Сырдарияның төменгі ағысындағы және Аралдың жалаңаштанған тағандарындағы топырақтардың өзгеру процестері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 4
1. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Қазақстанның топырақтарының шөлдену жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3. Қызылорда облысындағы топырақтардың шөлденуін зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2. Зерттеу нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

2.1. Зерттеу нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2.1.1Cырдарияның төменгі ағысындағы алап пен Арал теңізінің физикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.1.1. 1Геологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1.1.2Геоморфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.1.1.3Агроклиматтық жағдайының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1.1.4Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1.1.5.Топырақ.өсімдік жамылғысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

2.2. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30

3. Сырдарияның төменгі ағысы мен Аралдың жалаңаштанған тағандарындағы топырақтардың өзгеру процестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

3.1. Топырақтың аридтенулерінің және шөлденулерінің негізгі себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.2. Сырдарияның төменгі ағысы мен Аралдың жалаңаштанған тағандарындағы топырақтардың сипаттамасы мен олардың құрамдарының өзгеру заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3. Теңіздің құрғаған тағандарындағы топырақтың өзгеру құбылымы
3.4. Қарапайым топырақтардың органикалық заттары мен физикалық.химиялық қасиеттерінің өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.5. Сырдарияның төменгі ағысы мен Аралдың жалаңантанған тағандарындағы топырақтардың нәтижелерін бағалаудағы шөлдену картасын құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..65
3.6. Топырақ жамылғысының болашақтағы өзгерістерін болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69

Тұжырымдық қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71

Казақстан Республикасында шөлдену және Арал мәселесі қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі. Шөлдену-куаңшылық зоналарының топырақтары мен өсімдік жамылғыларының аридизациясы мен биологиялық өнімділіктерінің азаюына алып келетін қайтарымсыз үрдіс ретінде жүретін табиғи құбылысқа жатады. Бұл үрдіс экстремалды жағдайларда биосфералық әлеуеттің толығымен бұзылып, зоналардың шөлге айналуына алып келеді [1]. Шөлдену үрдісі топырақ жабындығы мен өсімдік жамылғыларының деградацияга ұшырауынан, дефляция және су эрозияларының күшеюінен, қайталама сортаңданудың дамуынан, қабыршақты сор далалар алып жатқан аумақтардың көлемінің кеңеюінен және тағы басқа құбылыстардан байқалады.
Қазіргі кезде Республика аумағының 66%-ға жуығы шөлге айналған [2]. Орталык Азия мемлекеттерінің ішінде Қазақстан, шөлді зоналардың көлемі бойынша алдыңғы қатарлы орындардың бірінде болып саналады (1089,4 мың шаршы метр). Шөлдену үрдісінің дамуы табиғи, сондай-ақ антропогендік факторлардың әсерімен де байланысты. Қолайсыз табиғи үрдістердің дамуы зоналардың зоналық және азоналық ерекшеліктеріне байланысты болады. Зоналық ерекшеліктерге, ең алдымен, ғаламдық климат жағдайларының өзгеруін, жалпы аридизацияның күшеюін, эолды үрдістердің жылдамдауын жатқызуға болады. Ал, антропогендік факторлар осындай зоналарға тән табиғи үрдістердің артуына ғана, сонымен бірге, белгілі бір зонаға тән емес жаңа ерекшеліктердің пайда болуына да ықпал етеді.
Арал бассейніндегі су және жер ресурстарын дұрыс пайдаланбау, ондағы гидроморфты ландшафттардың қуаңдануына, топырақтың тұздануына, табиғи ортаның кедейленуіне және жергілікті халықтардың экологиялық және қоғамдық жағдайларының нашарлауына алып келді. Теңіз табанының Қазақстандық бөлігінде 22,63 мың шаршы шақырым аумақ жалаңаштанды. Нәтижесінде ҚР-ның шөлдік зонасының көлемі жүзден екі бөлігіне артты.
Экожүйелердің деградацияға ұшырауы (шөлге айналуы) Қазақстанның
барлық табиғи зоналарында кездеседі. Республиканың көптеген облыстарындағы қауіпті радиациялык жағдай шөлдену және экологиялык дағдарыс үрдісімен де тікелей байланысты екендігі белгілі. Шөлдену үрдісі көптеген материалдық шығындарға, Республика халқының әлеуметтік және санитарлык-гигиеналық жағдайының нашарлауына алып келеді. Бұл үрдістердің нәтижелерінен табиғи ахуалдың жалпы шығындары елдің жалпы ұлттык табысына да әсер етеді. Осылардың жиынтығы қазіргі кездегі Қазақстанның экологиялық ахуалын өте күрделендіріп жіберді және шөлдену үрдісінің тереңдеуі мен кеңею беталысын туындатуда. Республика территориясындағы экологиялық жағдайдың жылдам нашарлауы шөлдену үрдісін ландшафттық деңгейде зерттеп, реттеуді қажет етеді.

1. Розанов Б.Г., План действий по борьбе с опустыниванием в СССР.: (Оценка, мониторинг, предупреждение и борьба с ним)// Проблемы освоения пустынь. Ашхабад: Илым,1981. С. 23.
2. Курочкина Л.Я. Тенденции и следствия опустынивания в Центральной Азии. Международная конференция по проблемам борьбы с опустыниванием. Программа ООН по окружающей среде (ЮНЕП). Алматы, 15 июня 1995 года.
3. Фаизов К.Ш., Мамутов Ж.У. и др. География и экология почв Казахстана. Алматы, 2007.с.278.
4. Бельгибаев М.Е. Деградация почв и их последствия в аридной зоне Казахстана-Материалы международной конференции. Изд «Тетис», 1998.-с.180
5. Ковда В.А. Почвенный покров, его улучшение, использование и охрана. М., 1981, 182 с.
6. Сессия «Глобальное потепление климата»-штат Колорадо, США, 1991г.
7. Международная конференция по борьбе с опустыниванием, Туркия, Адана, 1996г.
8. «World Soil Pabicy», UNEP, Nailbory,1983.
9. «Программы по выполнению Всемирной почвенной политики (задачи и ожидаемые результаты)»-ж-л «Почвоведение», 1984, №1.
10. Антропогенное опустынивание почв Приаралья.-Алма-Ата: Наука, 1984.-224с.
11. Погребинский М.А. Грунтовые воды Кызылординского массива и их изменения в результате зарегулирования стока Сырдарьи – Тр. Ин-та почвоведения АН КазССР, 1969, т.17, с.32-37.
12. Боровский В.М.,Погребинский М.А. Древняя дельта Сыр-Дарьи и Северные Кызыл-кумы. Том I. Алма-Ата.1958.
13. Сваричевская З.А. Геоморфология Средней Азии и Казахстана. Л.1965.
14. Аэроклиматические ресурсы Кзылординской области Казахской ССР. Л.:
15. Рельеф Казахстана (пояснительная записка к геоморфологической карте Казахской ССР масштаба 1:1 500 000). Часть 2.АН КазССР. Институт Географии.Алма-Ата.1991.
16. Попов Ю.М., Некрасова Т.Ф., Стародубцев В.М. и др. Антропогенные изменения почв Приаралья и их эколого-хозяйственное значение. Алма-Ата, 1992. 59 с.
17. Диярова К.Ш. Развитие и размещение сельскохозяйственного производства в низовье Сырдарьи. //Сборник статей научно-практической конференции. Алма-Ата.: Наука. 1992. С.47-56
18. Стародубцев В.М. Формирование почвенного покрова в Приаралье. //Проблемы освоения пустынь. 1990. №5. С..49-54.
19. Фаизов К.Ш. Почвы пустынной зоны Казахстана. Алма-Ата.1983.
20. www.rambler.ru
21. Чупахин В.М. Региональная экологическая борьба с опустыниванием. Л.: «Наука», 1990.с.155-158.
22. Медведев С.А., Бектурова Г.Б. Проблемы борьбы с опустыниванием в Казахстане//Проблемы освоения пустынь. 1994.№4-5
23. Курочкина Л.Я. Подготовительные мероприятия по борьбе с опустыниванием В Казахстане// Проблемы освоения пустынь. 1994г.
24. Национальная прграмма действий по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан. Алматы. Конжык. 1997. с.167.
25. Ковда В.А. Проблемы борьб\ы с опустыниванием и засолением орошаемых почв. М.: «Колос», 1984.
26. Селиверстов Ю.П. Экологические проблемы аридной зоны севера Внутренной Азии//Проблемы освоения пустынь 1992 №5.
Чупахин В.М. Природное райрнирование Каз-на для целей сельского хозяйства. Алма-Ата: Наука, 1970, 260с.
28. К.Д. Каражанов, Ж.У. Аханов и др. Проблемы экологии почв.-Материалы международной конференции.изд. «Тетис», 1998.-с.18 -183.
29. Харин Н.Г., Нечева Н.Г. и др. Методические основы изучения и картографирования прцессов опустынивания. Ашхабад, 1983.
30. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана-Алма-Ата: Ғылым,1992. 176с.
31. Национальная программа действий по борьбе с опустыниванием в Республике Казахстан (Расширенный формат). Алматы, 1996.
32. Положение с опустыниванием и осуществление плана действий ООН по борьбе с опустыниванием. Доклад директора – исполнителя. Найроби, США 3-5 февраля.1992 г.
33. Глушко Е.В. Космический мониторинг современных ландшафтов аридных зон // Исследование Земли из космоса. 1991 №4 с. 111-120.
34. Тикунов В.С. Современное состояние географических информационных систем в России// География и природные ресурсы. 1997. №3. с. 191-193
35. Ландшафтная карта Казахской ССР. Масштаб 1: 12500000. М. 1979г.
36. Атлас Казахской ССР. Том 1. Природные условия и ресурсы.
37. Базарбаев Ж., Алламуратов Б.э Тлеуов Р и др. Экологический кризис и
здоровье населения Южного Приаралья // Тез. Межд. Научно-практич.
конф.: "Реальность и перспективы устойчивого развития экосистем
Аральского региона". Алматы, 2002-с. 20-22.
38. Влияния снижение уровня Аральского моря на окружающую среду. -
Алма-Ата, Наука, 1979.-128 с.
39.Антропогенное опустынивание почв Приаралья. - Алама-Ата, Наука,
1984.-224с.
40.Попов Ю.М.? Некрасова Т.Ф. Антропогенное изменения почв Приаралья
и их эколого-хозяйственное значение. - Алма-Ата? 1992.-60с.
41. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Т.1 -Изд.Наука, Алма-Ата, 1969.
42.Аринушкина Е.В. Руководство по химическому анализу. - М, Изд. МГУ,
1970.-482 с.
43.Вадюнина А.Ф., Корчагина З.А. Методы исследования физических
свойств почв игрунтов.- М, 1961Э 345 с.
44.Роде А.А. Почвенная влага.-М.э 1952., 456 с.
45.Роде А.А. Почвенные гидрологические горизонты и почвенный
гидрологический профиль//Почвоведение.-1963?№ 3? С. 93-101.
46.Роде А.А. Водный режим почв и его типы. // Почвоведение.-1956,№4-с.З-
21.
47.Лебедев Ю.П. К вопросу о классификации засоленных почв. Т.1 Изд.АН
СССР.-М., 1951.
48.Общесоюзная инструкция по крупно-масштабным почвенным и
агрохимическим исследованиям территорий колхозов и совхозов.
М.1964.С.66
49.Почвеннал съемка. Руководство по полевым исследованиям и
картирования почв. М.Д959.346с.
50.Базилевич Н.И., Панкова Е.И. Опыт классификации почв по
засолению//ПочвоведениеД968,№11.С.З-15.
51.Ежемесячные данные по химическому составу атмосферных осадков за
1962-1965гг.Л.Д970
52.Кодрау О.Д. Влагооборот равнинной и предгорной части Средней Азии//
Труды гл.геофиз.обсерватории.-Л.Д969

53.Швер Ц.А. Атмосферные осадки на территории СССР. Л.э 1976, с.302.
54.Молоснова Т.И., Субботина О.И. Климатические последствия в зоне
Аральского моря// Труды СанНИИ. 1985
55.Григорьев А.А., Липатов Б.Б. Распространение пылевых загрязнений в
Приаралье по наблюдениям из космоса/ТИзв.АН СССР,-
сер.географическаяД983,№4,с,73-77 20. Гидрометеорологические проблемы Приаралья. Л,Гидрометеоиздат?
56.Досбергенов С.Н. Изменение гидрохимического режима морских и
грунтовых вод осушенного дна Аральского моря//Проблемы освоения
пустынь.№4, 2001-с.59-63
57. Формирование почвенного покрова на осушающемся побережья
Аральского моря в пределах Казахстана. Наука, Алма-Ата, 1983
58.Костюченко В.П., Богданова Н.М. Характер засоления почвогрунтов и
миграция солей на осушающемся дне Аральского моря.// АН СССР, 1975
59.Ишанкулов М.Ш. К типологии ландшафтов современных осушающихся
побережий Арала//Проблемы освоения пустынь, 1980, №5, с. 18-23
60.Мамедов Р.Г. Содержания гумуса и карбонатов в землях освоводившихся
из под Каспиского моря// Баку,1990 28. Бельгибаев М.Е. Эоловые формы рельефа на осушенной территории Восточного Приаралья// Проблемы освоения пустынь.,Ашхабад,1991,№1
61. Почвоведение под. ред. Кауричева. М., 1969. -С.92-94.
62.Соловьева Н.Ф. В вопросу о динамике солевого баланса Аральского
моря. - материалы по ихтиофауне и режиме вод бассейн Ааральского моря.
М., 1959.-С.62-69.
63.Блинов Л.К. Гидрохимия Аральского моря. Л: Гидрометеоиздат, 1956
64..Николаева Р.В. Морфологическая характеристика Аральского моря и динамика его береговой линии при различном притоке поверхностных вод // В кн.: Мат. II координац. Совещания по проблеме Аральского моря. Алматы, 1978. -С. 80-87.
65.Гильзен К.К. Грунты Аральского моря. Научные результаты Аральской экспедиции «Известия Туркестанского отделение ИРГО», 1911, т. VIII, в. 1. 3 5. Евдокимова И. В. Блогодатский С. А., Кудеяров В. Н. Микробиологическая иммобилизация, реминерализация и поступление в растения азота удоврений//1993. - №. -С. 57-64.
66.Новожилова М.И., Семеченко Г.В., Мукашев Н.З., Микрофлора
Аральского моря в условиях меняющегося гидрологического режима.
Алматы, 1985. С. 58-60.
67.Досбергенов С.Н. Құрғаған Арал теңізі тағанының шөгіндіді-
топырақтарындағы азоттың топырақ түзу процесінде өзгеруі// Жаршы, 2003. №1, 43-4866
68.Кудеярова А.Ю. Минеральные фосфорсодержащие соединение в почвах//
Изв. АН СССР. Сер. биол. 1982, -№4. -С. 549-558.
69.Горбунов Н.Г. Минералогия и коллиодная химия пов. М.э Наука. 1974. -
С. 48-66.
70.Бродская Н.Г. Карбонатообразование в Аральском море// Изв. АН СССР.
Сер. Геолог. 1949, -№6. -С.60-70.
71.Рубанов И.В. Сульфатоносные осадки Аральског моря их строения и
состав// Литология и полезные ископаемые -1948, -№1. -С.117-125.
72.Илялетдинов А.Н. Биологическая мобилизация минеральных соединений.
Алматы?1966. С.37-159.
73.Гаипова А.? Оразова Л. Агрохимическая характеристика почв древней
дельты Теджена// Проблемы освоения пустынь, -№5. 1976. -С.48-53.
74.Турсунов Л., Турсунов X., Расулов А. Минералогический состав
крупнодисперсной фракции гидроморфных почв пустынной зоны//
Промлемы освоения пустынь, -№5, 1976. -С.30-38.
75.Роде А.А., Смирнов В.Н. Почвоведение. ИзД. Высшая школа, М., 1972. С.
118-147.
76.Досбергенов С.Н. Арал теңізі тағанының шөгінді-топырақтарындағы
фосфордытүзілу прцесінде өзгеруі//Жаршы. -2003. -№10 44-53. бб
77.Рубанов И.В., Ишниязов Д.П., Баскакова М.А. и др. Геология Аральского моря. Изд. Ташкент, 1987, -С. 83-97.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

География факультеті

Физикалық география және геоэкология кафедрасы

Магистрлік диссертация

Сырдарияның төменгі ағысындағы және Аралдың жалаңаштанған
тағандарындағы топырақтардың өзгеру процестері

Орындаушы
2-курс магистранты:
И.И.Әміреева

Ғылыми жетекшісі:
б.ғ.д., профессор
Ж.Ү.Мамытов

Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
г.ғ.к.,доцент
С.С.Түгелбаев

Алматы - 2010

Реферат

Магистрлік диссертация жұмысының тақырыбы: “ Сырдарияның төменгі
ағысындағы және Аралдың жалаңаштанған тағандарындағы топырақтардың өзгеру
процестері”.
Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Магистрлік диссертация жұмысының жалпы көлемі 80 беттен, 5 суреттен,
10 кестеден және 5 картадан тұрады.
Жұмыстың негізгі мақсаты-Сырдарияның төменгі ағысы мен Аралдың
жалаңаштанған тағандарындағы топырақтардың шөлденуі мен өзгеру процестерін
зерттеу.
Түйінді сөздер: шөлдену, жер деградациясы, климат, топырақ,
қарашірінді, топырақтың трансформациясы, азот, фосфор және т.б.

Жұмысты орындау кезінде көптеген ғылыми материалдар және
карталық әдебиеттер қолданыла отырып, 1:1200000 масштабтағы Қызылорда
облысының топырақтық-экологиялық және Топырақтың шөлденуі мен
деградациясы және т.б. карталар құрастырылды. Оларды талқылап, мазмұндық
сипаты мен шартты белгілері берілді.

Мазмұны

Беттері

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. ... ... .. 4

1. Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 6
1. Зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 6
2. Қазақстанның топырақтарының шөлдену
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 7
3. Қызылорда облысындағы топырақтардың шөлденуін зерттеу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10

2. Зерттеу нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13

1. Зерттеу
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 13
2.1.1Cырдарияның төменгі ағысындағы алап пен Арал теңізінің
физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.
1Геологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.1.1.2Геоморфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1.1.3Агроклиматтық жағдайының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1.1.4Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1.1.5.Топырақ-өсімдік жамылғысының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

2. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...30

3. Сырдарияның төменгі ағысы мен Аралдың жалаңаштанған тағандарындағы
топырақтардың өзгеру
процестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

1. Топырақтың аридтенулерінің және шөлденулерінің негізгі
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2. Сырдарияның төменгі ағысы мен Аралдың жалаңаштанған тағандарындағы
топырақтардың сипаттамасы мен олардың құрамдарының өзгеру
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3. Теңіздің құрғаған тағандарындағы топырақтың өзгеру құбылымы
4. Қарапайым топырақтардың органикалық заттары мен физикалық-химиялық
қасиеттерінің
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...49
5. Сырдарияның төменгі ағысы мен Аралдың жалаңантанған тағандарындағы
топырақтардың нәтижелерін бағалаудағы шөлдену картасын
құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..65
6. Топырақ жамылғысының болашақтағы өзгерістерін
болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69

Тұжырымдық
қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1

КІРІСПЕ

Казақстан Республикасында шөлдену және Арал мәселесі қазіргі таңдағы ең
өзекті мәселелердің бірі. Шөлдену-куаңшылық зоналарының топырақтары мен
өсімдік жамылғыларының аридизациясы мен биологиялық өнімділіктерінің
азаюына алып келетін қайтарымсыз үрдіс ретінде жүретін табиғи құбылысқа
жатады. Бұл үрдіс экстремалды жағдайларда биосфералық әлеуеттің толығымен
бұзылып, зоналардың шөлге айналуына алып келеді [1]. Шөлдену үрдісі топырақ
жабындығы мен өсімдік жамылғыларының деградацияга ұшырауынан, дефляция және
су эрозияларының күшеюінен, қайталама сортаңданудың дамуынан, қабыршақты
сор далалар алып жатқан аумақтардың көлемінің кеңеюінен және тағы басқа
құбылыстардан байқалады.
Қазіргі кезде Республика аумағының 66%-ға жуығы шөлге айналған [2].
Орталык Азия мемлекеттерінің ішінде Қазақстан, шөлді зоналардың көлемі
бойынша алдыңғы қатарлы орындардың бірінде болып саналады (1089,4 мың
шаршы метр). Шөлдену үрдісінің дамуы табиғи, сондай-ақ антропогендік
факторлардың әсерімен де байланысты. Қолайсыз табиғи үрдістердің дамуы
зоналардың зоналық және азоналық ерекшеліктеріне байланысты болады. Зоналық
ерекшеліктерге, ең алдымен, ғаламдық климат жағдайларының өзгеруін, жалпы
аридизацияның күшеюін, эолды үрдістердің жылдамдауын жатқызуға болады. Ал,
антропогендік факторлар осындай зоналарға тән табиғи үрдістердің артуына
ғана, сонымен бірге, белгілі бір зонаға тән емес жаңа ерекшеліктердің пайда
болуына да ықпал етеді.
Арал бассейніндегі су және жер ресурстарын дұрыс пайдаланбау, ондағы
гидроморфты ландшафттардың қуаңдануына, топырақтың тұздануына, табиғи
ортаның кедейленуіне және жергілікті халықтардың экологиялық және қоғамдық
жағдайларының нашарлауына алып келді. Теңіз табанының Қазақстандық
бөлігінде 22,63 мың шаршы шақырым аумақ жалаңаштанды. Нәтижесінде ҚР-ның
шөлдік зонасының көлемі жүзден екі бөлігіне артты.
Экожүйелердің деградацияға ұшырауы (шөлге айналуы) Қазақстанның
барлық табиғи зоналарында кездеседі. Республиканың көптеген
облыстарындағы қауіпті радиациялык жағдай шөлдену және экологиялык дағдарыс
үрдісімен де тікелей байланысты екендігі белгілі. Шөлдену үрдісі көптеген
материалдық шығындарға, Республика халқының әлеуметтік және санитарлык-
гигиеналық жағдайының нашарлауына алып келеді. Бұл үрдістердің
нәтижелерінен табиғи ахуалдың жалпы шығындары елдің жалпы
ұлттык табысына да әсер етеді. Осылардың жиынтығы қазіргі кездегі
Қазақстанның экологиялық ахуалын өте күрделендіріп жіберді және шөлдену
үрдісінің тереңдеуі мен кеңею беталысын туындатуда. Республика
территориясындағы экологиялық жағдайдың жылдам нашарлауы шөлдену үрдісін
ландшафттық деңгейде зерттеп, реттеуді қажет етеді. Бұл ретте
ландшафттардың антропогендік әсерлерден деградацияға ұшырауының
компонентаралық және ландшафтаралық байланыстарын, үрдістерін,
ландшафттардың қызмет етуін (функциясын), дамуын және басқа да
ерекшеліктерін зерттеу туындайды3.
Ұсынып отырған, осы жұмыста Қазақстандағы шөлдену үрдісі жайында
қолда бар мәліметтер талданып, жан-жақты талқыланды. Осының нәтижесінде
Республикадағы жазықтардың шөлдену деңгейі мен үрдістеріне қарай аудандарға
бөліну кестесі ұсынылып, оларды аудандарға бөліп, шөлдену үрдісінің даму,
орналасу және кеңею бағытын зерттеу үшін, сондай-ақ шөлдену бұларды
болдырмаудың алдын алу шараларын жүргізу үшін қажеттіліктерін көрсетуге
тырыстық. Бағалау жағын қарастырғанда, шөлдену, адамзаттың қолайсыз
әрекеттерінің салдарынан пайда болатын аридті, семиаридті және кұрғақ
субгумидті аудандардың жерлерін деградацияға ұшырауы екендігі анықталды.
Бұл тұжырымдама жер түсінігіне топырақтың, жергілікті судың, жер бедерінің,
өсімдіктердің қасиеттері мен ауыл шаруашылык дақылдардың егілуі кіреді.
Сонымен бірге Қазакстан Республикасындағы шөлдену үрдістерінің
геоакпараттық жүйесін құру ұсынылып, деректер қорын құруға мүмкіндіктер
берілді. Шөлдену үрдістерінің ГАЖ-сі аридтік геожүйелердің тұрақтылық
механизмдерін, олардың қызмет ету, даму үрдістерін зерттеу, бүл мәселе
бойынша ілімдерді талдап, шөлдену үрдістерінің әрі қарайғы өсу қарқынын
болжау үшін оның географиялық-математикалық моделін жасап, шөлдену
үрдісінің жағымсыз салдарын түрақтандыру немесе жою жөніндегі шешімдерді
қабылдауға арналған маңызды міндет болып табылады.
Сонымен, ұсынылып отырған бакалаврлық бітіру жұмысының мақсаты-
аридтену үрдісінің Сырдарияның төменгі ағысындағы топырақтардың шөлденуіне
әсерін зерттеу және құрғаған Арал түбіндегі жаңадан түзіліп, дами бастаған,
әлі толық қалыптаспаған топырақ түзілу процестерін зерттеп, тұздар
динамикасының құбылысын, химиялық және физика-химиялық қасиеттері мен
аумақтың антропогендік шөлейттенуден өзгеруін зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелерді шешуге тура келді:
- зерттелетін нысандардың қазіргі кездегі аридтену жағдайлары мен
олардың зерттелу тарихына арналған ғылыми өдебиеттерге шолу жасау;
- зерттелетін нысандардың табиғаттық құрылымдарын сипаттау;
- топырақтардың аридтенулерінің және шөлденулерінің негізгі себептерін
анықтау;
- Сырдарияның төменгі ағысындағы топырақтардың деградациялану
нәтижелерін бағалаудағы шөлдену картасын құрастыру;
- осы аумақтағы аридтену мен шөлдену үрдістерін тежейтін негізгі
шараларды анықтау
Жұмыс физикалық география және экология кафедрасында және Ө.О.Оспанов
атындағы топырақтану институтының Арал экспедициясының мәліметтері
негізінде орындалды. Сондай-ақ бұл жұмыс биология ғылымдарының докторы,
профессор Ж.Ү. Мамытовтың жетекшілігімен орындалғандықтан ұстазыма
көптен-көп алғысымды білдіремін.

1. Әдебиеттерге шолу
Арал теңізінің тартылып қалған табанының жалаңаштануы нәтижесінде оған
іргелес аумақтардың деградациялануы мен шөлейттенуіне байланысты ҚР
Ауылшаруашылығы министрлігінің Топырақтану институты кешендік далалық,
тәжірибелі-стационарлық, картографиялық және мониторингтік топырақ зерттеу
жұмытарын жүргізді (Т.Ф.Некрасова, Р.Х.Киевская, Н.Т.Можайская, Ю.М.Попов,
И.К.Асанбаев, В.М.Боровский, С.Н.Досбергенов, Қ.Д.Қаражанов, М.Е.Белгібаев,
Ж.У.Аханов және т.б.). Ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Арал
өңірінің жекеленген бөлігінің орта масштабты топырақ картасы жасалды.
Құрғаған теңіз табанының қарапайым топырақтарындағы жүріп жатқан
процестердің динамикасы жайында деректер алынды. Істелінген жұмыстар
жайында көптеген мақалалар мен монографиялық жинақтар жарияланды. Солардың
ішінде Арал теңізінің деңгейі төмендеуінің қоршаған ортаға тигізетін
әсері2, Арал өңірі топырақтарының антропогендік шөлейттенуі3, Арал
өңірі топырақтарының антропогендік өзгеруі және олардың экологиялық-
шаруашылықтық маңызы4 деген еңбектер кіреді.
Осы аталған еңбектерде қарапайым топырақтар түзілуінің жеңіл және ауыр
литологиялары бойынша эволюциялық қатарлары жасалынды. Топырақтардың
механикалық құрамдарының өзгеруіне сай трансформациялану қатарларының
өзгеруі анықталды. Бірақ, топырақтың трансформациялану кезеңдерін
қарастырғанда жер асты ыза суларының деңгейлері мен минералдығына және
топырақтағы топырақтағы тұздар қорына сай қарапайым топырақтардың қалыптасу
мерзімінің ұзақтығы мен трансформациялану тізбегінің қатарлары
көрсетілмеді. Қарапайым топырақтардың экологиялық-генетикалық қатарларының
алмасуына байланысты улы тұздар динамикасының реттік қатарлары және топырақ
типіне сай улы тұздар құрамының арасындағы байланыс ашылмады. Катиондардың
топырақ қабаттарындағы орналасу реттері қарастырылмаған. Тұз қорының
артуындағы шешуші иондар көрсетілмей қалды. Қарапайым топырақтардың
шөлейттенуі кезінде топырақ типі мен тұздылығына сай оның органикалық
заттары мен химиялық, физика-химиялық қасиеттерінің өзгеруі қарастырылмады.
Соңғы мәліметтерге сай улы тұздардың қоры мен мүмкін болар эолдық шығыны
анықталды. Бұл жұмыс осы аталған мәселелерді шешуге арналған.

1.1 Зерттелу тарихы
Арал теңізі-Қазақстан мен (Қызылорда және Ақтөбе облыстары) жерінде,
Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс бөлігінде орналасқан
тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960-1970)
дүние жүзінде теңіз деңгейінен 53,0м биіктікте жатқан. Осы деңгейіндегі
айдынының ауданы 66,1 мың км2, суының көлемі 1064км3, орташа тереңдігі
16,1м (ең терең жері 67 метр), ұзындығы 428 метр, ені 235 км, су жинау
алабының ауданы 69000 км2 болған. Алабындағы шаруашылық мақсатта үздіксіз
су алу барысында 1998 жылы теңіз деңгейі 18 метрге төмендеді. Нәтижесінде
теңіз екі су қоймаға – Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды.
Арал теңізі көне заманнан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер
теңізді Каспийдің сақ шығанағы деп есептесе, А.Македонский кезінде Окс (Окс
Сырдарияның грекше аты) теңізі деп атаған. Кейін Птоломей оның географиялық
орнын анықтаған. Арал теңізінің Хорезм теңізі, Жент теңізі, Кердері сияқты
аттары бар. Араб саяхатшылары Әбу Әли Ахмед Густе(10ғ.), әл-Истархи (10ғ.),
әл-Идриси (12ғ.), Әбу Фида (14ғ.), сондай-ақ Әбілғазы жазбаларында Арал
теңізі туралы деректер кездеседі. Теңіз табиғатын жан жақты зерттеу Ресей
империясының шығысты отарлау саясатын жүргізу кезінде іске асырыла бастады.
1848-1849 жылы әскери теңізші әрі зерттеуші А.И.Бутаковтың экспедициясы
Арал теңізінің су айдынының алғаш рет толық зерттеліп, нәтижесінде 1850
жылы Аралдың алғашқы толық картасы жасалды. Теңіздің морфометриялық
сипаттамасын тұңғыш рет (1874-1889) И.А.Стрельбицкий анықтады. 1874 жылы
геодезист А.А.Пишио теңіз деңгейін өлшеп, солтүстік-батыс жағасына қада
орнатты.
Теңіз суының химиялық құрамы туралы зерттеулердің нәтижесі 1870-1873
жылдары жарық көрді. 1900-1903 жылдары теңіздегі және оның маңайындағы
кешенді географиялық және гидрологиялық зерттеулер Л.С.Бергтің басшылығымен
жүргізілді. Одан кейінгі жылдары теңізді зерттеумен көптеген ғылыми-зерттеу
және жобалау институттары шұғылданды. Қазақстанның сонымен бірге бірқатар
шетелдік ғылыми-зерттеу мекемелері Арал теңізінің зерттеу мәселесімен
айналысты.
Кесте. Арал теңізінің әр жылдардағы өлшемдері

Жылдар Теңіз Жаға Ауданы* км2Су көлемі Тұздылығы ‰
деңгейі сызығы, км км3
1957 53,16 2575 66085 1075 9,25
1977 47,63 1215 54792 749,2 15,44
1985 41,95 1525 44382 475,0 25,50
1989** 39,07 980 37410 350,0 30,38
1989*** 40,60 410 2984 20,0 -
1997 41,0 - 2600 20,0 -

* - Аралды қоспағанда
** - Үлкен Арал
*** - Кіші Арал

2. Қазақстанның топырақтарының шөлдену жағдайлары

Қазақстандағы экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы табиғи және
антропогендік себептерге байланысты болады. Бірақ, қазіргі кезде топырақ
деградациясы өлеуметтік бақылаудан тыс қалып, адам іс-әрекеттерінің
әсерлерінен жойқын болып жатыр. Ландшафтың басқа да компоненттері сияқты,
топырақ деградациясы көптеген жағымсыз жағдай туғызады: оларды атап айтсақ,
биологиялық өнімділіктің төмендеуіне, өсімдіктер мен жануарлар генофонының
азаюына, биогеохимиялық циклдың бұзылуына, топырақтардың түзіліп, даму
бағытына, жер беті альбедосының көлемі және климаттың өзгерулеріне душар
етеді. Жоғарыда аталған үрдістер республака территориясының шөлденуіне әкеп
соқтырады да, облыс, аудан және бүтіндей елдің әлеуметтік-экономикалық және
демографиялық жағдайларына зор әсерін тигізеді3,4.
Топырақ деградациясы физикалық, химиялық және биологиялық болып
бөлінеді.
Бұл үрдістің негізгі факторлары мен нәтижелерін бөліп көрсету
қажеттігі туындайды. Олар: 1) ауыл-шаруашылық, 2) өнеркәсіп, 3) энергетика,
4) урбандалу, 5) транспорт, 6) тұрмыстық қалдықтар, 7) туризм, демалыс,
балық аулау және аңшылық, 8) климат пен құрлықтың аридтенуі. ［5］
Жыл өткен сайын біз табиғи топырақтардан алшақтап, техногенді
ластанған топырақтарды, яғни, технопедогенез нәтижесінде пайда болған
топырақтарды танып, оқып үйренуге көшіп жатырмыз. В.А. Ковданың пікірінше
“...осыдан 50-70 жыл бұрын болған табиғи топырақтар қазір мүлдем жоқ.
Топырақ өзгерісінің дәрежесі мен сипаты және олардың табиғи өнімділігі
жергілікті және жалпы сипатта ғана болып қалды”, ал американ ғалымы Дж.А.
Джоунс (1991 ж.) атап көрсеткеніндей (4-тің сілтемесі),"... топырақ
деградациясы адамзаттың жерді ысырапсыз пайдалануы мен ормандардың жоғары
қарқындылықпен жойылып бара жатуымен тығыз байланысты". Осыдан келіп,
топырақ деградациясы ауқымды және жаhандық құбылыстықмәселеге айналуда. Бұл
туралы түрлі елдерде өтіп жатқан халықаралық форумдар мен іс-шараларда
талқыланып жүр6,7 . Тіптен, 1983 ж. “Бүкіләлемдік топырақ саясаты”
жарыққа шықты8 .
Осындай халықаралық құжат және “Бүкіләлемдік топырақ саясатының
орындалуы туралы бағдарламалар” 1984ж. “Почвоведение” журналында жарық
көрді. Бұл бағдарламада топырақ қорларының жіктелуі, бағасы, болжамы,
тиімді пайдаланулары мен қорғау туралы мәселелері қарастырылған9.
Сонымен, басылымдарда жарық көрген мәліметтерден топырақ
деградациясын зерттеудің теориялық негізі әлі толық ашылмағанын байқауға
болады. Бұл бағыттағы ең басты мәселелердің бірі-топырақ деградациясының
болжамы мен зерттеудің жалпы әдістерін жасау болып табылады.
Ормандардың жойылуы, шөлдену мен топырақ деградациясының уақытша
және жалпылай сипаттамасын алу үшін Дж.А:Джоунз (1991 ж.) 4 ұсыныс жасайды:
1) карталар; 2) өзгерістердің фиксациясы; 3) олардың пайда болуының жеке
мысалдарын зерттеу; 4) мониторинг. Жоғарыда көрсетілген ұсыныстардың 3-еуі
сапалы және сандық қатынаста В:В: Докучаев ат. Топырақтану Институты мен
Мәскеу университетінің (Солнцева, Герасимова, Рубилина, 1990)
топырақтанушылары жасап шықты. Олар, негізінен, Ресейдің Европа бөлігіндегі
гумидті зоналарының техногенді-қайта пайда болған топырақтарының жіктелу
негізін жасады.
Қазақстандағы топырақ деградациясының мәселелері – Ж.У. Аханов,
Э.А. Соколенко (1990), М.Е. Бельгибаев, В.Е. Минят,1995; М.Е. Бельгибаев,
Т.Д. Джалакузов,1996 және т.б. ғалымдардың жұмыстарында келтірілген.
Бұл жұмыстар, негізінен, екі бағытта жүргізілген: 1) топырақтарды
жел және су эрозиясынан қорғау; 2) татехникалық жұмыстары барысында
бұзылған жерлерді қалпына келтіру. Бірақ та,жоғарыда көрсетілген жағдайлар
топырақты эрозия мен дефляциядан қорғау жұмыстары мүлдем
жүргізілмейтіндігін көрсетеді. Бұл, ұзақ уақыттан бері топырақтану және
басқа да ғылыми бағыттағы ғылымның (экология, ботаника, ландшафтану,
геоморфология, ландшафт геохимиясы, агроэкология және т.б.) ғылыми-
техникалық және өндірістік мәселесі болып табылады10.
Дефляцияның өсу және күшею тенденциясы оңтүстік бағытта, ал, эрозия
солтүстік аудандарда, таулы және тауалды аудандарында айқын байқалуда.
Бұл процестер антропогендік факторлардың әсерінен пайда болады.
Табиғи жағдайларда сортаң топырақтар көлемінің артуына климаттық фактор-
климат пен құрлықтың аридтенуінің күшеюі жағдай жасайды. Бұл процесс
орманды-дала зонасынан басталып, келесі зонашықтарда айтарлықтай аудан
көлемінде байқалады. Қазіргі кезде климаттың жаhандық жылынуының орташа
жылдық көрсеткіші +0.53(С-ды құрайды. Солтүстік Қазақстан
метеостанциясында, автордың келтірген мәліметтерінің қорытындысы бойынша,
соңғы 60-100 жылда орташа жылдық температура 1.8-2.0(С-қа дейін артқан
(Бельгибаев, 1997). Бұл жаhандық климаттың жылынуынан орташа есеппен 4
есеге дейін жоғары.
Климаттық жоғарыда көрсетілген параметрлерінің (температура,
келешектегі даму тенденциясын көрсетеді) салдары Қазақстанның табиғат
зоналарының біртіндеп солтүстік бағытқа жылжып бара жатқандығын көрсетеді.
Бұның, ең біріншіден, Солтүстік және Орталық Қазақстанға қатысы бар.
Дала зонасы орманды-дала зонасына, соңғысы Сібірдегі орманды зонаға қарай
ауысып барады. Климат пен құрлықтың аридтенуінің өсуі тұзды топырақтардың-
сор және сортаңдардың көлемінің артуына әкеп соқтырады. Бұған, Оңтүстік
Қазақстаннан Солтүстік Қазақстанға ауа арқылы баратын тұздар себеп болатын
көрінеді. Дәл осындай қорытындыға жақын арада Топырақтану және агрохимия
Институтының ғалымдары тоқталды.
Топырақ эволюциясы, олардың тұрақтылығы мен деградациясы бір-бірімен
байланысты категориялар және мәселелер екендігін атап өту керек4.
Қорытындыға Қазақстан топырақтары деградациясының зерттеліп жүрген
мәселелердің негізгі топырақтарына тоқталайық:
1) техногенді-қайта пайда болған топырақтардың бағасы, классификациясы
және картографиясы;
2) антропогенді-қайта пайда болған топырақтардың ұлттық
классификациясының ФАО ЮНЕСКО (1988), американдық және Ресей (1966)
классификацияларымен байланысты.
3) Топырақ деградация индикаторларының білінуі;
4) Топырақ деградациясының болжамы;
5) Топырақ деградациясы мониторингінің топырақ жабындығының фондық
мониторингімен қатарласуы;
6) Топырақ деградациясының уақытша және кеңістік бойынша өзгеруі;
7) Топырақ деградациясы және азық-түлік мәселесі;
8) Топырақ деградациясы және олардың экологиялық салдары;
9) Антропогенді-қайта пайда болған топырақтарды қалпрына келтіру,
қорғау және өнімділігін арттырытын ішараларды ұйымдастыру.
Соңғы бөлікті міндетті түрде кең ауқымда жүргізу қажет. Бұл жерде, іс-
шараларды жүргізу республика көлемінде, сондай-ақ, топырақтық-климат
жағдайлары ұқсас өзге елдер, яғни дүниежүзілік көлемде қарастырылуы жайлы
сөз болып отыр. Мәселен, бұл мәселе 1994ж., Парижде БҰҰ-ның шөлденуге қарсы
концепциясында көрініс алды. Антропогендік-қайта пайда болған топырақтардың
өнімділігін қалпына келтіру жайлы материалдарды міндетті түрде қарастыру
қажет.

3. Қызылорда облысындағы топырақтардың аридтенуін зерттеу тарихы
Топырақ жабындығы құрылымының өзгеруін 1952 жылы ҚазКСР ҒА Топырақтану
Институты жасаған Қызылорда гидроузелінен басталып, әрі Жусалы станциясымен
жалғасып, солтүстік және солтүстік-шығысында өзен арасымен, ал батысында-
Жусан даласымен, оңтүстігінде Жаңадария жазығының солтүстігі арқылы өтетін
оңтүстік коллектормен байланысып жатыр. Ауданы 377,2 мың га.
Массивтегі топырақ түзілу процесі, ертеректе, Сырдария өзенінің күшті
су тасқындарына байланысты жүрген. Ал, 1960 жылдан бастап, өзен суын
реттеуге байланысты негізгі су балансының өтуі-суармалы суға байланысты
болады. Топырақтың аридтенуі келесі стратегиялар бойыша жүруде: кебу-
шөлдену-тақырлану, яғни, топырақ пен грунт суларынна тұздар жиналуда10.
Аллювийлі-шалғынды тоғай топырақтары трансформацияның нәтижесіде
аллювийлі-шалғынды кепкен және кей жерлерде типтік және шалғынды-сортаң
топырақтарға айналуда. Бұрынғы аллювийлі-шалғынды топырақтар әлсіз-тұзды
және грунт суларының жақын орналасқан жерінде дамыған болатын, ал әлсіз
және күшті су кезеңдерінің кезектесіп келуі топырақ қабатында тұздың
жиналуына себеп болады.
Сырдария ағыны реттеуден кейін, мұнда стихиялық жарылымдардың болуы
тоқталды, ал олардың астыңғы бөлігіндегі топырақ кеуіп, ирригациялық
каналдарға айналды. Нәтижесінде кей жерлерде грунт сулары біршама
төмендеді, бірақ Шіркейлі-Маданият салаларының арна алды зонасында олар
жердің беткі қабатына жақындаған болатын. Мұнда топырақ сумен
шайылмайтындықтан, ондағы тұздың мөлшері барған сайын арта түсуде. Алқап
топырағының трансформацияға ұшырауының негізгі себебі-мелиорация жұмыстарын
жүргізбей, суруда. Мұның барлығы, ағынсыз грунт сулары жағдайында
топырақтың қайта тұздануына әкеп соғады.
Сонымен қатар, алқаптың кебу территориясында батпақты және шалғынды-
батпақты топырақ мөлшері арта түсуде.
Тақыр тәріздес топырақтар ауданының біршама азайғаны байқалады. Жусан
даласында тақыр тәріздес топырақтарды игеру нәтижесінде, олар біртідеп
батпақты жәе аллювийлі-тұзданға топырақтарға айналуда, бірақ басым түрде
сортаңға айналуда. Сортаңдардың пайда болуына Жусан даласының қолайсыз
гидрогеологиялық-мелиоративті жағдайлары себеп болды.
Өзен ағынын Шардара су қоймасы және Қызылорда бөгені арқылы реттеу-
Қызылорда алқабының гидрологиялық режиміне айтарлықтай өзгерістер әкелді.
1947-52 және 1960-63 жж. геологиялық карталарда біріктірілген, М.А.
Погребенскийдің (1969ж.) мәліметтері бойынша алқаптың шығыс және орталық
бөліктеріндегі грунт суларының деңгейі 0,5-0,9 м-ге дейін, ал батысында 1,1-
1,8 м-ге дейін төмендеп кеткен. Тұзды су көлемі азайып, сәйкесінше, тұзды
грунт суларының ауданы көбеюде, ал грунт суларының режимі гидрологиялықтан
ирригациялық типке ауысты.
Сәйкесінше, тұз жиналу жағдайы да өзгерді. Сырдария суындағы тұздардың
құрамы 50-жылдары, 0,6 г(л-ді құрады (ион ағыны жылына 12 мн.т шамасында).
Бір жылдың ішінде алқапқа 1,4 млн.т тұз жиналған.
Содан кейін болған топырақ жабындығының, мелиоративті және басқа да
табиғи жағдайлардың өзгеруіне ҚазКСР ҒА топырақтану, ботаника және зоология
институттарының мамандары сараптама жасады. Сараптама қорытындысы
көрсеткеніндей, Шардара суқоймасының іске қосылуы, Сырдария ағысының кемуі
Қызылорда облысының табиғи жағдайына үлкен өзгерістер әкелді.
Мұның барлығы төменгі салалардың климатының аридтенуіне, территорияның
құрғауына, көлдердің жоғалуына топырақтың шөлденуіне және оның
құнарлылығының кемуіне әкеп соқтырды. Өзен суының минералдық құрамының арту
процесі әлі де болса өз жалғасын табуда. Болжамдарға сәйкес (Стпанов,
Чембарисов, 1978 ж.) 2000 жылы Сырдария өзеніндегі тұз мөлшері 3,5 гл-ге
дейін өседі деп болжануда, ал ол су ағынының кемуіне қарамастан, топырақ
пен грунт суларына тұздың жинала беруіне ықпал жасайды. Мәселен, Қызылорда
алқабының сол жақ жағалауында жылыны еріген тұздардың тұздық балансының
сальдосы +2,01 млн.т-ны құрайды.
Жоғарыда атап көрсетілгеніндей, грунт суларының баланстық қоры кему
үстінде. Олар суармалы судың инфильтрациясы арқылы қоректенеді. Қызылорда
алқабының сол жақ жағалауында соңғы 10 жыл көлемінде грунт сулары 1-1,5 м.
тереңдікке дейін төмендеп кетті.
Төменгі ағыста гидрологиялық және гидрогеологиялық жағдайлардың өзгеруіне
байланысты, топырақ жабындығының эволюциясы мен сапалық трансформациясы
жүрді.
Шөлдену үрдісі барысында, топырақ айтарлықтай гумустық қабатынан айрылады
және ол қайта қалпына келмейді. Шалғынды жердің топырағы үшін гумустан
айрылу 13-27, батпақты топырақ үшін 33-35 тга-ға сәйкес келеді. Аридтену
үрдісі кезінде азоттың қоры да азайып кетеді. Ал, фосфор айтарлықтай
төмендемейді. Жалпы айтқанда, Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы
мелиоративтік жағдай бұл жерде мелиоративті іс-шаралар жүргізуді талап
етеді.
Жоғарыда атап көрсетілгеніндей, Арал теңізі деңгейінің төмендеп, түбінің
құрғау процесі қарқынды түрде жүруде. Мұнда топырақ жабындығының жаңа
құрылымдық ландшафтары тез қалыптасуда. Жағалаудың солтүстік-шығыс, яғни,
галофитті өсімдіктерге кедей, грунт сулары тұзданған бөлігін
ауылшаруашылығы үшін пайдалануға болмайды.
Гидрологиялық жағдайдың нашарлап, тоғай, көлдердің азаюы құстардың
көптеген түрінің санының өзгеруіне әкеп соқтыруда. ҚазКСР ҒА Зоология
Институтының мәліметтері бойынша, Сырдарияның төменгі ағысының авиафаунасы
40-жылдары 319 құс түрінен, оның ішінде 173-і-ұя салатын, 123-і-ұшып
келетін және 23-і-сирек ұшып келетін түрлерінен тұрған болатын. Олардың
ішіндегі басым түрлері: пеликандар, бакландар, аққулар және үйректер мен
қаздар, шағалалар болатын. Бұрын мекендеген колониялы құстар қазір мүлдем
жоқ.
Гидроморфты топырақтың өзгеру қарқындылығы аридті климат жағдайына
тікелей байланысты. Сырдарияның қазіргі атырауының гидроморфты топырақтары
жартылай автоморфты даму этапына көше отырып, өзіне тән, өнім беретін
қасиеттерінен айырылып жатыр11.

1. Зерттеу нысандары мен әдістері
2.1 Зерттеу нысандары
Зерттеу объктісіне құрғаған Арал теңізінің жалаңаштанған табаны
кіреді. Теңіз жағасының типіне қарай негізінде екі кіндік бағана таңдалынып
алынды.
I. Ашық жағалаулы Қаратерең кіндік бағанасы құрғаған теңіз табанының
солтүстік шығыс жағалауындағы Сырдарияның авандельтасында орналасқан. Оның
іргетасы 16.06.1977 жылы Көкарал мойнағының оңтүстік жағынан 7 шаұырым
қашықтықта қаланды. Бағыты С–Ш , кіндік бағана 38,65шақырымға созылып
жатыр.
II. Қасқұлан кіндік бағанасы Арал теңізінің шығыс жағалауындағы Арал
Қазалы тектоникалық депрессия шебінде Сырдың қазіргі атырауының орта
бөлігіне тіркесе орналасқан. Іргетасы 25.08.1977 жылы өаланған бұл кіндік
бағананың бір ерекшелігі, ол теңіздің тұрақты жағасынан 20 шақырым
қашықтықта қатарласа орналасқан аралдармен қалқаланған. Аралдар тізбегі
белгілі бір мөлшерде батыс желдерінен ықтасын болып, соның нәтижесінде
архипелаг пен тұрақты жаға арасындағы ық зонада күрделі су жалғамалары
қалыптасады. Теңіз деңгейі төмендеместен бұрын перейма Сырдың атыраулық
тармақтарымен келген су шөгінділерінен құралып кең көлемді барқынға
айналды. Судан босаған соң біркелкі, арасы онша айқындалмаған құмды белдер
мен лагуналардан тұратын жазыққа айналды. Осы айтылған жағдайлар құрғаған
теңіз табанының осы ауданында бірнеше бедеулерді айқындауға мүмкіндік
береді:
-аралдың сырт жағындағы желді батыс беті;
-аралдар тізбегінің ық шығыс бөлігі;
-материк пен арал арасындағы құрғаған барқын;
-атыраулық-аллювиальды жазық.
Ұзындығы 50 шақырым кіндік-бағана батыстан шығысқа қарай созылып, су
жиегінен басталатын ландшафт құрауда әрқайсысының өз ерекшеліктері бар
барлық белдеулерден өтеді.
Құрғаған теңіз табанындағы әртүрлі экологиялық мәселелерді
қарастырғанда топырақ жамылғысының тікелей далалық және аналитикалық
зерттеу тәсілдерімен қоса салыстырмалы экологиялық, картографиялық,
статистикалық, графикалық, сонымен қатар әртүрлі факторларды бағалаудың
жанама әдістеріне негізделген анализдің ландшафты-динамикалық әдісі
қолданылды. Салыстырмалы географиялық әдістермен қоса космос түсірмесін
пайдалана отырып, құрғаған Арал теңізі табанындағы антропогендік-
шөлейттенген топырақтардың 1:300000 масштабтағы картасы жасалынды. Топырақ
жамығысының трансформациясын бағалау, топырақ түзілу процесінің экологиялық-
генетикалық қатарларын анықтауға негізделген. Бұл өз кезегінде қарапайым
топырақтың шөлейттенуінің эволюциялық бағытын анықтауғамүмкіндік туғызады.
Аймақтың экожүйе компоненттерінің шөлейттену белгілірі мен типологиялық
процестеріне тоқталсақ, ол топырақтық және биофизикалық сипаттамаларды
қолдануға негізделген. Топырақ жамылғысының трансформациясын болжауда
топырақтың кеңістік-мерзімдік өзгерістері мен қасиеттік көрсеткіштерін
бағалауға негізделген ландшафты-динамикалық әдіс қолданылды. Кіндік-
бағаналарда бақылау нәтижесінде алынған аумақтың гидрологиялық режимі мен
эрозиялы –дефляциялық процестерінің нәтижелерімен қоса топырақ түсірмелі
пайдаланылды. Топырақ түсірмелерінде әрбір қазаншұңқырларды 2,0 м терңдікке
дейін қазып оны суреттеп жаздық. Топырақ үлгісін 0—10, 10-30, 30-50, 50-70,
70-100, 100-125, 125-150, 150-200 см қабаттарынан анализге алдық. Одан соң
әрбір 50 см сайын топырақ үлгісін алып, жерасты ыза суына дейін бұрғыладық.
Теңіз, өзен және жерасты ыза су сынамаларын анализге алдық. өсімдік
жамылғысын суреттеп жазып, ботаникалық түрін анықтадық5. топырақтану
ілімінде қабылданған әдістемелер негізінде жүргізілді6. Топырақтың су
физикалық қасиеттері А.Ф.Вадюнина мен З.А. Корчагинаның әдістемелері
бойынша жүргізілді7. Топырақтың су тәртібінің типін анықтау Г.Н. Всоцкий
мен А.А.Роденің жіктеулерін қолдана отырып, топырақ ылғалдарының
динамикасын талдау негізінде жүргізілді8,9,10. Топырақтың өсімдікке
сіңімді жылжымалы және жылжымайтын ылғалының хроноизоплентасы жасалынды.
Себебі, олар тұз қорланудың сипатын анықтайды. Топырақтың тұз тәртібінің
В.А.Ковданың жіктеуіне сәйкес жүргізілді. Топырақтың тұздану дәрежесі мен
химизм типтерінің суреттемелері жасалынды. Топырақтың тұздану типі
Ю.П.Лебедев бойынша анықталды11. Топырақтың түрі мен типтері далалық
жұмыстарды жүргізу әдістерінде жалпы қабылданған арнайы нұсқаулар бойынша
жүргізілді12,13. Топырақтағы уытты тұздардың жиынтық эффектісі
Н.И.Базиевич бойынша есептелініп шығарылды
14. Анализ материалдарын статистикалық өңдеу Б.А. Доспеховтың әдістемесі
бойынша жүргізілді15.

1. Cырдарияның төменгі ағысындағы алап пен Арал теңізінің физикалық-
географиялық сипаттамасы
2.1.1.1 Геологиясы

Берілген жердің жыныстарының геологиясы мен геоморфологиясы жер
бедерінің белгілерін, жер асты және грунт суларының қалыптасу
ерекшеліктерін анықтайды, топырақ құрушы факторларды анықтаушы болып
табылады. Ландшафттарың литогенді негізіне антропогендік факторлардың әсер
етуі ең алдымен техногенез процестеріндегі жер бедері мен геологиялық
фундамент тұтастығының бұзылуына байланысты. Бұл дегеніміз литогендік
ортаның өзгеруі қоршаған ортаның экологиялық дистибилизациясының нақты
қаупін көрсетеді, ол ең алдымен жер бедерінің жағдайынан, жер асты сулары,
топырақ, биота, экзо-динамикалық процестер қалыптасуларында көрінеді.
Жыныстардың литалогиясы жер бедерінің белгілерін, жер асты және жер
беті суларының қалыптасу ерекшеліктерін анықтайды, топырақ жэне аймақтың
экологиялық жағдайына да өз ықпалын тигізеді.
¥зақ геологиялық даму барысында Тұран ойпаты терригенді материалы бар
аккумуляциялық облысты құраған. Ежелгі полеозой фундаменті теңіздің шөгінді
жыныстары, әрі Сырдария өзенінің атыраулы-аллювиалды шөгінділерімен де
көмкерілген. Бұл қабатта: шаңды саздар,саздақ, құмдақ және ұсақ түірлі
мезазой-кайнозой және төрттік кезеңдердің құмдары кездеседі.
Мезазой кезеңінің шөгінділерінен кең тарағаны бор жүйесінің
шөгінділері, олар котиненталды шұбар ала ұсақ түйірлі құмы бар саздармен
көмкерілген. Олардың қалыңдығы 140-450м-ге жетеді. Оларда негізгі жер асты
суларының су жүретін қабаттары орналасқан. Ал жоғары жатқан континенталды
неоген жүйесінің шөгінділері плиоцен жасының құмды-сазды жыныстарының
қалыңдықтарымен бОм-ге дейінгі қалыңдықта берілген. Дәл осы неогенде нақты
жазықтың беті қалыптасқан. Осы жазықтың бетіндегі жыныстар төрттік кезеңнің
шөгінділері болып табылады, олар 70-80м қалыңдықтағы құм, құмдақ және
саздармен берілген.
Ауыл шаруашылығын игеру үшін жарамды территорианы бағалауда
территорианың литология-геоморфологиялық ерекшеліктерінің маңызы зор.
Арал теңізі құрғаған табанының литология-стратеграфиялық кешені жоғары
палеоген, неоген және голоцен шөгінділерімен көрінеді.
Бұл әртүрлі (теңіздік және континенттік) литологиялық құрам мен қуаты
жоғары құрылым. Арал теңізінің түбіннің шөгінділерінің литологиясы, оның
генезисі, жер асты суларының минерализациясы мен экзогенді процестерінің
қалыптасу ерекшелігінен ландшафттардың литогенді негізінің 7 типін бөліп
көрсетеді.
Табиғи территориялық кешеннің литогенді негізінің ежелгі типі жоғарғы
бор шөгінділерінен қуралған. Мұнда қызыл-сұба сазды және гидрослюдалды
құмды сазды алеваритті құмдар дамыған. Эоцен, олигоцен, плиоцен
шөгінділермен көрінетін полеогенді-неогенді шөгінділер ландшафтының
литологиялық негізінің бірлік типін қалыптастырады. Олар атыраудың
солтүстік бөлігінде кеңінен таралған және теңіздік жасыл-сұр саздар мен саз
және әктасты
қабатты мергелдермен көрінеді. Эоцен шөгінділерінің орта бөлігі
құмдақты, алеваритті, құмдармен жэне саздармен олигаценді шөгінділермен
жамылған. Оны А. А. Яншин, Н. Н. Коспешко теңіздің кері кету кезеңімен
байланыстырады.
Ежелгі плиоцен уақытында Арал теңізінің шығыс бөлігі үшін теңіздің
тартылғаны алевариттер, қрадар мен құба сазды -жағалаулық шөгінділерден
байқалады. Палеогенді-неогенді шөгінділер негізінен эолды процестердің
қарқынды жүруіне байланысты құмды-сазды шөгінділермен берілген.
Көрсетілген ерекшелік Сырдария атырауында қалыптасқан эоценді-
плиоценді шөгінділерді табиғи территориялық кешеннің литогенді негізін
бірлік тип ретінде қарастыруға негіз береді. Оған шөлдік ландшафттардың
бірлік құрамы сәйкес келеді.
Ежелгі плиоценнен кейін теңіздің қайтуы болып, атыраудың шығыс бөлігі
эрозионды-аккумулятивті процестердің даму алаңы болды. Нәтижесінде
аллювиалды-атыраулық, делювиальды-пролювиальды, көлдік-делювиальды, эолды,
хемогенді және теңіздік сияқты ландшафттардың литогендік негізінің
континенттік типі калыптасты.
Аллювиальдық-атыраулық тип кезеңі Арал теңізі құрғаған табанының
эрозионды-аккумулятивті үрдісімен байланысты. Бұл әртүрлі түйіртпекті жасыл-
сұр кварцты дала шпатты құмдармен карбонатты саздар, алевриттермен
қалыптасқан. Бұл тип егін шаруашылығына әлде қайда қолайлы.

Атыраулық тип карбонатты саздармен, саздақтармен, қуаттылығы аз
құмайттармен көрінеді. Оны Сырдария мен Қуаңдария өзендерінің
жайылымдарынан көруге болады.
Атыраудың солтүстігінде қазіргі уақытта да өзінің қалыптасуын
тоқтатпаған делювиальды-пролювиальды тип байқалады.
Көлдік-делювиальды шөгінділер саздақ және құмдақтармен көрініп,
тақырлардың қалыптасуына алып келеді.
Эолды тип өзінің аты айтып тұрғандай аридті климаттық жағдайда
төрттік және төрттік кезеңге дейінгі даму нәтижесінде қалыптасқан.
Құмды және аллювиалды-атыраулық шөгінділерде эолды процестердің
өңделуі қазіргі уақытта да жүруде. Оның ауданының өсуі, Арал теңізінің
деңгейінің төмендеуі мен адамдардың шаруашылық әрекетінің нәтижиесі.
Аллювиалды жазық атыраудың барлық территориясында кең етек алған.
Бұл аллювиалды жазықтар эолды төбелі құмдар мен құрғақ арналар сорлар,
эрозионды шірінділер көрішеді. Аллювиалды жазық ұзақ уақыт бойы эолды
процестердің ықпалында болды. Нәтижесінде тегіс үлескелер төбелі-атызды
құмды массивтерге айналды. Төбелі атыздардың арасындағы өткелдер
тақырлармен көмкерілген. Осы жазықтар ең бір қатты игерілген жазықтардың
бірі.
Жоғарыда көрсетілген типтердің көбі егін шаруашылығында кеңінен
пайдалану есебінен қазіргі кезде қатты өзгеріске ұшыраған.

Солтүстік Қызылқұм территориясы жабық түрге жатады және жазық
бетінде палеозой жыныстарының болмауымен сипатталады. Палеозой жыныстары
мезозой және кайнозой құрылымдарының қалың жабынының астында жатыр. Мұнда
төрттік шөгінділер кең тараған［12］.
Палеозой жыныстары 400-2400 м тереңдікте жатыр. Бұрғылау деректері
бойынша олар құмтас, қиыршық тас қабаттары бар әктастардан құралған,
олардың өз аралық қатынасы және қалыңдығы белгісіз.
Мезозой шөгінділерінен юра және бор шөгінділері кең таралған. Соңғылары
төменгі және жоғары бөлімдерге бөлінеді. Юра жыныстары аудан
территориясында шектеулі түрде дамыған. Олар палеозой шөгінділеріне сәйкес.
Көбінде әр түрлі фациядағы юра шөгінділері жеке кішкене ойыстарды құрайды.
Юра жыныстары палеозой фундаментінің ойыңқы жерінде, 2000-2400 метр
тереңдікте табылды. Мұнда құмтас және алевриттер кездеседі, олардың
қалыңдығы 20-70 метр.
Бор жүйесі. Бор шөгінділері ауданның батыс бөлігінде кең тараған.
Төменгі бөлім. Бұл кезеңнің шөгінділері бұрғылау нәтижесінде
ашылды. Ол ара ала құла алеврит және боксит линзалары қабатшалары бар
карбонатсыз аргилиттер түрінде көрсетілген. Шөгінділердің қалыңдығы 40-70
метр. Бор жүйесінің шөгінділеріне қоңыр алеврит жатады. Оларды сипаттайтын
негізгі белгісі карбонаттылығы. Шөгінділердің қалыңдығы 40-60 метр. Мұнда
шөгінділердің көлденең қимасында әртүрлі түйірлі құмтастар мен қиыршық
тастар көп кездеседі. Альпі шөгінділері Сырдария өзенінің сол жағында
жүргізілген барлық терең саңылауларында ашылған. Альпінің көптеген
кесінділерінде екі литологиялық бума төменгі-лагунді теңіз және жоғарғы-
континентальды болып бөлінеді. Төменгі бума ала құла - қызыл, сары
және дақты алевриттер, саз және майда және жұқа түйірлі құмтастар түрінде
көрсетілген.
Жоғарғы бума ашық қызыл, қызғыш майда түйірлі құмдар, құмтастар және
олардың арасында кездесетін алевролиттер мен саздардар тұрады. Жоғарғы
континентальды қабаттың қалыңдығы 100-150 метр.
Жоғарғы бор шөгінділері төменгі борға қарағанда кең тараған. Олар жолақ
түрінде Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінен, солтүстік батысқа
қарай созылып жатыр. Солтүстік-батыста олар жас шөгінділермен жасырынып
жатыр, ал Қаратау жотасынан оңтүстік-батысқа қарай палеоген және жас
шөгінділермен жабылған, бірақ олар Сырдария өзенінің оң жағасында, сонымен
қатар батысқа қарай Қызылқұмда көптеген бұрғылау қуыстарымен қиылысады.
Тек жеке бөліктерге ғана жоғарғы бор жыныстары жер бетінде жалаңаштанған.
Қуыстағы әр түрлі органикалық қалдықтар мен литологиялық әр түрлілік
оларды стратиграфиялық түрде ярустарға бөлуге мүмкіншілік береді. Ең
ежелгі, кең тараған және полеантологиялық түрде бор шөгінділерімен
сипатталған шөгінділерге сеномон шөгінділері жатады. Ол трансагрессивті
түрде әр түрлі палеозой және юра құрылымдарының пенепленді жерлерінде
жатыр. Бірақ олардың астында, пенепленнің тегіс емес жерлерінде немесе
ежелгі карсті шұңқырларда ала түсті олинит слюда құрамы кездеседі. Эолдық
үрдістер әсерінен пайда болған бұл саздардың ең үлкен қалыңдығы 15-20 метр.
Қарастырылып отырған ауданда сеномен шөгінділері қызыл түсті құмтастар
түрінде көрсетілген. Қалыңдығы 70-120 метр.
Қызылқұм территориясының көп бөлігінде сенол шөгінділері жас
шөгінділермен жабылған. Олар Қаратау тауында және Төртқұдық табиғи
межесінде ғана жалаңаштанған. Мұнда олар жоғарғы Тұранның қызыл түсті
қабатында шайылып жатыр. Қалыңдығы 90-130 метрге жететін бұл шөгінділер
кезектесіп келетін жасыл, сұр және құба-қызғыш түсті құмдардан, саз және
алевриттерден тұрады.
Палеоген жүйесі. Палеоцен. Палеоцен шөгінділері жер бетіне батыста
және Қаратау тауларында шығады. Қалған территорияларда олар тереңдігі 100
метрден 850 метрге жететін саңылаулармен ашылған. Тектоникалық көтеріңкі
бөліктерде бұл шөгінділер бор және палеозойдың әр түрлі қабатында жайылмалы
түрде жатыр. Палеоцен шөгінділерінің кесіндісі ала түсті гипс қабаттары
бар саздар, сұр түсті құмды әктастар және негізінде базальтты түйір тастары
бар доломиттер түрінде берілген.
Төменгі эоцен шөгінділері барлық жерде тараған. Олар палеоцен
шөгінділері жазық бетіне шығып қалатын аудандарда жалаңаштанады, ал иіліп
тереңде жатқан бөліктерде тереңдігі 820 метрге жететін саңылаулармен
ашылған шөгінділері екі қабатқа бөлінеді. Төменгісі жасыл-сұр құмтастардан
және майда қиыршық тастардан, ал жоғарғысы – сұр саздардан құралған.
Қалыңдығы 9-30 метр. Ауданның қалған территориясында бұл шөгінділер
негізінен сұр және қара сұр саздар түрінде берілген.
Төменгі бөліктерде олар құмды болып келеді, кей кезде құмтастар және
алеврит қабаттары және өте аз әксаз және гравелиттер де кездеседі.
Жоғарғы эоцен жасының шөгінділері өте кең тараған. Негізінен олар 2
метрден 740 метрге дейін жететін саңылаулармен ашылған, тек солтүстік-
шығыста ғана жер бетіне шығады. Балшықтың жоғарғы бетінде құм, құмтас,
алеврит, қабаттары кездеседі. Жоғарғы эоцен шөгінділерінің жалпы қалыңдығы
кең көлемде ауытқиды. Ауданның солтүстігінде олардың қалыңдығы 4-6 метр.
Арыс ойысының интинсивті түрде майысқан бөліктерінде олардың қалыңдығы 330
метрге дейін жетеді.
Олигоцен шөгінділері қарастырылып отырған территорияда аз
тараған және қалыңдығы да маңызды емес. Қызылқұм ауданында бұл шөгінділер
теңіз және континентті фациялар түрінде берілген. Олар қоңыр қызыл және
қызғыш-сұр саздардан, құмдардан және алевриттерден тұрады. Олардың
қалыңдығы 10 метрден 40 метрге дейін ғана жетеді.
Неоген дәуірі басында тектоникалық процестің бірден жандануынан
және дәуірдің аяғына қарай күшеюімен ерекшеленеді. Бұл шөгінділердің
литологиялық құрамының және қалыңдығының өзгеруіне әкеліп соқты. Жазықтықта
олар негізінен көлдерде, өзен құйылымдарының кең бассейіндерде, уақытша
көлдер пайда болған жерлерде жинақталады.
Төменгі миоцен шөгінділері саз қабаты бар қызыл түсті карбонатты және
сұр түсті әр түрлі түйірлі құмдар мен құмтастар түрінде берілген. Орта
миоцен 258-294 метрде ашылған. Олар көгілдір-сұр дақтары бар қызыл-қоңыр
карбонатты саздар түрінде берілген.
Төрттік жүйе. Оңтүстік Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігі күрделі тез
өзгеретін рельефімен сипатталады, сондықтан төрттік шөгінділер мұнда құрамы
және генезисі жағынан әр түрлі болып келеді. Қарастырылып отырған
территорияның барлық жерінде эолды құмдар тараған. Олар негізінен төрттік
дәуірдегі борға дейінгі әр түрлі жастағы құм жыныстарының нәтижесінде пайда
болған. Генетикалық жағынан әр түрлі болып келетін лёсс жыныстары,
аллювийлік және аллювийлік-деллювийлік жыныстар өте кең тараған. Жасы
жағынан олар төменгі төрттік, орта төрттік, жоғарғы төрттік және қазіргі
кездегі болып бөлінеді.
Төменгі төрттік шөгінділер. Солтүстік Қызылқұмның төменгі төрттік
алювий шөгінділері жас құрылымдардың астында таралған. Олар әр түрлі
түйірлі құмдардан, саз және құмдақтардан тұрады. Жалпы қалыңдығы 50-80
метр.
Арыс ойысының оңтүстік бөлігінде жұмыр тас пен қойтастар арасында
көлемі 20 см-ден аспайтын әктастар ұшырасады. Оларға интрузивті және
кремнийлі жыныстар кіріктіріледі. Конгломераттардың түсі сұр. Қалыңдығы 7-
30 метр, сары топырақтыкі 5-10 метр.
Орта төрттік жыныстар негізінен әр түрлі түйірлі құмдармен және
қалыңдығы 80-100 метрге жететін қиыршық-жұмыр тастармен саз және
құмдақтардан тұратын орта төрттік аллювий төменгі төрттік шөгінділерді
жабады және Сырдария өзенінің оңтүстік жағалауында Қаратау жотасының
аңғарларының шығарылған аллювийлік және пролювийлік шөгінділерімен
қосылады.
Қазіргі кезгі шөгінділерге Сырдария өзенінің биік және аласа
жайылмаларын жатқызады. Аллювий жұмыр тас, құм, құмдақтардан, ал жоғары
жағында лёсс түріндегі саздардан түзілген. Олар ауданның оңтүстік бөлігінде
тараған, қалыңдығы 10-35 метр.
Аллювийлік-пролювийлік шөгінділер – түйірлі жұмыр тастар мен
қиыршық құмды жиынтықтар. Олардың қалыңдығы 7-10 метрге дейін жетеді және
олар уақытша су ағындарының қысқа аңғарларында тараған.
Ерте төрттік уақытының екінші жартысында басталған, пайда болуы
және жасы жағынан әр түрлі құмдардың жаңаруы қазіргі дәуірге дейін созылып
отыр. Қызылқұмдағы жел әрекетінен жалды төбелер, бархандар құрылған.
Жалдардың биіктігі кей жерлерде 20-25 метрге дейін жетеді. Қарастырылып
отырған территорияда көп көлемде хемогенді бөлшектенбеген жыныстар
кғездеседі.
Сонымен, зерттеліп отырған солтүстік Қызылқұм территориясы
геологиялық қатынаста, толығымен бор және кайнозой шөгінділерімен жабылған
аудан болып есептеледі. Юра жыныстары жеке, кішігірім аумақтарда, бор және
кайнозой жыныстары барлық жерде тараған.

2. Геоморфологиясы
Сырдария ойысының аккумулятивті жазықтары солтүстік-батысқа қарай
созылған, абсолюттік биіктігі 332 метр болатын кең ойысты құрайды. Жазық
бетінің еңістенуі Арал теңізіне қарай бағытталады. Аккумулятивті
жазықтардың құрылымдық сипатының сыртқы көрінісі біркелкі болғанымен, бір-
бірінен биіктігі, генезисі және жасы бойынша ажыратылады. Олардың ішінен
көтерілген адырлы құмды Қызылқұм шөлі; Сырдария террасаларына сәйкес
аккумулятивті жазықтарына бөлінеді. Сырдария атырауында және Майлыбаш және
Қорқыт стансалары арасындағы антацедентті учаскелер шегінде аккумулятивтік
жазықтар құрылымдық жазықтардың шағын учаскелерімен кезектеседі. Ал,
ауданның оңтүстік-шығысында бор, палеоген және неоген-төрттік шөгінділерден
түзілген жеке қыраттар байқалады. Құрылымдық жазық учаскелері және тау
жұрнақтары (денудация және эрозия процестеріне ұшырамаған көне биік тау
қалдығы), Сырдария және шығыс Арал ойыстарының оң құрылымдарына , ал
аккумулятивті жазықтар ойпаттарға сәйкес келеді［13］.
Сырдария аңғары. Сырдария Қазақстан Республикасы территориясына
Шардара суқоймасы оңтүстігінен кіреді және солтүстік, солтүстік-батыс
бағытта Арал теңізіне қарай 1000 шақырымнан артық созылады. Оның жолы
мезозой-кайнозой кезеңіндегі ұзақ төмендеуге ұшыраған Сырдария және Шығыс
Арал ойыстарының кең аккумулятивті жазықтары арқылы өтеді. Сырдарияның
қазіргі арнасы құрылымдық депрессиялармен ортақ бағытын сақтай отырып,
Сырдария синеклизасы осімен емес, оның солтүстік-шығыс бортымен, Қаратау
көтерілімін жанай өтеді. Өзеннің оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай
орын ауыстыруы төрттік кезеңде ойыстың оңтүстік-батыс бортының біртіндеп
көтерілуімен байланысты. Бұл орын ауыстыру оң жағасына қарағанда сол
жағасында енді болып келетін Сырдария террасасының орналасуынан айқын
көрінеді.
Өзен аңғары өз жолында оның морфологиялық кескініне әсерін
тигізетін ірі жеке құрылымдарды кесіп өтеді. Аңғардың енді бөліктері
синклинальді құрылымдарға, ал тар, жіңішке бөліктері антиклинальді жеке
құрылымдарға тән. Олардың кезектесіп келуі анық көрінетін құрылымдарға
себепші болса, жаңа және қазіргі тектоникалық қарқындылық жекелеген
учаскелер морфологиясының қарама-қарсылығын күшейтті.
Шардара суқоймасынан Арал теңізіне дейінгі Сырдария аңғары төмен
және әлсіз байқалатын жағалы, дөңес көлденең қималы және гидрологиялық
тордың көп өзгергендігіне куә болатын көп тармақты болып келеді. Аңғарды
геоморфологиялық белгілері бойынша 6 учаскеге бөлуге болады: 1)Шардара
суқоймасынан Байырқұм кентіне дейін; 2)Байырқұм кентінен Түркістан қаласына
дейін; 3)Түркістан қаласынан Жаңақорған кентіне дейін; 4)Жаңақорған
кентінен Жосалы станциясына дейін; 5)Жосалы станциясынан Қазалы қаласына
дейін; 6) Қазалы қаласынан Арал теңізіне құяр жеріне дейін.
Сырдария өзені жоғарыда аталған бірінші учаскесінде қазіргі
уақытта Чулин көтерілімін кесіп өтіп, өз арнасын тереңдету үстінде. Аңғар
аталған көтерілімді солтүстіктен шектеп, сосын шығысқа бұрылып кететін
жарылым бойымен өтеді. Арна барлық жерде биік (50-70м) оң беткейге
сығылған. Аңғар 5-7 шақырымға дейін қысқарады, түбін жайылмалар алып жатыр,
ал арна айтарлықтай тура және биік, жарлы жағалары бар.
Байырқұм кентінен Түркістан қаласына дейінгі бөлігінде Сырдария
Арыс ойысының оңтүстік-батыс шетін және Жуғаш ойысының біршама терең
бөлігін кесіп өтеді. Бұл кесіндіде аңғар сипаты айтарлықтай өзгереді, ол
енді бола бастайды, Арыс өзені сағасында 150 шақырымға жетеді. Өзенге төмен
жаға, көптеген меандрлар, ескі арналар мен қайраңдар түзетін кең (250-400
м) және терең (3,5-4 сирек 8 м) арна тән. Төменгі террасалар айқын
көрінеді, ал Арыс сағасынан төмен аз байқалады. Өзен суында аллювийдің
тұрақты жиналуынан, әсіресе арнамаңы алқабында аңғар түбі көлденең
қимасының дөңес болуына әкелді. Арна айналадағы жазықтықтарға қарағанда
біршама гипсометриялық биік жайғасқан. Өзеннің екі жағалауында да басым ірі
құм материалдарынан құрылған арнамаңы жалдар таралған.
Түркістан қаласынан солтүстікке қарай шамамен Жаңақорған
курортына дейін Сырдария аңғары 30-40 шақырымға дейін қысқарады. Арна
Қаратау жотасының пролювиалдық шлейфтерін басып, тау бөктеріне жақындай
түседі. Мұнда террасалар айқын көрінеді.
Жаңақорған кентінен Жосалы станциясына дейінгі бөлігінде Сырдария
кеш төрттік уақытта Сарысу, Шу өзендерімен бірге қалыптасқан кең
аллювиалдық атыраулық жазықтан ағып өтеді. Арна жеткілікті иреңі бар, көп
меандрлы бола түседі. Жағалаулық зона жыл сайын су астында қалады. Қайрақты
және Шардара суқоймаларын салғанға дейін территорияның ені 60 шақырымға
дейінгі аумағы субасуға ұшыраған. Өзен суының тасып, жайылу аумағында
көлдері, қаңғыған тармақтардың ескі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.