Нарықтық экономика жағдайында инвестициялар
Кіріспе
І Тарау. Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық негіздері
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні, оның теориялық негіздері мен механизмдері
1.2. Инвестицияны тарту механизмінің факторы мен қағидалары
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттың қазіргі жағдайын талдау
2.1. Қазақстан кәсіпорынның инвестициялық инновациялық жағдайын талдау
2.2. Өңдеу өнеркәсіпті индустриалды инновациялық даму бағдарламасын жасау
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың даму бағыттары
3.1.Инвестиция және инновациялық әлеуетті көтеру
3.2. Техника.технологиялық базаны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І Тарау. Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық негіздері
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні, оның теориялық негіздері мен механизмдері
1.2. Инвестицияны тарту механизмінің факторы мен қағидалары
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттың қазіргі жағдайын талдау
2.1. Қазақстан кәсіпорынның инвестициялық инновациялық жағдайын талдау
2.2. Өңдеу өнеркәсіпті индустриалды инновациялық даму бағдарламасын жасау
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың даму бағыттары
3.1.Инвестиция және инновациялық әлеуетті көтеру
3.2. Техника.технологиялық базаны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстанның инвестициялық саясаты тұрақты экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі жолы болып табылады. Қазіргі таңда халық шаруашылығын реформалаудағы маңызды міндеттердің бірі инвестициялық қызметтің белсенділігі және экономиканы сауықтыру мен дағдарыстан шығу талаптарға жауап бере алатын оның жаңа механизмдерін жасау болып табылады.
Нарықтың экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, экономикада инвестицияның саясатты қалыптастыруды әлемдік технологияларда және менеджмент пен маркетингін озық әдістерін қолдануға негізделген. Оның механизмдерін қалыптастыруды ең тиімді инвестициялық жобаларды нарықтық механизмдер арқылы дайындау ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан өзекті мәселе болып табылады.
Экономиканың өсуі инвестициялық қызметтің белсенділігіне байланысты. Сондықтан, қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарында экономика саласының алдында тұрған негізгі мақсаты құрылымдық және инвестициялық саясат жүйелерінің барлығына қайта қаралуын талап етеді.
Бірақ өз кезегінде инвестициялық саясат, ұдайы өндірістегі қаржылық және материалдық активтер дәрежесі оның инвестициялық тартымдылығын анықтайтын факторы негізінде еліміздің экономикалық жағдайына байланысты болып келеді, яғни бұл инвестициялардың нарықта инвестициялық стратегияны дайындауды есепке алу факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатқа үлкен мән беруде. Сол себептен, экономикаға инвестицияны тартуды ынталандыруда отандық өндірістердің тауарларын нарыққа шығару мәселелерін шешу мен тиімділігін арттыру мақсатында механизмдер дайындау керек.
ҚР экономикасының дамуына инвестициялық саясаттың қазіргі жағдайын бағалау мен тиімді жұмыс істеудің экономикалық механизмдерін айқындап және зерттеу тақырыбын таңдауға негіз қалайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты.
ҚР аймағында инвестициялық саясаттың экономикалық механизмі мен тиімді қызмет етуінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан негізін анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Осы дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес зерттеудің келесідей міндеттері анықталады.
Нарықтық жағдайда инвестициялық саясаттың қалыптастыру түсінігі:
- Нарықтық экономикаға инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесін және оны Қазақстан экономикасына пайдалану мүмкіндіктерін талдау.
- Экономикаға инвестиция тартудың мақсаттылығын негіздеу.
- ҚР инвестиция тартуды ынталандыру механизмдерін келешекте жетілдіру жолдарын қарастыру
- Индустриалды-инновациялық дамытудың мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері.
Диплом жұмыс Кіріспеден, 3 тараудан, Қорытындыдан, 11 кестеден, 4 суреттен тұрады.
Нарықтың экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, экономикада инвестицияның саясатты қалыптастыруды әлемдік технологияларда және менеджмент пен маркетингін озық әдістерін қолдануға негізделген. Оның механизмдерін қалыптастыруды ең тиімді инвестициялық жобаларды нарықтық механизмдер арқылы дайындау ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан өзекті мәселе болып табылады.
Экономиканың өсуі инвестициялық қызметтің белсенділігіне байланысты. Сондықтан, қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарында экономика саласының алдында тұрған негізгі мақсаты құрылымдық және инвестициялық саясат жүйелерінің барлығына қайта қаралуын талап етеді.
Бірақ өз кезегінде инвестициялық саясат, ұдайы өндірістегі қаржылық және материалдық активтер дәрежесі оның инвестициялық тартымдылығын анықтайтын факторы негізінде еліміздің экономикалық жағдайына байланысты болып келеді, яғни бұл инвестициялардың нарықта инвестициялық стратегияны дайындауды есепке алу факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатқа үлкен мән беруде. Сол себептен, экономикаға инвестицияны тартуды ынталандыруда отандық өндірістердің тауарларын нарыққа шығару мәселелерін шешу мен тиімділігін арттыру мақсатында механизмдер дайындау керек.
ҚР экономикасының дамуына инвестициялық саясаттың қазіргі жағдайын бағалау мен тиімді жұмыс істеудің экономикалық механизмдерін айқындап және зерттеу тақырыбын таңдауға негіз қалайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты.
ҚР аймағында инвестициялық саясаттың экономикалық механизмі мен тиімді қызмет етуінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан негізін анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Осы дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес зерттеудің келесідей міндеттері анықталады.
Нарықтық жағдайда инвестициялық саясаттың қалыптастыру түсінігі:
- Нарықтық экономикаға инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесін және оны Қазақстан экономикасына пайдалану мүмкіндіктерін талдау.
- Экономикаға инвестиция тартудың мақсаттылығын негіздеу.
- ҚР инвестиция тартуды ынталандыру механизмдерін келешекте жетілдіру жолдарын қарастыру
- Индустриалды-инновациялық дамытудың мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері.
Диплом жұмыс Кіріспеден, 3 тараудан, Қорытындыдан, 11 кестеден, 4 суреттен тұрады.
Мазмұны
Кіріспе
І Тарау. Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық
негіздері
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні, оның теориялық негіздері мен
механизмдері
1.2. Инвестицияны тарту механизмінің факторы мен қағидалары
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттың қазіргі
жағдайын талдау
2.1. Қазақстан кәсіпорынның инвестициялық инновациялық жағдайын талдау
2.2. Өңдеу өнеркәсіпті индустриалды инновациялық даму бағдарламасын
жасау
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың даму
бағыттары
3.1.Инвестиция және инновациялық әлеуетті көтеру
3.2. Техника-технологиялық базаны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстанның
инвестициялық саясаты тұрақты экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттілікті
арттырудың негізгі жолы болып табылады. Қазіргі таңда халық шаруашылығын
реформалаудағы маңызды міндеттердің бірі инвестициялық қызметтің
белсенділігі және экономиканы сауықтыру мен дағдарыстан шығу талаптарға
жауап бере алатын оның жаңа механизмдерін жасау болып табылады.
Нарықтың экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, экономикада
инвестицияның саясатты қалыптастыруды әлемдік технологияларда және
менеджмент пен маркетингін озық әдістерін қолдануға негізделген. Оның
механизмдерін қалыптастыруды ең тиімді инвестициялық жобаларды нарықтық
механизмдер арқылы дайындау ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан өзекті мәселе
болып табылады.
Экономиканың өсуі инвестициялық қызметтің белсенділігіне байланысты.
Сондықтан, қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарында экономика
саласының алдында тұрған негізгі мақсаты құрылымдық және инвестициялық
саясат жүйелерінің барлығына қайта қаралуын талап етеді.
Бірақ өз кезегінде инвестициялық саясат, ұдайы өндірістегі қаржылық
және материалдық активтер дәрежесі оның инвестициялық тартымдылығын
анықтайтын факторы негізінде еліміздің экономикалық жағдайына байланысты
болып келеді, яғни бұл инвестициялардың нарықта инвестициялық стратегияны
дайындауды есепке алу факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатқа үлкен мән беруде.
Сол себептен, экономикаға инвестицияны тартуды ынталандыруда отандық
өндірістердің тауарларын нарыққа шығару мәселелерін шешу мен тиімділігін
арттыру мақсатында механизмдер дайындау керек.
ҚР экономикасының дамуына инвестициялық саясаттың қазіргі жағдайын
бағалау мен тиімді жұмыс істеудің экономикалық механизмдерін айқындап және
зерттеу тақырыбын таңдауға негіз қалайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты.
ҚР аймағында инвестициялық саясаттың экономикалық механизмі мен
тиімді қызмет етуінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан негізін анықтау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Осы дипломдық жұмыстың мақсатына
сәйкес зерттеудің келесідей міндеттері анықталады.
Нарықтық жағдайда инвестициялық саясаттың қалыптастыру түсінігі:
- Нарықтық экономикаға инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесін және
оны Қазақстан экономикасына пайдалану мүмкіндіктерін талдау.
- Экономикаға инвестиция тартудың мақсаттылығын негіздеу.
- ҚР инвестиция тартуды ынталандыру механизмдерін келешекте жетілдіру
жолдарын қарастыру
- Индустриалды-инновациялық дамытудың мемлекеттік реттеудің өзекті
мәселелері.
Диплом жұмыс Кіріспеден, 3 тараудан, Қорытындыдан, 11 кестеден, 4
суреттен тұрады.
І Тарау Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні, оның теориялық негіздері мен
механизмдері
Нарықтық экономиканың дамуы шаруашылық тұлғалардан, біріншіден
оның бәсеке қабілеттілігін ұлғайту, екіншіден, өзгермелі экономика
жағдайында
оның қызмет жасауындағы тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етеді. Жалпы
қоғамның және жеке шаруашылық тұлғалардың дамуы ұлттық табыс өсімін
қамтамасыз етуде ұдайы өндірістің материалдық құндылықтарына негізделеді.
Осы өсімді қамтамасыз ететін құралдардың бірі инвестициялық қызмет болып
табылады.
Ивестициялар - бұл ақшалай құралдар, мақсатты банк салымдары,
пайлар, акциялар және басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
құрал-жабдықтар, лицензиялар, сол сияқты кәсіпкерлік қызмет нысанына
салынатын несиелер, кез келген мүлік құқығы, интеллектуалды құндылықтар
және тағы да басқа пайда алу мақсатындағы қызмет түрлері.
Инвестиция қызметіндегі нысан барлық салалар мен халық шаруашылығы
салалары бойынша қайта құралған қорлар және айналым құралдары, құнды
қағаздар, мақсатты қаржы салымдары, ғылыми-техникалық өнімдер, сол сияқты
мүлік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы болып табылады.
Инвестициялық қызмет инвестиция нарығында жүзеге асырылады, ол өз
кезегінде ұдайы өндірістің негізгі қорына күрделі қаржы салымын,
қозғалмайтын нарықты, құнды қағаздар нарығын, интеллектуалдық құқық және
меншік нарығын, инвестициялық жоба нарығын қамтитын жеке бөліктерден
тұрады.
Инвестиция нарығының жағдайы және оның бөлігі сұраныс, баға, бәсеке
сияқты көрсеткіштермен сипатталады. Көбісі өз бөліктерінде инвестиция
нарығының қалыптасу кезеңінде болғандықтан, жоғарыдағы көрсеткіштер
әрдайым, өзгеріп отырады.
Инвестиция нарығында нарық коьюнктурасын зерттеу әсіресе,
инвесторлар үшін маңызды. Бұл тәуекелділік себебінен келген төмен
табыс немесе инвестицияланатын капиталдың жоғалуына байланысты
болады. Барлық нарықтағы сияқты, инвестициялық нарық бөлігі дамудың
төрт негізгі сатысымен коньюнктуралық көтерілу, коньюнктуралық
тойтарыс, тұрақтылық кезеңі, коньюнктуралық құлдыраумен сипатталады.
Барлық нарықтар үшін инвестициялық нарық құрамының сатылары бірдей емес
(кесте 1)
Кәсіпорын инвестиция нарығының коньюнктурасын зерттеу үшін оның
мониторинг жүйесін құру керек. Әлемдік тәжірибеде инвестиция нарығында
жұмыс істеу жүйесі дамыған, әрдайым инвестицияланатын нысанның рейтингісі
жарияланып отырады. Біздің елде бұл тәжірибе енді ғана даму үстінде.
Инвестициялық нарықта макроэкономикалық зерттеу елдің инвестициялық
ахуалын бағалауға бағытталған және келесідей болжамды зерттейді.
- жалпы ішкі өнім серпінін, ұлттық табыс және өнеркәсіп өнімінің
өндірістік көлемі;
ұлттық табысты бөлу серпіні (қор жинау және тұтыну);
жекешелендіру үрдісін дамыту;
инвестициялық қызметті заңды түрде зерттеу;
жеке иивестиция нарығын, оның ішінде, қор және ақшалай.
Кесте 1 - Инвестициялық рынокты зерттеу
Инвестициялық нарық коньюнктурасын зерттеу
1. Инвестициялық нарықты дамыту бағытында макроэкономикалық көрсеткіштерді
болжамдау және бағалау
2.Экономика салаларына инвестицияны тартуды болжамдау және бағалау
3.Аймаққа инвестициялық тартуды болжамдау және бағалау
4.Жеке инвестициялық жобаға, инвестицияның нарық бөлігіне инвестицияны
тартуды бағалау
5.Кәсіпорынның инвестициялық қызметінде стратегияны дайындау
6.Нақты күрделі қаржы салымы, қаржылық және инновациялық инвестициясын
қамтитын кәсіпорынның тиімді инвестициялық портфелін қалыптастыру
7.Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару (оның ішінде инвестиция
диверсификациясы, капиталды реинвестициялау және басқа да)
Экономиканың жеке салаларына инвестицияны тартуды зерттеу осы
салаларға деген өнім қажеттілігі келешегін, серпінін және коньюнктурасын
зерттеумен сипатталады. Кәсіпорынның әрбір өнім түрі белгілі тіршілік
циклінен, оның ішінде туылуы, өсім, кеңейту және құлдыраудан өтеді.
Қоғамның қажеттілігі жеке салаларды дамытуды анықтайды, яғни олар отын-
энергетикалық кешен, машина құрылысы, көлік, құрылыс және ауыл
шаруашылығы.
Салаларға инвестицияны тартуды бағалаудың негізгі көрсеткіштері ретінде
екі вариантпен есептеуде қолданатын активтердің табыстылық деңгейі
қолданылады:
- қолданылатын активтердің жалпы сомасына жататын өнімді өткізуден
түсетін пайда (тауар, қызмет түрлері);
- қолданылатын активтердің жалпы сомасына жататын баланс пайдасы.
Салалар бойынша инвестицияны тарту барысында талдау жасау осы
көрсеткіштер бойынша ретімен жүзеге асырылады.
Осы келтірілген көрсеткіштер бойынша зерттеу жүргізуде инвестициялық
тарту несие бойынша банктің пайыздық мөлшерінің өзгеру серпінін және
инфляциялық үрдісті есепке ала отырып, қарастыруы қажет. Келешекте
салалардың дамуын (даму тұрақтылығы, қаржы ресурстарының дамуын қамтамасыз
ету, мемлекеттік қолдау дәрежесі, өнімді өткізудегі пайда және тағы басқа),
инвестициялық тәуекел дәрежесін (кәсіпорындар мен салалар өнімінің бәсеке
қабілеттілігі, саладағы әлеуметтік деңгейін) бағалау қажет. Салаларға
инвестицияны тартуды жалпы бағалау интегралды көрсеткіштер түрінде жүреді,
яғни жеке көрсеткіштердің маңыздылығы инвестициялық шешім қабылдаудың
мәнінің сомасымен есептеледі. Бағалауда оның факторларын есепке алу қажет.
Аймаққа инвестицияны тарту инвестициялық қызметті жоспарлауда маңызды
рөлді атқарады. Әр түрлі аймақтағы бір саланың өндірісі мен өнімі әр түрлі
тартуды қамтиды. Ол мынадай факторларға байланысты: орналасқан жері, көлік
тармағының дамуы, әлеуметтік жағдай сипаттамасы, инфрақұрылымның дамуы,
табиғи-климаттық жағдай және нақты ресурстар. Аймаққа инвестицияны тартуды
бағалау әр түрлі факторларға байланысты жүргізіледі. Келешекте,
инвестицияны тартуды тереңдей бағалау инвестицияны тартуда инвестицияның
бөлік нарығын бағалаумен жургізіледі (нақты, қаржылық, инновациялық жоба,
нысан). Нақты кәсіпорынға инвестицияны тартуды қарастыруда қаржылық
тұрақтылығы, пайдалығы, активтердің өтімділігі, активтің айналымды
көрсеткіштері бойынша оның қызметіне қаржылық талдау жасалынады.
Инвестициялық үрдістің қызмет етуі мен оны белсенділендірудің теориялық
негіздерін қарастырғанда оның микро және макро экономикалық аспектілерін
атап кету қажет. Екеуінің арасындағы ерекшелік келесідей түрде сипатталады.
Макроэкономикалық жағдай өзінің соңғы мақсаты ретінде инвестиция саласында
мемлекеттің экономикалық саясат мәселелері мен объективті экономикалық
үрдістерді, ал сол уақытта микроэкономикалық жағдай жеке инвестордың
тәртібі мен оған мемлекеттің экономикалық саясатының ықпалын қарастырады.
Инвестицияны өндірістік қызметте белгілі бір кезеңде қордаланған және
тұтыну үшін пайдаланылмаған табыстың бөлігі және өндіріске қайта салынған
табыс бөлігі ретінде анықтауға болады.
Ұлғаймалы ұдайы өндірісте қосымша өнім бөлігі өндіріс көлемін
ұлғайтудың көзі болып табылады. Бұл кезде, ұлғаймалы ұдайы өндірісі осы
өнімнің абсолютті мөлшері емес, жиынтық қоғамдық өнімді ерекше бөлумен
өзара байланысты.
Кезеңде құрылған өнімнің аталған бөлінуі өндіріске
шығындалған қаржыны өтеу, тұтыну және жинақтау қорларын құруды
көздейтіндігі белгілі. Жалпы өнімнің әр түрлі бөлігін қолдану сипатына
тәуелді барлық қоғамдық өндіріс бірінші бөліну (өндірістік құралдар
өндірісі) және екінші бөліну (тұтыну құралдарының өндірісі) болып
есептеледі. Құрылған өнімді өткізу бірінші бөлімдегі өнім бөлігі
өндірістің тұтынылған құралын өтеуге белгіленген ішкі бөлімдер арасында
айырбасталуын және өндірісті кеңейту үшін оның өсуін көздейді (соңғысы
инвестициялық үрдісті айқындайды).
Екінші бөлімдегі барлық қамтылғандардың жеке қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында – екінші бөлімнің ішінде де өнім айырбасы жүреді.
Екі бөліміндегі өнімнің басқа бөлігі олардың арасында айырбасталады,
нәтижесінде бірінші бөліміне екінші бөліміндегі кеңейтілген ұдайы өндірісті
қамтамасыз етеді, ал екіншісі - өз кезегінде бірінші бөліміндегі
барлық қамтылғандардың қажетті тұтыну құралымен қамтамасыз етеді.
Инвестициялық үрдісті жузеге асыру экономикалық өсуге қол жеткізудің
маңызды шарты болып табылады. Қор жинау және экономикалық даму сипаты
арасындағы байланыс өндірістің капиталистік әдісінен ерте болған.
Мерканттилистердің арамтамақтық тұтынуға теріс жақпен қарауы кездей
соқтық емес. Бұл кәсіпкерлер қор жинау үшін тұтынуды үнемдеген кезең болды.
IX ғасыр мен ХХ-шы ғасырдың басында көптеген шетел экономистері қор
жинауды қоғамдық прогрестің анықтаушы факторы ретінде қарады және оның тек
оң жағын баса көрсетті. Мұндай көзқарас жас тарихи мектеп, австриялық
мектеп неоклассиктері үшін тән.
Макроэкономикалық үлгілер қор жинаудың инвестицияға теңдігі жөнінде
маңызды жағдайға негізделеді, яғни қоржинаудың бүкіл қорының толық жүзеге
асуы. Бұл тепе-теңдікті алғаш зерттеген Кейнс. Экономиканың қандай да бір
саласына салынған инвестиция қосымша салалар қатарында сұраныстың ұлғаюына
алып келетіндіктен қор жинау мәселесін Кейне сұранысты ынталандыру
тұрғысынан қарастырды. Бұл үлгі мультипликатор атауымен белгілі. Кейнетің
мультипликатор теориясындағы маңызды жағдай ұлттық табыс көлемі мен
жұмысбастылықтың өсімінде инвестиция рөлінің анықталуы болып табылады. Ол
инвестиция өсімі өндіріске қосымша жұмысшыларды тартатынын, яғни
жұмысбастылық, ал онымен табыс пен тұтыну ұлғаятын жағдайға баса назар
аударады.
Кейне бағдарламасы экономикалық өсуге қолда бар ресурстарды толық
пайдалану есебінен қол жеткізуге тырысты.
Экономикалық динамика теоретиктері (Хоррод, Эккли және басқалары)
Кейнетің теориясын қайта қарап, бұл күрделі міндетті шешуге бейімдеуге
тырысты. Хорродтың үлгісінде ұлттық табыстың өсуі қарқыны екі факторға
тәуелді – қор жинау мөлшері және капитал коэффициенті. (Капитал
коэффициенті – бұл барлық игіліктер түрінің өсімі мен сол кезеңдегі өнім
өсімінің арақатынасы).
Бірақ, экономикалық динамика теориясының авторлары ұлттық табыстың өсу
деңгейін қор жинау көлемінің өсімі нәтижесі ретінде қарастырды.
70-80 жылдары кеңес зерттеушілерінің еңбектерінде экономиканың даму
қарқыны мен қор жинаудаң өзара байланысына көп көңіл бөлінді. Атап кету
қажет, ғалымдар бұл мәселеге әр түрлі көзқараспен қарады: біреулері
-өндірістің өсу қарқыңы негізінен қор жинау нормасымен анықталады деп
санаса, басқалары - қор, жинау тиімділігімен, ал үшіншілері - бұл екі
фаторды да ескереді деп санады.
Сөзсіз, экономикалық өсу деңгейі мен қор жинау арасындағы сызықтық
байланыс қағидасын қолдану белгілі абетракциялы дәрежеде дәлелденді қор
жинау мәлшері маңызды, бірақ экономикалық өсудің жалғыз ғана факторы болып
табылмайды. Сондықтан да экономикалық дамудың көп факторлы үлгілерінің
пайда болуы заңдылық, олардың ішінде өндірістік қызмет деп аталатынын
ерекше aтап кету қажет. Кобб-Дугласты өндірістік қызметі қоғамда құрылатын
өнім көлемін ұлғайту факторы ретінде капитал, еңбек және ғылыми-техникалық
прогресті анықтайды, ал жоғарыда аталған факторларды ендіру дәрежесі
соңғыларының өсу қарқыныңа тәуелді өнімнің ұлғаюын реттейді.
Қор жинау және тұтынушылық сұраныс жағдайы арасындағы өзара байланысқа
талдау жасау көзқарасынан 1913 жылы француз экономисі Афтолион және
кейіннен 1917 жылы американ экономисі Дж. М. Кларк қалыптастырған
жылдамдату деп аталатын қағидаға көп көңіл бөлінді. Ғалымлар жылдамдату
ретінде соңғы өнімге оны тудыратын сұранысқа қарағанда, өндіріс
құралдарына деген сұраныс үлкен ауытқу шегінде өзгеретін жағдайды
көрсететін құбылыстарды анықтады.
Бұл жерде өндіріс құралына сұраныс дегенде тек негізгі капитал
шеңберіндегі өндірістік кәсіпорындарға деген сұраныс жөнінде айтылып отыр.
Соңғы өнім сұранысы ретінде ен алдымен халықтың тұтыну мақсатында
қолданылатың өнім сұранысымен түсіндіріледі.
Соңғы өнімге сұраныстың ұлғаюы өндіріс құралдарының сұранысына үлкен
ықпал етеді, ал соңғы өнімге сұраныс өсімінің баяулауы өндіріс құралдарына
деген сұраныстың маңызды түрде төмендеуіне әкеледі.
Туынды сұраныстың ұлғаю дәрежесі бір мезгілде екі факторға тәуелді.
Біріншіден, капитал сыйымдылық коэффициент мәнінен –неғұрлым ол жоғары
болса, соғұрлым оның ұлғаюы да басым. Екіншіден, оның тозуын өтеу үшін
капиталға сұраныстан: неғұрлым ұлғаюы көп болса, соғұрлым өндіріс құралының
толық тозу мерзімі қысқа.
Жылдамдатудың экономикалық көрінісі: неге ұзақ уақытта қолданылатын
тұтыну құралдары немесе өндіріс құралдарын өндіруші өнеркәсіп салалары
тұтыну заттарын өндіруші салаларға қарағанда күшті ауытқып отыратындығын
түсінуге мүмкіндік береді. Бірақ, бұл жерде жылдамдату қағидасы
инвестициялау факторының салыстырмалы шектеулі талдауын береді.
Инвестициялау мультипликаторын қолдану өте маңызды жағдайды
анықтайды яғни алғашқы құрделі қаржы салымы тұтыну шығындарымен
байланысты оны бөлу мөлшерінен артатын сомаға жалпы табыстың ұлғаю
тенденциясын құрады. Мультипликатор ұғымымен үйлесімде жылдамдату
қағидасын есепке алу нақты экономикалық циклді талдауға ықпал етеді,
экономиканың бір қалыпсыз қозғалысында күрделі қаржы салымының рөлін
ашуға көмектеседі. Бұл кезде, егер мультипликатор инвестициялық үрдіс
қызметінің кестесін суреттесе, онда жылдамдату қағидасы оның негізгі алғы
шарттарын анықтайды.
Сонымен, макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс
жүйесінде инвестициялық үрдістер маңызды орын алады. Ал, бұл өз кезегінде
ұлғаймалы ұдайы өндірісті, жүзеге асыруды реттеуде мемлекет қызметінің
негізгі бағыттарын анықтайды. Оған келесілерді жатқызуға болады:
1.Қазіргі жағдайда үйлесімді қор жинау мөлшерін негіздеу;
2.Ұлттық экономикаға инвестицияны қаржыландыру және несиелеуге
мемлекеттің қатысуы;
3.Негізделген қор жинау мөлшеріне сәйкес шаруашылықтың әр түрлі
салаларына жеке инвестиция ағымын ынталандыру (жанама экономикалық
әдістермен).
Ірі күрделі қаржы салымын жүзеге асырудың бірінші кезеңінде қор
қайтарымы төмендейді. Бұл өндірісті негізгі құралдармен жарақтандыру
кезеңімен байланысты, бұл кезде қормен жарақтандырудың өсу қарқыны еңбек
өнімділігінің өсуінен сөзсіз жоғары болады. Бұл кезең капитал салымдарында
жана құрылыс басым болатын өндірістің инфрақұрылымының қалыптасуымен
де байланысты.
Қор қайтарымы төмендеген жағдайда қор жинау нормасына сөзсіз,
күшейтілген жүк түседі. Қор жинау қорының қаржылары есебінен: біріншіден,
экономикалық өсуге қор қайтарымы төмендеуінің қолайсыз әсері жабылуы қажет;
екіншіден, қор жинау өндірістің одан әрі дамуының жалғыз механазмі болып
табылады. Демек, өсудің бұрынғы қарқынын сақтау үшін қор жинау мөлшеpi өсуі
тиіс (әйтпесе оның тұрақтылығы жағдайында экономикалық өсу қарқыны
төмендейді). Сондай-ақ, қоғамдық өнімнің өсу қарқынының бөлшекті
төмендеуімен қаітар жүретін қор жинау мөлшерінің бөлшекті артуы мүмкін.
Бірақ, белгілі бір кезеңде қор қайтарымының ұлғаюына қатысты өсу түрі
басым бола бастайды, сол сияқты оның қормен жарақтануының өсімімен
салыстырғанда, еңбек өнімділігінің өсуін айқындайтын әр түрлі басқа да
факторлар пайда болады, қондырғы құның оны өсуімен салыстырғанда
өнімділігінің тез өсуі, белсенді негізгі қорға қаржы салымының үлес
салмағының жоғарылауы өндірісті техникалық қайта жарақтандыру және жаңа
құрылысты қалпына келтірумен салыстырғанда тиімділік маңыздылығының артуы
және т.б.
Қор қайтарымының жоғарылауының салыстырмалы
тұрақты тенденциясының пайда болуы не экономиканың даму қарқынының
жеделдеуі не қор жинау мөлшерінің төмендеуі жағдайында өсудің бұрынғы
қарқынының сақталуын білдіреді.
Қор жинау теориясы саласында ресейлік, ғалым З.В.Соколинский қор
жинаудың үйлесімді мөлшерін анықтаудың өз әдістемесін ұсынды. Материялдық
өндірістегі бір жұмысшыға келетін ұлттық табыс өсімі үлеске бөлінеді
өндірістің техникалық деңгейінің жоғарылауы өндірісті ұйымдастыруды
жақсарту және жұмысшылардың біліктілігін жоғарылату, құрылымдық ілгері
басу, табиғи жағдайлар сияқты факторларға сәйкес. Бұл кезде қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсуін ғалым жұмысшылардың қормен жарақтануының қызметі
ретінде, ал қалғандары бір жұмысшыға шаққандағы тұтыну қорының артуының
салдары ретінде қарастырады. Ұлттық табыстағы тұтыну және қор жинаудың
оңтайлы үйлесіміне осылайша қормен жарақтандыру мен тұтыну қорының бірдей
тиімділігі жағдайында қол жеткізіледі.
Сонымен ресейлік ғалым, бір жағынан, қор жинаудың үйлесімді мөлшерін
таңдауға әсер ететін факторлар жүйесін жаңамен толықтырады (жұмысшылардың
біліктілігін жоғарылату, өндірісті ұйымдастыруды жақсарту, құрылымдық
ілгері басу, табиғи жағдайлар), ал екінші жағынан, адам капиталына
инвестиция теориясы саласында жаңа ғылыми бағытпен белгілі бір ортақ
көзқарасты көрсетеді. Бұл теория қор жинау қорының дәстүрлі шеңберін
кеңейтеді және оған жаңа элемент жұмыс күшін сапалы жетілдіруге салым
қосады.
Қор жинау қорын қалыптастыруда осы жағдайды тәжірибелік жүзеге
асыру мүмкіншілігі бірқатар әдістемелік мәселелермен байланысты. Мысалы қор
жинаудың жаңа қорының шеңберінде инвестициялық болып саналатын шығын
түрлерін анықтау, тұтыну және инвестиция арасындағы шеқараны, сонымен қатар
осы инвестицияның нәтижесін есептеу әдісін анықтау керек.
Сондықтан, мемлекетпен қор жинаудың үйлесімді мөлшерін
негіздеу міндеті тәжірибелік және ғылыми түрде күрделі болып
табылады. Оның шешімі нақты шешім қабылдау кезінде әртүрлі факторлардың
ықпалын есепке алатын кешенді жұмысты талап етеді. Ұлттық экономикаға
күрделі қаржы салымының жалпы деңгейі мен қоғамдық өнім өсімінің
жалпы қарқыны арасындағы тәуекелділік уақыт жағынан және әр
түрлі елдерде едәуір ауытқуларға бейімделген. Сондықтан,
инвестциялық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың жалпы
стратегиясының маңызды элементі ретінде қарастырылуы қажет.
Кенейтілген ұдайы өндірісті жүзеге асыруды реттеуде
мемлекеттің екінші міндеті оның инвестицияны несиелеуі мен
қаржыландыруына байланысты.
1.2 Инвестицияны тарту механизмінің факторлары мен қағидалары
Мемлекеттік жеке инвестицияға жанама ықпал етудің: салықтық, қаржылық,
несиелік, баға құру мен амортизациялық саясат; табиғи ресурстар мен жерді
қолдану шарты мен тәртібі; мемлекеттік норма мен стандарттың сақталуын
бақылау; меншік нысанын ұлттандыру мен жекешелендіру; инвестициялық жобаны
сараптауды әдістемелік қамтамасыз ету және ұйымдастыру секілді формалары
мен әдістері бар.
Инвестицияның тұлғасы бойынша мемлекеттік және жеке меншіктік болып
ерекшелінеді. Бұл төмендегі көрсетілген жіктелімдер бір-бірімен өзара
байланысты екендігін көрсетеді. Осы белгілері арқылы нақты инвестициялау
бағытын анықтау мүмкіндіктеріне ие бола аламыз.
Инвестициялық үрдісті қалыптастыруда мемлекетпен ықпал етілетн жоғарыда
ұсынылған негізгі құралдарға ретімен тоқталатын болсақ, жеке инвестор
белсенділігіне мемлекетпен жүргізілетін салық саясаты үлкен ықпал етеді.
Жеке инвестицияны ынталандыру мақсатында бір жағынан, салық салудың жалпы
деңгейін төмендету, екінші жағынан, инвестициялық салық жеңілдігін нақты
кеңейту қажет. Әлемдік тәжірибе экономиканы дамыту үшін 32-34 пайыздан
көтерілмейтін салық деңгейі үйлесімді болатындығын куәландырады.
Мемлекеттің салық саясаты жеке инвестицияны ынталандыру мен
жанама реттеу қызметі болып табылады. Ол кәсіпорынның өз меншікті көздері
есебінен өндіріс құралдарын кеңейтуді қаржыландыру мүмкіншілігін, яғни,
өзін-өзі қаржыландыру мүмкіншілігін анықтайды.
Жалпы өзін-өзі қаржыландыру ұғымы таза өзін-өзі қаржыландыру мен
амортизациялық аудармаға бөлінеді.
Таза өзін-өзі қаржыландыру бұл материалдық-техникалық базаны
дамытуға бағытталған кәсіпорын пайдасының бір бөлігі. Бұдан басқа, пайда
кәсіпорынды өзін-өзі қаржыландырудың көзі болғандықтан компанияны
дамытудың екі маңызды қызметін атқарады: күтілетін пайда инвестициялық
шешімді қабылдаудың негізгі және алынған пайда кәсіпорын қызметі
табысының өз шешімі болып табылады. Аталған пайданың бұл екі қызметі
бір-бірімен өте тығыз байланысты және инвестицияның тиімділігін бақылаудың
негізін құрайды.
Инвестиция тиімділігін бағалау ғылым және тәжірибелік көзқарас
тұрғысынан мәселе күрделі екендігін атап кету қажет. Көрсетілгег мәселе
сапалық пеп сандық аспектілердің болуымен сипатталады.
Мәселенің сапалық аспектісі инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы
кәсіпкерлердің алуан түрлі мотивациясына негізделеді және өз незегінде
инвестицияны бағалаудың көптеген көрсеткіштерінің болуын анықтайды.
Инвестициялық қызмет мотивтерінің жіктелімін келесі түрде беруге болады:
1 Кәсіпорынның тіршілік ету теориясы инвестициялау себебі ретінде
өндірістік-технологиялық базаны жаңартпай кәсіпорынның өндірістік
кызметінің одан әрі мүмкін еместігін алға тартады;
2. Инвестицияның акселерациялық теориясы инвестициялық шешім қабылдауда
шешуші жағдай деп өндірістік қуаттылықты ұлғайту қажеттілігін санайды;
З. Пайда себебіне негізделген теория;
4.Инвестиция мотивін жеке инетитуационалдық жағдаймен байланыстыратын
басқа да теория.
Пайданы инвестицияның ең басты дәлелі ретінде танитын теория
неокласеикалық деп аталады, яғни кәсіпкер өз шешімінде маржиналды талдау
дәісін қолданады, пайда нормасы мен пайыздық нормасына көңіл бөледі.
Фирма табысы шығындарының артқаның емес, пайда алуға талпынатын
болады.
Салымның соңғы бірлігіне келетін табыс нарықтағы табыстылық орташа
пайыз ставка мөлшерінен жоғарылағанша инвестициялау мақсатқа сәйкес болады.
Бұл көрсеткіш инвестициялық талдауда кеңінен қолданылады және инвестицияның
бірнеше варианты болғанда пайдалану да қолайлы.
Шектелген ресурс жағдайында инвестиция мен салым арасында әрқашан
өзгеріс бар. Барынша толық дисконтталған табыс критерийіне көбіне күрделі
қаржы салымын өтеудің ең кіші коэффициент критерийі қарама-қарсы қойылады.
Ол уақыт бойынша қайта есептеу нормасын көрсетеді, оны қолдану
дисконтталған пайда мен инвестицияны теңестіреді. Инвестициялық жобаны
қабылдауда аталған критерийлердің қолданылуы бірдей мәнге ие. Бірақ көлемі
бойынша әртүрлі инвестициялық жобаны дайындауда немесе олардың арасынан
таңдау қажеттігі болғанда бұл критерийлерді қолдану бірдей нәтиже бермейді.
Дисконттау операциясы инвестициялық шешімді таңдауда кеңінен
қолданылатындығына қарамастан, бұл құралды экономикалық бағалаудың белгілі
шарттылығын көрсету қажет.
Дисконттаудың есептік тәсілі үшін базалық мөлшер ретінде банктің
пайыздық есептік мөлшері пайдаланылады.
Бірақ бұл мөлшер жалпы инвестициялық белсенділік пен инвестицияланатын
нысанның болашақ құнын анықтайтын факторлардың бірі болып табылады.
Сурет 1- Инвестицияның жіктелуі
Бұдан басқа, пайыздың есептік молшер қозғалысы тек өндіріс саласы ғана
емес, сол сияқты қаржылық салада да үлкен өзгеріс әкеледі. Олай болса,
дисконттау әдісін қабылдаудың жеткілікті шарты деп атауға болады.
Осыған байланысты, дисконттау тәсілі белгілі бір шеңберде ғана ең
орнықты вариантты енгізу және әртүрлі мерзімдегі құрылысқа күрделі қаржы
салымын салуда бірқатар жақын вариантты таңдау үшін қолайлы.
Одан әрі дисконттау әдісі инвестициялық жобаны таңдауға мүмкіндік
береді. Демек, әсіресе егер мемлекеттік инвестиция туралы әңгіме болатын
болса, ол әлеуметтік және саяси пікірді, экономикадағы сандық және аймақтық
пропорциялармен байланысты; мүдделерді қоғамдық хал-ахуалдың өсуін және
шешім қабылдауға әсер ететін басқа да сандық емес факторларды есепке
алмайды Дисконттаудағы экономикалық операцияның аталған кемініліктері
басымды түрде теориялық талдаудың нәтижесі болып табылады. Бұл тұрғыда
дисконттау операциясы мен шаруашылық тәжірибеде негізгі капиталға
амортизация есептеу тәсілі арасында қатар жүргізу дұрыс болып табылады.
Дисконттау операциясының экономикалық мәні уақыт бойынша капитал
құнының қаншалықты өзгергенін елшеуде емес. Оның қызметі аталған капитал
салымының табыстылығын капитал нарығында қалыптасқан орташа салым
табыстылығымен салыстырмалы талдау жүргізуден тұрады. Дисконттау
алғашкысының соңғысымен салыстырғанда не артта қалуын, не озуын немесе
теңдігін белгілейді, сондай-ақ қолда бар тепе-теңдіқті санмен бағалайды.
Артта қалу түрінде теңсіздік болған кезде инвестор табыстылықтан басқаның
барлығына көңіл аударады.
Келешек ұзақ мерзім салымды экономикалық бағалау мәселесінің тағы бір
жағына тоқталайық. Инвестициялық қызметті жүзеге асырудың жоғарыда
келтірілген мотивтерінің жіктелімінде пайда aлy бірінші орында емес.
Шындығында, ағымдағы ғасырдың екінші жартысында көптеген шетелдің
ізденушілерінің еңбегінде ресурстарды бөлу критерийі мен инвестициялық
шешімді қабылдау негізі ретінде пайда маңыздылығының едәуір төмендегені
айқындалады. Бұл экономикалық шындыққа сәйкес келеді: қазіргі кезде шешім
қабылдаудың қаржылық критерийлерінен пайданы жоғарылату міндеті екінші
жоспарға ысырылған (оған мынадай көрсеткіштерді айтуға болады: күрделі
қаржы салымын өтеу мерзімі және жыл сайынғы амортизациялық аударым колемі)
басқа да критерийлер бар.
Осылайша, инвестиция қызметінің мотивация жүйесінде болып жатқан
өзгерістерге қарамастан, пайда инвестициялық үрдіс бағытын және мөлшерін
анықтайтын маңызды критерий болып табылады.
Сапалық аспектімен қатар инвестиция тиімділігін бағалау мәселесінде
сандық аспекті де маңызды орынды алады. Бір жағынан, инвестицияны
экономикалық бағалаудың кеңінен таралған құралы болып табылатын дисконттау
базасын таңдаудың күрделілігімен сипатталады. Басқа жағынан мәселе қонымды,
демек инвестор үшін ұсынылатын инвестициялық шешімді таңдау критерийлерінің
мәнін таңдаудан тұрады.
Экономиканың нарықтық үлгісінде шығынды үнемдеуден басқа қор жинаудың
басқа көзі жоқ. Мұндай үнемдеу өнімді дайындау технологиясы мен ндірістің
тиімді құралын қолдануға қаржыландырылатын және жүзеге асырылатын
инвестициялық жобаны бағыттау нәтижесінде алынады.
Сонымен, инвестициялық белсенділікті ынталандыру мақсатында мемлекет
тарапынан кәсіпорын пайдасын абсолютті мөлшер ретінде, сол сияқты
шаруашылық қызметтің салыстырмалы параметрлері түрінде реттеудің
маңыздылығы өте зор. Біріншіден, пайда кәсіпорынды өзін-өзі қаржыландырудың
маңызды көзі болып табылады, екіншіден, күтілетін пайда инвестициялық
шешімді қабылдаудың негізі, ал үшіншіден, паида инвестициялық жобаның
экономикалық тиімділігін өлшеуші орталық көрсеткштің бірі болып
табылады.
Өзін-өзі қаржыландырудың басқа көзі кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтерінің амортизациясы болып табылады. Демек, инвестициялық
белсенділікті реттеудің маңызды құралы мемлекетпен жүргізілетін
амортизациялық саясат болып табылады. Бұл кезде оның тиімділігі ең алдымен
қазіргі амортизациялық норманы негіздеуде, нақты экономикалық үрдістерді
есепке алу дәрежесімен анықталады.
Амортизация - бұл негізгі қапиталдың оның қызмет жасау кезеңіндегі құны
бойынша бірте-бірте орнын толтыру үрдісі. Нарықтық экономика жағдайындағы
амортизацияның саясат салық саясатымен тығыз байланысты, жай және ұлғаймалы
ұдайы өндірісті жүзеге асыруда кәсіпорындар үшін қаржы мүмкіншілігімен
ынталандыруды мақсат етеді.
Сондықтан ұлғаймалы ұдайы өндірісті жүзеге асыруды мемлекет тарапынан
реттеуде амортизациялық саясаттың қандай қатысы бар деген заңды сұрақ
туындайды.
Осылайша ұлғаймалы ұдайы өндірісті қалыптастыру және қолданудың
теориясы мен тәжірибесінің келіспеушілігі ұғымдарды белгілі бір шатасуға
әкеледі. Бұл шатасу - материалдық емес активтер деген атқа ие ұзақ мерзімді
ұдайы өндірілетін активтің жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты күшейе
түскендігін атап кету қажет. Өндірістік үрдісте оларды пайдалану тәртібі
мен кәсіпорын шығынына жатқызу жолымен оның құнын өтеу сызбасы негізгі
құралға қатысты үрдістермен өте ұқсас.
Амортизацияны кәсіпорын инвестициясының көзі ретінде қарауды заңды
ететін қосымша жағдай бар. Амортизациялық аударымдар ұзақ
мерзімді активтердің қызмет ету мерзімі ішінде олардың
алғашқы құнына теңестірілмейді. Орнын толтыру бағасы құрал-жабдықты
сатып алу бағасынан жоғары болуы мүмкін, яғни амортизациялық аударымды
сатып алу бағасы базасында емес, алмастыру бағасы негізінде немесе
қалпына келтіру құны негізінде есептеу керек.
Амортизацияны есептеу базасына қатысты жоғарыда көрсетілген пікір
Франциямын шаруашылық тәжірибесінде кәсіпорынмен жүргізілген баланеты қайта
бағалау формасында жүзеге асыру мүмкіншілігін алғанын атап кету қажет.
Мұндай қайта бағалау амортизациялық аударымды ұлғайту мақсатында
жүргізілді, ал бұл өз кезегінде салық салынатын пайда үлесін қысқартады.
Сонымен, кәсіпорының инвестициялық қызметі бойынша есеп беру мен есептеуді
тәжірибелік ұйымдастыру, сондай-ақ амортизацияны есептеу базасындағы
қағидалы өзгерістер ғылыми-техникалық прогресе факторының іс-әрекеті
нәтижесінде ұзақ мерзімді активтер амортизациясы жүзеге асырудың маңызды
меншік көзі болып табылады. Сондықтан мемлекетпен белгіленген
амортизациялық саясат қағидалары инвестициялық белсенділікті реттеудің
факторы болып табылады.
Нарықтық экономикада негізті капитал амортизациясына қатысты екі
концепция бар: экономикалық және салықтық. Экономикалық концепцияда
амортизация ұдайы өндіріс жағдайында оның накты тұруын (рухани және іс
жүзінде) көрсететін экономикалық негізделген норма бойынша негізгі капитал
құнын шығару ретінде қарастырылады. Бұл ағымдағы өндіріс шығынын, оның
рентабельділігін, басқа да өндірістің тиімділік көрсеткіштерін анықтау үшін
қажет. Салық концепциясында амортизация-бұл экономикалық
негізделгеннен жоғары (төмен) болуы мүмкін, салықтың нормалардан шығатын
негізгі капитал құнын шегеру. Мұндай жағдайда ол белгілі уақыт кезеңінде
активтердің аванеталған құнын бөлу құралы және осы құнды қайтаруды тездету
құралы ретінде жүреді. Сонымен бірге салық салынатын пайда мөлшерін анықтау
үшін қолданыдады.
Негізгі капиталдың нақты пайдалы қызмет ету мерзімі жүргізуші
шаруашылық тұлғалардың өз бетімен қарастырылады. Амортизация нормасы
негізгі капитал тобы үшін анықталады. Негізгі капиталдың активті бөлігі
бойынша бұл норманы есептеу үшін тіксызықты әдістен басқа олардың
құнының көп бөлігін қызмет ету мерзімінің бірінші жартысына шегеруге
мүмкіндік беретін сызықтық емес тәсілдер қолданылады.
Амортизацияны есептеудің сызықты емес тәсілі сызықтық тәсілмен
салыстырғанда еңбек құралының физикалық және моральдық тозу сипатын дәл
көрсетеді.
Нарық экономикасында негізгі құралды жаппай жаңарту үшін тимді ынта
жеделдетілген амортизация құралы болып табылады.
Жеделдетілген амортизация келесідей арналар бойынша инвестицияға ықпал
етеді:
а) негізгі капиталдың алғашқы пайдалану кезеңінде
амортизациялық
аударымдардың сомасын жалпы ұлғайтады;
б) негізгі капитал айналымын тездетеді және сәйкесінше ұзақ
мерзімді
салымның тәуекел дәрежесін төмендетеді;
в) кәсіпорынды инвестициялаудың меншікті ресурстарын ұлғайта
отырып, банктік пайыз ңормасын төмендетеді
г) ескі құрал-жабдықты жою бойынша психологиялық тосқауылдарды
жеңуді қамтамасыз етеді;
д) жеделдетілген амортизация негізгі қордың моральдық
тозуынан
кәсіпорынның жоғалтуын төмендетеді.
Осылайша, жеделдетілген амортизация инвестициялық қызметті тиімді
ынталандыру құралы ретінде мемлекетпен белсенді түрде қолданылуы тиіс.
Инвестициялаудың экономикалық ынтасы ретінде жеделдетілген амортизация
екі тәсілмен жүзеге асырыла алады. Бірінші тәсіл бойынша нормативті қызмет
ету мерзімі қысқарады және сәйкесінше амортизация нормасы ұлғаяды.
Жеделдетілген тәсілмен есептелген амортизация кәсіпорындармен физикалық
және моральдық ескірген техникаларды жаңа өнімдірек түрлеріне ауыстыру үшін
дербес қолданылады. Қондырғыны жаңартуды ынталандыру үшін шағын
кәсіпорындарға оны пайдаланудың алғашқы жылында қызмет ету мерзімі 3 жылдан
асатын белсенді қорлардың бастапқы құнының 50%-ке дейін қосымша
амортизациялық аударым ретінде өнімнің өзіндік құнына шегеруге рұқсат
етіледі.
Екінші тәсілдің мәні мемлекетпен белгілеген негізгі
капиталдың нормативті қызмет ету мерзімін қысқартпай жекелеген шаруашылық
жүргізуші тұлғаларға бірнеше жыл ағымында амортизациялық аударымды
жоғары мөлшерде, бірақ кезекті жылдары төмендетумен жүргізуге рұқсат
етіледі.
Жеделдетілген амортизация инновациялық белсенді кәсіпорындарға өнімінің
жаңа түрлерін шығаруға өтуде жаңа қондырғыштар сатып алу үшін қаржы
ресурстарына ие болатындай аталған еңбек құралы құнының үлкен бөлігін
жылдам өтеуге мүмкіндік береді. Жеделдетілген амортизацияға тозған
қондырғыны толығымен ауыстыратын сатып алынған ескі қондырғы да
жатқызылады.
Алайда амортизация қандай тәсілмен есептелмесін (сызықтық немесе
жеделдетілген) кәсіпорынның амортизациялық қорында жинақталған қаржы сомасы
негізгі қорлардың тек жай ұдайы өндірісін қамтамасыз ете алады.
Меншікті құралдар барлық инвестициялық жобалардың негізі болып
табылады. Меншікті қаржы ресурстары өзін-өзі қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Дамыған елдерде олардың үлесіне барлық инвестицияның 70%-не дейін
келеді. Амортизациялық аударымдардың үлесі кәсіпорынның жинақтарында
50%-тен кем құрамауы тиіс.
Пайда инвестицияны қаржыландыру көлемінің ұлғаюының маңызды көзі болып
табылады. Амортизациялық аударымдардан айырмашылығы пайда ұлғаймалы ұдайы
өндірістін қажеттіліктерін жобалай отырып, экономикаға қосымша қаржы ағынын
қалыптастырады. Ол кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қорытынды нәтижесін
көрсетеді және әртүрліше жіктеледі. Пайда мен инвестицияның өзара ықпал
етуінің екі жақты сипатына көңіл бөлу маңызды. Бip жағынан, пайда маңызды
инвестициялық ресурс болып табылады, екінші жағынан, оның ұлғаюы өндірістің
өзіндік құнының төмендеуімен, өнім сапасының артуымен және өндіріс
көлемінің өсуімен байланысты.
Экономикалық жүйеде инвестиция тартудың маңызды факторы жинақ мөлшері
болып табылады (жинақ қаржы - бұл тұрғындармен, сондай-ақ кәсіпорынмен
тұтыну мақсатына бағытталмаған табысының бір бөлігі). Екінші дүниежүзілік
соғысқа дейін инвестициялық белсенділігінің орталық факторы ретінде ең
бірінші болып польшалық ғалым М. Калецкий айқын көрсетті. Ол:
Инвестициялық шешім капиталдың ішкі қор жинауымен, яғни компанияның жалпы
жиынтық қаржысымен тығыз байланысты. Осы жинақ тек қана инвестициялау емес,
сонымен бірге қарыз капиталы нарығында қосымша ресурстарды тарту
тенденциясы пайда болады. Жалпы жинақ қажы меншікті және қарыз құралдары
арасындағы қатынасты қалыпты деңгейде сақтай отырып, инвестициялық жобаны
қаржыландыру мүмкіндігінің шеқарасын кеңейтеді.
Қолайлы инвестициялық климаттың қалыптасуымен жоғарылайтын
инвестицияның тартылған бюджеттен тыс көздері меншікті құралдардан кейін
маңызды орын алады. Алайда қазіргі олардың ауыл шаруащылығы
үлес
салмағы едәуір емес. Банктік несиелеу, лизинг және бағалы қағаздар мисеиясы
сияқты инвестиция тартудың бюджетті
ына бағытталмаған табысының бір бөлігі). Екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін инвестициялық белсенділігінің орталық факторы ретінде ең бірінші
болып польшалық ғалым М. Калецкий айқын көрсетті. Ол: Инвестициялық шешім
капиталдың ішкі қор жинауымен, яғни компанияның жалпы жиынтық қаржысымен
тығыз байланысты. Осы жинақ тек қана инвестициялау емес, сонымен бірге
қарыз капиталы нарығында қосымша ресурстарды тарту тенденциясы пайда
болады. Жалпы жинақ қажы меншікті және қарыз құралдары арасындағы қатынасты
қалыпты деңгейде сақтай отырып, инвестициялық жобаны қаржыландыру
мүмкіндігінің шеқарасын кеңейтеді.
Қолайлы инвестициялық климаттың қалыптасуымен жоғарылайтын
инвестицияның тартылған бюджеттен тыс көздері меншікті құралдардан кейін
маңызды орын алады. Алайда қазіргі олардың ауыл шаруащылығы
үлес
салмағы едәуір емес. Банктік несиелеу, лизинг және бағалы қағаздар мисеиясы
сияқты инвестиция тартудың бюджеттік емec көздеріне ерекше көңіл бөлген
жөн. Қазіргі уақытқа дейін карыз құралдарының жоғары
құңынан
иивестициялық үрдіске банктердің қатысуы қысқа мерзімді несиелерді
қаржыландырумен шектеліп келді. Өзінің салалық ерекшеліктеріне қарай ауыл
шаруашылық өндірісі тұрақты экономика жағдайында да қарыз құралдарына
жүгінбей, қалыпты қызмет ете алмайды. Банктік несие ауыл шаруашылық
өндірісі үшін әзірге қымбат және банктердің өздері де ең алдымен тиімді
меншік иесінің, несие комитетіне негізделген инвестициялық қатынастарды
жасау үшін қажетті біліктіліктің жоқтығынан ауыл шаруашылық
тауар
өндірушілерін несиелеуге келісімін бермей отыр
Инвестициялық нарықтың ауқымды потенциалы банктерді инвестициялық
жобаларды қаржыландырудың салыстырмалы жаңа формаларын игеруге
ынталандырады. Жобаны жүзеге асыру (несиені қайтару) сәтіне дейін банктің
меншігінде қаржыландырылатын мүлік пен қондырғыны сақтау қарыз құралын
қайтармау мен жобаның жүзеге аспауының қаупі төмендетуді қамтамасыз етеді,
Мұндай тәжірибе инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігінің шешуші
шарты ретінде тәуекелді кәсіби басқару қажеттілігін мойындауға мүмкіндік
береді.
Экономикалық теория жинақтау тәсілі мен инвестициялау тәсілі қарыз
пайызы мөлшерінің арқасында теңестірілетіндігін қорытындылады. Пайыз
мөлшерінің жоғарылауы жиңақтауға деген мотивацияны күшейтеді және бір
мезгілде иивестицияны шектейді. Пайыз мөлшерінің төмендеуі қарама-қарсы
қозғалысты туғызады.
Инвестициялық қызмет үшін қолайлы жағдай - бұл сабырлы инфляция және
қолданылатын капитал үшін пайыз деңгейінің төмендігі жағдайында
қалыптасатындығы сөзсіз. Бірақ, инвестициялық белсенділікті арттыру факторы
ретінде пайыз ставкасын төмендетудің өз объективті шектеулері болады.
Мұндай көзқарасты мысалы Кейнс ұстады. Пайыз мөлшерінің төмендеуімен
несиеге қол жеткізу кеңейеді және инвестициялық мүмкіндіктер артады. Бірақ
бұл төмендеудің белгілі бір кезеңінде өтімділік сияқты нысанға салым
қасиеті басымды болған жағдайымен қалыптасуы мүмкін. Бұл факторлар
инвестициялық қызметтің өріс алуына кері ықпал етеді.
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттың қазіргі
жағдайын талдау
2.1 Кәсіпорындардың қазіргі жағдайын және инвестициялық қызметін талдау
Қазақстандағы ең ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың мониторингі келесі
нәтижелерді беріп отыр. Яғни, мұнай-газ өндіретін кәсіпорындардың өнімінің
республика бойынша өндірілетін өнім көлеміндегі үлесі жоғары
екендігін көрсетеді. Мысалы, оларға "Харрикейн Кумколь
Мунай"АК, "Турғай- Петролеум" АҚ, Мангистаумунайгаз АҚ,
"Тенгизшевройл" ЖШС, "Узеньмунайгаз" АҚ, "Бұрғышы" ЖШС,
"Казгермұнай" ЖШС БК, "Қаражанбасмұнай"АҚ, "АНПЗ" АҚ, "ШНОС" АҚ,
"Павлодарский нефтехимический завод" АҚ жатқызуға болады. Мұнай мен газды
өңдеуші кәсіпорындардың толық қуатпен жұмыс істеуі әлі де төмен
екендігін Б қосымшадан көруге болады Б қосымшасы
"Испат-Кармет" АҚ "СЕГПО" АҚ, "Қорпорация Казахмыс" АҚ, "Конфеты
Қарағанды" АҚ, "Қарағанды нан" ААҚ секілді бірқатар кәсіпорындар өрлеу
үстінде. "Мырзакент" АҚ, "Мақтаарал" АҚ, "Ақ-алтын" АҚ, "ШНОС" АҚ. "AES
Экибастуз" ЖШС, "Алюминий Казахстата'' АҚ, "Казгермунай" ЖШС БК
кәсіпорындарының өнім көлемі 2003 жылы алдыңғы жылдармен салыстырғанда
төмендеген.
Кен өндіру өнеркәсібіне қарасты "Узеньмунайгаз" АҚ-дағы негізгі
капиталды пайдалану көрсеткіштерін талдау барысында 2004-2006 жылдар
аралығында негізгі капиталдың бастапқы мен қалдық құны артып отырған.
Аяқталмаған құрылысқа жұмсалған қаржылар да көбейген. Солай бола тұрғанмен,
негізгі капиталдың тозу коэффициенті. 2006 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 4
есеге көбейген. Оны 1 кестеден байкауға болады.
№ Көрсеткіштер 2004 2005 2006
1 Негізгі капиталдың бастапқы құны 102902059 118465749 130728167
2 Негізгі капиталдыңт амортизациясы 245617 5759355 10443586
3 Негізгі капиталдың қалдық құны 100450442 112706394 120284581
4 Аяқталмаған құрылыс 7677 9429 16943
Инвестициялар:
Төл кәсіпорындарға инвестициялар - 417 -
Тәуелді ұйымдарға инвестициялар 0,96 0,85 0,82
5 Баланс валютасындағы негізгі құралдардың
үлесі, % 0,02 0,04 0,08
6 Тозу коэффициенті, % 0,41 0,52 0,64
7 Негізгі құралдардың жаңару коэффициенті 20300451 27897761 28206600
8 Машиналар мен жабдықтардың бастапқы
құны, мың теңге 0,89 0,24 0,22
9 Негізгі құралдардың белсенді бөлігінің 0,68 0,71 0,73
ұлесі, %
Инвестициялардың төл кәсіпорындарға жұмсалуы осы жылдар аралығында 22
есе артқан. Негізгі құралдардың жаңаруы 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда
23%- ға артқан. Мұнай мен газ өндіруге тікелей қатысы бар машиналар мен
жабдықтардың негізгі капиталдың бастапқы құнындағы үлесі талдау жүргізген
жылдар аралығында артып отырған. Мұның басты себебіне кен өндіру
өнеркәсібіне тартылған инвестиция көлемінің өсіп отырғанымен тікелей
байланысты деп айтуға болады.
Келесі қарастыратын өнеркәсіп саласын алатын болсақ, халық тұтынатын
тауар өндіретін бәсекелік нарықта үлесі төмен салалардың бірі болып
саналатын тоқыма және тігін өнеркәсібі кәсіпорындарының қаржы-экономикалық
көрсеткіштерін талдау жүргізгенде орташа айлық еңбек ақының өте төмен
екендігін жалпы өнеркәсіп бойынша негізгі капиталға инвестицияның жалпы
көлеміндегі үлес салмағы тоқыма бұйымдарын шығаруға 0,1-% болса киім-кешек
өндірісі бойынша нөлдік шаманы көрсететінің алдағы тараудағы кесте
мәліметтерінде беріп өттік. Тоқыма және тігін өнеркәсібінің жалпы.
өнеркәсіп өндіретін өнім көлеміндегі үлес салмағы. 2000 жылы- 2,0%, 2001
жылы 2,0%, 2002-жылы-1,7%, 2003 жылы-1,3%, 2004 жылы -1% құраған. Мұндай
өте аз мөлшерде өнім өндіру совет заманында болмаған.
Соған орай, осы саланың қаржы көрсеткіштері өте төмен деңгейге түсіп,
оның кәсіпорындарының ахуады нарық жағдайында нашарлап кетті В, Г
қосымшалары.
Жоғарыдағы кестеде "Алматы кілем" АҚ, "Алматы мақта-мата комбинаты" АҚ,
"Қазақстан Текстилайн" ӨКФ ЖШС кәсіпорындарының бәрі де қаржы жағынан
тәуелсіз жұмыс істеуге талпыныс жасап отырғанын байқауға болады. Солай бола
тұрғанымен кредиторлық қарыздар алу арқылы өнеркәсіптік кәсіпорынның өз
бетінше жұмыс істеуге бет бұрғанын байқаймыз. Әрине біз талдау жүргізген үш
кәсіпорында елімізге белгілі болған алпауыт кәсіпорындардың жұрнағы ғана.
Қазіргі кезде жаңа техиологияға сай бәсеке қабілеті жоғары өнім өндіруге
мүмкіндігі болғанымен, оған жұмсалатын қаржының шектеулілігінен сыртқы
нарыққа шығу мүмкіндігінен айырып отыр.
Қосымша мәліметтерінен "Узеньмұнайгаз" АҚ-мен салыстырғанда негізгі
капиталдың тозу коэффициенті "Алматы кілем" АҚ -да 44-45%, "АММК ТК" АҚ-
да 58,9- 63,1%, "Қазақстаң Текстилайн" ӨКП ЖШС-те 6,9-28,7%
аралығында болып отыр. Негізгі капиталдың' тозуының алдыңғы
екі кәсіпорында жоғары болуы бұрынғы совет дәуірінен қалған кәсіпорын
негізінде жұмыс істеп келе жатқан кәсіпорындарды жаңарту қаржыларының
аздығы болса, ал соңғысы жаңадан құрылған кәсіпорын болғандықтан онын құрал-
жабдығы, техникасы мен машиналары жаңадан сатылып алынған. Сондықтан да
"Қазақстан Текстилайн" ӨКФ ЖШС -те өндіріс қуатын пайдалану 2002-2004
жылдар аралығында (70%, 65%, 60%) едәуір жақсы болған. Ал, калған екі
кәсіпорында "Алматы" кілем" АҚ-да - 13-16% аралығында болса, "АММҚ
ТК"АҚ-да22-24%-дай болған. Осыған байланысты тоқыма және тігін өнімдері
бойынша импортқа тәуелділік басым болып отыр.
Индустрияландыру үрдістерін жүргізу тек мемлекет тарапынан көрсетілетін
қолдау шараларына тірелетіні белгілі. Инновациялық өнім өндіру үшін жаңа
техника, технология, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, оның нәтижелерін
өндіріске енгізу, ҒЗТКЖ-ды ынталандыру іс-шаралары. аталған кәсіпорындардың
өз каржыларымен жүргізуге болмайтыны анық. Сондықтан да тоқыма және тігін
өнеркәсібі кәсіпорындарының инвестициялық-инновациялық әлуетін көтеру
міндеті мемлекет тарапынан шешілуі тиіс.
Отандық өңдеу-өнеркәсібінің ішіндегі әлеуметтік, қоғамдық және
тұтынушылық мәні зор өнеркәсіп саласына тамақ өнеркәсібі жататыны белгілі.
Салалар бойынша негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың құрылымында
тамақ өнімдерін өндіру, сусындар және темекіні қоса алғандағы үлесі 2000
жылы -3,0% 200І жылы- 3,3%, 2002 жылы - 3,9%, 2003 жылы -3,6%, 2004-жылы
-3,8% құраған. Бұл салаға да жұмсалған инвестиция көлемі өте төмен деп
айтуға болады.
Тамақ өнімдерін өндіру саласының нарықта ерекше орны бар. "Рахат" АҚ,
№2 "Алматы сыра зауыты" АҚ- кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметі
нәтижелерін талдау барысында 2004-2006 жылдар аралығыңда едәуір оң нәтижеге
жеткенін анықтадық. Дайын өнімді сатудан түскен табыс "Рахат'" АҚ-да 2004
жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда -25%-ға, №2 "Алматы сыра зауытында"- 3,9%-
ға, жалпы табыстары -45% және 2,6% -ға, таза табыстары -88,9% және 1,7%-ға
өскен. 1 жұмысшының орташа айлық еңбек ақысы—31635 теңгені құраған. Жалпы
бұл саланың киім-кешек өндіретін саладан бір шама алда болуы өнімдерінің
сапасының жоғарылығы және бәсекеге қабілеттігімен түсіндіріледі.
"Рахат" АҚ-ның қаржы тұрақтылық, көрсеткіштерінің ішінде қаржы
тәуелсіздік коэффициенті 2003 жылы-0,7, 2004 жылы - 0,6 болған. Демек.
кәсіпорынның өз қаржыларының индустриялық-инновациялық іс-шараларды
жүргізуге мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді. Соның нәтижесінде негізгі
капиталдың тозу коэффициенті 2004 жылы - 74% болса, 2005жылы - 42% дейін
төмендеген. Табыстылықты салыстырсақ, 2003 жылды алдыңғы жылмен
салыстырғанда меншік капиталының таза табыстылығы - 28,6%-ға, сатудың
экономикалық табыстылығы - 13,3%-ға, сатылған өнім табыстылығы - 33,8% -ға
дейін көтерілген.
Тамақ өнеркәсібінің құрылымында өзіндік орны бар - "Рахат" АҚ -дағы
кондитерлік өнімдерді өндіру мен сату көлемі бойынша болжау жүргізу
нәтижесін төменде келтіріп отырмыз. 2005-2007-жылдарға өнім өндіру, өткізу
көлемін болжауда, нарық сыйымдылығын анықтау және тамақ өнімдерін өндіру
саласындағы АҚ "Рахаттың" үлесін анықтау үшін маркетингтік, эксперттік-
конъюнктуралық зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігін анықтадық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Тарау. Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық
негіздері
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні, оның теориялық негіздері мен
механизмдері
1.2. Инвестицияны тарту механизмінің факторы мен қағидалары
ІІ Тарау. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттың қазіргі
жағдайын талдау
2.1. Қазақстан кәсіпорынның инвестициялық инновациялық жағдайын талдау
2.2. Өңдеу өнеркәсіпті индустриалды инновациялық даму бағдарламасын
жасау
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасында инвестициялық саясаттың даму
бағыттары
3.1.Инвестиция және инновациялық әлеуетті көтеру
3.2. Техника-технологиялық базаны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстанның
инвестициялық саясаты тұрақты экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттілікті
арттырудың негізгі жолы болып табылады. Қазіргі таңда халық шаруашылығын
реформалаудағы маңызды міндеттердің бірі инвестициялық қызметтің
белсенділігі және экономиканы сауықтыру мен дағдарыстан шығу талаптарға
жауап бере алатын оның жаңа механизмдерін жасау болып табылады.
Нарықтың экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, экономикада
инвестицияның саясатты қалыптастыруды әлемдік технологияларда және
менеджмент пен маркетингін озық әдістерін қолдануға негізделген. Оның
механизмдерін қалыптастыруды ең тиімді инвестициялық жобаларды нарықтық
механизмдер арқылы дайындау ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан өзекті мәселе
болып табылады.
Экономиканың өсуі инвестициялық қызметтің белсенділігіне байланысты.
Сондықтан, қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарында экономика
саласының алдында тұрған негізгі мақсаты құрылымдық және инвестициялық
саясат жүйелерінің барлығына қайта қаралуын талап етеді.
Бірақ өз кезегінде инвестициялық саясат, ұдайы өндірістегі қаржылық
және материалдық активтер дәрежесі оның инвестициялық тартымдылығын
анықтайтын факторы негізінде еліміздің экономикалық жағдайына байланысты
болып келеді, яғни бұл инвестициялардың нарықта инвестициялық стратегияны
дайындауды есепке алу факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатқа үлкен мән беруде.
Сол себептен, экономикаға инвестицияны тартуды ынталандыруда отандық
өндірістердің тауарларын нарыққа шығару мәселелерін шешу мен тиімділігін
арттыру мақсатында механизмдер дайындау керек.
ҚР экономикасының дамуына инвестициялық саясаттың қазіргі жағдайын
бағалау мен тиімді жұмыс істеудің экономикалық механизмдерін айқындап және
зерттеу тақырыбын таңдауға негіз қалайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты.
ҚР аймағында инвестициялық саясаттың экономикалық механизмі мен
тиімді қызмет етуінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан негізін анықтау
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Осы дипломдық жұмыстың мақсатына
сәйкес зерттеудің келесідей міндеттері анықталады.
Нарықтық жағдайда инвестициялық саясаттың қалыптастыру түсінігі:
- Нарықтық экономикаға инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесін және
оны Қазақстан экономикасына пайдалану мүмкіндіктерін талдау.
- Экономикаға инвестиция тартудың мақсаттылығын негіздеу.
- ҚР инвестиция тартуды ынталандыру механизмдерін келешекте жетілдіру
жолдарын қарастыру
- Индустриалды-инновациялық дамытудың мемлекеттік реттеудің өзекті
мәселелері.
Диплом жұмыс Кіріспеден, 3 тараудан, Қорытындыдан, 11 кестеден, 4
суреттен тұрады.
І Тарау Нарықтық экономика жағдайында инвестициялардың теориялық негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні, оның теориялық негіздері мен
механизмдері
Нарықтық экономиканың дамуы шаруашылық тұлғалардан, біріншіден
оның бәсеке қабілеттілігін ұлғайту, екіншіден, өзгермелі экономика
жағдайында
оның қызмет жасауындағы тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етеді. Жалпы
қоғамның және жеке шаруашылық тұлғалардың дамуы ұлттық табыс өсімін
қамтамасыз етуде ұдайы өндірістің материалдық құндылықтарына негізделеді.
Осы өсімді қамтамасыз ететін құралдардың бірі инвестициялық қызмет болып
табылады.
Ивестициялар - бұл ақшалай құралдар, мақсатты банк салымдары,
пайлар, акциялар және басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
құрал-жабдықтар, лицензиялар, сол сияқты кәсіпкерлік қызмет нысанына
салынатын несиелер, кез келген мүлік құқығы, интеллектуалды құндылықтар
және тағы да басқа пайда алу мақсатындағы қызмет түрлері.
Инвестиция қызметіндегі нысан барлық салалар мен халық шаруашылығы
салалары бойынша қайта құралған қорлар және айналым құралдары, құнды
қағаздар, мақсатты қаржы салымдары, ғылыми-техникалық өнімдер, сол сияқты
мүлік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы болып табылады.
Инвестициялық қызмет инвестиция нарығында жүзеге асырылады, ол өз
кезегінде ұдайы өндірістің негізгі қорына күрделі қаржы салымын,
қозғалмайтын нарықты, құнды қағаздар нарығын, интеллектуалдық құқық және
меншік нарығын, инвестициялық жоба нарығын қамтитын жеке бөліктерден
тұрады.
Инвестиция нарығының жағдайы және оның бөлігі сұраныс, баға, бәсеке
сияқты көрсеткіштермен сипатталады. Көбісі өз бөліктерінде инвестиция
нарығының қалыптасу кезеңінде болғандықтан, жоғарыдағы көрсеткіштер
әрдайым, өзгеріп отырады.
Инвестиция нарығында нарық коьюнктурасын зерттеу әсіресе,
инвесторлар үшін маңызды. Бұл тәуекелділік себебінен келген төмен
табыс немесе инвестицияланатын капиталдың жоғалуына байланысты
болады. Барлық нарықтағы сияқты, инвестициялық нарық бөлігі дамудың
төрт негізгі сатысымен коньюнктуралық көтерілу, коньюнктуралық
тойтарыс, тұрақтылық кезеңі, коньюнктуралық құлдыраумен сипатталады.
Барлық нарықтар үшін инвестициялық нарық құрамының сатылары бірдей емес
(кесте 1)
Кәсіпорын инвестиция нарығының коньюнктурасын зерттеу үшін оның
мониторинг жүйесін құру керек. Әлемдік тәжірибеде инвестиция нарығында
жұмыс істеу жүйесі дамыған, әрдайым инвестицияланатын нысанның рейтингісі
жарияланып отырады. Біздің елде бұл тәжірибе енді ғана даму үстінде.
Инвестициялық нарықта макроэкономикалық зерттеу елдің инвестициялық
ахуалын бағалауға бағытталған және келесідей болжамды зерттейді.
- жалпы ішкі өнім серпінін, ұлттық табыс және өнеркәсіп өнімінің
өндірістік көлемі;
ұлттық табысты бөлу серпіні (қор жинау және тұтыну);
жекешелендіру үрдісін дамыту;
инвестициялық қызметті заңды түрде зерттеу;
жеке иивестиция нарығын, оның ішінде, қор және ақшалай.
Кесте 1 - Инвестициялық рынокты зерттеу
Инвестициялық нарық коньюнктурасын зерттеу
1. Инвестициялық нарықты дамыту бағытында макроэкономикалық көрсеткіштерді
болжамдау және бағалау
2.Экономика салаларына инвестицияны тартуды болжамдау және бағалау
3.Аймаққа инвестициялық тартуды болжамдау және бағалау
4.Жеке инвестициялық жобаға, инвестицияның нарық бөлігіне инвестицияны
тартуды бағалау
5.Кәсіпорынның инвестициялық қызметінде стратегияны дайындау
6.Нақты күрделі қаржы салымы, қаржылық және инновациялық инвестициясын
қамтитын кәсіпорынның тиімді инвестициялық портфелін қалыптастыру
7.Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару (оның ішінде инвестиция
диверсификациясы, капиталды реинвестициялау және басқа да)
Экономиканың жеке салаларына инвестицияны тартуды зерттеу осы
салаларға деген өнім қажеттілігі келешегін, серпінін және коньюнктурасын
зерттеумен сипатталады. Кәсіпорынның әрбір өнім түрі белгілі тіршілік
циклінен, оның ішінде туылуы, өсім, кеңейту және құлдыраудан өтеді.
Қоғамның қажеттілігі жеке салаларды дамытуды анықтайды, яғни олар отын-
энергетикалық кешен, машина құрылысы, көлік, құрылыс және ауыл
шаруашылығы.
Салаларға инвестицияны тартуды бағалаудың негізгі көрсеткіштері ретінде
екі вариантпен есептеуде қолданатын активтердің табыстылық деңгейі
қолданылады:
- қолданылатын активтердің жалпы сомасына жататын өнімді өткізуден
түсетін пайда (тауар, қызмет түрлері);
- қолданылатын активтердің жалпы сомасына жататын баланс пайдасы.
Салалар бойынша инвестицияны тарту барысында талдау жасау осы
көрсеткіштер бойынша ретімен жүзеге асырылады.
Осы келтірілген көрсеткіштер бойынша зерттеу жүргізуде инвестициялық
тарту несие бойынша банктің пайыздық мөлшерінің өзгеру серпінін және
инфляциялық үрдісті есепке ала отырып, қарастыруы қажет. Келешекте
салалардың дамуын (даму тұрақтылығы, қаржы ресурстарының дамуын қамтамасыз
ету, мемлекеттік қолдау дәрежесі, өнімді өткізудегі пайда және тағы басқа),
инвестициялық тәуекел дәрежесін (кәсіпорындар мен салалар өнімінің бәсеке
қабілеттілігі, саладағы әлеуметтік деңгейін) бағалау қажет. Салаларға
инвестицияны тартуды жалпы бағалау интегралды көрсеткіштер түрінде жүреді,
яғни жеке көрсеткіштердің маңыздылығы инвестициялық шешім қабылдаудың
мәнінің сомасымен есептеледі. Бағалауда оның факторларын есепке алу қажет.
Аймаққа инвестицияны тарту инвестициялық қызметті жоспарлауда маңызды
рөлді атқарады. Әр түрлі аймақтағы бір саланың өндірісі мен өнімі әр түрлі
тартуды қамтиды. Ол мынадай факторларға байланысты: орналасқан жері, көлік
тармағының дамуы, әлеуметтік жағдай сипаттамасы, инфрақұрылымның дамуы,
табиғи-климаттық жағдай және нақты ресурстар. Аймаққа инвестицияны тартуды
бағалау әр түрлі факторларға байланысты жүргізіледі. Келешекте,
инвестицияны тартуды тереңдей бағалау инвестицияны тартуда инвестицияның
бөлік нарығын бағалаумен жургізіледі (нақты, қаржылық, инновациялық жоба,
нысан). Нақты кәсіпорынға инвестицияны тартуды қарастыруда қаржылық
тұрақтылығы, пайдалығы, активтердің өтімділігі, активтің айналымды
көрсеткіштері бойынша оның қызметіне қаржылық талдау жасалынады.
Инвестициялық үрдістің қызмет етуі мен оны белсенділендірудің теориялық
негіздерін қарастырғанда оның микро және макро экономикалық аспектілерін
атап кету қажет. Екеуінің арасындағы ерекшелік келесідей түрде сипатталады.
Макроэкономикалық жағдай өзінің соңғы мақсаты ретінде инвестиция саласында
мемлекеттің экономикалық саясат мәселелері мен объективті экономикалық
үрдістерді, ал сол уақытта микроэкономикалық жағдай жеке инвестордың
тәртібі мен оған мемлекеттің экономикалық саясатының ықпалын қарастырады.
Инвестицияны өндірістік қызметте белгілі бір кезеңде қордаланған және
тұтыну үшін пайдаланылмаған табыстың бөлігі және өндіріске қайта салынған
табыс бөлігі ретінде анықтауға болады.
Ұлғаймалы ұдайы өндірісте қосымша өнім бөлігі өндіріс көлемін
ұлғайтудың көзі болып табылады. Бұл кезде, ұлғаймалы ұдайы өндірісі осы
өнімнің абсолютті мөлшері емес, жиынтық қоғамдық өнімді ерекше бөлумен
өзара байланысты.
Кезеңде құрылған өнімнің аталған бөлінуі өндіріске
шығындалған қаржыны өтеу, тұтыну және жинақтау қорларын құруды
көздейтіндігі белгілі. Жалпы өнімнің әр түрлі бөлігін қолдану сипатына
тәуелді барлық қоғамдық өндіріс бірінші бөліну (өндірістік құралдар
өндірісі) және екінші бөліну (тұтыну құралдарының өндірісі) болып
есептеледі. Құрылған өнімді өткізу бірінші бөлімдегі өнім бөлігі
өндірістің тұтынылған құралын өтеуге белгіленген ішкі бөлімдер арасында
айырбасталуын және өндірісті кеңейту үшін оның өсуін көздейді (соңғысы
инвестициялық үрдісті айқындайды).
Екінші бөлімдегі барлық қамтылғандардың жеке қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында – екінші бөлімнің ішінде де өнім айырбасы жүреді.
Екі бөліміндегі өнімнің басқа бөлігі олардың арасында айырбасталады,
нәтижесінде бірінші бөліміне екінші бөліміндегі кеңейтілген ұдайы өндірісті
қамтамасыз етеді, ал екіншісі - өз кезегінде бірінші бөліміндегі
барлық қамтылғандардың қажетті тұтыну құралымен қамтамасыз етеді.
Инвестициялық үрдісті жузеге асыру экономикалық өсуге қол жеткізудің
маңызды шарты болып табылады. Қор жинау және экономикалық даму сипаты
арасындағы байланыс өндірістің капиталистік әдісінен ерте болған.
Мерканттилистердің арамтамақтық тұтынуға теріс жақпен қарауы кездей
соқтық емес. Бұл кәсіпкерлер қор жинау үшін тұтынуды үнемдеген кезең болды.
IX ғасыр мен ХХ-шы ғасырдың басында көптеген шетел экономистері қор
жинауды қоғамдық прогрестің анықтаушы факторы ретінде қарады және оның тек
оң жағын баса көрсетті. Мұндай көзқарас жас тарихи мектеп, австриялық
мектеп неоклассиктері үшін тән.
Макроэкономикалық үлгілер қор жинаудың инвестицияға теңдігі жөнінде
маңызды жағдайға негізделеді, яғни қоржинаудың бүкіл қорының толық жүзеге
асуы. Бұл тепе-теңдікті алғаш зерттеген Кейнс. Экономиканың қандай да бір
саласына салынған инвестиция қосымша салалар қатарында сұраныстың ұлғаюына
алып келетіндіктен қор жинау мәселесін Кейне сұранысты ынталандыру
тұрғысынан қарастырды. Бұл үлгі мультипликатор атауымен белгілі. Кейнетің
мультипликатор теориясындағы маңызды жағдай ұлттық табыс көлемі мен
жұмысбастылықтың өсімінде инвестиция рөлінің анықталуы болып табылады. Ол
инвестиция өсімі өндіріске қосымша жұмысшыларды тартатынын, яғни
жұмысбастылық, ал онымен табыс пен тұтыну ұлғаятын жағдайға баса назар
аударады.
Кейне бағдарламасы экономикалық өсуге қолда бар ресурстарды толық
пайдалану есебінен қол жеткізуге тырысты.
Экономикалық динамика теоретиктері (Хоррод, Эккли және басқалары)
Кейнетің теориясын қайта қарап, бұл күрделі міндетті шешуге бейімдеуге
тырысты. Хорродтың үлгісінде ұлттық табыстың өсуі қарқыны екі факторға
тәуелді – қор жинау мөлшері және капитал коэффициенті. (Капитал
коэффициенті – бұл барлық игіліктер түрінің өсімі мен сол кезеңдегі өнім
өсімінің арақатынасы).
Бірақ, экономикалық динамика теориясының авторлары ұлттық табыстың өсу
деңгейін қор жинау көлемінің өсімі нәтижесі ретінде қарастырды.
70-80 жылдары кеңес зерттеушілерінің еңбектерінде экономиканың даму
қарқыны мен қор жинаудаң өзара байланысына көп көңіл бөлінді. Атап кету
қажет, ғалымдар бұл мәселеге әр түрлі көзқараспен қарады: біреулері
-өндірістің өсу қарқыңы негізінен қор жинау нормасымен анықталады деп
санаса, басқалары - қор, жинау тиімділігімен, ал үшіншілері - бұл екі
фаторды да ескереді деп санады.
Сөзсіз, экономикалық өсу деңгейі мен қор жинау арасындағы сызықтық
байланыс қағидасын қолдану белгілі абетракциялы дәрежеде дәлелденді қор
жинау мәлшері маңызды, бірақ экономикалық өсудің жалғыз ғана факторы болып
табылмайды. Сондықтан да экономикалық дамудың көп факторлы үлгілерінің
пайда болуы заңдылық, олардың ішінде өндірістік қызмет деп аталатынын
ерекше aтап кету қажет. Кобб-Дугласты өндірістік қызметі қоғамда құрылатын
өнім көлемін ұлғайту факторы ретінде капитал, еңбек және ғылыми-техникалық
прогресті анықтайды, ал жоғарыда аталған факторларды ендіру дәрежесі
соңғыларының өсу қарқыныңа тәуелді өнімнің ұлғаюын реттейді.
Қор жинау және тұтынушылық сұраныс жағдайы арасындағы өзара байланысқа
талдау жасау көзқарасынан 1913 жылы француз экономисі Афтолион және
кейіннен 1917 жылы американ экономисі Дж. М. Кларк қалыптастырған
жылдамдату деп аталатын қағидаға көп көңіл бөлінді. Ғалымлар жылдамдату
ретінде соңғы өнімге оны тудыратын сұранысқа қарағанда, өндіріс
құралдарына деген сұраныс үлкен ауытқу шегінде өзгеретін жағдайды
көрсететін құбылыстарды анықтады.
Бұл жерде өндіріс құралына сұраныс дегенде тек негізгі капитал
шеңберіндегі өндірістік кәсіпорындарға деген сұраныс жөнінде айтылып отыр.
Соңғы өнім сұранысы ретінде ен алдымен халықтың тұтыну мақсатында
қолданылатың өнім сұранысымен түсіндіріледі.
Соңғы өнімге сұраныстың ұлғаюы өндіріс құралдарының сұранысына үлкен
ықпал етеді, ал соңғы өнімге сұраныс өсімінің баяулауы өндіріс құралдарына
деген сұраныстың маңызды түрде төмендеуіне әкеледі.
Туынды сұраныстың ұлғаю дәрежесі бір мезгілде екі факторға тәуелді.
Біріншіден, капитал сыйымдылық коэффициент мәнінен –неғұрлым ол жоғары
болса, соғұрлым оның ұлғаюы да басым. Екіншіден, оның тозуын өтеу үшін
капиталға сұраныстан: неғұрлым ұлғаюы көп болса, соғұрлым өндіріс құралының
толық тозу мерзімі қысқа.
Жылдамдатудың экономикалық көрінісі: неге ұзақ уақытта қолданылатын
тұтыну құралдары немесе өндіріс құралдарын өндіруші өнеркәсіп салалары
тұтыну заттарын өндіруші салаларға қарағанда күшті ауытқып отыратындығын
түсінуге мүмкіндік береді. Бірақ, бұл жерде жылдамдату қағидасы
инвестициялау факторының салыстырмалы шектеулі талдауын береді.
Инвестициялау мультипликаторын қолдану өте маңызды жағдайды
анықтайды яғни алғашқы құрделі қаржы салымы тұтыну шығындарымен
байланысты оны бөлу мөлшерінен артатын сомаға жалпы табыстың ұлғаю
тенденциясын құрады. Мультипликатор ұғымымен үйлесімде жылдамдату
қағидасын есепке алу нақты экономикалық циклді талдауға ықпал етеді,
экономиканың бір қалыпсыз қозғалысында күрделі қаржы салымының рөлін
ашуға көмектеседі. Бұл кезде, егер мультипликатор инвестициялық үрдіс
қызметінің кестесін суреттесе, онда жылдамдату қағидасы оның негізгі алғы
шарттарын анықтайды.
Сонымен, макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс
жүйесінде инвестициялық үрдістер маңызды орын алады. Ал, бұл өз кезегінде
ұлғаймалы ұдайы өндірісті, жүзеге асыруды реттеуде мемлекет қызметінің
негізгі бағыттарын анықтайды. Оған келесілерді жатқызуға болады:
1.Қазіргі жағдайда үйлесімді қор жинау мөлшерін негіздеу;
2.Ұлттық экономикаға инвестицияны қаржыландыру және несиелеуге
мемлекеттің қатысуы;
3.Негізделген қор жинау мөлшеріне сәйкес шаруашылықтың әр түрлі
салаларына жеке инвестиция ағымын ынталандыру (жанама экономикалық
әдістермен).
Ірі күрделі қаржы салымын жүзеге асырудың бірінші кезеңінде қор
қайтарымы төмендейді. Бұл өндірісті негізгі құралдармен жарақтандыру
кезеңімен байланысты, бұл кезде қормен жарақтандырудың өсу қарқыны еңбек
өнімділігінің өсуінен сөзсіз жоғары болады. Бұл кезең капитал салымдарында
жана құрылыс басым болатын өндірістің инфрақұрылымының қалыптасуымен
де байланысты.
Қор қайтарымы төмендеген жағдайда қор жинау нормасына сөзсіз,
күшейтілген жүк түседі. Қор жинау қорының қаржылары есебінен: біріншіден,
экономикалық өсуге қор қайтарымы төмендеуінің қолайсыз әсері жабылуы қажет;
екіншіден, қор жинау өндірістің одан әрі дамуының жалғыз механазмі болып
табылады. Демек, өсудің бұрынғы қарқынын сақтау үшін қор жинау мөлшеpi өсуі
тиіс (әйтпесе оның тұрақтылығы жағдайында экономикалық өсу қарқыны
төмендейді). Сондай-ақ, қоғамдық өнімнің өсу қарқынының бөлшекті
төмендеуімен қаітар жүретін қор жинау мөлшерінің бөлшекті артуы мүмкін.
Бірақ, белгілі бір кезеңде қор қайтарымының ұлғаюына қатысты өсу түрі
басым бола бастайды, сол сияқты оның қормен жарақтануының өсімімен
салыстырғанда, еңбек өнімділігінің өсуін айқындайтын әр түрлі басқа да
факторлар пайда болады, қондырғы құның оны өсуімен салыстырғанда
өнімділігінің тез өсуі, белсенді негізгі қорға қаржы салымының үлес
салмағының жоғарылауы өндірісті техникалық қайта жарақтандыру және жаңа
құрылысты қалпына келтірумен салыстырғанда тиімділік маңыздылығының артуы
және т.б.
Қор қайтарымының жоғарылауының салыстырмалы
тұрақты тенденциясының пайда болуы не экономиканың даму қарқынының
жеделдеуі не қор жинау мөлшерінің төмендеуі жағдайында өсудің бұрынғы
қарқынының сақталуын білдіреді.
Қор жинау теориясы саласында ресейлік, ғалым З.В.Соколинский қор
жинаудың үйлесімді мөлшерін анықтаудың өз әдістемесін ұсынды. Материялдық
өндірістегі бір жұмысшыға келетін ұлттық табыс өсімі үлеске бөлінеді
өндірістің техникалық деңгейінің жоғарылауы өндірісті ұйымдастыруды
жақсарту және жұмысшылардың біліктілігін жоғарылату, құрылымдық ілгері
басу, табиғи жағдайлар сияқты факторларға сәйкес. Бұл кезде қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсуін ғалым жұмысшылардың қормен жарақтануының қызметі
ретінде, ал қалғандары бір жұмысшыға шаққандағы тұтыну қорының артуының
салдары ретінде қарастырады. Ұлттық табыстағы тұтыну және қор жинаудың
оңтайлы үйлесіміне осылайша қормен жарақтандыру мен тұтыну қорының бірдей
тиімділігі жағдайында қол жеткізіледі.
Сонымен ресейлік ғалым, бір жағынан, қор жинаудың үйлесімді мөлшерін
таңдауға әсер ететін факторлар жүйесін жаңамен толықтырады (жұмысшылардың
біліктілігін жоғарылату, өндірісті ұйымдастыруды жақсарту, құрылымдық
ілгері басу, табиғи жағдайлар), ал екінші жағынан, адам капиталына
инвестиция теориясы саласында жаңа ғылыми бағытпен белгілі бір ортақ
көзқарасты көрсетеді. Бұл теория қор жинау қорының дәстүрлі шеңберін
кеңейтеді және оған жаңа элемент жұмыс күшін сапалы жетілдіруге салым
қосады.
Қор жинау қорын қалыптастыруда осы жағдайды тәжірибелік жүзеге
асыру мүмкіншілігі бірқатар әдістемелік мәселелермен байланысты. Мысалы қор
жинаудың жаңа қорының шеңберінде инвестициялық болып саналатын шығын
түрлерін анықтау, тұтыну және инвестиция арасындағы шеқараны, сонымен қатар
осы инвестицияның нәтижесін есептеу әдісін анықтау керек.
Сондықтан, мемлекетпен қор жинаудың үйлесімді мөлшерін
негіздеу міндеті тәжірибелік және ғылыми түрде күрделі болып
табылады. Оның шешімі нақты шешім қабылдау кезінде әртүрлі факторлардың
ықпалын есепке алатын кешенді жұмысты талап етеді. Ұлттық экономикаға
күрделі қаржы салымының жалпы деңгейі мен қоғамдық өнім өсімінің
жалпы қарқыны арасындағы тәуекелділік уақыт жағынан және әр
түрлі елдерде едәуір ауытқуларға бейімделген. Сондықтан,
инвестциялық саясат әлеуметтік-экономикалық дамудың жалпы
стратегиясының маңызды элементі ретінде қарастырылуы қажет.
Кенейтілген ұдайы өндірісті жүзеге асыруды реттеуде
мемлекеттің екінші міндеті оның инвестицияны несиелеуі мен
қаржыландыруына байланысты.
1.2 Инвестицияны тарту механизмінің факторлары мен қағидалары
Мемлекеттік жеке инвестицияға жанама ықпал етудің: салықтық, қаржылық,
несиелік, баға құру мен амортизациялық саясат; табиғи ресурстар мен жерді
қолдану шарты мен тәртібі; мемлекеттік норма мен стандарттың сақталуын
бақылау; меншік нысанын ұлттандыру мен жекешелендіру; инвестициялық жобаны
сараптауды әдістемелік қамтамасыз ету және ұйымдастыру секілді формалары
мен әдістері бар.
Инвестицияның тұлғасы бойынша мемлекеттік және жеке меншіктік болып
ерекшелінеді. Бұл төмендегі көрсетілген жіктелімдер бір-бірімен өзара
байланысты екендігін көрсетеді. Осы белгілері арқылы нақты инвестициялау
бағытын анықтау мүмкіндіктеріне ие бола аламыз.
Инвестициялық үрдісті қалыптастыруда мемлекетпен ықпал етілетн жоғарыда
ұсынылған негізгі құралдарға ретімен тоқталатын болсақ, жеке инвестор
белсенділігіне мемлекетпен жүргізілетін салық саясаты үлкен ықпал етеді.
Жеке инвестицияны ынталандыру мақсатында бір жағынан, салық салудың жалпы
деңгейін төмендету, екінші жағынан, инвестициялық салық жеңілдігін нақты
кеңейту қажет. Әлемдік тәжірибе экономиканы дамыту үшін 32-34 пайыздан
көтерілмейтін салық деңгейі үйлесімді болатындығын куәландырады.
Мемлекеттің салық саясаты жеке инвестицияны ынталандыру мен
жанама реттеу қызметі болып табылады. Ол кәсіпорынның өз меншікті көздері
есебінен өндіріс құралдарын кеңейтуді қаржыландыру мүмкіншілігін, яғни,
өзін-өзі қаржыландыру мүмкіншілігін анықтайды.
Жалпы өзін-өзі қаржыландыру ұғымы таза өзін-өзі қаржыландыру мен
амортизациялық аудармаға бөлінеді.
Таза өзін-өзі қаржыландыру бұл материалдық-техникалық базаны
дамытуға бағытталған кәсіпорын пайдасының бір бөлігі. Бұдан басқа, пайда
кәсіпорынды өзін-өзі қаржыландырудың көзі болғандықтан компанияны
дамытудың екі маңызды қызметін атқарады: күтілетін пайда инвестициялық
шешімді қабылдаудың негізгі және алынған пайда кәсіпорын қызметі
табысының өз шешімі болып табылады. Аталған пайданың бұл екі қызметі
бір-бірімен өте тығыз байланысты және инвестицияның тиімділігін бақылаудың
негізін құрайды.
Инвестиция тиімділігін бағалау ғылым және тәжірибелік көзқарас
тұрғысынан мәселе күрделі екендігін атап кету қажет. Көрсетілгег мәселе
сапалық пеп сандық аспектілердің болуымен сипатталады.
Мәселенің сапалық аспектісі инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы
кәсіпкерлердің алуан түрлі мотивациясына негізделеді және өз незегінде
инвестицияны бағалаудың көптеген көрсеткіштерінің болуын анықтайды.
Инвестициялық қызмет мотивтерінің жіктелімін келесі түрде беруге болады:
1 Кәсіпорынның тіршілік ету теориясы инвестициялау себебі ретінде
өндірістік-технологиялық базаны жаңартпай кәсіпорынның өндірістік
кызметінің одан әрі мүмкін еместігін алға тартады;
2. Инвестицияның акселерациялық теориясы инвестициялық шешім қабылдауда
шешуші жағдай деп өндірістік қуаттылықты ұлғайту қажеттілігін санайды;
З. Пайда себебіне негізделген теория;
4.Инвестиция мотивін жеке инетитуационалдық жағдаймен байланыстыратын
басқа да теория.
Пайданы инвестицияның ең басты дәлелі ретінде танитын теория
неокласеикалық деп аталады, яғни кәсіпкер өз шешімінде маржиналды талдау
дәісін қолданады, пайда нормасы мен пайыздық нормасына көңіл бөледі.
Фирма табысы шығындарының артқаның емес, пайда алуға талпынатын
болады.
Салымның соңғы бірлігіне келетін табыс нарықтағы табыстылық орташа
пайыз ставка мөлшерінен жоғарылағанша инвестициялау мақсатқа сәйкес болады.
Бұл көрсеткіш инвестициялық талдауда кеңінен қолданылады және инвестицияның
бірнеше варианты болғанда пайдалану да қолайлы.
Шектелген ресурс жағдайында инвестиция мен салым арасында әрқашан
өзгеріс бар. Барынша толық дисконтталған табыс критерийіне көбіне күрделі
қаржы салымын өтеудің ең кіші коэффициент критерийі қарама-қарсы қойылады.
Ол уақыт бойынша қайта есептеу нормасын көрсетеді, оны қолдану
дисконтталған пайда мен инвестицияны теңестіреді. Инвестициялық жобаны
қабылдауда аталған критерийлердің қолданылуы бірдей мәнге ие. Бірақ көлемі
бойынша әртүрлі инвестициялық жобаны дайындауда немесе олардың арасынан
таңдау қажеттігі болғанда бұл критерийлерді қолдану бірдей нәтиже бермейді.
Дисконттау операциясы инвестициялық шешімді таңдауда кеңінен
қолданылатындығына қарамастан, бұл құралды экономикалық бағалаудың белгілі
шарттылығын көрсету қажет.
Дисконттаудың есептік тәсілі үшін базалық мөлшер ретінде банктің
пайыздық есептік мөлшері пайдаланылады.
Бірақ бұл мөлшер жалпы инвестициялық белсенділік пен инвестицияланатын
нысанның болашақ құнын анықтайтын факторлардың бірі болып табылады.
Сурет 1- Инвестицияның жіктелуі
Бұдан басқа, пайыздың есептік молшер қозғалысы тек өндіріс саласы ғана
емес, сол сияқты қаржылық салада да үлкен өзгеріс әкеледі. Олай болса,
дисконттау әдісін қабылдаудың жеткілікті шарты деп атауға болады.
Осыған байланысты, дисконттау тәсілі белгілі бір шеңберде ғана ең
орнықты вариантты енгізу және әртүрлі мерзімдегі құрылысқа күрделі қаржы
салымын салуда бірқатар жақын вариантты таңдау үшін қолайлы.
Одан әрі дисконттау әдісі инвестициялық жобаны таңдауға мүмкіндік
береді. Демек, әсіресе егер мемлекеттік инвестиция туралы әңгіме болатын
болса, ол әлеуметтік және саяси пікірді, экономикадағы сандық және аймақтық
пропорциялармен байланысты; мүдделерді қоғамдық хал-ахуалдың өсуін және
шешім қабылдауға әсер ететін басқа да сандық емес факторларды есепке
алмайды Дисконттаудағы экономикалық операцияның аталған кемініліктері
басымды түрде теориялық талдаудың нәтижесі болып табылады. Бұл тұрғыда
дисконттау операциясы мен шаруашылық тәжірибеде негізгі капиталға
амортизация есептеу тәсілі арасында қатар жүргізу дұрыс болып табылады.
Дисконттау операциясының экономикалық мәні уақыт бойынша капитал
құнының қаншалықты өзгергенін елшеуде емес. Оның қызметі аталған капитал
салымының табыстылығын капитал нарығында қалыптасқан орташа салым
табыстылығымен салыстырмалы талдау жүргізуден тұрады. Дисконттау
алғашкысының соңғысымен салыстырғанда не артта қалуын, не озуын немесе
теңдігін белгілейді, сондай-ақ қолда бар тепе-теңдіқті санмен бағалайды.
Артта қалу түрінде теңсіздік болған кезде инвестор табыстылықтан басқаның
барлығына көңіл аударады.
Келешек ұзақ мерзім салымды экономикалық бағалау мәселесінің тағы бір
жағына тоқталайық. Инвестициялық қызметті жүзеге асырудың жоғарыда
келтірілген мотивтерінің жіктелімінде пайда aлy бірінші орында емес.
Шындығында, ағымдағы ғасырдың екінші жартысында көптеген шетелдің
ізденушілерінің еңбегінде ресурстарды бөлу критерийі мен инвестициялық
шешімді қабылдау негізі ретінде пайда маңыздылығының едәуір төмендегені
айқындалады. Бұл экономикалық шындыққа сәйкес келеді: қазіргі кезде шешім
қабылдаудың қаржылық критерийлерінен пайданы жоғарылату міндеті екінші
жоспарға ысырылған (оған мынадай көрсеткіштерді айтуға болады: күрделі
қаржы салымын өтеу мерзімі және жыл сайынғы амортизациялық аударым колемі)
басқа да критерийлер бар.
Осылайша, инвестиция қызметінің мотивация жүйесінде болып жатқан
өзгерістерге қарамастан, пайда инвестициялық үрдіс бағытын және мөлшерін
анықтайтын маңызды критерий болып табылады.
Сапалық аспектімен қатар инвестиция тиімділігін бағалау мәселесінде
сандық аспекті де маңызды орынды алады. Бір жағынан, инвестицияны
экономикалық бағалаудың кеңінен таралған құралы болып табылатын дисконттау
базасын таңдаудың күрделілігімен сипатталады. Басқа жағынан мәселе қонымды,
демек инвестор үшін ұсынылатын инвестициялық шешімді таңдау критерийлерінің
мәнін таңдаудан тұрады.
Экономиканың нарықтық үлгісінде шығынды үнемдеуден басқа қор жинаудың
басқа көзі жоқ. Мұндай үнемдеу өнімді дайындау технологиясы мен ндірістің
тиімді құралын қолдануға қаржыландырылатын және жүзеге асырылатын
инвестициялық жобаны бағыттау нәтижесінде алынады.
Сонымен, инвестициялық белсенділікті ынталандыру мақсатында мемлекет
тарапынан кәсіпорын пайдасын абсолютті мөлшер ретінде, сол сияқты
шаруашылық қызметтің салыстырмалы параметрлері түрінде реттеудің
маңыздылығы өте зор. Біріншіден, пайда кәсіпорынды өзін-өзі қаржыландырудың
маңызды көзі болып табылады, екіншіден, күтілетін пайда инвестициялық
шешімді қабылдаудың негізі, ал үшіншіден, паида инвестициялық жобаның
экономикалық тиімділігін өлшеуші орталық көрсеткштің бірі болып
табылады.
Өзін-өзі қаржыландырудың басқа көзі кәсіпорынның ұзақ мерзімді
активтерінің амортизациясы болып табылады. Демек, инвестициялық
белсенділікті реттеудің маңызды құралы мемлекетпен жүргізілетін
амортизациялық саясат болып табылады. Бұл кезде оның тиімділігі ең алдымен
қазіргі амортизациялық норманы негіздеуде, нақты экономикалық үрдістерді
есепке алу дәрежесімен анықталады.
Амортизация - бұл негізгі қапиталдың оның қызмет жасау кезеңіндегі құны
бойынша бірте-бірте орнын толтыру үрдісі. Нарықтық экономика жағдайындағы
амортизацияның саясат салық саясатымен тығыз байланысты, жай және ұлғаймалы
ұдайы өндірісті жүзеге асыруда кәсіпорындар үшін қаржы мүмкіншілігімен
ынталандыруды мақсат етеді.
Сондықтан ұлғаймалы ұдайы өндірісті жүзеге асыруды мемлекет тарапынан
реттеуде амортизациялық саясаттың қандай қатысы бар деген заңды сұрақ
туындайды.
Осылайша ұлғаймалы ұдайы өндірісті қалыптастыру және қолданудың
теориясы мен тәжірибесінің келіспеушілігі ұғымдарды белгілі бір шатасуға
әкеледі. Бұл шатасу - материалдық емес активтер деген атқа ие ұзақ мерзімді
ұдайы өндірілетін активтің жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты күшейе
түскендігін атап кету қажет. Өндірістік үрдісте оларды пайдалану тәртібі
мен кәсіпорын шығынына жатқызу жолымен оның құнын өтеу сызбасы негізгі
құралға қатысты үрдістермен өте ұқсас.
Амортизацияны кәсіпорын инвестициясының көзі ретінде қарауды заңды
ететін қосымша жағдай бар. Амортизациялық аударымдар ұзақ
мерзімді активтердің қызмет ету мерзімі ішінде олардың
алғашқы құнына теңестірілмейді. Орнын толтыру бағасы құрал-жабдықты
сатып алу бағасынан жоғары болуы мүмкін, яғни амортизациялық аударымды
сатып алу бағасы базасында емес, алмастыру бағасы негізінде немесе
қалпына келтіру құны негізінде есептеу керек.
Амортизацияны есептеу базасына қатысты жоғарыда көрсетілген пікір
Франциямын шаруашылық тәжірибесінде кәсіпорынмен жүргізілген баланеты қайта
бағалау формасында жүзеге асыру мүмкіншілігін алғанын атап кету қажет.
Мұндай қайта бағалау амортизациялық аударымды ұлғайту мақсатында
жүргізілді, ал бұл өз кезегінде салық салынатын пайда үлесін қысқартады.
Сонымен, кәсіпорының инвестициялық қызметі бойынша есеп беру мен есептеуді
тәжірибелік ұйымдастыру, сондай-ақ амортизацияны есептеу базасындағы
қағидалы өзгерістер ғылыми-техникалық прогресе факторының іс-әрекеті
нәтижесінде ұзақ мерзімді активтер амортизациясы жүзеге асырудың маңызды
меншік көзі болып табылады. Сондықтан мемлекетпен белгіленген
амортизациялық саясат қағидалары инвестициялық белсенділікті реттеудің
факторы болып табылады.
Нарықтық экономикада негізті капитал амортизациясына қатысты екі
концепция бар: экономикалық және салықтық. Экономикалық концепцияда
амортизация ұдайы өндіріс жағдайында оның накты тұруын (рухани және іс
жүзінде) көрсететін экономикалық негізделген норма бойынша негізгі капитал
құнын шығару ретінде қарастырылады. Бұл ағымдағы өндіріс шығынын, оның
рентабельділігін, басқа да өндірістің тиімділік көрсеткіштерін анықтау үшін
қажет. Салық концепциясында амортизация-бұл экономикалық
негізделгеннен жоғары (төмен) болуы мүмкін, салықтың нормалардан шығатын
негізгі капитал құнын шегеру. Мұндай жағдайда ол белгілі уақыт кезеңінде
активтердің аванеталған құнын бөлу құралы және осы құнды қайтаруды тездету
құралы ретінде жүреді. Сонымен бірге салық салынатын пайда мөлшерін анықтау
үшін қолданыдады.
Негізгі капиталдың нақты пайдалы қызмет ету мерзімі жүргізуші
шаруашылық тұлғалардың өз бетімен қарастырылады. Амортизация нормасы
негізгі капитал тобы үшін анықталады. Негізгі капиталдың активті бөлігі
бойынша бұл норманы есептеу үшін тіксызықты әдістен басқа олардың
құнының көп бөлігін қызмет ету мерзімінің бірінші жартысына шегеруге
мүмкіндік беретін сызықтық емес тәсілдер қолданылады.
Амортизацияны есептеудің сызықты емес тәсілі сызықтық тәсілмен
салыстырғанда еңбек құралының физикалық және моральдық тозу сипатын дәл
көрсетеді.
Нарық экономикасында негізгі құралды жаппай жаңарту үшін тимді ынта
жеделдетілген амортизация құралы болып табылады.
Жеделдетілген амортизация келесідей арналар бойынша инвестицияға ықпал
етеді:
а) негізгі капиталдың алғашқы пайдалану кезеңінде
амортизациялық
аударымдардың сомасын жалпы ұлғайтады;
б) негізгі капитал айналымын тездетеді және сәйкесінше ұзақ
мерзімді
салымның тәуекел дәрежесін төмендетеді;
в) кәсіпорынды инвестициялаудың меншікті ресурстарын ұлғайта
отырып, банктік пайыз ңормасын төмендетеді
г) ескі құрал-жабдықты жою бойынша психологиялық тосқауылдарды
жеңуді қамтамасыз етеді;
д) жеделдетілген амортизация негізгі қордың моральдық
тозуынан
кәсіпорынның жоғалтуын төмендетеді.
Осылайша, жеделдетілген амортизация инвестициялық қызметті тиімді
ынталандыру құралы ретінде мемлекетпен белсенді түрде қолданылуы тиіс.
Инвестициялаудың экономикалық ынтасы ретінде жеделдетілген амортизация
екі тәсілмен жүзеге асырыла алады. Бірінші тәсіл бойынша нормативті қызмет
ету мерзімі қысқарады және сәйкесінше амортизация нормасы ұлғаяды.
Жеделдетілген тәсілмен есептелген амортизация кәсіпорындармен физикалық
және моральдық ескірген техникаларды жаңа өнімдірек түрлеріне ауыстыру үшін
дербес қолданылады. Қондырғыны жаңартуды ынталандыру үшін шағын
кәсіпорындарға оны пайдаланудың алғашқы жылында қызмет ету мерзімі 3 жылдан
асатын белсенді қорлардың бастапқы құнының 50%-ке дейін қосымша
амортизациялық аударым ретінде өнімнің өзіндік құнына шегеруге рұқсат
етіледі.
Екінші тәсілдің мәні мемлекетпен белгілеген негізгі
капиталдың нормативті қызмет ету мерзімін қысқартпай жекелеген шаруашылық
жүргізуші тұлғаларға бірнеше жыл ағымында амортизациялық аударымды
жоғары мөлшерде, бірақ кезекті жылдары төмендетумен жүргізуге рұқсат
етіледі.
Жеделдетілген амортизация инновациялық белсенді кәсіпорындарға өнімінің
жаңа түрлерін шығаруға өтуде жаңа қондырғыштар сатып алу үшін қаржы
ресурстарына ие болатындай аталған еңбек құралы құнының үлкен бөлігін
жылдам өтеуге мүмкіндік береді. Жеделдетілген амортизацияға тозған
қондырғыны толығымен ауыстыратын сатып алынған ескі қондырғы да
жатқызылады.
Алайда амортизация қандай тәсілмен есептелмесін (сызықтық немесе
жеделдетілген) кәсіпорынның амортизациялық қорында жинақталған қаржы сомасы
негізгі қорлардың тек жай ұдайы өндірісін қамтамасыз ете алады.
Меншікті құралдар барлық инвестициялық жобалардың негізі болып
табылады. Меншікті қаржы ресурстары өзін-өзі қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Дамыған елдерде олардың үлесіне барлық инвестицияның 70%-не дейін
келеді. Амортизациялық аударымдардың үлесі кәсіпорынның жинақтарында
50%-тен кем құрамауы тиіс.
Пайда инвестицияны қаржыландыру көлемінің ұлғаюының маңызды көзі болып
табылады. Амортизациялық аударымдардан айырмашылығы пайда ұлғаймалы ұдайы
өндірістін қажеттіліктерін жобалай отырып, экономикаға қосымша қаржы ағынын
қалыптастырады. Ол кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қорытынды нәтижесін
көрсетеді және әртүрліше жіктеледі. Пайда мен инвестицияның өзара ықпал
етуінің екі жақты сипатына көңіл бөлу маңызды. Бip жағынан, пайда маңызды
инвестициялық ресурс болып табылады, екінші жағынан, оның ұлғаюы өндірістің
өзіндік құнының төмендеуімен, өнім сапасының артуымен және өндіріс
көлемінің өсуімен байланысты.
Экономикалық жүйеде инвестиция тартудың маңызды факторы жинақ мөлшері
болып табылады (жинақ қаржы - бұл тұрғындармен, сондай-ақ кәсіпорынмен
тұтыну мақсатына бағытталмаған табысының бір бөлігі). Екінші дүниежүзілік
соғысқа дейін инвестициялық белсенділігінің орталық факторы ретінде ең
бірінші болып польшалық ғалым М. Калецкий айқын көрсетті. Ол:
Инвестициялық шешім капиталдың ішкі қор жинауымен, яғни компанияның жалпы
жиынтық қаржысымен тығыз байланысты. Осы жинақ тек қана инвестициялау емес,
сонымен бірге қарыз капиталы нарығында қосымша ресурстарды тарту
тенденциясы пайда болады. Жалпы жинақ қажы меншікті және қарыз құралдары
арасындағы қатынасты қалыпты деңгейде сақтай отырып, инвестициялық жобаны
қаржыландыру мүмкіндігінің шеқарасын кеңейтеді.
Қолайлы инвестициялық климаттың қалыптасуымен жоғарылайтын
инвестицияның тартылған бюджеттен тыс көздері меншікті құралдардан кейін
маңызды орын алады. Алайда қазіргі олардың ауыл шаруащылығы
үлес
салмағы едәуір емес. Банктік несиелеу, лизинг және бағалы қағаздар мисеиясы
сияқты инвестиция тартудың бюджетті
ына бағытталмаған табысының бір бөлігі). Екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін инвестициялық белсенділігінің орталық факторы ретінде ең бірінші
болып польшалық ғалым М. Калецкий айқын көрсетті. Ол: Инвестициялық шешім
капиталдың ішкі қор жинауымен, яғни компанияның жалпы жиынтық қаржысымен
тығыз байланысты. Осы жинақ тек қана инвестициялау емес, сонымен бірге
қарыз капиталы нарығында қосымша ресурстарды тарту тенденциясы пайда
болады. Жалпы жинақ қажы меншікті және қарыз құралдары арасындағы қатынасты
қалыпты деңгейде сақтай отырып, инвестициялық жобаны қаржыландыру
мүмкіндігінің шеқарасын кеңейтеді.
Қолайлы инвестициялық климаттың қалыптасуымен жоғарылайтын
инвестицияның тартылған бюджеттен тыс көздері меншікті құралдардан кейін
маңызды орын алады. Алайда қазіргі олардың ауыл шаруащылығы
үлес
салмағы едәуір емес. Банктік несиелеу, лизинг және бағалы қағаздар мисеиясы
сияқты инвестиция тартудың бюджеттік емec көздеріне ерекше көңіл бөлген
жөн. Қазіргі уақытқа дейін карыз құралдарының жоғары
құңынан
иивестициялық үрдіске банктердің қатысуы қысқа мерзімді несиелерді
қаржыландырумен шектеліп келді. Өзінің салалық ерекшеліктеріне қарай ауыл
шаруашылық өндірісі тұрақты экономика жағдайында да қарыз құралдарына
жүгінбей, қалыпты қызмет ете алмайды. Банктік несие ауыл шаруашылық
өндірісі үшін әзірге қымбат және банктердің өздері де ең алдымен тиімді
меншік иесінің, несие комитетіне негізделген инвестициялық қатынастарды
жасау үшін қажетті біліктіліктің жоқтығынан ауыл шаруашылық
тауар
өндірушілерін несиелеуге келісімін бермей отыр
Инвестициялық нарықтың ауқымды потенциалы банктерді инвестициялық
жобаларды қаржыландырудың салыстырмалы жаңа формаларын игеруге
ынталандырады. Жобаны жүзеге асыру (несиені қайтару) сәтіне дейін банктің
меншігінде қаржыландырылатын мүлік пен қондырғыны сақтау қарыз құралын
қайтармау мен жобаның жүзеге аспауының қаупі төмендетуді қамтамасыз етеді,
Мұндай тәжірибе инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігінің шешуші
шарты ретінде тәуекелді кәсіби басқару қажеттілігін мойындауға мүмкіндік
береді.
Экономикалық теория жинақтау тәсілі мен инвестициялау тәсілі қарыз
пайызы мөлшерінің арқасында теңестірілетіндігін қорытындылады. Пайыз
мөлшерінің жоғарылауы жиңақтауға деген мотивацияны күшейтеді және бір
мезгілде иивестицияны шектейді. Пайыз мөлшерінің төмендеуі қарама-қарсы
қозғалысты туғызады.
Инвестициялық қызмет үшін қолайлы жағдай - бұл сабырлы инфляция және
қолданылатын капитал үшін пайыз деңгейінің төмендігі жағдайында
қалыптасатындығы сөзсіз. Бірақ, инвестициялық белсенділікті арттыру факторы
ретінде пайыз ставкасын төмендетудің өз объективті шектеулері болады.
Мұндай көзқарасты мысалы Кейнс ұстады. Пайыз мөлшерінің төмендеуімен
несиеге қол жеткізу кеңейеді және инвестициялық мүмкіндіктер артады. Бірақ
бұл төмендеудің белгілі бір кезеңінде өтімділік сияқты нысанға салым
қасиеті басымды болған жағдайымен қалыптасуы мүмкін. Бұл факторлар
инвестициялық қызметтің өріс алуына кері ықпал етеді.
ІІ Тарау Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттың қазіргі
жағдайын талдау
2.1 Кәсіпорындардың қазіргі жағдайын және инвестициялық қызметін талдау
Қазақстандағы ең ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың мониторингі келесі
нәтижелерді беріп отыр. Яғни, мұнай-газ өндіретін кәсіпорындардың өнімінің
республика бойынша өндірілетін өнім көлеміндегі үлесі жоғары
екендігін көрсетеді. Мысалы, оларға "Харрикейн Кумколь
Мунай"АК, "Турғай- Петролеум" АҚ, Мангистаумунайгаз АҚ,
"Тенгизшевройл" ЖШС, "Узеньмунайгаз" АҚ, "Бұрғышы" ЖШС,
"Казгермұнай" ЖШС БК, "Қаражанбасмұнай"АҚ, "АНПЗ" АҚ, "ШНОС" АҚ,
"Павлодарский нефтехимический завод" АҚ жатқызуға болады. Мұнай мен газды
өңдеуші кәсіпорындардың толық қуатпен жұмыс істеуі әлі де төмен
екендігін Б қосымшадан көруге болады Б қосымшасы
"Испат-Кармет" АҚ "СЕГПО" АҚ, "Қорпорация Казахмыс" АҚ, "Конфеты
Қарағанды" АҚ, "Қарағанды нан" ААҚ секілді бірқатар кәсіпорындар өрлеу
үстінде. "Мырзакент" АҚ, "Мақтаарал" АҚ, "Ақ-алтын" АҚ, "ШНОС" АҚ. "AES
Экибастуз" ЖШС, "Алюминий Казахстата'' АҚ, "Казгермунай" ЖШС БК
кәсіпорындарының өнім көлемі 2003 жылы алдыңғы жылдармен салыстырғанда
төмендеген.
Кен өндіру өнеркәсібіне қарасты "Узеньмунайгаз" АҚ-дағы негізгі
капиталды пайдалану көрсеткіштерін талдау барысында 2004-2006 жылдар
аралығында негізгі капиталдың бастапқы мен қалдық құны артып отырған.
Аяқталмаған құрылысқа жұмсалған қаржылар да көбейген. Солай бола тұрғанмен,
негізгі капиталдың тозу коэффициенті. 2006 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 4
есеге көбейген. Оны 1 кестеден байкауға болады.
№ Көрсеткіштер 2004 2005 2006
1 Негізгі капиталдың бастапқы құны 102902059 118465749 130728167
2 Негізгі капиталдыңт амортизациясы 245617 5759355 10443586
3 Негізгі капиталдың қалдық құны 100450442 112706394 120284581
4 Аяқталмаған құрылыс 7677 9429 16943
Инвестициялар:
Төл кәсіпорындарға инвестициялар - 417 -
Тәуелді ұйымдарға инвестициялар 0,96 0,85 0,82
5 Баланс валютасындағы негізгі құралдардың
үлесі, % 0,02 0,04 0,08
6 Тозу коэффициенті, % 0,41 0,52 0,64
7 Негізгі құралдардың жаңару коэффициенті 20300451 27897761 28206600
8 Машиналар мен жабдықтардың бастапқы
құны, мың теңге 0,89 0,24 0,22
9 Негізгі құралдардың белсенді бөлігінің 0,68 0,71 0,73
ұлесі, %
Инвестициялардың төл кәсіпорындарға жұмсалуы осы жылдар аралығында 22
есе артқан. Негізгі құралдардың жаңаруы 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда
23%- ға артқан. Мұнай мен газ өндіруге тікелей қатысы бар машиналар мен
жабдықтардың негізгі капиталдың бастапқы құнындағы үлесі талдау жүргізген
жылдар аралығында артып отырған. Мұның басты себебіне кен өндіру
өнеркәсібіне тартылған инвестиция көлемінің өсіп отырғанымен тікелей
байланысты деп айтуға болады.
Келесі қарастыратын өнеркәсіп саласын алатын болсақ, халық тұтынатын
тауар өндіретін бәсекелік нарықта үлесі төмен салалардың бірі болып
саналатын тоқыма және тігін өнеркәсібі кәсіпорындарының қаржы-экономикалық
көрсеткіштерін талдау жүргізгенде орташа айлық еңбек ақының өте төмен
екендігін жалпы өнеркәсіп бойынша негізгі капиталға инвестицияның жалпы
көлеміндегі үлес салмағы тоқыма бұйымдарын шығаруға 0,1-% болса киім-кешек
өндірісі бойынша нөлдік шаманы көрсететінің алдағы тараудағы кесте
мәліметтерінде беріп өттік. Тоқыма және тігін өнеркәсібінің жалпы.
өнеркәсіп өндіретін өнім көлеміндегі үлес салмағы. 2000 жылы- 2,0%, 2001
жылы 2,0%, 2002-жылы-1,7%, 2003 жылы-1,3%, 2004 жылы -1% құраған. Мұндай
өте аз мөлшерде өнім өндіру совет заманында болмаған.
Соған орай, осы саланың қаржы көрсеткіштері өте төмен деңгейге түсіп,
оның кәсіпорындарының ахуады нарық жағдайында нашарлап кетті В, Г
қосымшалары.
Жоғарыдағы кестеде "Алматы кілем" АҚ, "Алматы мақта-мата комбинаты" АҚ,
"Қазақстан Текстилайн" ӨКФ ЖШС кәсіпорындарының бәрі де қаржы жағынан
тәуелсіз жұмыс істеуге талпыныс жасап отырғанын байқауға болады. Солай бола
тұрғанымен кредиторлық қарыздар алу арқылы өнеркәсіптік кәсіпорынның өз
бетінше жұмыс істеуге бет бұрғанын байқаймыз. Әрине біз талдау жүргізген үш
кәсіпорында елімізге белгілі болған алпауыт кәсіпорындардың жұрнағы ғана.
Қазіргі кезде жаңа техиологияға сай бәсеке қабілеті жоғары өнім өндіруге
мүмкіндігі болғанымен, оған жұмсалатын қаржының шектеулілігінен сыртқы
нарыққа шығу мүмкіндігінен айырып отыр.
Қосымша мәліметтерінен "Узеньмұнайгаз" АҚ-мен салыстырғанда негізгі
капиталдың тозу коэффициенті "Алматы кілем" АҚ -да 44-45%, "АММК ТК" АҚ-
да 58,9- 63,1%, "Қазақстаң Текстилайн" ӨКП ЖШС-те 6,9-28,7%
аралығында болып отыр. Негізгі капиталдың' тозуының алдыңғы
екі кәсіпорында жоғары болуы бұрынғы совет дәуірінен қалған кәсіпорын
негізінде жұмыс істеп келе жатқан кәсіпорындарды жаңарту қаржыларының
аздығы болса, ал соңғысы жаңадан құрылған кәсіпорын болғандықтан онын құрал-
жабдығы, техникасы мен машиналары жаңадан сатылып алынған. Сондықтан да
"Қазақстан Текстилайн" ӨКФ ЖШС -те өндіріс қуатын пайдалану 2002-2004
жылдар аралығында (70%, 65%, 60%) едәуір жақсы болған. Ал, калған екі
кәсіпорында "Алматы" кілем" АҚ-да - 13-16% аралығында болса, "АММҚ
ТК"АҚ-да22-24%-дай болған. Осыған байланысты тоқыма және тігін өнімдері
бойынша импортқа тәуелділік басым болып отыр.
Индустрияландыру үрдістерін жүргізу тек мемлекет тарапынан көрсетілетін
қолдау шараларына тірелетіні белгілі. Инновациялық өнім өндіру үшін жаңа
техника, технология, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, оның нәтижелерін
өндіріске енгізу, ҒЗТКЖ-ды ынталандыру іс-шаралары. аталған кәсіпорындардың
өз каржыларымен жүргізуге болмайтыны анық. Сондықтан да тоқыма және тігін
өнеркәсібі кәсіпорындарының инвестициялық-инновациялық әлуетін көтеру
міндеті мемлекет тарапынан шешілуі тиіс.
Отандық өңдеу-өнеркәсібінің ішіндегі әлеуметтік, қоғамдық және
тұтынушылық мәні зор өнеркәсіп саласына тамақ өнеркәсібі жататыны белгілі.
Салалар бойынша негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың құрылымында
тамақ өнімдерін өндіру, сусындар және темекіні қоса алғандағы үлесі 2000
жылы -3,0% 200І жылы- 3,3%, 2002 жылы - 3,9%, 2003 жылы -3,6%, 2004-жылы
-3,8% құраған. Бұл салаға да жұмсалған инвестиция көлемі өте төмен деп
айтуға болады.
Тамақ өнімдерін өндіру саласының нарықта ерекше орны бар. "Рахат" АҚ,
№2 "Алматы сыра зауыты" АҚ- кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметі
нәтижелерін талдау барысында 2004-2006 жылдар аралығыңда едәуір оң нәтижеге
жеткенін анықтадық. Дайын өнімді сатудан түскен табыс "Рахат'" АҚ-да 2004
жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда -25%-ға, №2 "Алматы сыра зауытында"- 3,9%-
ға, жалпы табыстары -45% және 2,6% -ға, таза табыстары -88,9% және 1,7%-ға
өскен. 1 жұмысшының орташа айлық еңбек ақысы—31635 теңгені құраған. Жалпы
бұл саланың киім-кешек өндіретін саладан бір шама алда болуы өнімдерінің
сапасының жоғарылығы және бәсекеге қабілеттігімен түсіндіріледі.
"Рахат" АҚ-ның қаржы тұрақтылық, көрсеткіштерінің ішінде қаржы
тәуелсіздік коэффициенті 2003 жылы-0,7, 2004 жылы - 0,6 болған. Демек.
кәсіпорынның өз қаржыларының индустриялық-инновациялық іс-шараларды
жүргізуге мүмкіндігінің бар екендігін көрсетеді. Соның нәтижесінде негізгі
капиталдың тозу коэффициенті 2004 жылы - 74% болса, 2005жылы - 42% дейін
төмендеген. Табыстылықты салыстырсақ, 2003 жылды алдыңғы жылмен
салыстырғанда меншік капиталының таза табыстылығы - 28,6%-ға, сатудың
экономикалық табыстылығы - 13,3%-ға, сатылған өнім табыстылығы - 33,8% -ға
дейін көтерілген.
Тамақ өнеркәсібінің құрылымында өзіндік орны бар - "Рахат" АҚ -дағы
кондитерлік өнімдерді өндіру мен сату көлемі бойынша болжау жүргізу
нәтижесін төменде келтіріп отырмыз. 2005-2007-жылдарға өнім өндіру, өткізу
көлемін болжауда, нарық сыйымдылығын анықтау және тамақ өнімдерін өндіру
саласындағы АҚ "Рахаттың" үлесін анықтау үшін маркетингтік, эксперттік-
конъюнктуралық зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігін анықтадық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz