетеді. Шетел валютасының бағаны жоғарлап кеткен жағдайда импортер зиян шегуі мүмкін.
¦лттық валюта тұрақталған жағдайда керісінше шетел валютадағы төлемдерді кідіртуге ұмтылады.
Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
Валюталық бағам - бір елдің ақша бірлігімен шетелдік ақша бірлігімен немесе халықаралық валюталық бірлікпен берілген бағасы.Валюталық бағамның құндық негізгі валютаның сатып алу қабілеті болып табылады. Бұл экономикалық категория тауар өндірісімен және тауар өндірушілерімен дүниежүзілік нарықтағы өндірістік қатынастарды білдіреді. Құн тауар өндірісінің экономикалық шарттарының жалпылама мазмұны болғандықтан, әртүрлі елдердің ұлттық ақша бірліктің салыстыруы өндіріс және айырбас процесі қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгізілген. Тауарлардың және қызметтерді өндірушілер мен сатып алушылар валюталық баған көмегімен ұлттық бағаларды басқа елдердің бағаларымен салыстыру нәтижесінде белгілі бір елде қандай да бір өндірісті дамытудың немесе күрделі қаржы жұмсаудың тиімділік дәрежесі анықталады.Валюталық бағанға әсер ететін факторлар: кез келген баға сияқты валюталық баған да құнның негізінен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады. Сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы әр түрлі факторларға тәуелді:инфляция қарқынытөлем байланысының жағдайыТөлем балансы- елдің дүниежүзілік байланысының құндық көрінісі.Активті төлем балансы ұлттық валюта бағанының өсуіне мүмкіндік береді, өйткені ұлттық валютаға шетелдік борышкерлер жанынан сұраныс көбейеді. Пассивті төлем балансы ұлттық валютабағанының төмендеуін туғызады. Себебі борышкерлер өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін ұлттық валютаны шетелдік валютаға сатады (импорт көп болады).
Тағамдар; мақсатты аймақтар; гибридті (аралас) валюталық бағам жүйесі.
Еркін қалқу жүйесіндегі валюта бағамы нарықтық ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады. Бұл жерде валюталық форекстік нарық нағыз нарық моделіне жақындатылған: қатысушылардың көлемі сұраныс жағында да үлкен жүйедегі кез-келген ақпарат лезде жеткізіледі және нарықтың барлық қатысушыларына қол жетерлік, орталық банктердің бұрламаушы ролі әлсіз және тұрақты емес.
Басқарылатын қалқу жүйесінде валюта бағамына сұраныс пен ұсыныстан басқа, орталық банктер де үлкен әсерін тигізеді, сондай-ақ, әр түрлі уақытша (мерзімдік) нарықтық бұрмалаулар.
Бекітілген бағамдар жүйесіне Бреттон-Вудтік валюта жүйесі (1944-1971ж.ж) мысал бола алады.Онда барлық валюталардың бағамы долларға ауытқу шегі +-1%-пен бекітіленген, ал доллар бағамы алтынға мықты байланысты болды:алтынның 1 троялықунциясына=35 доллар.
Мақсатты аймақтар жүйесі бекітілген валюттық курстар идеясын дамытады.Одан басқа бұл түрге Европа валюта жүйесінің қатысушы елдерін валюта бағамдарының жүмыс істеу режимін жатқызуға болады.
Гибридті валюталық бағамдар жүйесіне қазіргі валюталық жүйе мысал болады. Онда валюта бағамының еркін қалқуын іске асыратын, тұрақтылық аумағы бар елдер.
Валюталық бағамдардың әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады. Валюта нарығында қолданылатын айтарлықтай маңызды үғымдардың
бірі нақты және номиналды валюта бағамы ұғымы болып табылады.Нақты валюта бағамына сай келетін валютада алынған екі елдің товар бағаларының қатынасы ретінде анықтауға болады.
Ег - нақты валюталық бағам
Рћ - ішкі нарықтағы бағалар
Рі- - шетелдік нарықтағы бағалар
Еп - номиналды валюталық бағам.
1.1Валюта бағамы түрлерінің классификациясы
Номиналды валюта бағамы елдің нақ осы уақыттағы жүріп жатқан валютаның айырбас бағамын көрсетеді.
Сатып алу күші (еррр) тұрақты паритетін қуаттап тұратын валюта бағамы нақты валюта бағамымен табиғаты (шығу тегі) бірдей.
Баға қатынасы негізінде есептелген нақты валюта бағамынан басқа осы көрсеткішті басқа негізбен қолдануға болады. Мысалға, оның орнына екі елдің жұмысшы күшінің құнын алайық.
¦лттық валюта бағамы басқа әр түрлі валюталарға қарағанда уақыт аралығында бірдей емес өзгере алады. Осылайша күшті валютамен қатынасында ол төмендесе, әлсіз валютаға қарағанда көтеріледі.Дәл осы себептен валюта бағамының динамикасын анықтау үшін валюта бағамының индексін есептейді. Оны есептеген уақытында әр валюта өзіне тиісті сыртқы экономикалық келісім-шарттан үлесіне байланысты өз салмағын алады. Барлық салмақтар суммасы бірлікті қүрайды (100%) Валюта бағамдары олардың салмағына көбейтіледі, алынған мөлшерлер жинақталады (қосылады) және олардың орта мәні алынады.
Қазіргі жағдайда валюта бағамы кез-келген нарықтық баға сияқты сұраныс пен ұсыныс әсерімен құрылады. Соңғыларын тепе-теңестіру валюта нарығында нарықтық валюта бағамының тепе-теңдік деңгейінің орнығуына алып келеді. Бұл негізгі(фундаментальді) тепе-теңдік деп аталады.
Кесте № 1
Критерийлер
Валюталық бағам
1 Бекіту тәсілі
қалқымалы бекітілген аралас
2 Есеп айырысу тәсілі
Тең құқықтық (паритетный) деркті
3 Келісімдер түрі
Жедел келісімдік Спот-келісімдік Своп-келісімдік
4 Белгілеу (нұсқау) тәсілі
Ресми бейресми
5 Валютаның сатып алу қабілетінің паритетке қанынасы
Жоғарылатылған Төмендетілген Паритетті
6 Келісім қатысушыларына қатынасы
Сатып алу бағамы Сату бағамы Орта бағам
7 Инфляцияны ескеру,
есептеу бойынша
Нақты Номиналды
8 Сату эдісі бойынша
Қолма-қол сату бағамы Қолма-қол емес сату бағамы Валюта айырбастаудың көтерме бағамы Банкноттық
Мұндағы шетел валютасына сұраныс (D) мөлшері елдің товармен қызмет импортына қажеттілігімен, ол елдің туристік шығындары, шет мемлекекеттерге шыққандармен, резиденттердің шетелде инвистициялық жобаларын іске асырғысы келетіндігіне байланысты шетел қаржылық активтеріне және шетел валютасына сұраныспен анықталады.
Шетел валютасының бағамы жоғарылаған сайын, оған сұраныс азаяды, шетел валютасының бағамы төмендеген сайын, оған сұраныс көбее түседі.Осы жағдайлармен қаралып жатқан графикте, сұраныс қисығының иілуі анықталады.
Шетел валюта ұсынысының мөлшері осы мемлекеттің валютасына шетел мемлекетінің резиденттерінің сұранысы осы мемлекеттегі қызметтерге шетел туристерінің сұранысы, шетел инвесторларының активтерге сұранысы, осы мемлекеттің ұлттық валютасында көрсетілген, резидент еместердің осы мемлекетте инвестициялық жобаларын іске асыру мақсатымен ұлттық валютаға сұранысымен анықталады.
Сонымен, қаншалықты отандық валютаға қатынасында шетел валютасының бағамы жоғары болса, соншалықты аз ұлттық нарық субьектілері оны шетел валютасына ауыстыруға дайын және керісінше қаншалықты ұлттық валюта бағамы шетел валютасына қатынасында төмен болса, соншалықта көп ұлттық нарық субьектілері шетел валютасын сатып алуға дайын. Осы тусініктермен ұлттық валюта ұсынысы қисығының иілуі түсіндіріледі.
Валюта айырбас курсының фундаментальді тепе-теңдігін өзгертуге әкелетін бір қатар факторлар бар. Олар құрылымдым(ұзақ мерзімді кезеңде әрекет етуші) және коньюнтуралым( валюта бағамының қысқа мерзімді ауытқуын тудырады) болып табылады.
1997 жылдағы Қазақстан Республикасының ¦лттық теңгесіне шетел валюталарының бағамдары.
2-кесте
Валюта атауы
валюта
бағам
Австрия шиллингі (Shilling)
АТS
6,00
Бельгия франкі (Веlgian franc)
ВЕҒ
2,06
Швецария франкі (Swis franc)
СНҒ
51,77
Қытай юаны (Yuan remindi)
СN‡
9,12
Кипр фунты (Cyrus pound)
С‡Р
22,62
Неміс маркасы (Deutsche mark)
DЕМ
43,67
Еуропа экюі
ECU
83,36
Француз франкі (Frеnсћ frаnс)
FRF
12,65
Ағылшын фунт стерлингі (Pound sterling)
FKF
121,44
Жапон йенасы (‡еnа)
‡РИ
0,62
Қырғыз сомы (Sоm)
КGS
4,36
Кореяның воны
КRW
1,00
Қазақ теңгесі (Тепgе)
КZT
1,00
Мальтияның лирі
MTN
176,92
Голландия гульдені
NHG
37,75
Ресей рублі (Russian rouble)
RUR
12,98
Украина гривнасы
UAN
40,44
АҚШ доллары ( United States dollar)
USD
75,55
¤збек сомы (Usbekistan sum)
UZS
1,46
1.2.Валюта бағамы, оның экономикаға әсері
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы,яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағалы деп аталады.
Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.
Валюта бағамы қайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен немесе халықаралық валюталық өлшемдермен (СДР,ЭКЮ) көрсетілген осы мемлекеттің ақша өлшемінің "бағасы". Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныспен ұсыныс механизмі арқылы күнбе - күнгі айналым процеснде валюталарды салыстыру барысында қалыптасады. Валюта бағанын қалыптастырудың негізі не? Тауарлардың бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы - көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін факторларға мыналар
é инфляция қарқыны;
é процент мөлшерінің деңгейі;
é бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі;
é төлем балансының жағдайы.
Бұл факторлар елдің экономикалық жағдайын білдіретін факторлар. Мысалы, егер басқа факторлар кері әсер етпесе, басқа елдермен салыстырғанда елдегі инфляцияның қарқыны жоғары болған сайын, оның сатып алу мүмкіндіктерін төмендетіп және валюта бағанының құлдырау тенденциясын тудырады.
Мемлекеттің активтік төмен балансында оның валютасына шетел борышқорлығының сұранысы артады, сол кезде оның бағаны көтерілуі мүмкін. Егер басқа мемлекеттерге қарағанда елде процент мөлшері жоғары болса, онда ол шетел капиталының құйылуына, валютаға сұраныстың көтерілуіне, оның бағанының жоғарылауына әсер етуі мүмкін. Мысалы: 80-жылдардың алғашқы жартысында АҚШ жоғары проценттік мөлшер саясаты Батыс Европа мен Жапониядан 500 млрд. доллардан астам мөлшерде ивистицияның
құйылуына жағдай жасады. Қорытындысында доллардың әсерінен бағамы көтерілді, ал осы факторлардың әсерінен инвестор- елдердің валютасының бағамы төмендеді.
Сонымен қатар валюта бағамына түрлі саяси, саудагерлік, психологиялық факторлар да әсер етуі мүмкін.
Әрбір мемлекет валюта бағамын реттеу әдістерінің әр түрін қолданады. Ол әдістердің негізгілері мыналар:
é валюталық инвистиция (орталық банктің ұлттық валютаға шетел
валютасын сатып алып-сатуы);
é орталық банктің ашық нарықтағы операциялары(бағалы қағаздарды сатып
алып-сатуы);
é орталык банктің проценттік мөлшер деңгейін және міндетті резервтер
нормасын өзгертуі.
Валюта бағамын белгілеу, яғнивалюталарды айырбастау пропорциясын анықтауды валюталық котировка (баға белгілеу)деп атайды. Валюта нарығында валюта бағасын белгілеудің 2 әдісі бар: тікелей және жанама. Тікелей котировка деп шетел валютасының бағамын ұлттық валютамен көрсетуді айтады. Бұл әдіс көптеген мемлекеттерде қолданылады. Ал жанама котировка деген ұлттық валютаның бағамын шетел валютасының белгілі бір санының көрсетуі. Жанама котировка әдісін ¦лыбритания, ал 1987 жылдан бастап бірен-саран АҚШ қолдануда.
Банк аралық валюта нарығының операцияларында ұлттық валюталарды АҚШ долларына қарап бағалау басымырақ, бұл доллардың халықаралық төлем және резервтік құрал ретіндегі ролімен түсіндірілді. Банктер сауда-өнеркәсіп клиенттеріне валюта бағамын белгілегенде әдетте кросс- курсті негіз етіп алады. Кросс-курс- ол екі валюта бағамдарының үшінші валютаға (әдетте АҚШ долларына) қатысты арақатысы. Мысалы:егер швейцария банкі швейцарлық франкінің ГФР маркасына қатысты бағамын анықтағысы келсе, онда оны марка мен франк бағамдарын долларға салыстырумен шығарып алады. Мысалы;
1,6790 ГФР маркасы =АҚШ долларға.
1,4940 швейц. Франкісі =АҚШ долларға, онда
ГФРмаркасы = 1,4940:1,6790 = 0,8898 швейц. франкісі.
Банктер сатушы және сатып алушы бағамдарын белгілейді. Сатушы бағамы-ол банктің валютаны белгіленген бағаммен сатуға дайындығы, ал сатып алушы бағамы банктік валютаны сол бағамен сатып алуға дайын болуы. Тікелей котировка бойынша сатып алушы бағамынан сатушы бағамы әрдайым жоғары. Олардың арасындағы айырма банктің пайдасын құрайды.
Сондай-ақ, ресми, банк аралық, биржалық валюта котировкалары болады. Ресми валюталық котировканы орталық банк жүргізеді.Ол есеп жүргізу мақсатында, кедендік төлемдерде, төлем балансын құрастырғанда қолданылады. ¤неркэсібі дамыған елдерде валюталық операциялардың негізгі бөлігі биржадан тыс банкаралық валюта нарығында өтетіндіктен, бұл елдердің ішкі нарықтағы қолданатын негізгі бағамы банкаралық баға.Банк аралық котировканы ірі коммерциялық банктер белгілейді.
Валюта нарығына басқа қатысушылар банкаралық бағамға бейімделеді.Ол банк клиенттері үшін баға белгілеу негізі ретінде қолданылады. Биржалық бағам анықтама сипатында болады. Биржалық котировка валютаны сатып алу-сату үшін биржаға түскен арыздарды жүйелі түрде салыстыру негізінде құрастырылады.
Жалпы валюта бағамының өзгеруі ел экономикасына екі жақты әсер етеді. ¦лттық валюта бағамының төмендеуі, әдетте экспортшыға тиімді, себебі ол қымбаттаған шетел валютасымен (мысалы доллармен) түскен түсімді арзандаған ұлттық валютаға (егер 1 долларға теңгенің бағамы 1 теңгеден 150-ге дейін төмендесе, онда 1 долларға келетін үстеме 5 теңгеге тең) айырбастаған кезде экспорттық сыйақы алады. Демек, экспортшылар бағасы орташа әлемдік бағадан төмен тауарларды алып кетуді кеңейту жолымен өзіне түсетін пайданы ұлғайту үшін ұмтылады.
Бұл тұста импортшылар ұтылады, себебі валютаны келісім-шарт бағасымен сатып алу қымбатқа түседі (жоғарыдағы мысалда доллар 130 теңге емес 150 теңге тұрады). ¦лттық валютаның бағамы төмендегенде онымен көтерілген іс- жүзіндегі қарыз төмендейді, бірақ сатып алуы қымбатқа түсетін шетел валютасымен көрсетілетін сыртқы қарыз өседі.
Шетел ақша өлшамдерімен салыстырғандағы ұлттық валютаның бағамының өсуі, негізінде, халықаралық экономикалық қатынастарға кері әсерін тигізеді. Валюта бағамының ауытқу салдары елдің валюта-экономикалық және экспорттық потенциалына, оның әлемдік шаруашылықтағы орнына байланысты болады.
II тарау Қазақстан Республикасының валюталық саясаты.
2.1. Валюталық саясатының кезеңдері
КСРО күйрегеннен кейін Қазақстан Республикасында да өндірістің құлдырауы, инфляция мен жұмыссыздықтың жоғарғы деңгейі типтес көптеген экономикалық проблемалар туындады.
Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық, валюталық және әлеуметтік дағдарыстан шығару бойынша бірқатар реформаларды қолға алды, бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтижелер бермеді. Қазақстанда ашық экономика принципі жарияланған еді. Бұл принцип оның әлемдік шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісіне біртіндеп кіруінің қажетті шарты болып есептелінеді.
Қазақстанның экономикаға өту мерзімін бірнеше кезеңдерге бөлуге болады:
1-кезең. 1992-1994 ж.ж. Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет болды. Меншік пен нарықтық қатынастардың жаңа субъектілерін құрудың негізі ретінде мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру бағамы қолға алынды. Аралық капиталы бар бірлескен кәсіпорындар, шетелдік инвесторлар үшін жеңілдік жүйесі және қолайлы режимі бар еркін кәсіпкерлік аймақтар құрылды.
Елде нарықтық инфрақұрылым қалыптасты: коммерциялық банктердің кең жүйесі құрылды, биржалық сауда зор қарқынмен дамыды. Бірақ өнеркәсіптік және тұтынушылық пайдаланудағы өнімдерді шығарту төмендеді. Инфляция 45-50% жетті.
Республика өзінің ұлттық валютасы - теңгені енгізуге мәжбур болды Айырбастаудың әлемдік жүйесінде Қазақстандық ақша бірлігі өтімді емес (еркін айналмайтын) валюта болып саналады. Банктік ортада теңге жартылай айналымға түсетін валюта бола алады, яғни бұл келісімдер банкаралық валютада жүргізілуі тиіс.
¥лттық валюта - теңгені енгізу күнінде (1993 жылдың 15 қарашасында) Республика қажетті тұтынудың 60-65 % көлеміндегі өзіндік алтын валюталық резервтерімен қамтамасыз етілген еді.
Қазақстан теңгесінің айналымға түскеннен кейінгі бағымы Қазақстан Республикасының Халықаралық валюта биржасындағы күнделікті сауда -саттық кезінде анықталып отырды.
Валюталық нарыққа ұлттық валютаны енгізу сәтінде оның айрбас бағамы АҚШ-тың долларына қатысты 4,68 теңгеге тең болды.¦лттық банк теңгенің жүйеге келтірген валюталық айырбас бағамы саясатын жүргізіп отыр, ол валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын сипаттайды.
Қазақстан рубільдік аймақ режимін сақтап қалуға ұмтылған еді, өйткені қалыптасқан экономикалық кеңістік пен шаруашылық байланыстарды қолдау қажет болды. Бірақ көптеген экономистер пікірі бойыша, бұ режим ең нашар ақшалық режимнің бірі болған еді. Қазақстан валютасы теңгені енгізуге дайындық процесі кезінде Қазақстан Республикасының ¦ттық банкі шетелдер, соның ішінде ТМД елдері тәірибесін мұқият зерттеді.¦ттық валютаны енгізудің әтүрлі нұсқаулары түбегейлі қарастырылды.
Әлемдік тәжірибеде валютаны енгізудің 3 түрлі нұсқасы бар:
é аралық енгізу;
é параллелді енгізу;
é тікелей енгізу.
Осы әдістердің 3 нұсқасы таңдалды.
Валюталық режимді таңдау кезінде мемлекеттік комиссия ¦лттық банктің интервенциясымен валюталық нарықты басқаратын жүзу режимін белгіледі. Бұнымен қатар, біртұтас валюта бағамы мен теңгенің еркін айырбасталуы қолданылды.Олар ағымдық шот бойынша операцияларды қамтыды және шетелдік инвесторлардың пайдасын тіркеді.
2-кезең: 1994-1995жж. Бұл кезеңде отандық заңды құқықтық база, соның ішінде валюталық базасы қалыптасты. Екінші кезеңде жекешелендіру процесін аяқтау және шетелдік акциялардың мемлекеттік пакетінің 80%-ке дейінгі беру жоспарланды.
Валюта нарығының қалыптасуымен қатар, құнды қағаздар нарығы да құрылды.
Реформалау саясатының басым мақсаттарының бірі- еркін ауыстырылу (конвертация) проблемасы болды. Сондықтан валюталық нарықтың өтімділігін қамтамасыз ету және теңгенің ішкі өтімділігіне қол жеткізу мақсатында барлық валюталық табысты елге қайтару шаралары жүргізілді. 1993 жылдың желтоқсан айының соңында АҚШ долларына да, Ресей рубліне де қатысты теңге бағамы күрт төмендегені атап өтілді. Қаңтар-ақпан айларында Қазақстан Республикасы ¦лттық банкі қатаң несиелік саясат жүргізді, ол нақты айырбас бағамын салыстырмалы түрде тұрақты деңгейде сақтауға мүмкіндік береді. Бірақ наурыз айында номиналды айырбас бағамы төмендей берді (осының әсерінен несиелік эмиссия күшейді).
1994жылы ¦лттық валюта бағамының төмендеу қарқыны шамамен 11,6%-ті құрады (орташа айлық есептеу бойынша), ол 1995жылы 11,5%-ке тең болды. Осы жылдардағы валюта бағамының динамикасы оның төмендеу қабілетілігін көрсетті,ол инфляция деңгейі мен экономиканың дағдарыстық жағдайына толық сәйкес келеді.
Теңге бағамы төмендеуінің соңғы кездегі тенденциялары халықтың теңгеге деген сенімінің артқанын дәлелдейді, ол мүмкіндігінше экономиканың доллардан артылуы процесін жеделдетеді.
Теңге тұрақтылығын сақтау және төлем балансының тапшылығын қысқарту мақсатында сыртқы саудадағы экспорт ынталандырылды. Осы шарамен бірге бір мезетте ішкі нарықты және отандылық өндірушілерді қорғау мақсатында жекелеген тауарлар импортына шектеулер енгізілді.
Төлемдік дағдарыстың әсерінен отандық өндірушілер жаппай банкротқа үшырады. Несиеге қойылған процент шектен тыс жоғары болғандықтан, көптеген кәсіпорындардың оларды алуға мүмкіндіктері болмады.
1995жылдың екінші жартысынан бастап, валюталық нарықтың биржадан тыс сегменті жедел дамыды. 1996жылы оның көлемі валюта биржасындағы операциялардың көлемінен асып кетті.
3-кезең. 1996-1998 ж.ж. Әлеуметтік- экономикалық жағдайға жүргізілген талдау көрсеткендей, ел экономикасының барлық салаларында реформалар процесінің әлі де жүргізілгендігі анықталған. Республикадағы мұнай -газ кешенінде ТМД-дегі ең ірі инвестициялық жобалар жүзеге асырылуда.
Шетелдік инвесторлар үшін салық салудың ұлттық режимі белгіленген,
сонымен бірге, осы қолайлы режимді қамтамасыз ететін бірқатар заңдар қабылданды. Осы кезеңнің мынадай ерекшеліктерін атап өтуге болады.
é ¦лттық валютаның тұрақтануы;
é Болжамдалған инфляция мен жұмыссыздық;
é Отандық банктік жүйенің құрылуы;
é Шетелдік банктердің қызметі;
é Қаржылық нарықтың, соның ішінде бағалы қағаздар нарығының дамуы.
Валютаның айырбас бағамы сияқты - валюталарды сатып алу қабілетін қамтамасыз ету және ішкі валюта нарығында валюталық алып-сатушылық (саудагерлік) операциялардың белсенді дамуына жол бермеу шараларын ескере отырып құралады. Бұл саясаттың мақсаты - барлық басқа қаржылық нарықтардың дүрыс қызмет етуі міндетін нығайтуға жағдай жасау.
Валюталық саясаттың дәстурлі формаларының ішінде мынадай құралдар қолданылады: валюта бағамы тәртібін реттеу, валюталық интервенциялар, алтын-валюталық резервтерді басқару және теңгенің еркін айырбасталуы дәрежесін "реттеу. ¦лттық банк теңгенің реттейтін еркін өзгермелі айырбас бағамын белгілеген еді. Канада және бірқатар басқа елдерде кең қолданылатын валюталық интервенциялар Қазақстанның ішкі валюталық нарықтарында жүзеге асырылуда. Валюталық интервенцияның мақсаты: валюталық нарықтағы конъюнктураның қысқа мерзімді өзгерістері арқылы теңгенің номиналды бағамының тербелісін баяндату болып табылады. Шетелдік валютадағы алтын- валюталық активтердің уақытша төмендеуі ¦лттық банктің валюталық интервенцияларды жүргізу саясаты нәтижесінде болды (1991жылы-11,2млн. АҚШ долларына, 1994жылы-18,9млн. АҚШ долларына, 1995жылы-106,8млн.АҚШ долларына ). ¦лттық валютаның тұрақты бағамын сақтау үшін алтынның құнын анықтаудың жаңа жолы іздестірілуде, оның құны энергия тасымалдаушылардың құнына байланысты белгіленген, бүкіл әлемде осы жол қабылданған.
АҚШ долларына қатысты теңгенің ресми айырбас бағамы биржалық және биржадан тыс валюта нарығының жағдайына, сонымен бірге, инфляция деңгейі мен басқа макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне байланысты белгіленеді.
Көп жағдайда мұндай бағам заңды тұлғалар арасындағы келісімдерде қолданылады.
1996 жылы халықаралық валюталық қормен келісімдегі 8- баптың шартына қосыла отырып, Қазақстан өзіне төмендегідей міндеттемелерді алды:
é Валюталық шектеулерді енгізбеу немесе күшейтпеу міндеттемесі;
é Көп валюталық бағамдарды қолдану тәжірибесін енгізбеу немесе өзгерту;
é Төлемдік балансқа байланысты себептер бойынша импортқа деген шектеулерді енгізу немесе күшейту.
Келісімге сәйкес, ағымдық халықаралық келісімдер бойынша төлемдер мен аударымдарды орындаудың шектеулері алынып тасталды.Бұл жағдай теңгенің еркін айырбасталуын қамтамасыз ету және төлемдердің көп жақты жүйесіне өту шарттарына қол жеткізуге мүмкіндік берді.
Неміс маркасына қатысты теңге бағамы динамикасы мен АҚШ долларына қатысты теңге бағамы динамикасыының ұқсастығы болғанымен, бірақ оның кең ауқымды қысқа мерзімдік тербелістері бар.
Ресей "рубліне" қатысты теңге бағамы динамикасы АҚШ долларына қатысты теңге бағамы динамикасына қарама- қарсы дәрежеде дамыды.
Валюта нарығы- Қазақстанның өте динамикалық қаржылық нарықтарының бірі.
Биржалық және биржадан тыс нарықтардан тұратын валюта нарығының жалпы айналымының өсу тенденциясы бар.
Табыстылық, өтімділік, тәуекелділіктің іс жүзінде жоқ болуы сияқты көрсеткіштер бойынша валюта нарығы мен мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына елде әзірше альтернатив(балама) жоқ.
1996 жылғы валюталық тәуелділіктерді хеджирлеу механизмін құру валюталық нарыққа тән ерекшелік болды. 1996 жыл ішінде валюталық фьючерс бойынша екі ауданда: Қазақстандық агроөнеркәсіптік биржасы (ҚА¤Б) мен Қазақстандық қор биржасында сауда жүргізілді.
1997 жылдың ішкі валюталық нарықтағы валюталық айырбастау операцияларының ерекшелігі операциялық тәжірибеге СПОТ операциялары сияқты құралдарды енгізу болды.Мұндай операциялар АҚШ долларына және Қазақстан теңгесі бойынша қысқа мерзімдік өтімділікті көтерудегі банктік тұтынуды қанағаттандыруға мүмкіндік берді.Бұл кезде биржа нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың көтерілмеуі және валюта бағамының сәйкес түрде өзгермеуі тиіс ішкі рыноктар 10 СПОТ операциясы жүргізілді.
Биржадан тыс валюта нарығының дамуына қарай, биржадағы сауда - саттық көлемдері азайды валюталық операциялардың едәуір бөлігі биржадан тыс нарықтың үлесінде. Биржалық көлемдер динамикасындағы мерзімдік факторды атап өту керек.
Жыл басы мен аяғы шетел валютасына деген жоғарғы сұранысты сипаттайды. Қаңтар айында сұраныс биржалық көлемнен артық болды. Мұндай мерзімдік фактор экономиканың барлық субъектілері үшін қаржылық жылдың алдыңғы жылдық аяқталумен байланстырылған.
1997 жыл ішінде қыркүйекте қаржылық құралдардың (АFINEX) Алматы биржасы болып өзгертілген қазақстандық қор биржасында 257 валюталық сауда-саттык жүргізілген. Сауда-саттық көлемі 1.124.7 млн. АҚШ долларына және 11,2 млн. неміс маркасына тең болды.
1996 жылмен салыстырғанда, АҚШ доллары бойынша сауда-саттық 10,5% -ке, ол неміс маркасы бойынша 25,3%-ке азайды.
Фьючерстік контрактілар шетелдік валютаның сауда-саттығынан кейін 1,2 және 3 айға (СПОТ) шарты бойынша жасалады.
Есеп беру жылында Қазақстан валютасының нарығын ары қарай ырықтандыру бойынша жұмыстар жалғастырылды. Сонымен бірге, 1996 жылдың 24 желтоқсанында Қазақстан Республикасының (Валюталық реттеу жөніндегі) жаңа Заңы қабылданды.
Валюталық реттеуді заңды тұрғыда қамтамасыз ету - қазақстанның валюталық ақша-жүйесін реформалау жағдайында үнемі өзгерістерге ұшырап отырды. "Валюталық реттеу жөніндегі" алғащқы Заң 1993 жылдың 14 сәуірінде қабылданды. Бұл Заң осы жүйедегі ырықтандырудың қол жеткен деңгейіне жауап бере алмады, ал кей жағдайларда нормативті актілер бір-біріне қарам-қайшы болды. Жоғарыда аталған себептер "Валюталық реттеу жөніндегі" жаңа заң жобасын жасаудың қажеттілігіне әкеп соқты. Ол Заң 1996 жылдың 24 желтоқсанында қабылданды.
Валюталық реттеу, басқаша айтқанда, бірқатар әкімшілік шаралар валюталық түсімдерді арттыруға және де валютаның елден шығын кетуін қысқартуға бағытталған. Валюталық реттеудің негізгі басымдықтары:
Бүл кезде биржа нарығындағы сүраныс пен үсыныстың көтерілмеуі жэне валюта бағамының сэйкес түрде өзгермеуі тиіс ішкі рыноктар 10 СПОТ операциясы жүргізілді.
Биржадан тыс валюта нарығының дамуына қарай, биржадағы сауда - саттық көлемдері азайды валюталық операциялардың едэуір бөлігі биржадан тыс нарықтың үлесінде. Биржалық көлемдер динамикасындағы мерзімдік факторды атап өту керек.
Жыл басы мен аяғы шетел салютасына деген жоғарғы сүранысты сипаттайды. Қаңтар айында сұраныс биржалық көлемнен артық болды. Мүндай мерзімдік фактор экономиканың барлық субъектілері үшін қаржылық жылдың алдыңғы жылдық аяқталумен байланстырылған.
1997 жыл ішінде қыркүйекте қаржылық қүралдардың (АҒПЧЕХ) Алматы биржасы болып өзгертілген қазақстандық қор биржасында 257 валюталық сауда-саттык жүргізілген. Сауда-саттық көлемі 1.124.7 млн. АҚШ долларына және 11,2 млн. неміс маркасына тең болды.
1996 жылмен салыстырғанда, АҚШ доллары бойынша сауда-саттық 10,5% -ке, ол неміс маркасы бойынша 25,3%-ке азайды.
Фьючерстік контрактілар шетелдік валютаның сауда-саттғынан кейін 1,2 жэне 3 айға (СПОТ) шарты бойынша жасалады.
Есеп беру жылында қазақстан валютасының нарығын ары қарай ырықтандыру бойынша жүмыстар жалғастырылды. Сонымен бірге, 1996 жылдың 24 желтоқсанында Қазақстан Республикасының (Валюталық реттеу жөніндегі) жаңа Заңы қабылданды.
Валюталық реттеуді заңды түрғыда қамтамасыз ету - қазақстанның валюталық ақша-жүйесін реформалау жағдайында үнемі өзгерістерге ұшырап отырды. "Валюталық реттеу жөніндегі" алғаыщы Заң 1993 жылдығ 14 сэуірінде қабылданды. Бү_л Заң осы жүйедегі ырықтандырудың қол жеткен деңгейіне жауап бере алмады, ал кей жағдайларда нормативті актілер бір-біріне қарам-қайшы болды. Жоғарыда аталған себептер "Валюталық реттеу жөніндегі" жаңа заң жобасын жасаудың қажеттілігіне экеп соқты. Ол Заң 1996 жылдың 24 желтоқсанында қабылданды.
Валюталық ретте, басқаша айтқанда, бірқатар экімшілік шаралар валюталық түсімдерді арттыруға жэне де валютаның елден шығып кетуін қысқартуға бағытталған. Валюталық реттеудің негізгі басымдықтары:
é елдің төлем балансының теңгерілуіне қол жеткізу;
é теңгенің тұрақты бағамын сақтау;
é мемлекет қарамағындағы валюталық ресурстардың шоғырлануы.
Шетел валютасы, бағалы қағаздар және төлем құжаттары- құйма түріндегі алтын-валюталық реттеу объектілері болып табылады. Валюта дегеніміз-банкнот, монета түрінде, соның ішінде бағалы метелдардан жасалған, заңды түрдегі төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірліктері. Шетел валютасы- шет мемлекеттер валютасы. Бұл заңда валюталық операциялардың 2 түрі көрсетілген:
1 ағымдағы операциялар;
2 капитал қозғалсымен байланысқан операциялар.
Жаңа заң валюталық заңдылықты бұзудағы жауапкершілікті қарастырады.
1995 жылы ¦лттық Банк ішкі рыноктағы шетел валютасымен өрнектелген экспорттан түскен табысты міндетті түрде сату бойынша өз талаптарын 30% -ке дейін төмендетті, ал кейіннен мүлдем оны алып тастады.
Осыған байланысты биржалық сауданы жүзеге асыруды ұлғайту керектігі атап өтілді.
Қазақстанның ¦лттық банкі ұлттық валюта бағамын шетел валютасына қатысты реттеп түрады, яғни аптасына бір рет, дүйсенбі күні ¦лттық банк жетекші әлемдік валюталарға қатысты теңге бағамын белгілеп отырады. Мұндай белгілеу есеп жүргізу және кедендік төлемдер үшін керек. ¦лттық банк мынандай қызметтерді жүзеге асыруға құқығы бар:
é шетел валютасын сатып алу және сату;
é қазынашылық вексельдер және басқа бағалы қағаздармен операциялар жүргізу;
é алтынның қабылдануын, сақталуын және өңделуін
қамтамасыз ету.
Теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ¦лттық банк алтыннан, шетел валютасынан тұратын, шетелде сақталатын банкнот, монета түрінде; валюталық құндылықтар; халықаралық резервтік активтер; кепілдеме негізінде шетелдік үкімет шығарған вексельдер түрінде алтын-валюталық резервтерді құрады.
Валюталық органдарға мыналар жатады: мемлекеттік Кеден комитеті, салық органдары, Қаржы министрлігі.
2.2.Еуропалық валюта жүйесі.
Еуропалық одақ шенберінде өткен күрделі келіссөздердің нәтижесінде 1979жылы Еуропалық валюта жүйесі құрылды.
Еуропалық валюта жүйесі - ұлттық валюталардың экономиқалық валюта шенберінде қызмет етумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығын көрсететін халықаралық валюта жүйесі.
Еуропалық валюта жүйесі — ұлттық валюталардвң экономикалық интеграция шеңберінде қызмет етумен байланысты экономикалық қатынастар жиынттығын көрсететін халықаралық (аймақтық) валюта жүйесі. Еуропалық валюта жүйесі 3 элеметтерден тұрады:
1) ЭКЮ еуропалық Валюта жүйесінің негізі;
2) валюта курстары мен интервенцияларының механизімі;
3) валюта курсын тұрақтандыру үшін қолданылатын несиелеу механизімі.
Еуропалық валюта жүйесінің алдына мынадай міндеттер қойылады:
é Еуропалық одақ елдер ішінде сенімді валюталалық тұрақтылықты
орнату.
é Тұрақты түрде даму стратегиясының негізгі элементі болу.
é Экономикалық даму процестерінің байланысын нығайтып, еропалық
ынтымақтастыққа жаңа екпін беру;
é Халықаралық экономика және валюталық қатынастарға
тұрақтандырушы фактор ретінде әсер ету.;
Еуропалық валюта жүйесінің атқарушы механизімі ЭКЮ-ді қалыптастыру және реттелетін жүйе арқылы жүзеге асады. Еуропалық валюта валюталық қорлардың Одаққа мүше елдердің бәріне бірдей ортақ болуына кепілдік береді.Еуропалық валюта жүйесінің қызмет етуі және дамуы делор жоспары дегенмен тығыз байланысты.Еуропалық Одақтың қайраткері Ж.Делор еуропа валюталарын біріктіру жөнінде 3 сатылы жоспар ұсынады:
1)Еуропалық одақтын жекелеген елдер арасында үйлестірілген экономикалық және валюталық саясатты жүзіге асыру;
2) Еуропалық одақтын орталық банкісін құру;
3)ұлттық валюталарды Еуропалық одақтын ортақ валютасына ауыстыру.
1990 жылы Еуропалық валюта жүйесіне қатысушы елдер қатарына Англия, Ипания, Португалия қосылады. 1991 жылы бір тұтас Еуропалық экономикалық кеністік құру жөніндегі Маастрихт келісіміне қол қойылды. Осы келісімге сәйкес Еуропалық одаққа мүше елдердің үкімет басшылары валюталық одақ құруды ұсынады.
Батыс еуропа елдері валюталар курсының тербелуін реттеу мақсатында қүрылған валюта жүйесі 15 жыл бойына өзіне жүктелген қызметті ойдағыдай атқарады. Дегенмен, 1992 жылдың күзінен бастап бұл жүйе жүрісінен жаңылды. 1990 жылдың қыркүйегінде Еуропалық валюта жүйесінен ағылшынның фунты бөлініп шықты, испандық песет пен португалялық эскудо девольвацияға ұшырайды. Бүл оқиғалардың басты себептерінің бірі аталған елдердің орталық банктерінің биржалардың алып сатарлардың валюталарды құнсыздандыру мақсатындағы әрекетеріне тосқауыл болуға қабілетсіздігі болады.Осының салдарынан 1993 жылы Еуропалық Валюта жүйесіне енетін сегіз ақша бірлдіктерінің бесеуі солар үшін белгіленге курстын ең төменгі деңгейіне дейін құлдырады. ¤з кезегінде бұл едердің орталық банктері өз валюталарының курсын жасанды түрде қолданудан бас тартты . Аталған валюталар белгіленген курстан 15 -ке ауытқу мүмкіндігіне ие болады. Орталық банкттер өз кезегінде айырбас курсын тұрақты түрде жоғарғы денгейде ұстап тұру үшін қажет болған есеп ставкаларын төмендетуге өкілеттік. Маастрихт келісімдеріне сәйкес Еуропалық одақ мемлекеттерінің ұлттық валюталары күрсының бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ітарау. Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
1.1. Валюта бағамы түрлерінің классификацнясы
1.2. Валюта бағамы, оның экономикаға әсері ... ... ... ... ... ... ...
Птарау. Қазақстан Республикасының валюталық саясаты,
2.1. Валюталық саясатының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Еуропалық валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІтарау Валюталық реттеу операциясы.
3.1. Валюталық реттеу органдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Валюталық бағамдар режимін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.Кіріспе
Валюталық жүйенің маңызды элементі - валюталық бағам болып табылады. Оның пайда болуы: тауарлар мен көрсетілген қызметтердің халықаралық саудасы барысында, капитал және несиенің қозғалысында валюталармен өзара айырбастың қажеттігінен; дүниежүзілік және ұлттық нарықтардағы бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдік валюталарда бейнеленген әр түрлі елдердің құндық көрсеткіштерін салыстыруға; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы шоттарын уақтылы қайта бағалап отыруға байланысты негізделеді.
Валюталық бағам - басқа елдің ақша бірлігіне қатысты сол елдің ақша бірлігінің бағасы. Ол заңды түрде бекітілген валюталық паритет шеңберінде ауытқып отырады.Валюталық баға белгілеу түрі валютаның жағдайына, оның бағамының деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюта бағамының мәні қалады,ал оның формасы өзгереді. Валюталық бағам, валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін 3 факторлар:
1) Саяси - саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтар
ырықтандырылуы, валюталық саясат.
2) экономикалық - халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштың шыңы сияқты; экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10% дейін), жұмыссыздықтың,
төменгі деңгейі (8% дейін),дүниежүзілік нарықтағы тепетеңдік. 3) Психологиялық жаппай сұраныс, негізгі капиталды тәуекелден қорғануға
ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберінде ауытқиды. ХВҚ - ның Жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап, валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ –да валюталық қоржын базасына бекітілген.
I тарау. Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
Валюталық бағам - бір елдің ақша бірлігімен шетелдік ақша бірлігімен немесе халықаралық валюталық бірлікпен берілген бағасы.
Валюталық бағамның құндық негізгі валютаның сатып алу қабілеті болып табылады.Бұл экономикалық категория тауар өндірісімен және тауар өндірушілерімен дүниежүзілік нарықтағы өндірістік қатынастарды білдіреді. Құн тауар өндірісінің экономикалық шарттарының жалпылама мазмүны болғандықтан, әртүрлі елдердің ұлттық ақша бірліктің салыстыруы өндіріс және айырбас процесі қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгізілген. Тауарлардың және қызметтерді өндірушілер мен сатып алушылар валюталық баған көмегімен ұлттық бағаларды басқа елдердің бағаларымен салыстыру нәтижесінде белгілі бір елде қандай да бір өндірісті дамытудың немесе күрделі қаржы жұмсаудың тиімділік дәрежесі анықталады.
Валюталық бағанға әсер ететін факторлар: кез келген баға сияқты валюталық баған да құнның негізінен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады. Сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы әр түрлі факторларға тәуелді:
é инфляция қарқыны
é төлем байланысының жағдайы
Төлем балансы- елдің дүниежүзілік байланысының құндық көрінісі.
Активті төлем балансы ұлттық валюта бағанының өсуіне мүмкіндік береді, өйткені ұлттық валютаға шетелдік борышкерлер жанынан сұраныс көбейеді. Пассивті төлем балансы ұлттық валютаи бағанының төмендеуін туғызады. Себебі борышкерлер өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін ұлттық валютаны шетелдік валютаға сатады (импорт көп болады).
Төлем балансының тұрақсыздығы сәйкес валютаға сұраныс пен ұсыныстың секірмелі өзгеруіне әкеліп соғады. Қазіргі уақытта төлем балансына капиталдың халықаралық қозғалысының әсері өсіп отырғандықтан, оның әсері валюталық бағанға да өседі.
é әртүрлі елдердегі проценттік ставка айырмашылығы. Бұл факторлардың валюталық бағанға әсері екі себеппен түсіндіріледі:
проценттік ставканың өзгеруі капиталдың халықаралық қозғалысына
әсер етеді. Процентік ставканың жоғарылауы шетелдік капиталдың
ағуын ынталандырады. Ал оның төмендеуі капиталдың сыртқа
ағылуына дем береді.
é проценттік ставкалар валюталық нарық және қарыз каппиталы
нарығының операцияларына әсер етеді.
é валюталық нарық және спекулятивтік валюталық операциялар
қызметі. Егер қандай да бір валюта бағаны төмендей бастаса, онда
фирмалар және банктер осы валютаны алдын-ала тұрақты валютаға айырбастайды. Ал бұл әрекет әлсіреген валюталық позициясын нашарлатады. Валюталық нарыққа экономикадағы және саясаттағы өзгерістер курсының ара-қатынас тұрақсыздығы тез әсерін тигізеді.
é Белгілі бір валютаның евронарықта және халықаралық есеп айырысуларда қолдану дәрежесі. Мысалы, евробондар операцияларының 60-70%-н АҚШ доллары арқылы жүзеге асырылады. Бұл осы валютаға сұраныс пен ұсынысты масштабын анықтайды.
Қазіргі уақытта АҚШ доллар үлесіне халықаралық төлемдердің 55%-тен жоғары бөлігі тиеді.Мұнай үшін есеп айырусыдың 86-90%, сыртқы қарыздың 70% тиісті.
Сондықтан Мұнайға бағаның өсуі мемлекеттердің қарыздары бойынша төлемдердің өсуі доллардың сатып алу қабылеті төмендеген кезде де, оның курсының өсуіне мүмкіндік туғызады.
é Валюталардың бағамдық ара-қатынасына, сонымен қатар
халықаралық төлемдердің тездетілуі немесе түрып қалуы эсер етеді.
¦лттық валюта бағаны төмендеп кетуі мүмкін деген оймен импортерлар контрагенттерге шетел валютадағы төлемді тездетеді. Шетел валютасының бағаны жоғарлап кеткен жағдайда импортер зиян шегуі мүмкін.
¦лттық валюта тұрақталған жағдайда керісінше шетел валютадағы төлемдерді кідіртуге ұмтылады.
Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі.
Валюталық бағам - бір елдің ақша бірлігімен шетелдік ақша бірлігімен немесе халықаралық валюталық бірлікпен берілген бағасы.Валюталық бағамның құндық негізгі валютаның сатып алу қабілеті болып табылады. Бұл экономикалық категория тауар өндірісімен және тауар өндірушілерімен дүниежүзілік нарықтағы өндірістік қатынастарды білдіреді. Құн тауар өндірісінің экономикалық шарттарының жалпылама мазмұны болғандықтан, әртүрлі елдердің ұлттық ақша бірліктің салыстыруы өндіріс және айырбас процесі қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгізілген. Тауарлардың және қызметтерді өндірушілер мен сатып алушылар валюталық баған көмегімен ұлттық бағаларды басқа елдердің бағаларымен салыстыру нәтижесінде белгілі бір елде қандай да бір өндірісті дамытудың немесе күрделі қаржы жұмсаудың тиімділік дәрежесі анықталады.Валюталық бағанға әсер ететін факторлар: кез келген баға сияқты валюталық баған да құнның негізінен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады. Сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы әр түрлі факторларға тәуелді:инфляция қарқынытөлем байланысының жағдайыТөлем балансы- елдің дүниежүзілік байланысының құндық көрінісі.Активті төлем балансы ұлттық валюта бағанының өсуіне мүмкіндік береді, өйткені ұлттық валютаға шетелдік борышкерлер жанынан сұраныс көбейеді. Пассивті төлем балансы ұлттық валютабағанының төмендеуін туғызады. Себебі борышкерлер өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін ұлттық валютаны шетелдік валютаға сатады (импорт көп болады).
Тағамдар; мақсатты аймақтар; гибридті (аралас) валюталық бағам жүйесі.
Еркін қалқу жүйесіндегі валюта бағамы нарықтық ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады. Бұл жерде валюталық форекстік нарық нағыз нарық моделіне жақындатылған: қатысушылардың көлемі сұраныс жағында да үлкен жүйедегі кез-келген ақпарат лезде жеткізіледі және нарықтың барлық қатысушыларына қол жетерлік, орталық банктердің бұрламаушы ролі әлсіз және тұрақты емес.
Басқарылатын қалқу жүйесінде валюта бағамына сұраныс пен ұсыныстан басқа, орталық банктер де үлкен әсерін тигізеді, сондай-ақ, әр түрлі уақытша (мерзімдік) нарықтық бұрмалаулар.
Бекітілген бағамдар жүйесіне Бреттон-Вудтік валюта жүйесі (1944-1971ж.ж) мысал бола алады.Онда барлық валюталардың бағамы долларға ауытқу шегі +-1%-пен бекітіленген, ал доллар бағамы алтынға мықты байланысты болды:алтынның 1 троялықунциясына=35 доллар.
Мақсатты аймақтар жүйесі бекітілген валюттық курстар идеясын дамытады.Одан басқа бұл түрге Европа валюта жүйесінің қатысушы елдерін валюта бағамдарының жүмыс істеу режимін жатқызуға болады.
Гибридті валюталық бағамдар жүйесіне қазіргі валюталық жүйе мысал болады. Онда валюта бағамының еркін қалқуын іске асыратын, тұрақтылық аумағы бар елдер.
Валюталық бағамдардың әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады. Валюта нарығында қолданылатын айтарлықтай маңызды үғымдардың
бірі нақты және номиналды валюта бағамы ұғымы болып табылады.Нақты валюта бағамына сай келетін валютада алынған екі елдің товар бағаларының қатынасы ретінде анықтауға болады.
Ег - нақты валюталық бағам
Рћ - ішкі нарықтағы бағалар
Рі- - шетелдік нарықтағы бағалар
Еп - номиналды валюталық бағам.
1.1Валюта бағамы түрлерінің классификациясы
Номиналды валюта бағамы елдің нақ осы уақыттағы жүріп жатқан валютаның айырбас бағамын көрсетеді.
Сатып алу күші (еррр) тұрақты паритетін қуаттап тұратын валюта бағамы нақты валюта бағамымен табиғаты (шығу тегі) бірдей.
Баға қатынасы негізінде есептелген нақты валюта бағамынан басқа осы көрсеткішті басқа негізбен қолдануға болады. Мысалға, оның орнына екі елдің жұмысшы күшінің құнын алайық.
¦лттық валюта бағамы басқа әр түрлі валюталарға қарағанда уақыт аралығында бірдей емес өзгере алады. Осылайша күшті валютамен қатынасында ол төмендесе, әлсіз валютаға қарағанда көтеріледі.Дәл осы себептен валюта бағамының динамикасын анықтау үшін валюта бағамының индексін есептейді. Оны есептеген уақытында әр валюта өзіне тиісті сыртқы экономикалық келісім-шарттан үлесіне байланысты өз салмағын алады. Барлық салмақтар суммасы бірлікті қүрайды (100%) Валюта бағамдары олардың салмағына көбейтіледі, алынған мөлшерлер жинақталады (қосылады) және олардың орта мәні алынады.
Қазіргі жағдайда валюта бағамы кез-келген нарықтық баға сияқты сұраныс пен ұсыныс әсерімен құрылады. Соңғыларын тепе-теңестіру валюта нарығында нарықтық валюта бағамының тепе-теңдік деңгейінің орнығуына алып келеді. Бұл негізгі(фундаментальді) тепе-теңдік деп аталады.
Кесте № 1
Критерийлер
Валюталық бағам
1 Бекіту тәсілі
қалқымалы бекітілген аралас
2 Есеп айырысу тәсілі
Тең құқықтық (паритетный) деркті
3 Келісімдер түрі
Жедел келісімдік Спот-келісімдік Своп-келісімдік
4 Белгілеу (нұсқау) тәсілі
Ресми бейресми
5 Валютаның сатып алу қабілетінің паритетке қанынасы
Жоғарылатылған Төмендетілген Паритетті
6 Келісім қатысушыларына қатынасы
Сатып алу бағамы Сату бағамы Орта бағам
7 Инфляцияны ескеру,
есептеу бойынша
Нақты Номиналды
8 Сату эдісі бойынша
Қолма-қол сату бағамы Қолма-қол емес сату бағамы Валюта айырбастаудың көтерме бағамы Банкноттық
Мұндағы шетел валютасына сұраныс (D) мөлшері елдің товармен қызмет импортына қажеттілігімен, ол елдің туристік шығындары, шет мемлекекеттерге шыққандармен, резиденттердің шетелде инвистициялық жобаларын іске асырғысы келетіндігіне байланысты шетел қаржылық активтеріне және шетел валютасына сұраныспен анықталады.
Шетел валютасының бағамы жоғарылаған сайын, оған сұраныс азаяды, шетел валютасының бағамы төмендеген сайын, оған сұраныс көбее түседі.Осы жағдайлармен қаралып жатқан графикте, сұраныс қисығының иілуі анықталады.
Шетел валюта ұсынысының мөлшері осы мемлекеттің валютасына шетел мемлекетінің резиденттерінің сұранысы осы мемлекеттегі қызметтерге шетел туристерінің сұранысы, шетел инвесторларының активтерге сұранысы, осы мемлекеттің ұлттық валютасында көрсетілген, резидент еместердің осы мемлекетте инвестициялық жобаларын іске асыру мақсатымен ұлттық валютаға сұранысымен анықталады.
Сонымен, қаншалықты отандық валютаға қатынасында шетел валютасының бағамы жоғары болса, соншалықты аз ұлттық нарық субьектілері оны шетел валютасына ауыстыруға дайын және керісінше қаншалықты ұлттық валюта бағамы шетел валютасына қатынасында төмен болса, соншалықта көп ұлттық нарық субьектілері шетел валютасын сатып алуға дайын. Осы тусініктермен ұлттық валюта ұсынысы қисығының иілуі түсіндіріледі.
Валюта айырбас курсының фундаментальді тепе-теңдігін өзгертуге әкелетін бір қатар факторлар бар. Олар құрылымдым(ұзақ мерзімді кезеңде әрекет етуші) және коньюнтуралым( валюта бағамының қысқа мерзімді ауытқуын тудырады) болып табылады.
1997 жылдағы Қазақстан Республикасының ¦лттық теңгесіне шетел валюталарының бағамдары.
2-кесте
Валюта атауы
валюта
бағам
Австрия шиллингі (Shilling)
АТS
6,00
Бельгия франкі (Веlgian franc)
ВЕҒ
2,06
Швецария франкі (Swis franc)
СНҒ
51,77
Қытай юаны (Yuan remindi)
СN‡
9,12
Кипр фунты (Cyrus pound)
С‡Р
22,62
Неміс маркасы (Deutsche mark)
DЕМ
43,67
Еуропа экюі
ECU
83,36
Француз франкі (Frеnсћ frаnс)
FRF
12,65
Ағылшын фунт стерлингі (Pound sterling)
FKF
121,44
Жапон йенасы (‡еnа)
‡РИ
0,62
Қырғыз сомы (Sоm)
КGS
4,36
Кореяның воны
КRW
1,00
Қазақ теңгесі (Тепgе)
КZT
1,00
Мальтияның лирі
MTN
176,92
Голландия гульдені
NHG
37,75
Ресей рублі (Russian rouble)
RUR
12,98
Украина гривнасы
UAN
40,44
АҚШ доллары ( United States dollar)
USD
75,55
¤збек сомы (Usbekistan sum)
UZS
1,46
1.2.Валюта бағамы, оның экономикаға әсері
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы,яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағалы деп аталады.
Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.
Валюта бағамы қайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен немесе халықаралық валюталық өлшемдермен (СДР,ЭКЮ) көрсетілген осы мемлекеттің ақша өлшемінің "бағасы". Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныспен ұсыныс механизмі арқылы күнбе - күнгі айналым процеснде валюталарды салыстыру барысында қалыптасады. Валюта бағанын қалыптастырудың негізі не? Тауарлардың бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы - көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін факторларға мыналар
é инфляция қарқыны;
é процент мөлшерінің деңгейі;
é бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі;
é төлем балансының жағдайы.
Бұл факторлар елдің экономикалық жағдайын білдіретін факторлар. Мысалы, егер басқа факторлар кері әсер етпесе, басқа елдермен салыстырғанда елдегі инфляцияның қарқыны жоғары болған сайын, оның сатып алу мүмкіндіктерін төмендетіп және валюта бағанының құлдырау тенденциясын тудырады.
Мемлекеттің активтік төмен балансында оның валютасына шетел борышқорлығының сұранысы артады, сол кезде оның бағаны көтерілуі мүмкін. Егер басқа мемлекеттерге қарағанда елде процент мөлшері жоғары болса, онда ол шетел капиталының құйылуына, валютаға сұраныстың көтерілуіне, оның бағанының жоғарылауына әсер етуі мүмкін. Мысалы: 80-жылдардың алғашқы жартысында АҚШ жоғары проценттік мөлшер саясаты Батыс Европа мен Жапониядан 500 млрд. доллардан астам мөлшерде ивистицияның
құйылуына жағдай жасады. Қорытындысында доллардың әсерінен бағамы көтерілді, ал осы факторлардың әсерінен инвестор- елдердің валютасының бағамы төмендеді.
Сонымен қатар валюта бағамына түрлі саяси, саудагерлік, психологиялық факторлар да әсер етуі мүмкін.
Әрбір мемлекет валюта бағамын реттеу әдістерінің әр түрін қолданады. Ол әдістердің негізгілері мыналар:
é валюталық инвистиция (орталық банктің ұлттық валютаға шетел
валютасын сатып алып-сатуы);
é орталық банктің ашық нарықтағы операциялары(бағалы қағаздарды сатып
алып-сатуы);
é орталык банктің проценттік мөлшер деңгейін және міндетті резервтер
нормасын өзгертуі.
Валюта бағамын белгілеу, яғнивалюталарды айырбастау пропорциясын анықтауды валюталық котировка (баға белгілеу)деп атайды. Валюта нарығында валюта бағасын белгілеудің 2 әдісі бар: тікелей және жанама. Тікелей котировка деп шетел валютасының бағамын ұлттық валютамен көрсетуді айтады. Бұл әдіс көптеген мемлекеттерде қолданылады. Ал жанама котировка деген ұлттық валютаның бағамын шетел валютасының белгілі бір санының көрсетуі. Жанама котировка әдісін ¦лыбритания, ал 1987 жылдан бастап бірен-саран АҚШ қолдануда.
Банк аралық валюта нарығының операцияларында ұлттық валюталарды АҚШ долларына қарап бағалау басымырақ, бұл доллардың халықаралық төлем және резервтік құрал ретіндегі ролімен түсіндірілді. Банктер сауда-өнеркәсіп клиенттеріне валюта бағамын белгілегенде әдетте кросс- курсті негіз етіп алады. Кросс-курс- ол екі валюта бағамдарының үшінші валютаға (әдетте АҚШ долларына) қатысты арақатысы. Мысалы:егер швейцария банкі швейцарлық франкінің ГФР маркасына қатысты бағамын анықтағысы келсе, онда оны марка мен франк бағамдарын долларға салыстырумен шығарып алады. Мысалы;
1,6790 ГФР маркасы =АҚШ долларға.
1,4940 швейц. Франкісі =АҚШ долларға, онда
ГФРмаркасы = 1,4940:1,6790 = 0,8898 швейц. франкісі.
Банктер сатушы және сатып алушы бағамдарын белгілейді. Сатушы бағамы-ол банктің валютаны белгіленген бағаммен сатуға дайындығы, ал сатып алушы бағамы банктік валютаны сол бағамен сатып алуға дайын болуы. Тікелей котировка бойынша сатып алушы бағамынан сатушы бағамы әрдайым жоғары. Олардың арасындағы айырма банктің пайдасын құрайды.
Сондай-ақ, ресми, банк аралық, биржалық валюта котировкалары болады. Ресми валюталық котировканы орталық банк жүргізеді.Ол есеп жүргізу мақсатында, кедендік төлемдерде, төлем балансын құрастырғанда қолданылады. ¤неркэсібі дамыған елдерде валюталық операциялардың негізгі бөлігі биржадан тыс банкаралық валюта нарығында өтетіндіктен, бұл елдердің ішкі нарықтағы қолданатын негізгі бағамы банкаралық баға.Банк аралық котировканы ірі коммерциялық банктер белгілейді.
Валюта нарығына басқа қатысушылар банкаралық бағамға бейімделеді.Ол банк клиенттері үшін баға белгілеу негізі ретінде қолданылады. Биржалық бағам анықтама сипатында болады. Биржалық котировка валютаны сатып алу-сату үшін биржаға түскен арыздарды жүйелі түрде салыстыру негізінде құрастырылады.
Жалпы валюта бағамының өзгеруі ел экономикасына екі жақты әсер етеді. ¦лттық валюта бағамының төмендеуі, әдетте экспортшыға тиімді, себебі ол қымбаттаған шетел валютасымен (мысалы доллармен) түскен түсімді арзандаған ұлттық валютаға (егер 1 долларға теңгенің бағамы 1 теңгеден 150-ге дейін төмендесе, онда 1 долларға келетін үстеме 5 теңгеге тең) айырбастаған кезде экспорттық сыйақы алады. Демек, экспортшылар бағасы орташа әлемдік бағадан төмен тауарларды алып кетуді кеңейту жолымен өзіне түсетін пайданы ұлғайту үшін ұмтылады.
Бұл тұста импортшылар ұтылады, себебі валютаны келісім-шарт бағасымен сатып алу қымбатқа түседі (жоғарыдағы мысалда доллар 130 теңге емес 150 теңге тұрады). ¦лттық валютаның бағамы төмендегенде онымен көтерілген іс- жүзіндегі қарыз төмендейді, бірақ сатып алуы қымбатқа түсетін шетел валютасымен көрсетілетін сыртқы қарыз өседі.
Шетел ақша өлшамдерімен салыстырғандағы ұлттық валютаның бағамының өсуі, негізінде, халықаралық экономикалық қатынастарға кері әсерін тигізеді. Валюта бағамының ауытқу салдары елдің валюта-экономикалық және экспорттық потенциалына, оның әлемдік шаруашылықтағы орнына байланысты болады.
II тарау Қазақстан Республикасының валюталық саясаты.
2.1. Валюталық саясатының кезеңдері
КСРО күйрегеннен кейін Қазақстан Республикасында да өндірістің құлдырауы, инфляция мен жұмыссыздықтың жоғарғы деңгейі типтес көптеген экономикалық проблемалар туындады.
Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық, валюталық және әлеуметтік дағдарыстан шығару бойынша бірқатар реформаларды қолға алды, бірақ бұл шаралар ойдағыдай нәтижелер бермеді. Қазақстанда ашық экономика принципі жарияланған еді. Бұл принцип оның әлемдік шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлінісіне біртіндеп кіруінің қажетті шарты болып есептелінеді.
Қазақстанның экономикаға өту мерзімін бірнеше кезеңдерге бөлуге болады:
1-кезең. 1992-1994 ж.ж. Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет болды. Меншік пен нарықтық қатынастардың жаңа субъектілерін құрудың негізі ретінде мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру бағамы қолға алынды. Аралық капиталы бар бірлескен кәсіпорындар, шетелдік инвесторлар үшін жеңілдік жүйесі және қолайлы режимі бар еркін кәсіпкерлік аймақтар құрылды.
Елде нарықтық инфрақұрылым қалыптасты: коммерциялық банктердің кең жүйесі құрылды, биржалық сауда зор қарқынмен дамыды. Бірақ өнеркәсіптік және тұтынушылық пайдаланудағы өнімдерді шығарту төмендеді. Инфляция 45-50% жетті.
Республика өзінің ұлттық валютасы - теңгені енгізуге мәжбур болды Айырбастаудың әлемдік жүйесінде Қазақстандық ақша бірлігі өтімді емес (еркін айналмайтын) валюта болып саналады. Банктік ортада теңге жартылай айналымға түсетін валюта бола алады, яғни бұл келісімдер банкаралық валютада жүргізілуі тиіс.
¥лттық валюта - теңгені енгізу күнінде (1993 жылдың 15 қарашасында) Республика қажетті тұтынудың 60-65 % көлеміндегі өзіндік алтын валюталық резервтерімен қамтамасыз етілген еді.
Қазақстан теңгесінің айналымға түскеннен кейінгі бағымы Қазақстан Республикасының Халықаралық валюта биржасындағы күнделікті сауда -саттық кезінде анықталып отырды.
Валюталық нарыққа ұлттық валютаны енгізу сәтінде оның айрбас бағамы АҚШ-тың долларына қатысты 4,68 теңгеге тең болды.¦лттық банк теңгенің жүйеге келтірген валюталық айырбас бағамы саясатын жүргізіп отыр, ол валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын сипаттайды.
Қазақстан рубільдік аймақ режимін сақтап қалуға ұмтылған еді, өйткені қалыптасқан экономикалық кеңістік пен шаруашылық байланыстарды қолдау қажет болды. Бірақ көптеген экономистер пікірі бойыша, бұ режим ең нашар ақшалық режимнің бірі болған еді. Қазақстан валютасы теңгені енгізуге дайындық процесі кезінде Қазақстан Республикасының ¦ттық банкі шетелдер, соның ішінде ТМД елдері тәірибесін мұқият зерттеді.¦ттық валютаны енгізудің әтүрлі нұсқаулары түбегейлі қарастырылды.
Әлемдік тәжірибеде валютаны енгізудің 3 түрлі нұсқасы бар:
é аралық енгізу;
é параллелді енгізу;
é тікелей енгізу.
Осы әдістердің 3 нұсқасы таңдалды.
Валюталық режимді таңдау кезінде мемлекеттік комиссия ¦лттық банктің интервенциясымен валюталық нарықты басқаратын жүзу режимін белгіледі. Бұнымен қатар, біртұтас валюта бағамы мен теңгенің еркін айырбасталуы қолданылды.Олар ағымдық шот бойынша операцияларды қамтыды және шетелдік инвесторлардың пайдасын тіркеді.
2-кезең: 1994-1995жж. Бұл кезеңде отандық заңды құқықтық база, соның ішінде валюталық базасы қалыптасты. Екінші кезеңде жекешелендіру процесін аяқтау және шетелдік акциялардың мемлекеттік пакетінің 80%-ке дейінгі беру жоспарланды.
Валюта нарығының қалыптасуымен қатар, құнды қағаздар нарығы да құрылды.
Реформалау саясатының басым мақсаттарының бірі- еркін ауыстырылу (конвертация) проблемасы болды. Сондықтан валюталық нарықтың өтімділігін қамтамасыз ету және теңгенің ішкі өтімділігіне қол жеткізу мақсатында барлық валюталық табысты елге қайтару шаралары жүргізілді. 1993 жылдың желтоқсан айының соңында АҚШ долларына да, Ресей рубліне де қатысты теңге бағамы күрт төмендегені атап өтілді. Қаңтар-ақпан айларында Қазақстан Республикасы ¦лттық банкі қатаң несиелік саясат жүргізді, ол нақты айырбас бағамын салыстырмалы түрде тұрақты деңгейде сақтауға мүмкіндік береді. Бірақ наурыз айында номиналды айырбас бағамы төмендей берді (осының әсерінен несиелік эмиссия күшейді).
1994жылы ¦лттық валюта бағамының төмендеу қарқыны шамамен 11,6%-ті құрады (орташа айлық есептеу бойынша), ол 1995жылы 11,5%-ке тең болды. Осы жылдардағы валюта бағамының динамикасы оның төмендеу қабілетілігін көрсетті,ол инфляция деңгейі мен экономиканың дағдарыстық жағдайына толық сәйкес келеді.
Теңге бағамы төмендеуінің соңғы кездегі тенденциялары халықтың теңгеге деген сенімінің артқанын дәлелдейді, ол мүмкіндігінше экономиканың доллардан артылуы процесін жеделдетеді.
Теңге тұрақтылығын сақтау және төлем балансының тапшылығын қысқарту мақсатында сыртқы саудадағы экспорт ынталандырылды. Осы шарамен бірге бір мезетте ішкі нарықты және отандылық өндірушілерді қорғау мақсатында жекелеген тауарлар импортына шектеулер енгізілді.
Төлемдік дағдарыстың әсерінен отандық өндірушілер жаппай банкротқа үшырады. Несиеге қойылған процент шектен тыс жоғары болғандықтан, көптеген кәсіпорындардың оларды алуға мүмкіндіктері болмады.
1995жылдың екінші жартысынан бастап, валюталық нарықтың биржадан тыс сегменті жедел дамыды. 1996жылы оның көлемі валюта биржасындағы операциялардың көлемінен асып кетті.
3-кезең. 1996-1998 ж.ж. Әлеуметтік- экономикалық жағдайға жүргізілген талдау көрсеткендей, ел экономикасының барлық салаларында реформалар процесінің әлі де жүргізілгендігі анықталған. Республикадағы мұнай -газ кешенінде ТМД-дегі ең ірі инвестициялық жобалар жүзеге асырылуда.
Шетелдік инвесторлар үшін салық салудың ұлттық режимі белгіленген,
сонымен бірге, осы қолайлы режимді қамтамасыз ететін бірқатар заңдар қабылданды. Осы кезеңнің мынадай ерекшеліктерін атап өтуге болады.
é ¦лттық валютаның тұрақтануы;
é Болжамдалған инфляция мен жұмыссыздық;
é Отандық банктік жүйенің құрылуы;
é Шетелдік банктердің қызметі;
é Қаржылық нарықтың, соның ішінде бағалы қағаздар нарығының дамуы.
Валютаның айырбас бағамы сияқты - валюталарды сатып алу қабілетін қамтамасыз ету және ішкі валюта нарығында валюталық алып-сатушылық (саудагерлік) операциялардың белсенді дамуына жол бермеу шараларын ескере отырып құралады. Бұл саясаттың мақсаты - барлық басқа қаржылық нарықтардың дүрыс қызмет етуі міндетін нығайтуға жағдай жасау.
Валюталық саясаттың дәстурлі формаларының ішінде мынадай құралдар қолданылады: валюта бағамы тәртібін реттеу, валюталық интервенциялар, алтын-валюталық резервтерді басқару және теңгенің еркін айырбасталуы дәрежесін "реттеу. ¦лттық банк теңгенің реттейтін еркін өзгермелі айырбас бағамын белгілеген еді. Канада және бірқатар басқа елдерде кең қолданылатын валюталық интервенциялар Қазақстанның ішкі валюталық нарықтарында жүзеге асырылуда. Валюталық интервенцияның мақсаты: валюталық нарықтағы конъюнктураның қысқа мерзімді өзгерістері арқылы теңгенің номиналды бағамының тербелісін баяндату болып табылады. Шетелдік валютадағы алтын- валюталық активтердің уақытша төмендеуі ¦лттық банктің валюталық интервенцияларды жүргізу саясаты нәтижесінде болды (1991жылы-11,2млн. АҚШ долларына, 1994жылы-18,9млн. АҚШ долларына, 1995жылы-106,8млн.АҚШ долларына ). ¦лттық валютаның тұрақты бағамын сақтау үшін алтынның құнын анықтаудың жаңа жолы іздестірілуде, оның құны энергия тасымалдаушылардың құнына байланысты белгіленген, бүкіл әлемде осы жол қабылданған.
АҚШ долларына қатысты теңгенің ресми айырбас бағамы биржалық және биржадан тыс валюта нарығының жағдайына, сонымен бірге, инфляция деңгейі мен басқа макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне байланысты белгіленеді.
Көп жағдайда мұндай бағам заңды тұлғалар арасындағы келісімдерде қолданылады.
1996 жылы халықаралық валюталық қормен келісімдегі 8- баптың шартына қосыла отырып, Қазақстан өзіне төмендегідей міндеттемелерді алды:
é Валюталық шектеулерді енгізбеу немесе күшейтпеу міндеттемесі;
é Көп валюталық бағамдарды қолдану тәжірибесін енгізбеу немесе өзгерту;
é Төлемдік балансқа байланысты себептер бойынша импортқа деген шектеулерді енгізу немесе күшейту.
Келісімге сәйкес, ағымдық халықаралық келісімдер бойынша төлемдер мен аударымдарды орындаудың шектеулері алынып тасталды.Бұл жағдай теңгенің еркін айырбасталуын қамтамасыз ету және төлемдердің көп жақты жүйесіне өту шарттарына қол жеткізуге мүмкіндік берді.
Неміс маркасына қатысты теңге бағамы динамикасы мен АҚШ долларына қатысты теңге бағамы динамикасыының ұқсастығы болғанымен, бірақ оның кең ауқымды қысқа мерзімдік тербелістері бар.
Ресей "рубліне" қатысты теңге бағамы динамикасы АҚШ долларына қатысты теңге бағамы динамикасына қарама- қарсы дәрежеде дамыды.
Валюта нарығы- Қазақстанның өте динамикалық қаржылық нарықтарының бірі.
Биржалық және биржадан тыс нарықтардан тұратын валюта нарығының жалпы айналымының өсу тенденциясы бар.
Табыстылық, өтімділік, тәуекелділіктің іс жүзінде жоқ болуы сияқты көрсеткіштер бойынша валюта нарығы мен мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына елде әзірше альтернатив(балама) жоқ.
1996 жылғы валюталық тәуелділіктерді хеджирлеу механизмін құру валюталық нарыққа тән ерекшелік болды. 1996 жыл ішінде валюталық фьючерс бойынша екі ауданда: Қазақстандық агроөнеркәсіптік биржасы (ҚА¤Б) мен Қазақстандық қор биржасында сауда жүргізілді.
1997 жылдың ішкі валюталық нарықтағы валюталық айырбастау операцияларының ерекшелігі операциялық тәжірибеге СПОТ операциялары сияқты құралдарды енгізу болды.Мұндай операциялар АҚШ долларына және Қазақстан теңгесі бойынша қысқа мерзімдік өтімділікті көтерудегі банктік тұтынуды қанағаттандыруға мүмкіндік берді.Бұл кезде биржа нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың көтерілмеуі және валюта бағамының сәйкес түрде өзгермеуі тиіс ішкі рыноктар 10 СПОТ операциясы жүргізілді.
Биржадан тыс валюта нарығының дамуына қарай, биржадағы сауда - саттық көлемдері азайды валюталық операциялардың едәуір бөлігі биржадан тыс нарықтың үлесінде. Биржалық көлемдер динамикасындағы мерзімдік факторды атап өту керек.
Жыл басы мен аяғы шетел валютасына деген жоғарғы сұранысты сипаттайды. Қаңтар айында сұраныс биржалық көлемнен артық болды. Мұндай мерзімдік фактор экономиканың барлық субъектілері үшін қаржылық жылдың алдыңғы жылдық аяқталумен байланстырылған.
1997 жыл ішінде қыркүйекте қаржылық құралдардың (АFINEX) Алматы биржасы болып өзгертілген қазақстандық қор биржасында 257 валюталық сауда-саттык жүргізілген. Сауда-саттық көлемі 1.124.7 млн. АҚШ долларына және 11,2 млн. неміс маркасына тең болды.
1996 жылмен салыстырғанда, АҚШ доллары бойынша сауда-саттық 10,5% -ке, ол неміс маркасы бойынша 25,3%-ке азайды.
Фьючерстік контрактілар шетелдік валютаның сауда-саттығынан кейін 1,2 және 3 айға (СПОТ) шарты бойынша жасалады.
Есеп беру жылында Қазақстан валютасының нарығын ары қарай ырықтандыру бойынша жұмыстар жалғастырылды. Сонымен бірге, 1996 жылдың 24 желтоқсанында Қазақстан Республикасының (Валюталық реттеу жөніндегі) жаңа Заңы қабылданды.
Валюталық реттеуді заңды тұрғыда қамтамасыз ету - қазақстанның валюталық ақша-жүйесін реформалау жағдайында үнемі өзгерістерге ұшырап отырды. "Валюталық реттеу жөніндегі" алғащқы Заң 1993 жылдың 14 сәуірінде қабылданды. Бұл Заң осы жүйедегі ырықтандырудың қол жеткен деңгейіне жауап бере алмады, ал кей жағдайларда нормативті актілер бір-біріне қарам-қайшы болды. Жоғарыда аталған себептер "Валюталық реттеу жөніндегі" жаңа заң жобасын жасаудың қажеттілігіне әкеп соқты. Ол Заң 1996 жылдың 24 желтоқсанында қабылданды.
Валюталық реттеу, басқаша айтқанда, бірқатар әкімшілік шаралар валюталық түсімдерді арттыруға және де валютаның елден шығын кетуін қысқартуға бағытталған. Валюталық реттеудің негізгі басымдықтары:
Бүл кезде биржа нарығындағы сүраныс пен үсыныстың көтерілмеуі жэне валюта бағамының сэйкес түрде өзгермеуі тиіс ішкі рыноктар 10 СПОТ операциясы жүргізілді.
Биржадан тыс валюта нарығының дамуына қарай, биржадағы сауда - саттық көлемдері азайды валюталық операциялардың едэуір бөлігі биржадан тыс нарықтың үлесінде. Биржалық көлемдер динамикасындағы мерзімдік факторды атап өту керек.
Жыл басы мен аяғы шетел салютасына деген жоғарғы сүранысты сипаттайды. Қаңтар айында сұраныс биржалық көлемнен артық болды. Мүндай мерзімдік фактор экономиканың барлық субъектілері үшін қаржылық жылдың алдыңғы жылдық аяқталумен байланстырылған.
1997 жыл ішінде қыркүйекте қаржылық қүралдардың (АҒПЧЕХ) Алматы биржасы болып өзгертілген қазақстандық қор биржасында 257 валюталық сауда-саттык жүргізілген. Сауда-саттық көлемі 1.124.7 млн. АҚШ долларына және 11,2 млн. неміс маркасына тең болды.
1996 жылмен салыстырғанда, АҚШ доллары бойынша сауда-саттық 10,5% -ке, ол неміс маркасы бойынша 25,3%-ке азайды.
Фьючерстік контрактілар шетелдік валютаның сауда-саттғынан кейін 1,2 жэне 3 айға (СПОТ) шарты бойынша жасалады.
Есеп беру жылында қазақстан валютасының нарығын ары қарай ырықтандыру бойынша жүмыстар жалғастырылды. Сонымен бірге, 1996 жылдың 24 желтоқсанында Қазақстан Республикасының (Валюталық реттеу жөніндегі) жаңа Заңы қабылданды.
Валюталық реттеуді заңды түрғыда қамтамасыз ету - қазақстанның валюталық ақша-жүйесін реформалау жағдайында үнемі өзгерістерге ұшырап отырды. "Валюталық реттеу жөніндегі" алғаыщы Заң 1993 жылдығ 14 сэуірінде қабылданды. Бү_л Заң осы жүйедегі ырықтандырудың қол жеткен деңгейіне жауап бере алмады, ал кей жағдайларда нормативті актілер бір-біріне қарам-қайшы болды. Жоғарыда аталған себептер "Валюталық реттеу жөніндегі" жаңа заң жобасын жасаудың қажеттілігіне экеп соқты. Ол Заң 1996 жылдың 24 желтоқсанында қабылданды.
Валюталық ретте, басқаша айтқанда, бірқатар экімшілік шаралар валюталық түсімдерді арттыруға жэне де валютаның елден шығып кетуін қысқартуға бағытталған. Валюталық реттеудің негізгі басымдықтары:
é елдің төлем балансының теңгерілуіне қол жеткізу;
é теңгенің тұрақты бағамын сақтау;
é мемлекет қарамағындағы валюталық ресурстардың шоғырлануы.
Шетел валютасы, бағалы қағаздар және төлем құжаттары- құйма түріндегі алтын-валюталық реттеу объектілері болып табылады. Валюта дегеніміз-банкнот, монета түрінде, соның ішінде бағалы метелдардан жасалған, заңды түрдегі төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірліктері. Шетел валютасы- шет мемлекеттер валютасы. Бұл заңда валюталық операциялардың 2 түрі көрсетілген:
1 ағымдағы операциялар;
2 капитал қозғалсымен байланысқан операциялар.
Жаңа заң валюталық заңдылықты бұзудағы жауапкершілікті қарастырады.
1995 жылы ¦лттық Банк ішкі рыноктағы шетел валютасымен өрнектелген экспорттан түскен табысты міндетті түрде сату бойынша өз талаптарын 30% -ке дейін төмендетті, ал кейіннен мүлдем оны алып тастады.
Осыған байланысты биржалық сауданы жүзеге асыруды ұлғайту керектігі атап өтілді.
Қазақстанның ¦лттық банкі ұлттық валюта бағамын шетел валютасына қатысты реттеп түрады, яғни аптасына бір рет, дүйсенбі күні ¦лттық банк жетекші әлемдік валюталарға қатысты теңге бағамын белгілеп отырады. Мұндай белгілеу есеп жүргізу және кедендік төлемдер үшін керек. ¦лттық банк мынандай қызметтерді жүзеге асыруға құқығы бар:
é шетел валютасын сатып алу және сату;
é қазынашылық вексельдер және басқа бағалы қағаздармен операциялар жүргізу;
é алтынның қабылдануын, сақталуын және өңделуін
қамтамасыз ету.
Теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ¦лттық банк алтыннан, шетел валютасынан тұратын, шетелде сақталатын банкнот, монета түрінде; валюталық құндылықтар; халықаралық резервтік активтер; кепілдеме негізінде шетелдік үкімет шығарған вексельдер түрінде алтын-валюталық резервтерді құрады.
Валюталық органдарға мыналар жатады: мемлекеттік Кеден комитеті, салық органдары, Қаржы министрлігі.
2.2.Еуропалық валюта жүйесі.
Еуропалық одақ шенберінде өткен күрделі келіссөздердің нәтижесінде 1979жылы Еуропалық валюта жүйесі құрылды.
Еуропалық валюта жүйесі - ұлттық валюталардың экономиқалық валюта шенберінде қызмет етумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығын көрсететін халықаралық валюта жүйесі.
Еуропалық валюта жүйесі — ұлттық валюталардвң экономикалық интеграция шеңберінде қызмет етумен байланысты экономикалық қатынастар жиынттығын көрсететін халықаралық (аймақтық) валюта жүйесі. Еуропалық валюта жүйесі 3 элеметтерден тұрады:
1) ЭКЮ еуропалық Валюта жүйесінің негізі;
2) валюта курстары мен интервенцияларының механизімі;
3) валюта курсын тұрақтандыру үшін қолданылатын несиелеу механизімі.
Еуропалық валюта жүйесінің алдына мынадай міндеттер қойылады:
é Еуропалық одақ елдер ішінде сенімді валюталалық тұрақтылықты
орнату.
é Тұрақты түрде даму стратегиясының негізгі элементі болу.
é Экономикалық даму процестерінің байланысын нығайтып, еропалық
ынтымақтастыққа жаңа екпін беру;
é Халықаралық экономика және валюталық қатынастарға
тұрақтандырушы фактор ретінде әсер ету.;
Еуропалық валюта жүйесінің атқарушы механизімі ЭКЮ-ді қалыптастыру және реттелетін жүйе арқылы жүзеге асады. Еуропалық валюта валюталық қорлардың Одаққа мүше елдердің бәріне бірдей ортақ болуына кепілдік береді.Еуропалық валюта жүйесінің қызмет етуі және дамуы делор жоспары дегенмен тығыз байланысты.Еуропалық Одақтың қайраткері Ж.Делор еуропа валюталарын біріктіру жөнінде 3 сатылы жоспар ұсынады:
1)Еуропалық одақтын жекелеген елдер арасында үйлестірілген экономикалық және валюталық саясатты жүзіге асыру;
2) Еуропалық одақтын орталық банкісін құру;
3)ұлттық валюталарды Еуропалық одақтын ортақ валютасына ауыстыру.
1990 жылы Еуропалық валюта жүйесіне қатысушы елдер қатарына Англия, Ипания, Португалия қосылады. 1991 жылы бір тұтас Еуропалық экономикалық кеністік құру жөніндегі Маастрихт келісіміне қол қойылды. Осы келісімге сәйкес Еуропалық одаққа мүше елдердің үкімет басшылары валюталық одақ құруды ұсынады.
Батыс еуропа елдері валюталар курсының тербелуін реттеу мақсатында қүрылған валюта жүйесі 15 жыл бойына өзіне жүктелген қызметті ойдағыдай атқарады. Дегенмен, 1992 жылдың күзінен бастап бұл жүйе жүрісінен жаңылды. 1990 жылдың қыркүйегінде Еуропалық валюта жүйесінен ағылшынның фунты бөлініп шықты, испандық песет пен португалялық эскудо девольвацияға ұшырайды. Бүл оқиғалардың басты себептерінің бірі аталған елдердің орталық банктерінің биржалардың алып сатарлардың валюталарды құнсыздандыру мақсатындағы әрекетеріне тосқауыл болуға қабілетсіздігі болады.Осының салдарынан 1993 жылы Еуропалық Валюта жүйесіне енетін сегіз ақша бірлдіктерінің бесеуі солар үшін белгіленге курстын ең төменгі деңгейіне дейін құлдырады. ¤з кезегінде бұл едердің орталық банктері өз валюталарының курсын жасанды түрде қолданудан бас тартты . Аталған валюталар белгіленген курстан 15 -ке ауытқу мүмкіндігіне ие болады. Орталық банкттер өз кезегінде айырбас курсын тұрақты түрде жоғарғы денгейде ұстап тұру үшін қажет болған есеп ставкаларын төмендетуге өкілеттік. Маастрихт келісімдеріне сәйкес Еуропалық одақ мемлекеттерінің ұлттық валюталары күрсының бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz