Қазақ әдебиетіндегі психологизм
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ӘДЕБИЕТТЕ ҚАЛЫПТАСУЫ, ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.2 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, ЖЕТКІЗУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІ Ж.АЙМАУЫТОВ «АҚБІЛЕК» РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН «МАРТИН ИДЕН» РОМАНДАРЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР ПСИХОЛОГИЗМІ ... ... ... ... ...63
2 Ж.АЙМАУЫТОВ «АҚБІЛЕК» РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН «МАРТИН ИДЕН» РОМАНДАРЫНДА ҚАЙҒЫ АСПЕКТІСІН ЖЕТКІЗУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ӘДЕБИЕТТЕ ҚАЛЫПТАСУЫ, ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.2 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, ЖЕТКІЗУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІ Ж.АЙМАУЫТОВ «АҚБІЛЕК» РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН «МАРТИН ИДЕН» РОМАНДАРЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР ПСИХОЛОГИЗМІ ... ... ... ... ...63
2 Ж.АЙМАУЫТОВ «АҚБІЛЕК» РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН «МАРТИН ИДЕН» РОМАНДАРЫНДА ҚАЙҒЫ АСПЕКТІСІН ЖЕТКІЗУ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам баласы қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау барысында түрлі іс-әрекеттер мен қимылдар жасауға мәжбүр болады. Бұл күнделікті өмірде көрініс табатын құбылыс деп айтсақ, қателеспейміз. Адамның қарым-қатынас жасау барысында түрлі іс-қимылдар туады десек, ол құбылыстар бір-біріне мүлде ұқсай бермейтінін байқай аламыз.
Көркем шығарма мен әдебиеттегі басты кейіпкелер адамдар болып табылады. Біз көркем шығармада адамның тек сыртқы келбетін ғана бейнелеп көрсетіп кетпейміз. Мұнда адамның өміріне қатысты болып жатқан іс-әрекеттері барысында танылатын мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, сезімі т.б толып жатқан әрекеттері шебер суреттеледі. Бұл әрекеттер суреттелмесе,онда көркем шығарма мүлде қызықсыз болып қалар еді.
Психологизм ұғымы ең алғаш көне грек әдебиетінде элементтері кездесті. Бұл көне грек әдебиетінде психологизм ұғымы тереңнен ашыла қоймады. Психологияны зерттеушілер З.Фрейд, С.Л.Рубинштейн т.б есімдерімен аталса, психологизм ұғымы осы ғалымдардың анықтамалығы негізінде М.М.Бахтин, Б.Майтанов, А.Есин, Л.Гинзбург, И.В.Страхов, А.Н.Иезуитов, Л.С.Выготский, Г.Пірәлиева, Г.Ержанова есімдерімен тығыз байланыста.
Психологизм – адам өміріндегі болып жатқан іс-әрекет, демек психологизм ұғымын адам өмірімен тікелей байланысты десек қателеспейміз. Әрине басты тұлға – адам болғандықтан, оның күнделікті іс-әрекеті, мінез-құлқы адам өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Адам өмірі дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтсақ, бір-бірін алмастырып отыратын іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте объективті нәтижелеріне, өнімдеріне айналуы орын алады. Осы жағынан алғанда іс-әрекет процесс ретінде көрініп, онда субъект пенобъект өрістері арасында өзара ауысу жүзеге асырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Психологизм ұғымы күрделі ұғымдардың бірі болып саналады. Бұл ұғымды зерттеу бүгінгі күннің басты міндеті. Қазақ әдебиеті XX ғасырдың басында жүйелі зерттелген дейміз. Бірақ, психологизм ұғымы толық зерттелмеді. Қазіргі қазақ әдебиетшілері бұл ұғымға назар аударып, зерттеп келуде. Психологизм әдебиеттануда кең қанат жая түспек.
Біз осы диссертатциялық жұмысымызда көркем шығармадағы психологиялық аспектілер ұғымына түсінік бере отырып, оларға қазақ әдебиетіндегі шығармалардан мысал келтіре кеттік. Психологиялық аспектілер ұғымының көркем шығармаға көркемдік негіз бере отырып, кейіпкерлер әлемінің құпия жан-сарайындағы болып жатқан құбылыстарды, сезімдерді толықтай жеткізетінін аңғара отырып, кейіпкерлер туралы толықтай мәлімет алатынымызды аңғардық көркем шығармада.
Көркем шығарма мен әдебиеттегі басты кейіпкелер адамдар болып табылады. Біз көркем шығармада адамның тек сыртқы келбетін ғана бейнелеп көрсетіп кетпейміз. Мұнда адамның өміріне қатысты болып жатқан іс-әрекеттері барысында танылатын мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, сезімі т.б толып жатқан әрекеттері шебер суреттеледі. Бұл әрекеттер суреттелмесе,онда көркем шығарма мүлде қызықсыз болып қалар еді.
Психологизм ұғымы ең алғаш көне грек әдебиетінде элементтері кездесті. Бұл көне грек әдебиетінде психологизм ұғымы тереңнен ашыла қоймады. Психологияны зерттеушілер З.Фрейд, С.Л.Рубинштейн т.б есімдерімен аталса, психологизм ұғымы осы ғалымдардың анықтамалығы негізінде М.М.Бахтин, Б.Майтанов, А.Есин, Л.Гинзбург, И.В.Страхов, А.Н.Иезуитов, Л.С.Выготский, Г.Пірәлиева, Г.Ержанова есімдерімен тығыз байланыста.
Психологизм – адам өміріндегі болып жатқан іс-әрекет, демек психологизм ұғымын адам өмірімен тікелей байланысты десек қателеспейміз. Әрине басты тұлға – адам болғандықтан, оның күнделікті іс-әрекеті, мінез-құлқы адам өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Адам өмірі дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтсақ, бір-бірін алмастырып отыратын іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте объективті нәтижелеріне, өнімдеріне айналуы орын алады. Осы жағынан алғанда іс-әрекет процесс ретінде көрініп, онда субъект пенобъект өрістері арасында өзара ауысу жүзеге асырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Психологизм ұғымы күрделі ұғымдардың бірі болып саналады. Бұл ұғымды зерттеу бүгінгі күннің басты міндеті. Қазақ әдебиеті XX ғасырдың басында жүйелі зерттелген дейміз. Бірақ, психологизм ұғымы толық зерттелмеді. Қазіргі қазақ әдебиетшілері бұл ұғымға назар аударып, зерттеп келуде. Психологизм әдебиеттануда кең қанат жая түспек.
Біз осы диссертатциялық жұмысымызда көркем шығармадағы психологиялық аспектілер ұғымына түсінік бере отырып, оларға қазақ әдебиетіндегі шығармалардан мысал келтіре кеттік. Психологиялық аспектілер ұғымының көркем шығармаға көркемдік негіз бере отырып, кейіпкерлер әлемінің құпия жан-сарайындағы болып жатқан құбылыстарды, сезімдерді толықтай жеткізетінін аңғара отырып, кейіпкерлер туралы толықтай мәлімет алатынымызды аңғардық көркем шығармада.
1 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1996. – 336 б.
2 Аймауытов Ж. Ақбілек: повесть, роман. – Алматы: Атамұра, 2003. – 280 б.
3 Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
4 Мұртаза Ш. Ай мен Айша: Роман. – Алматы: Жалын, 1997. – 256 бет.
5 Бальзак Оноре де. Шегірен былғары. Роман./Орыс тілінен аударған Ж.Ысмағұлов. – Астана: Аударма, 2011. – 344 б.
6 Психология. – Алматы: Таймас, 2005. – Т.10.– 480 б.
7 Елубай С. Ақ боз үй: Роман. – Алматы: Жазушы, 2011. – 376 б.
8 Выготский Л.С. Психология искусства. – Ростов на Дону, 1983. – 325 б.
9 Ержанова Г. Қазақ прозасындағы психологизм. – Алматы: 1994 – 140 б.
10 Бабалар сөзі: Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2006. – Т.38. Батырлар жыры. – 2006. –360 б.
11 Әуезов М. Қорғансыздың күні. Әңгімелер мен повестер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 432 б.
12 Майтанов Б.
13 Пірәлиева Г. Көркем шығармадағы психологизм. – Алматы, 2004 – 240 б.
14 Бабалар сөзі: Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2006. – Т.25. Батырлар жыры. – 2006. – 250б.
15 Құдайбердіұлы Ш. Жол табалық ақылмен. – Астана: Жидебай, 2006. – 724б.
16 Жұмабаев М. Жан сөзі: Өлеңдер мен дастандар. – Алматы: Раритет, 2005. – 256 б.
17 Торайғыров С. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1989. – 250 б.
18 Әуезов М. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1989. – 300 б.
19 Кекілбаев Ә. Ханша-Дария хикаясы. Балладалар мен роман. – Алматы: Атамұра, 2003. – 320 б.
20 Аймауытов Ж. Қартқожа. – Алматы: Атамұра, 2004. – 250 б.
21 Жарықбаев Қ. Психология негіздері. – Алматы: Эверо, 2005. – 250 б.
22 Бөкей О. Қайдасың қасқа құлыным. – Астана: Елорда, 1999. – 328 б.
23 Әбдікұлы Т. Оң қол. – Алматы: Атамұра, 2002. – 352 б.
24 Сергеевна О.Р. Психология. – Москва, 2004. – 250 б.
25 Лондон Д. Мартин Иден. – Алматы: Жазушы, 1968. – 325 б.
26 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
27 Белянин В.П. Психологические аспекты художественного текста. – М: МГУ, 1988. – 124 с.
28 Хализев В. Теория литературы / Учебник. 4-изд., испр. И доп. – М: Высшая школа, 2005. – 405 с.
29 Оразбек М. Автор және шығармашылық процесс. – Алматы, 2003. – 488 б.
30 Юнг К.Г. Воспоминания, сновидения, размышления. – Минск: Харвест, 2003. – 496 с.
31 Белянин В.П. Психологические аспекты художественного текста. – М.: МГУ, 1988. – 124 с.
32 Жұмағали З. Уақыт және әдебиет. Зерттеулер. – Қарағанды, 1999. – 336 б.
33 Андроникова М.И. От прототипа к образу. – М.: Наука, 1974. – 200 с.
34 Бекниязов Т. Деректі жанр/ Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 3–84 б.
35 Есин А.Б. Психологизм русской классической литературы. – М.: Просвещение, 1988. – 384 б.
36 Елеукенов Ш. Ұлы суреткер роман жанры хақында // Мұхтар Әуезов тағлымы. – Алматы: Жазушы, 1987. – Б.1. – 432 б.
37 Қабдолов З. Мұхтар Әуезов және оның әсемдік әлемі. – Алматы: Білім, 1986. – 56 б.
38 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985.– 8.Т. – 458 б.
39 Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров. Человек – текст – семиосфера – – история. – М.: Язык русской культуры, 1996. – 464 с.
40 Дәдебаев Ж. Тарихи шындық және көркемдік шешім. – Алматы: Жазушы, 1992. – 458 б.
41 Исина Н.У. К проблеме воссоздания внутренного монолога в переводе (на материале прозы А.Кекильбаева) // Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Серия филологическая. – 2002. – №3 (54). – С. 183-186
42 Машина Л.А. О некоторых особенностях авторской позиции в художественно-документальных произведениях // Проблема автора в художественной
43 Келдыш В. А. Русский реализм начала XX века. М., 1975. 280 с.
44 Кириллов В. И., Старченко А. А. Логика. Учеб. для юр. вузов. М., 1998-254 с.
45 Книга о Леониде Андрееве. Воспоминания М, Горького, К. Чуковского, а. Блока, Георгия Чулкова, Бор. Зайцева, Н. Телешова, Евг. Замятина Издательство З.И. Гржебина, Петербург Берлин, 1922.-180 с.
46 Княжицкий А. И. Программа литературного образования. Для общеобразовательных учреждений 5-11 классы. М., 2000. - 120 с.
47 Кожевникова Н. А. Типы повествования в русской литературе XIX -XX веков М, 1994. - 150 с.
48 Колобаева JI. А. Концепция личности в русской литературе рубежа веков. М., 1990. - 350 с.
49 Компанеец В. В. Художественный психологизм в советской литературе (20-е годы). Л., 1980. - С. 18.
50 Кон И. С. Психология ранней юности: Кн. для учителя М., 1982. -С. 76-77.
51 Крутецкий В. А. Психология. М., 1986. - С. 227.
52 Кулагина И. Ю. Возрастная психология. Развитие ребенка от рождения до 17 лет. -М., 1999.-С. 170-171.
53 Кулешов Ф. И. Творческий путь А. И. Куприна. В 2-х томах. М., 1987.
54 Куприн А. И. Собрание сочинений. В 6 тт. М., 1994.
55 Куприна К. А. Куприн мой отец. - М., 1971. - 256 с.
56 Курбатов В. И. Логика. Учеб. для вузов. М., 1996. 320 с.
57 Лейтес Н. С. Возрастная одаренность и индивидуальные различия -М. 2003 456 с.
58 Линков В. Я. Мир и человек в творчестве Л. Толстого и И. Бунина. -М., 1989-174 с.
59 Липкина А. И. Роль представлений в работе детей над литературным текстом // Психологические исследования представлений и воображения. Труды института психологии. Отв. ред. Е. И. Игнатьев. М., 1956. - С. 36 - 37.
60 Литература. 11 класс. / Под ред. В. Г. Маранцмана. М., 2002. -400 с.
61 Литература. 11 класс: Конспекты уроков по творчеству Л. Андреева, М. Горького, А. Блока, писателей «Сатирикона» / Авт.-сост. Л. А. Тропкина, М. Я. Крючкова. — Волгоград, 2003. 112 с.
62 Литература: программа по литературе для общеобразоват. учрежд. 5 -11 кл. / Т. Ф. Курдюмова, Н. А. Демидова, Е. Н. Колокольцев и др.; под ред. Т. Ф. Курдюмовой. 2-е изд., стереотип. - М., 2004. - 95 с.
63 Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. М., 2003. - 1600 с.
64 Литературное наследство. Т. 72. Горький и Л. Андреев. Неизданная переписка. М, 1965. - С. 10 - 56.
65 Литературный энциклопедический словарь. М., 1987. - С. 186 — 187.
66 Львов-Рогачевский В. Л. Жрецы и жертвы (По поводу повести А. Куприна «Поединок») // Образование. Отдел II. М., 1905. - С. 8586.
67 Маклаков А. Г. Общая психология. Спб., 2000. - С. 234 - 245.
68 Мальцев Ю. В. И. Бунин. – М., 1994.-432 с.
69 Мальцева Е. А. Развитие музыкальных представлений у детей в процессе обучения пению. // Психологические исследования представлений и воображения. Труды института психологии. Отв. ред. Е. И. Игнатьев.-М., 1956.-С. 128-137.
70 Маранцман В. Г. Анализ литературного произведения и читательское восприятие школьника. Л., 1978 - 206 с.
71 З.Михайлов О. М. Жизнь А. И. Куприна. «Настоящий художник громадный талант». - М., 2001. - 397 с.
72 Михеичева Е. А. Максим Горький и Леонид Андреев. К проблеме творческих связей // Максим Горький и XX век: Горьковские чтения, 1997 год : Материалы междунар. конф. Н. Новгород, 1998. -С. 215-223.
73 Михеичева Е. А. О психологизме Л. Андреева. М., 1994. - 250 с.
74 Мушинская Т. Ф. Рассказы М. Горького «Коновалов» и «Супруги Орловы». 11 класс // Литература в школе, 2000, №6, с. 86 91.
75 Ничипоров И. Б. Творчество И. А. Бунина и художественные принципы модернизма: Дис. канд. филол. наук. М., 2002. -200 с.
77 Новая философская энциклопедия. Т. 3. М., 2001. - 692 с.119.0вчаренко А. И. М. Горький и литературные искания XX столетия.
78 Педагогическая энциклопедия. Т. 2. М., 1999. - С. 1731-74, 184-185.
79 Подругина И. А. Типология школьного анализа эпических произведений М., 2000. – 90 с.
80 Тюпа В. И. Художественность литературного произведения: Вопросы типологии. – Красноярск: Изд. Краснояр. ун-та, 1987. – 217[2]с.
81 Тюпа В. И. Художественность чеховского рассказа. – М.: Высшая школа, 1989. – 133[2]с.
82 Унгер Р. Философские проблемы новейшего литературоведения // Зарубежная эстетика и теория литературы Х1Х-ХХ вв. – М.: МГУ, 1987. – С.163-169.
83 Фрай Н. Анатомия критики // Зарубежная эстетика и теория литературы Х1Х-ХХ вв. Трактаты, статьи, эссе. – М.: МГУ, 1987. —С.232-264.
84 Франкл В. Человек в поисках смысла. – М.: Прогресс, 1990. – 366[1]с.
85 Фрейд З. По ту сторону принципа наслаждения // З. Фрейд «Я» и «Оно». Труды разных лет. Книга 1. – Тбилиси: Мерани, 1991. – С.139-192.
86 Фрейд З. «Я» и «Оно» // З. Фрейд «Я» и «Оно». Труды разных лет. Книга 1. – Тбилиси: Мерани, 1991. – С.351-392.
87 Фридлендер Г. М. Методология литературоведения и ее задачи (Вместо введения) // Г.М. Фридлендер. Методологические проблемы литературоведения. – М.: Наука, 1984. – С.3-24.
88 Фромм Э. Человек для себя: Исследование психологических проблем этики. – Мн., Коллегиум, 1992. – 253с.
89 Хализев В. Е. Теория литературы – М.: Высшая школа, 1999. – 398 с.
90 Храпченко М. Б. Художественное творчество, действительность, человек. – М.: Советский писатель, 1982, 3-е изд. – 415 с.
91 Чернец Л. В. К методологии изучения литературных жанров // Литературный процесс: Сб. под ред. Г.Н. Поспелова. – М.: МГУ, 1981. – С.202-216.
92 Шиллер Ф. Письма об эстетическом воспитании человека (письма 15-20) // Ф. Шиллер. Собр. соч.: В 7т. – М., 1957. – Т.6. – 298 с.
93 Шкловский В. Б. Искусство как прием. Связь приемов сюжетосложения с общими приемами стиля // В.Б. Шкловский. О теории прозы. – М.: Советский писатель, 1983. – С.9-62.
94 Шубин Э. А. Современный русский рассказ. – Л.: Наука, 1974. – 182с.
95 Юнг К. Г. Об отношении аналитической психологии к поэтико-художественному творчеству // К.Г. Юнг. Собр. соч. Т.15 Феномен духа в искусстве и науке. – М.: Ренессанс, 1992. – С.93-121 с.
96 Юнг К. Г. Психология и поэтическое творчество // К.Г. Юнг. Собр. соч. Т.15 Феномен духа в искусстве и науке. – М: Ренессанс, 1992. – 121 с.
97 Юнг К. Г. «Улисс». Монолог // К.Г. Юнг. Собр. соч. Т.15 Феномен духа в искусстве и науке. – М.: Ренессанс, 1992. – 153 с.
98 Якобсон Р. О. Два аспекта языка и два типа аффатических нарушений // Теория метафоры. – М.: Прогресс, 1990. – 233 с.
99 Яскевич А. С. Ритмическая организация художественного текста. – Мн.: Навука і тэхніка, 1991. – 207 с.
2 Аймауытов Ж. Ақбілек: повесть, роман. – Алматы: Атамұра, 2003. – 280 б.
3 Байтұрсынов А. Шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
4 Мұртаза Ш. Ай мен Айша: Роман. – Алматы: Жалын, 1997. – 256 бет.
5 Бальзак Оноре де. Шегірен былғары. Роман./Орыс тілінен аударған Ж.Ысмағұлов. – Астана: Аударма, 2011. – 344 б.
6 Психология. – Алматы: Таймас, 2005. – Т.10.– 480 б.
7 Елубай С. Ақ боз үй: Роман. – Алматы: Жазушы, 2011. – 376 б.
8 Выготский Л.С. Психология искусства. – Ростов на Дону, 1983. – 325 б.
9 Ержанова Г. Қазақ прозасындағы психологизм. – Алматы: 1994 – 140 б.
10 Бабалар сөзі: Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2006. – Т.38. Батырлар жыры. – 2006. –360 б.
11 Әуезов М. Қорғансыздың күні. Әңгімелер мен повестер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 432 б.
12 Майтанов Б.
13 Пірәлиева Г. Көркем шығармадағы психологизм. – Алматы, 2004 – 240 б.
14 Бабалар сөзі: Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2006. – Т.25. Батырлар жыры. – 2006. – 250б.
15 Құдайбердіұлы Ш. Жол табалық ақылмен. – Астана: Жидебай, 2006. – 724б.
16 Жұмабаев М. Жан сөзі: Өлеңдер мен дастандар. – Алматы: Раритет, 2005. – 256 б.
17 Торайғыров С. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1989. – 250 б.
18 Әуезов М. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1989. – 300 б.
19 Кекілбаев Ә. Ханша-Дария хикаясы. Балладалар мен роман. – Алматы: Атамұра, 2003. – 320 б.
20 Аймауытов Ж. Қартқожа. – Алматы: Атамұра, 2004. – 250 б.
21 Жарықбаев Қ. Психология негіздері. – Алматы: Эверо, 2005. – 250 б.
22 Бөкей О. Қайдасың қасқа құлыным. – Астана: Елорда, 1999. – 328 б.
23 Әбдікұлы Т. Оң қол. – Алматы: Атамұра, 2002. – 352 б.
24 Сергеевна О.Р. Психология. – Москва, 2004. – 250 б.
25 Лондон Д. Мартин Иден. – Алматы: Жазушы, 1968. – 325 б.
26 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
27 Белянин В.П. Психологические аспекты художественного текста. – М: МГУ, 1988. – 124 с.
28 Хализев В. Теория литературы / Учебник. 4-изд., испр. И доп. – М: Высшая школа, 2005. – 405 с.
29 Оразбек М. Автор және шығармашылық процесс. – Алматы, 2003. – 488 б.
30 Юнг К.Г. Воспоминания, сновидения, размышления. – Минск: Харвест, 2003. – 496 с.
31 Белянин В.П. Психологические аспекты художественного текста. – М.: МГУ, 1988. – 124 с.
32 Жұмағали З. Уақыт және әдебиет. Зерттеулер. – Қарағанды, 1999. – 336 б.
33 Андроникова М.И. От прототипа к образу. – М.: Наука, 1974. – 200 с.
34 Бекниязов Т. Деректі жанр/ Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 3–84 б.
35 Есин А.Б. Психологизм русской классической литературы. – М.: Просвещение, 1988. – 384 б.
36 Елеукенов Ш. Ұлы суреткер роман жанры хақында // Мұхтар Әуезов тағлымы. – Алматы: Жазушы, 1987. – Б.1. – 432 б.
37 Қабдолов З. Мұхтар Әуезов және оның әсемдік әлемі. – Алматы: Білім, 1986. – 56 б.
38 Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985.– 8.Т. – 458 б.
39 Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров. Человек – текст – семиосфера – – история. – М.: Язык русской культуры, 1996. – 464 с.
40 Дәдебаев Ж. Тарихи шындық және көркемдік шешім. – Алматы: Жазушы, 1992. – 458 б.
41 Исина Н.У. К проблеме воссоздания внутренного монолога в переводе (на материале прозы А.Кекильбаева) // Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Серия филологическая. – 2002. – №3 (54). – С. 183-186
42 Машина Л.А. О некоторых особенностях авторской позиции в художественно-документальных произведениях // Проблема автора в художественной
43 Келдыш В. А. Русский реализм начала XX века. М., 1975. 280 с.
44 Кириллов В. И., Старченко А. А. Логика. Учеб. для юр. вузов. М., 1998-254 с.
45 Книга о Леониде Андрееве. Воспоминания М, Горького, К. Чуковского, а. Блока, Георгия Чулкова, Бор. Зайцева, Н. Телешова, Евг. Замятина Издательство З.И. Гржебина, Петербург Берлин, 1922.-180 с.
46 Княжицкий А. И. Программа литературного образования. Для общеобразовательных учреждений 5-11 классы. М., 2000. - 120 с.
47 Кожевникова Н. А. Типы повествования в русской литературе XIX -XX веков М, 1994. - 150 с.
48 Колобаева JI. А. Концепция личности в русской литературе рубежа веков. М., 1990. - 350 с.
49 Компанеец В. В. Художественный психологизм в советской литературе (20-е годы). Л., 1980. - С. 18.
50 Кон И. С. Психология ранней юности: Кн. для учителя М., 1982. -С. 76-77.
51 Крутецкий В. А. Психология. М., 1986. - С. 227.
52 Кулагина И. Ю. Возрастная психология. Развитие ребенка от рождения до 17 лет. -М., 1999.-С. 170-171.
53 Кулешов Ф. И. Творческий путь А. И. Куприна. В 2-х томах. М., 1987.
54 Куприн А. И. Собрание сочинений. В 6 тт. М., 1994.
55 Куприна К. А. Куприн мой отец. - М., 1971. - 256 с.
56 Курбатов В. И. Логика. Учеб. для вузов. М., 1996. 320 с.
57 Лейтес Н. С. Возрастная одаренность и индивидуальные различия -М. 2003 456 с.
58 Линков В. Я. Мир и человек в творчестве Л. Толстого и И. Бунина. -М., 1989-174 с.
59 Липкина А. И. Роль представлений в работе детей над литературным текстом // Психологические исследования представлений и воображения. Труды института психологии. Отв. ред. Е. И. Игнатьев. М., 1956. - С. 36 - 37.
60 Литература. 11 класс. / Под ред. В. Г. Маранцмана. М., 2002. -400 с.
61 Литература. 11 класс: Конспекты уроков по творчеству Л. Андреева, М. Горького, А. Блока, писателей «Сатирикона» / Авт.-сост. Л. А. Тропкина, М. Я. Крючкова. — Волгоград, 2003. 112 с.
62 Литература: программа по литературе для общеобразоват. учрежд. 5 -11 кл. / Т. Ф. Курдюмова, Н. А. Демидова, Е. Н. Колокольцев и др.; под ред. Т. Ф. Курдюмовой. 2-е изд., стереотип. - М., 2004. - 95 с.
63 Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. М., 2003. - 1600 с.
64 Литературное наследство. Т. 72. Горький и Л. Андреев. Неизданная переписка. М, 1965. - С. 10 - 56.
65 Литературный энциклопедический словарь. М., 1987. - С. 186 — 187.
66 Львов-Рогачевский В. Л. Жрецы и жертвы (По поводу повести А. Куприна «Поединок») // Образование. Отдел II. М., 1905. - С. 8586.
67 Маклаков А. Г. Общая психология. Спб., 2000. - С. 234 - 245.
68 Мальцев Ю. В. И. Бунин. – М., 1994.-432 с.
69 Мальцева Е. А. Развитие музыкальных представлений у детей в процессе обучения пению. // Психологические исследования представлений и воображения. Труды института психологии. Отв. ред. Е. И. Игнатьев.-М., 1956.-С. 128-137.
70 Маранцман В. Г. Анализ литературного произведения и читательское восприятие школьника. Л., 1978 - 206 с.
71 З.Михайлов О. М. Жизнь А. И. Куприна. «Настоящий художник громадный талант». - М., 2001. - 397 с.
72 Михеичева Е. А. Максим Горький и Леонид Андреев. К проблеме творческих связей // Максим Горький и XX век: Горьковские чтения, 1997 год : Материалы междунар. конф. Н. Новгород, 1998. -С. 215-223.
73 Михеичева Е. А. О психологизме Л. Андреева. М., 1994. - 250 с.
74 Мушинская Т. Ф. Рассказы М. Горького «Коновалов» и «Супруги Орловы». 11 класс // Литература в школе, 2000, №6, с. 86 91.
75 Ничипоров И. Б. Творчество И. А. Бунина и художественные принципы модернизма: Дис. канд. филол. наук. М., 2002. -200 с.
77 Новая философская энциклопедия. Т. 3. М., 2001. - 692 с.119.0вчаренко А. И. М. Горький и литературные искания XX столетия.
78 Педагогическая энциклопедия. Т. 2. М., 1999. - С. 1731-74, 184-185.
79 Подругина И. А. Типология школьного анализа эпических произведений М., 2000. – 90 с.
80 Тюпа В. И. Художественность литературного произведения: Вопросы типологии. – Красноярск: Изд. Краснояр. ун-та, 1987. – 217[2]с.
81 Тюпа В. И. Художественность чеховского рассказа. – М.: Высшая школа, 1989. – 133[2]с.
82 Унгер Р. Философские проблемы новейшего литературоведения // Зарубежная эстетика и теория литературы Х1Х-ХХ вв. – М.: МГУ, 1987. – С.163-169.
83 Фрай Н. Анатомия критики // Зарубежная эстетика и теория литературы Х1Х-ХХ вв. Трактаты, статьи, эссе. – М.: МГУ, 1987. —С.232-264.
84 Франкл В. Человек в поисках смысла. – М.: Прогресс, 1990. – 366[1]с.
85 Фрейд З. По ту сторону принципа наслаждения // З. Фрейд «Я» и «Оно». Труды разных лет. Книга 1. – Тбилиси: Мерани, 1991. – С.139-192.
86 Фрейд З. «Я» и «Оно» // З. Фрейд «Я» и «Оно». Труды разных лет. Книга 1. – Тбилиси: Мерани, 1991. – С.351-392.
87 Фридлендер Г. М. Методология литературоведения и ее задачи (Вместо введения) // Г.М. Фридлендер. Методологические проблемы литературоведения. – М.: Наука, 1984. – С.3-24.
88 Фромм Э. Человек для себя: Исследование психологических проблем этики. – Мн., Коллегиум, 1992. – 253с.
89 Хализев В. Е. Теория литературы – М.: Высшая школа, 1999. – 398 с.
90 Храпченко М. Б. Художественное творчество, действительность, человек. – М.: Советский писатель, 1982, 3-е изд. – 415 с.
91 Чернец Л. В. К методологии изучения литературных жанров // Литературный процесс: Сб. под ред. Г.Н. Поспелова. – М.: МГУ, 1981. – С.202-216.
92 Шиллер Ф. Письма об эстетическом воспитании человека (письма 15-20) // Ф. Шиллер. Собр. соч.: В 7т. – М., 1957. – Т.6. – 298 с.
93 Шкловский В. Б. Искусство как прием. Связь приемов сюжетосложения с общими приемами стиля // В.Б. Шкловский. О теории прозы. – М.: Советский писатель, 1983. – С.9-62.
94 Шубин Э. А. Современный русский рассказ. – Л.: Наука, 1974. – 182с.
95 Юнг К. Г. Об отношении аналитической психологии к поэтико-художественному творчеству // К.Г. Юнг. Собр. соч. Т.15 Феномен духа в искусстве и науке. – М.: Ренессанс, 1992. – С.93-121 с.
96 Юнг К. Г. Психология и поэтическое творчество // К.Г. Юнг. Собр. соч. Т.15 Феномен духа в искусстве и науке. – М: Ренессанс, 1992. – 121 с.
97 Юнг К. Г. «Улисс». Монолог // К.Г. Юнг. Собр. соч. Т.15 Феномен духа в искусстве и науке. – М.: Ренессанс, 1992. – 153 с.
98 Якобсон Р. О. Два аспекта языка и два типа аффатических нарушений // Теория метафоры. – М.: Прогресс, 1990. – 233 с.
99 Яскевич А. С. Ритмическая организация художественного текста. – Мн.: Навука і тэхніка, 1991. – 207 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫ ТУРАЛЫ
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ӘДЕБИЕТТЕ ҚАЛЫПТАСУЫ,
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, ЖЕТКІЗУ
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ІІ Ж.АЙМАУЫТОВ АҚБІЛЕК РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН МАРТИН ИДЕН
РОМАНДАРЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР ПСИХОЛОГИЗМІ ... ... ... ... ...63
2 Ж.АЙМАУЫТОВ АҚБІЛЕК РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН МАРТИН ИДЕН
РОМАНДАРЫНДА ҚАЙҒЫ АСПЕКТІСІН ЖЕТКІЗУ
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.94
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам баласы қоршаған ортамен қарым-қатынас
жасау барысында түрлі іс-әрекеттер мен қимылдар жасауға мәжбүр болады. Бұл
күнделікті өмірде көрініс табатын құбылыс деп айтсақ, қателеспейміз.
Адамның қарым-қатынас жасау барысында түрлі іс-қимылдар туады десек, ол
құбылыстар бір-біріне мүлде ұқсай бермейтінін байқай аламыз.
Көркем шығарма мен әдебиеттегі басты кейіпкелер адамдар болып
табылады. Біз көркем шығармада адамның тек сыртқы келбетін ғана бейнелеп
көрсетіп кетпейміз. Мұнда адамның өміріне қатысты болып жатқан іс-
әрекеттері барысында танылатын мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, сезімі т.б толып
жатқан әрекеттері шебер суреттеледі. Бұл әрекеттер суреттелмесе,онда көркем
шығарма мүлде қызықсыз болып қалар еді.
Психологизм ұғымы ең алғаш көне грек әдебиетінде элементтері кездесті.
Бұл көне грек әдебиетінде психологизм ұғымы тереңнен ашыла қоймады.
Психологияны зерттеушілер З.Фрейд, С.Л.Рубинштейн т.б есімдерімен аталса,
психологизм ұғымы осы ғалымдардың анықтамалығы негізінде М.М.Бахтин,
Б.Майтанов, А.Есин, Л.Гинзбург, И.В.Страхов, А.Н.Иезуитов, Л.С.Выготский,
Г.Пірәлиева, Г.Ержанова есімдерімен тығыз байланыста.
Психологизм – адам өміріндегі болып жатқан іс-әрекет, демек
психологизм ұғымын адам өмірімен тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Әрине басты тұлға – адам болғандықтан, оның күнделікті іс-әрекеті, мінез-
құлқы адам өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Адам өмірі
дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтсақ, бір-бірін алмастырып отыратын
іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға
өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте объективті нәтижелеріне,
өнімдеріне айналуы орын алады. Осы жағынан алғанда іс-әрекет процесс
ретінде көрініп, онда субъект пенобъект өрістері арасында өзара ауысу
жүзеге асырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Психологизм ұғымы күрделі ұғымдардың
бірі болып саналады. Бұл ұғымды зерттеу бүгінгі күннің басты міндеті. Қазақ
әдебиеті XX ғасырдың басында жүйелі зерттелген дейміз. Бірақ, психологизм
ұғымы толық зерттелмеді. Қазіргі қазақ әдебиетшілері бұл ұғымға назар
аударып, зерттеп келуде. Психологизм әдебиеттануда кең қанат жая түспек.
Біз осы диссертатциялық жұмысымызда көркем шығармадағы
психологиялық аспектілер ұғымына түсінік бере отырып, оларға қазақ
әдебиетіндегі шығармалардан мысал келтіре кеттік. Психологиялық
аспектілер ұғымының көркем шығармаға көркемдік негіз бере отырып,
кейіпкерлер әлемінің құпия жан-сарайындағы болып жатқан құбылыстарды,
сезімдерді толықтай жеткізетінін аңғара отырып, кейіпкерлер туралы
толықтай мәлімет алатынымызды аңғардық көркем шығармада.
Зерттеудің нысаны. Зерттеу жұмысымызда негізінен Б.Майтановтың
Қазақ романы және психологиялық талдау еңбегінің негізінде психологиялық
романның табиғатын аша түсеміз. Сондай-ақ, Лев Семенович Выготскийдің
Психология искусства еңбегінен адам сезімдерінің құпия сырларын сөз
өнерімен ұштастыра кетеміз. Л.Гинзбургтың О психологической прозе деп
аталатын еңбегін пайдаланамыз. И.В.Страховтың Методика
психологического анализа характеров в художественном произведений,
А.Есин Психологизм русской класической литературы деп аталатын
еңбектерді пайдаланамыз. Г.Ержанованың Қазіргі қазақ повестеріндегі
психологизм еңбегінен психологизм ұғымының қалыптасуын айқындадық.
Г.Пірәлиеваның Қазіргі қазақ прозасындағы психологиялық талдау еңбегінен-
көркем шығарманың талдау жолдарымен танысамыз. Психологизм құбылыстарын
талдау барысында көркем шығармаларды да пайдаландық. Оның ішінде Ш.Мұртаза
Ай мен Айша, С.Елубай Ақ боз үй, Ж.Аймауытов Ақбілек т.б романдар
арқылы көркемдік құбылыстарын аштық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті –
әдебиет тарихында жан-жақты зерттелген кезең. Аталған кезең мәселелері
алғаш Ғ.Тоғжанұлы, С.Мұқанұлы, М.Әуезұлы, Ә.Қоңыратбайұлы сынды тұлғалардың
жазбаларында көрінсе, кейін бұл кезеңді түрлі қырынан зерттеушілер қатары
Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, С.Қирабаев, З.Ахметов,
Б.Шалабаев, А.Нұрқатов, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, М.Базарбаев, З.Қабдолов,
Ә.Дербісалин, Ш.Сәтпаева, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Ж.Ысмағұлов,
Ү.Субханбердина, Б.Майтанов, З.Бейсенғалиев, Д.Ысқақұлы, Т.Жұртбай,
Қ.Ергөбек, А.Ісімақова, Д.Қамзабекұлы т.б. ғалымдар есімімен жалғасты.
Психологизм ұғымына алғаш назар аударған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов
болды. Аймауытов Жүсіпбектің Психология еңбегі жарық көрсе, Ахмет
Байтұрсыновтың Әдебиеттанытқыш еңбегінде психология ұғымдарын айтып
кетті. Оның ішінде ес, ұғым т.б анықтамаларға тоқталып кетті.
Психологизм – әдебиеттану термині. Қазақ әдебиетінде енді ғана дамып,
қанат жайып келе жатқан сала. Қазақ әдебиеттануында осы саламен айналысқан
ғалымдарды атап өтетін болсақ: Б.Майтанов, Г.Пірәлиева
Б.Майтановты қазақтың Бахтині деп атасақ та болады. Бұл ғалымның
арнайы психологизмге жазған көп еңбектері жарық көрді. Г.Пірәлиева,
Г.Ержанова қазіргі кезде бұл ұғымды зерттеп жүрген ғалымдар қатарына
жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың негізгі
мақсаты – психологизм ұғымының аспектілерін ашу, жаңадан психологиялық
бейнелеу құралдарын табу болып табылады. Психологизм – әдебиеттің
үзілмейтін, қосарланған салаларының бірі. Психологиялық аспектілер сөз
өнерінің әсемдігі мен өрнегін келтіреді. Барлық ғылым салалары бір-
бірімен үздіксіз байланысып отырады. Әдебиет пен психология да
осындай ұғымдарды растайды. Көптеген зерттеушілеріміз әдебиеттегі
психологизм психологияның заңдылықтарын анықтамайды тек, шығармадағы
өңін, көркемдік беретінін анықтайды деп те жүр. Бұл пікірге қосылуға
да болады. Шығарманың басты формасы – адам өмірі. Ендеше, біз адам
өміріндегі қыры мен сырын, бет-келбетін, ой-өрісін анық көрсетсек,
шығарма реализмге жақын болар еді. Жоғарыда айтып өткеніміздей
Б.Майтанов осы психологизмнің реализмге алып барар сүрлеу екенін
айтып өткен еді. Осындай негіздерге сүйене отырып, көркем шығармадағы
психологизм мәнін, мақсатын, сипатын дәлелдей алуымызға толық негіз
бар деп айтсақ, қателеспеген болар едік.
Сол себепті біз алдымызға мынадай міндеттер қоямыз;
1) Көркем шығармадағы психологизм құбылыстарының сырын ашу;
2) Қазақ әдебиетіндегі психологизм ұғымының қалыптасу кезеңін анықтау;
3) Қазақ әдебиетіндегі көркем шығармалардан психологиялық бейнелеу
құралдарын табу;
4) Көркем шығармадағы адам жан-дүниесіндегі құбылыстарды тереңнен ашу;
Көркем шығармада кездесетін кейіпкерлердің ішкі әлемі мен
сыртқы қимыл-көріністерін бірінші тарауда мысалдармен түсіндіріп
өттік. Кейіпкерлер әлемінің ішкі құбылыстарын, оның ішінде – түс
көру, еске алу, қиялдау, армандау, тілеу, жалғыздық т.б.
психологиялық аспектілерді көрсетіп өттік. Кейіпкерлердің сыртқы
қимылдары мен бет-жүзіндегі құбылыстарға да тоқталып өттік. Бұл
құбылыстарға көптеген мысалдар келтіріп кеттік.
Қазақ әдебиеттануында психологизм ұғымына алғаш назар аударғандардың
бірі – Ахмет Байтұрсынұлы болды. Қара сөзден адам тек ұғым алады дедік,
ұғымның өзі керекті орынына қарай екі түрлі болады: 1) Ес ұғымы, яғни еске
керек ұғым. 2) Іс ұғымы, яғни іске керек ұғым. Ес ұғымының арқасында
дүниедегі нәрселердің бәрін, задын, сырын, сипатын, мүдетін, мұратын
танимыз. Іс ұғымы арқасында табиғат ісін, күшін нәрселерін қалай
пайдаланатын жолын білеміз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуде көркем шығармадағы кейіпкерлер
әлеміндегі болып жатқан құбылыстар негізінде адам әлеміне терең үңілуді
көздедік.
– Психологизм ұғымының даму кезеңдері айқындалды;
– Көркем шығарма кейіпкерлер дүниесінің құпия сырлары ашылды;
– Қазақ әдебиетінде психологизм ұғымының пайда болуы анықталды;
Зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық мәні. Жұмыста ұсынылған
тұжырымдамаларды жоғары оқу орындарының филология факультетінде оқытылатын
ХХ ғасыр басындағы әдебиет, көркем шығармадағы психологизм курстары сондай-
ақ, осы бағыттағы зерттеулерде, семинарлар мен практикалық курстарда
қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Психологизм ұғымына мән бере отырып, жұмыста кешенді
әдісін, салыстыру әдісін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Психологизм – адам өміріндегі болып жатқан іс-әрекет, демек
психологизм ұғымын адам өмірімен тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Әрине басты тұлға – адам болғандықтан, оның күнделікті іс-әрекеті, мінез-
құлқы адам өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Адам өмірі
дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтсақ, бір-бірін алмастырып отыратын
іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға
өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте объективті нәтижелеріне,
өнімдеріне айналуы орын алады. Осы жағынан алғанда іс-әрекет процесс
ретінде көрініп, онда субъект пенобъект өрістері арасында өзара ауысу
жүзеге асырылады.
Әрбір әдеби туындыда, фольклорлық жыр үлгілерінде, Орхон Енисей
ескерткіштерінде де психологизм ұғымы табылған. Біз психологизм ұғымын
әдебиеттен бөліп қарай алмаймыз, себебі психологизм әдебиет пен психология
ғылымын жалғастырып тұрған дәнекер ұғым десек те болады. Бұл әлемде барлық
ғылымдар бір-бірімен тығыз байланыста, ал психология ғылымы әдебиетпен
жақынырақ байланыста. Себебі көркем шығарманың негізгі объектісі-адам болып
табылады. Адамның қайғырғаны, күлгені, күйіп-піскені,жүріс-тұрысы, мінез-
құлқы бәрі де көркем шығармада ап-айқын беріледі. Бұл қасиеттер мен
сезімдер берілмесе, сол көркем шығарманы оқып отырған оқырман кейіпкерді
тани алмайды, оны сезіне алмайды, себебі оқырман көркем шығарманы оқып
жатып, кейіпкер қуанса – қуанады, қайғырса –қайғырады.
Психологизм, сөз жоқ, реализмге апарар сүрлеу екені мәлім. Рас, ол
әртүрлі көркемдік әдістер шеңберінде көркемдік-эстетикалық қызмет атқарады.
Әйтсе де, нағыз реалист әдебиетте ғана психологиялық талдау нақты мазмұн
тауып, жүйелі стильдік міндет атқарады. Бұған дүние жүзілік әдеби
процесстің даму заңдылықтары мен тарихы куә [1, 6]. Психологизм мен
реализм арасында өткел жоқ, бір-бірімен байланысын үзе алмайтын ұғымдар.
Адам жан-дүниесінің негізінде адам бет-пердесі ашылады, демек, адамды
жақыннан тани аламыз. Реализм – шындықтың негізгі бастауы.
Психологизм – әдебиеттану термині.Қазақ әдебиетінде енді ғана дамып,
қанат жайып келе жатқан сала. Қазақ әдебиеттануында осы саламен айналысқан
ғалымдарды атап өтетін болсақ: Б.Майтанов, Г.Пірәлиева.
Жазушылар өз шығармаларындағы кейіпкерлерінің мінез-құлқын жан-жақты
ашуға тырысады. Жазушы тілінің шеберлігі арқасында біз кейіпкерлерді сан
түрлі қырынан тани аламыз десек те болады. Мысалы: Сорлы Ақбілек! Сен
жыламай кім жыласын! Тас емшегін жібіткен, тар құрсағын кеңіткен, аруанадай
анаңнан айырылдың. Келешектегі бақытты өміріңнің кілтіндей көріп, сары
майдай сақтаған алтын қазынаңнан айырылдың! Ар-ұятың төгілді, адамшылығың
жойылды. Жас нәуетек жүрегің – соқпай жатып өрт болды. Жаңа піскен жауқазын-
піспей жатып жоқ болды. Шам-шырақтай жас жаның-жанбай жатып шоқ болды. Есіл
ерке балалық – аяққа құйған астайын шолтаң етті- тоқталды. Жыла жасың бұла!
Жасыңмен қайғы жуылсын! Жасыңнан теңіз жиылсын! [2, 130]. Бұл шығарма
Ж.Аймауытовтың белгілі Ақбілегі. Бұл сөздер автордың шығарма кейіпкеріне
арналған сөзі, автордың толғанысы. Автор-белгілі Жүсіпбек Аймауытов. Бұл
романды кейбір зерттеушілер тұңғыш психологиялық роман деп те атап жүр.
Әрине бұл пікірге қосылуға болады. Автор шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекет
барысында көрінетін көңіл-күй құбылыстарын өте көркем түрде суреттеген. Біз
Ж.Аймауытовтың психология ғылымына байланысты жазған, яғни психология
ғылымы жайында ең алғаш еңбек жазған ғалым екенін білеміз, ол әрине қазақ
ғалымдары арасында. Автордың осы шығармада кейіпкерлер жан-дүниесін, мінез-
құлқын керемет суреттегенін байқай аламыз.
Қазақ әдебиеттануында психологизм ұғымына алғаш назар аударғандардың
бірі – Ахмет Байтұрсынұлы болды. Қара сөзден адам тек ұғым алады дедік,
ұғымның өзі керекті орынына қарай екі түрлі болады: 1) Ес ұғымы, яғни еске
керек ұғым. 2) Іс ұғымы, яғни іске керек ұғым. Ес ұғымының арқасында
дүниедегі нәрселердің бәрін, задын, сырын, сипатын, мүдетін, мұратын
танимыз. Іс ұғымы арқасында табиғат ісін, күшін нәрселерін қалай
пайдаланатын жолын білеміз. Сондықтан қара сөзді әңгімелер екі жақты болып
келеді бір жағы ес ұғымымен болады, екінші жағы іс ұғымымен болады
[3,56]. Біз ес ұғымы арқылы шығарма кейіпкерлерін танимыз, яғни задын,
сырын, сипатын, мүддетін. Мысалы Ш.Мұртазаның Ай мен Айша шығармасында –
кейіпкерлер мінезі, мақсаты айқын берілген. Әр кейіпкерлер мінезін іс-
қимылдары арқылы танимыз.
Әрине, көркем шығарманы оқып отырғанымызда ондағы кейіпкерлердің жан
дүниесі ғана емес, оқырманға табиғат құбылыстары, шығармадағы ауа-райы
құбылыстары да әсер етеді. Осы оймен келе жатқанымда, ап-ашық аспанды бұлт
торлапты. Тәңіртау көрінбей қалды. Әуелі Шақпақ жақтан желдетіп барып,
артынан себелеп жаңбыр жауды. Шаң тұтқан жусан мен дермен шөптің кермектеу
иісі бұрқ ете қалды. Бізді аяп адамдар төкпеген жасты аспан төкті. Аспан
бәрін сезеді. Аспан бәрін көреді. Аспанның мейірімі түскен адам қор
болмайды [4, 166]. Бұл шығарма жолын оқып отырып, адам жан дүниесін
табиғатпен беруі суреттелгенін байқаймыз. Шығармада панасыз қалған,
қараусыз қалған Айшаның ауылынан көшіп бара жатқандағы осы сәтін автор- бір
түннің ішінде ауылын тастап, туған жерінен алыстап кетіп бара жатқан
шығарма кейіпкерлерінің жан-дүниесіндегі құбылыстарды табиғат
құбылыстарымен көркем жеткізген десек қателеспейміз. Бұл құбылысты
психологиялық параллелизм деп атасақ қателеспейміз. Б.Майтанов та дәл осы
құбылысты психологиялық параллелизм деп атап көрсеткен болатын. Б.Майтанов
көңіл-күй қозғалыстарын табиғат құшағынан алынатын теңеулер екенін айтып
кеткен еді.Осыдан барып психологиялық параллелизм туады. Мысал келтіре
кетсек: Түнгі ашық аспан – уайым сұйылта алмаған сұлулықты білдірсе,
құлпырып шешек атқан жазғы гүл – ашық күнгі аспанда толқыған көк
мұнарамен ассоциативті контраст түзеді (16). Осы пейзаждық көріністер
қуаныш пен қайғының, үміттің символына айналған десек те қателкспеген болар
едік.
Шығармада кейіпкердің ішкі жан дүниесі – күрделі иірімдерден тұрады.
Сол иірімдерді – автор әсерілеп жеткізбесе, шығарма оқырман қауымға мүлде
әсер етпейді. Оқырман ешқандай әсер алмайды, қайғырмайды да қуанбайды. Онда
шығарманың көркі қаншалықты әсем, көрікті тілмен жазылған, болса да адам
әсер ала алмаса – онда оқырман шығарманы қарапайым ғана тілде түсінеді.
Мысалы ретінде әлемдік классика қатарына жататын, атышулы Оноре де
Бальзактың Шегірен былғары романында: Бейтаныс жігіттің көздері жұмылып,
еріндері кезеріп кетті, бірақ сол сәтте-ақ, ол қабағын қайта ашты, қайтадан
маржандай қызара бөрітіп, еріндеріне қан жүгірді. Ол өмірде мен білмейтін
құпия сыр жоқ деп есептейтін ағылшынша, паң пішінде сәл кідірді де, көзден
ғайып болды, түңіліске душар болған ойыншылардың қызық көре келгендерге жиі
арнайтын жан күйзелтерлік көз қарасымен жұрттан жұбаныш тілегісі келмеді
оның. Мінеки, бір секундтың ішінде қаншама оқиға түйдектелді! Ойын
сүйектерінің жалғыз соққысының өзінде-ақ, қаншалық көп мән бар десеңізші!
[5, 14]. Бұл әлемдік классикалық шығарманың бар құпиясы адамның көңіл-
күйін дәл беруде. Бұл шығармадағы жас жігіттің талғажау ететін бар ақшасын
ойынға ұттырып жіберген сәттегі күйі көркем бейнеленген. Автор осы оқиғаны
жай ғана қарапайым тілмен: Бір жас жігіт бар ақшасын ойынға ұттырып,
ойынханадан шығып кетті... десе, оқырман одан ешқандай әсер алмайды. Осы
жігіттің ақшаға мұқтаж екендігін байқай алмаймыз. Сол бір секундтың
ішіндегі оқиғаны автор әдемілеп жеткізген десек, қателеспеген болар едік.
Әрине, Б.Майтановтың психологизм сөз жоқ реализмге апарады дегенін
ескерсек, сөз жоқ психологизм мен реализм қоса жүреді деген тұжырымға
келген болар едік. Оған дәлел шығарма кейіпкерлерінің шығармадағы мінез-
құлқы – өмірдегідей дәл берілуі, кейіпкер шығармада да жылайды, күледі,
қайғырады, қуанады, күйіп- піседі, өмірде де дәл солай. Тек шығармада автор
сол кейіпкердің сол сәттегі психологиялық күйін көркем тілде суреттеп,
оқырманға әсер ететіндей дәл берілсе, бұл шығарманың жоғарғы деңгейдегі
жетістігі екенін анық және айқын айта аламыз.
Көптеген ғалымдарымыз ғылыми сында психологиялық талдаудың
аналитикалық, синтетикалық, динамикалық психологизм атты ұғымдары бар
екендігін дәлелдермен көрсете білді. М.Храпченко Н.Гоголь шығармаларын
зерттеп, типологиялық психологизм ұғымын енгізгенін зерттеушілеріміз
айтып жүр.
Синтетикалық тәсіл – қазақ әдебиетінде ертеден қалыптасқан. Бүгінгі
таңдағы синтетикалық тәсіл жазушы идеясының жүзеге асуына қызмет етіп,
жазушылық мақсат-мүддеге бағындырылады. Бұған дәлел портретті, қимыл-
әрекеттіалсақ, екеуі де ауыз әдебиетіндегі батырлар жырынан бастап,бүкіл
әдебиеттегі кейіпкер, түр-тұлға, ой-санасын, мінез-құлқын танытуға алып
келеді. Бұл аталған синтетикалық элементке қарама-қайшы, бірақ онымен
өзектес сана ағымындағы күрделі толқындарды суреттеу,ішкі толғаныстарды
көрсету,жан диалектикасын бейнелеу аналитикалық психологизм деп аталады.
Көптеген психологизм зерттеушілері әдебиеттегі психологизм –
динамикалық, аналитикалық, синкреттік болып бірнеше түрге бөлінетінін
дәлелдеп келді. Бұлардың бәрі көркем шығармаға тән бейнелеу құралдары.
Дүние жүзінің әдебиетінің ішінде қазіргі қазақ әдебиеті де адамның жан
дүниесіне терең үңіліп, оның ішкі қалтарыстарын, психологиясын көрсету
жетпісінші-сексенінші жылдардағы прозадағы ерекшеліктердің бірі. Дүние жүзі
әдебиетінде көркемдік шеберліктің бұл саласындағы табыстар Лев Толстой
есімімен байланысты. Ресей әдебиетінде соңғы жылдары психологиялық талдау
басты бағытқа айналды. Мұндай шығармаларда оқиға шиеленісуінен гөрі
психологиялық қақтығыстар бірінші тұрады. Психологиялық тартыс арқылы
кейіпкердің ішкі тебіренісі беріліп,жан сыры ашылады, адам мінезі дамиды.
Көркем шығармада бір емес, бірнеше адамның өмірі көрсетілетіні
нақты құбылыс болып табылады. Сол адамдар өмірінде болып жатқан іс-
әрекеттер адам жан-дүниесінің құбылысын ашады деп айтсам қателеспеймін.
А.Н.Леоньтевтің мына тұжырымдамасына назар аударайық: Сонда адам өмірі
дегеніміз не? Бұл жиынтық,нақтырақ айтқанда, бірін-бірі алмастырып,отыратын
іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға
өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте, сондай-ақ оның объективті
нәтижелеріне, өнімдеріне айналуы орын алады [6, 145]. Бұл психологтың
айтпағы – адам өмірінде, оның істеген іс-әрекеттері негізгі орын алады. Бұл
пікірге қосыла отырып, көркем шығармада бұл құбылыс ерекше орын алатынын
айта кетіп, көркем шығарма кейіпкерлерінің мінез-құлқы іс-әрекеттері арқылы
көрінетіні бәрімізге белгілі. Мысалы: Босаға жақта ас қамымен үнсіз
қозғалып жүрген ашаң тұлғалы Сырға бәйбіше бұрқылдап қайнаған самауырдың оң
бүйірін ала, сызыла кеп тізе бүкті. Жаңа түскен келіндей бір тізерлей
отырып шайсандықтан су жаңа орыс фарфорын шығарып, қытай жібегімен сүртіп,
жұмыртқадай тізілтіп қойып жатыр. Әлден соң әдемі гүлді шыныаяқтарға
құйылған хош иісті үнді шайы дастарханды жағалап кетті.
Бас қонақтың жіті назары соның бәрін қалт жібермей байқап
отырды [7, 25]. Бұл жолдардан біздің аңғаратынымыз-қонақ келгендегі
Сырғаның іс-әрекеті, жай-күйі. Бәйбіше Сырғаның осы іс-әрекетінен біз үйіне
құтты қонақ келгенін байқай аламыз. Шайсандықтан жаңа орыс фарфор шынысын
алып, қонаққа сол шыны арқылы шай ұсынады. Шығармадағы бұл кейіпкердің осы
іс-әрекеті кейіпкердің қонақжайлылығын аңғартады. Бұл бәрімізге белгілі
C.Елубайдың Ақбоз үй романы. Бұл романда ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ
халқының жағдайы жақсы суреттелген. Сондай-ақ, сол кездегі қараңғы қазақ
өмірінің қыл үстінде тұрған тағдыры көркем суреттелген. Қырылып-жойылуға аз
ақ қалған қазақтар өмірінде осындай келең құбылыстар кеңінен орын алып
тұрған. Орыс отарында күн кешкен қазақ халқының іс-әрекеті осындай
шығармалардан көрініс беріп тұрады. Үйіне орыс билеушісі Калашников
келгенде тек үй иесі Пахраддин ғана қысылып қалған жоқ, бәйбіше Сырға да
жаңа түскен келіндей сызылып қалғандығы бәрімізге айқын құбылыс. Міне, бұл
көрініс кейіпкердің іс-әрекеті арқылы қандай күйде болғанын танытарлық
жағдай.
Шығарма кейіпкерлкерінің іс-әрекеті адам өміріндегі нақты құбылыстар.
Шығармада әр кейіпкердің іс-әрекеті неше алуан түрлі болып келеді. Әр
кейіпкердің мінезі сол іс-әрекет арқылы көрініс табады.Психология ғылымында
іс-әрекет құбылысы негізгі көрініс болып табылады. Психология әрдайым іс-
әрекетте-мысалы, ойлау іс-әрекетін, қиял іс-әрекетін, есте сақтауды, т.б іс-
әрекеттерді зерттеді (38). Бұл тұжырымға келер болсақ, адам іс-әрекеті
шығармада адамның құпияға толы сырлары мен жан-дүниесінде болып жатқан
оқиғалар мен құбылыстарды ашып көрсетеді.
Сонымен, көптеген ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, психологизмнің
негізгі объектісі – іс-әрекет болып табылатындығын атап айтқым келеді. Тағы
бір мысал келтіре кетсек: Шай жасап, құйып берді. Беті қызарыңқырап, қолын
сүртініп, шашын түзеп, қымталыңқырап отырды. Үстел ортасындағы лампы
екеуміздің арамызда еді. Лампыны іргеге таяп қойды. Лампы олай қойылғанда,
ол самауырдың көлеңкесіне түсуші еді, мен жарықта қалушы едім. Лампыны
алып, оның орнына жент салған кішкене тарелканы қойды. Бізге жақындатпақ
болды. Бұдан мен үш түрлі мән шығардым: 1) Ұзын самауырдың көлеңкесіне түсу
үшін. 2) Жентті бізге жақындату үшін, әйтпесе...3) Арамызда лампы қалтқы
болмас үшін қойылу керек. Бастапқысы болмаса, теріс емес, от басынан
қызарып, сыны бұзылып келген түрін жасыру да- бізге жақсы көріну, жентті
кім болса соған жақындатады ғой. Соңғысы болса одан да жақсы (69). Бұл
Ақбілек романындағы – Күләннің іс-әрекеті. Бұл Ақбаланың сүйген қызына
қонаққа келгендегі Күләннің іс-әрекетін қалт жібермей бақылап отыруы.
Әрине, сүйген қызының іс-әрекетін жіті бақылап отырғанда, кейіпкер сол іс-
әрекеті арқылы бойындағы дүлей күшті сезімін білдіріп қояды десек,
қателеспейміз. Шығарма кейіпкері Күләннің бетінің қызаруы – бұл ішкі жан-
дүниесіндегі тулап жатқан сезімі, ұяңдығы болып табылады. Сол замандағы
қазақ қыздарының сезімін осылайша іс-әрекеті арқылы көрінуі бұл нақты.
Үстел ортасындағы лампыны іргеге таяп қоюы – бұл да кейіпкердің жігітке
деген ыстық ықыласы мен ілтипатын көрсетеді. Бұл іс-әрекеттен Ақбала үш
нәрсе түйеді. Сол арқылы, яғни бір лампаны қозғағанның өзін сонша сөз қыла
отырып, Күләннің өзіне деген көзқарасын байқайды. Міне, бұл жақсы
көргендіктің белгісі. Көркем шығармада осы іс-әрекет екі кейіпкердің де бір-
біріне деген сүйіспеншілігі мен сыйластығын айқындап, көрсетіп тұр деп
айтсақ, қателеспеген болар едік.
Көркем шығармадан психологиялық аспектілер ұғымын табу үшін,
кейіпкерлер арасындағы іс-әрекетті бақылауымыз қажет болып табылатыны
даусыз. Атақты кеңес психологы С.Л.Рубинштейн іс-әрекет ұғымын қимыл-
қозғалыспен байланыстырып қарастырған. Бұл ғалымның пікірінше, әрекеттің
іске асу тәсілі қимыл болып табылатындығын айқындаған.
Психологизм ұғымы өнердің қай саласы болмасын, барлық уақытта
жақсы қызмет атқарады. Театр өнері, мүсіндеу өнері, көркем шығармада
т.б. толып жатқан өнер атаулыларында психологизм негізгі қызмет
атқарады. Бұл жөнінде Л.С.Выготскийдің тұжырымына назар аударайық:
Таким образом, оказывается, что поэзия или искусство есть
особый способ мышления, который конце концов приводит к тому же
самому, к чему приводит и научное познание, на только другим
путем. Искусство отличается от науки только своим методом,
т.е. психологически. Поэзия, как и проза, – говорит Потебня – есть
прежде всего и главным образом известный способ мышления и
познания...
Без образа нет искусства в частности поэзии. Чтобы до конца
формулировать взгляд этой теории на процесс художественного
понимания, следует указать, что всякое художественное произведение
с этой точки зрения может применяться в качестве сказуемого
к новым, непознаным явлениям или идеям и апперципировать новое
значение. То, чего мы не в состоянии понять прямо, мы можем
понять окольным путем, путем иносказания, и все психологическое
действие художественного произведения без остатка может быть
сведено на эту оскольность пути [8, 15]. Бұл тұжырымға қарай
отырып, психологизм ұғымының тек әдебиетте ғана емес, өнерде де
орны жоғары екенін байқауымызға болады екен.
Таким образом, совершенно ясно, что мы имеем дело здесь с
чисто интеллектуальной теорией искусство требует только работы
ума, работы мысли, все остальное есть случайное и побочное явление
в психологии искусства.
Өнер мен әдебиетте психологияның орны жоғары деп айтып кеткен
болатынбыз. Өнердің қай саласы болмасын, психологиялық иірімдерден
тұратыны белгілі. Ол иірімдер адам сезімі арқылы жасалатын ұғымдар.
Сезім мен психологиялық күйлер өнер мен әдебиеттің үзілмейтін
ұғымдарының бірі болып табылатыны даусыз.
Психологияның зерттеу тақырыбына – өзінің түйсіну, қабылдау, ойлау
және субъектінің жалпы ішкі психикалық процесстері мен күйі формасындағы
ерекше мазмұнмен енеді [9, 54]. Бұл анық құбылыс екендігін мойындай
аламыз. Себебі, субъектінің бойында болып жатқан психикалық процесстер –
көркем шығармада да беріліп келген. Жоғарыда келтірілген мысалды алып
қарасақ, екі ғашық арасында дәнекер болып тұрған – лампа. Жазушы сол лампа
арқылы екі кейіпкердің де мінезін танытып тұр десек қателеспеген болар
едік. Лампа – зат. Көркем шығармада осы кішкене ғана деталь қаншама мәнді
жеткізіп тұр. Бұл яғни – заттық әлем. Көркем шығармада да заттық әлемнің
мәні қаншалықты зор болғандығын көрсеткім келеді. Ж.Аймауытов кейіпкерлер
әлемінің жан дүниесіндегі тулап жатқан мінезі мен сырын ашудың шебері.
Онсыз шығарма қызықты да тартымды болмайтынына кәміл сенемін.Оқырман
қауымға шығарма кейіпкерлерінің басынан өтіп жатқан сансыз әрекеттері мен
мінездері арқылы образдарды жете таниды деуге болады. Көркем шығармада
жасалатын кейіпкерлер әлеміне келер болсақ,кейіпкерлерді танытатын ұғым-бұл
психологизм ұғымы. Дәл осы психологизм арқылы шығармада образдар жасалады
деп айтуға болады. Мәселен, бір образ алып қарасақ, шығармада оның
санасындағы күрделі иірімдері мен характерлері кеңінен ашыла суреттелмесе,
образ шықпайды, яғни образды тани алмаймыз.
Жоғарыда келтірілген мысал бойынша, көркем шығармада суреттелген ауа-
райы құбылыстары сол сәттегі кейіпкерлер мінезімен параллель болуын айтып
кеткен болатынбыз. Сол сияқты көркем шығармада кездесетін түс мәселесі де
психологизм ауылынан алшақ емес деуге болады. Қазіргі ғалымдардың зерттеуі
барысында түстерге берілген сипаттарды кеңінен атап айтуға да болатынын
түсіндіріп айта кеткен жөн. Мәселен, қызыл түс – бұл махабаттың түсі болса,
көк-ашықтықтың,бейбітшіліктің түсі, ал ақ- тазалықтың, пәктіктің берер
мағынасы, қара – қайғының қазақта осыған қатысты қара жамылды деген сөз
тіркесі бар. Сары түс – сағыныштың, уайымның белгісі, сары уайымға
салынды деген тіркес те кездеседі. Түс те адам санасына айрықша әсер
етеді. Бұған бір дәлел келтіре кетсек, Адам характерін шебер суреттеуші
Ж.Аймауытовтың Ақбілек романынан мысал: Кешке Ақымдікінде қонақта
болдық. Күлән да келді. Еркектер оны-мұны сөйлесіп отырды.Мен әңгімеге
кіріспей, солғын отырдым. Күлән шашын бұйралап, жақсы қызыл кофтасын киіп
келіпті (257). Күләннің қызыл кофтасы – Ақбаланың назарын бірден өзіне
аударды. Бұл жерде Ақбала еркектердің оны-мұны әңгімесіне қатыспай, бар
назарын тек Күләнға ғана назарын аударып отырды. Бұл кешке шашын бұйралап,
қызыл кофта киіп келген Күлән айналасындағылардың назарын өзіне аударып
отырды. Бұл қызыл түс. Қызыл түс адамды өзіне тартатынын бірден шығарманың
осы жолдардан байқай алуымызға болады.Бұдан шығатын қорытынды:
1. Қызыл түс – қоршаған ортадағы бүкіл қауымның назарын өзіне
аударады.Бір ғана мысал қызыл түс арқылы Күлән Ақбаланың есін өзіне аударып
әкетеді.
2. Қызыл түс – махаббаттың, құмарлықтың түсі. Күлән осы жолы қызыл
кофта киіп келгендегі мақсаты – Ақбалаға ғашық екендігін, оған құмарлығын
дәлелдеп көрсеткендей болады. Ақбаланың да оған есі кетіп, бар ойы тек сол
қызда ғана болып отырады. Бұл жерден біз қызыл түстің адам санасына айрықша
әсер етіп тұрғандығын байқай аламыз. Ол тек әсер етіп қана қойған жоқ,
бүкіл санасын улап, өзіне баурап әкетеді.
3. Қызыл түс – даралық түс, ерекшеліктің белгісі. Осы шығармада байқап
отырғанымыздай-ақ, қызыл киіп кешке келген Күләннің бәрінен дара болып
отыруы. Бүкіл қауым өзіне көз тіккенін сезгендей, ол ұялып, беті
қызарыңқырап отырды.
4. Қызыл – қыз баланың түсі. Қазақта қыздың көзі-қызылда деген мәтел
бар емес пе еді Ендеше Күләннің қызығатын түсі – қызыл болған шығар. Ол бұл
кешке жігіттердің назарын өзіне тіктеп қадауды мақсат етпеген болар. Қыз
баласы қызыл түсті ұнатқандықтан осындай киім киіп келуге себеп болғандығын
айта кеткім келіп отыр.
Психологизмнің аспектілерінің бірі – осы түс екенін анық та дәл байқай
аламыз. Автор бұл шығармада Күләннің қызыл кофта емес, қара кофта киіп
келді деп суреттесе, оқырманның Күләнға қатысты көзқарасы өзгеретініне
кәміл сенуге болады. Оқырман қауым Күләнді не ауырып тұр дер еді немесе
басына қайғы түскен әлде біреу ренжіткеннен соң, көңіл-күйі бұзылған болар
деп ойлар еді. Бұл автордың шеберлігі,көркемдігі екенін нық басып айтқым
келеді.
Көркем шығарманы құрайтын – тіл. Тіл – шығармаға өң беретін, әсер
беретін көріктеуіш құралдардың бірі. Әр автордың тілі, шығарма жазудағы
стилі бөлек болады. Автор кейіпкерлердің дүниеге деген
көзқарасын,дүниетанымын, ой-толғаныстарын тіл арқылы жеткізетіні белгілі.
Ал кейіпкерлерге сыртқы объективті және субъективті жағдайлар әсер етпесе,
ол онда тілсіз, әсерсіз мылқау бейне болар еді. Кейіпкерлердің жан-
толғанысын ашуда жағдайдың қатты әсер ететінін айтып кетсек.
Психологияда сана мен іс-әрекет ұғымы қатар жүреді. Іс-әрекет сана
арқылы жүзеге асады. С.Л Рубинштейн сана мен іс-әрекет бірлігін қозғалыс-
әрекет-қылық арқылы ашылатынын көрсетті. Әрине, ең алдымен адамда ұғым мен
сана пайда болады да, артынан іс-әрекетке сол ұғымдардан соң кіріседі.
Көркем шығармада кейіпкерлер әлеміне үңілгенде біз ең алдымен олардың
іс-әрекетіне назар аударамыз. Әрекет қозғалыс арқылы жүзеге асатыны
белгілі. Бір қозғалыстың өзі түрлі әрекет пен қылықты белгілеуі және
керісінше, түрлі қозғалыстар бір ғана қылықты көрсетуі мүмкін. Адам мінез-
құлқы өзіне әрекеттер мен қылықтар жүйесін қатыстырады және реакциялар
жиынтығына ұқсастырылмайды (450).
Әдебиет зерттеушісі И.В.Страховтың айтуынша психологизмнің екі типі
бар кең типтегі психологизм және тар типтегі психологизм. Әдебиет
зерттеушісі Ержанова Гүлдария бұл екі типтің анықтамасын ашып көрсетіп
кеткен. Тар типтегі психологизм деп жеке адамның ішкі жан-дүниесіне ерекше
көңіл бөлетін, оны неғұрлым тереңірек, дәілірек, толығырақ сипаттайтын
шығармаларды айтамыз. Кең типтегі психологизм деп адам өмірін, оның
әлеуметтік тұрмысын ішкі жан сарайын арқылы жалпылама сипаттайтын әдебиетті
айтуға болады [9, 35].
Көптеген зерттеушілеріміз адам мінез-құлқын сипаттауда психологизмнің
екі түрлі аспектісі бар екенін айтып келді. Бірінші аспектісі – жеке
адамның мінез-құлқын ойы, эмоциясы арқылы берілсе, екінші – аспектісі іс-
әрекеттері. Адам шығармада іс-әрекеттері арқылы характерлері ашылып
отырады. Жазушының мақсаты көркем шығарманы идеялы-эстетикалы түрде
жеткізе білу. Бұл аспектілерсіз бұл құбылыс жүзеге аспайтыны бәрімізге
белгілі. Бұл пікірлермен толық келісуге болады деп ойлаймын.
Көркем шығармадағы психологизм аспектілерін зерттеп жүрген ғалым
Б.Майтанов психологизм ұғымының эпос, драма, лирикаға бірдей тән
екенін атап өткен. Ендеше біз психологизм ұғымын тек прозадан ғана
емес, поэзиядан да драмадан да көре аламыз. Бірақ, поэзия мен
прозаның айырмашылығы жер мен көктей екендігі бәрімізге де белгілі.
Көркем прозада психологизм аспектілері кеңінен ашылып суреттеледі.
Яғни, кейіпкердің ішкі-сыртқы сезімдері көркем сөзбен өрнектеліп,
кейіпкердің жеке ойы монологы, диалогы сонымен қатар, кейіпкердің ым-
ишараты, істеген әрекеттерінің суреттелуі мұның бәрі де кейіпкердің
ішкі әлеміндегі болып жатқан құбылыстан хабар беретіндігі бізге
мәлім. Ал, поэзия әлемінде психологиялық аспектілер мүлде бөлек
беріледі деп айтсақ, қателеспейміз. Поэзия І жақтық баяндаумен
суреттеледі. Мұндағы кейіпкерлердің ішкі әлеміндегі сезім-құбылыстарын
біз анық та айқын байқай алмаймыз. Мұнда баяндаушы тек сыртынан
ғана жанап өтеді. Адам басындағы жай-күйді толық, әсерлі етіп
жеткізе алмайды. Мысал үшін Қобыланды батыр жырынан кішкене үзінді
келтіре кетейік:
Осыны айтып Айша қыз
Үйден шығып барады,
Тұлпар тұрған сарайдың
Есігін бұзып алады...
[10,18].
Бұл жыр үзіндіден біз тек, қыз Айшаның іс-әрекетінің суреттелуі
барысында ашулы екенін аңғара аламыз. Мұнда І жақтық баяндау негізінде
қыздың ашуы суреттеледі. Ал егер, осы сюжет психологизм дамыған кезеңде
прозада болатын болса, қалай суреттелер еді?! Әрине әр жазушының өз
стилімен көркем түрде кейіпкердің сыртқы бейнесімен қатар, ішкі әлемі де
бейнеленетін еді.
Көркем шығармада авторлық баяндаудың түрлері өте көп десек
қателеспеген болар едік. Авторлық бандаудың қазақ әдебиетінде І
жақтық баяндау, ІІ жақтық баяндау және де ІІІ жақтық баяндау
түрлері бар екендігі бәрімізге де белгілі. Баяндаудың ІІІ жақтық
үлгісімен жазылған шығармаларда психологизм аспектілері еркін де
кеңінен суреттеледі. Мысал ретінде қазақ әдебиетінің классик
жазушыларының бірі М.Әуезовтың Қилы заман романын алып көрелік. Бұл
романды оқып отырып, қазақ халқына сор болып жабысқан 1916 ж.
патша өкіметіне қарсы көтерілістің суреттелгенін байқай аламыз. Ойлап
қарасақ, бұл қазақ халқының жастарын қара жұмысқа бермейміз деп, өз
намыстары үшін күреседі. Осы күрес жолында көптеген кейіпкерлердің
ашу мен ыза қысқанын, жан алқымға тіреліп тұрған кездегі
кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын, қынадай қырылып бара жатқан
адамдардың көз жасы мен кектенгенін байқай аламыз. Мысал ретінде
біз шығармадан кішкене бір бөлігін алып қараймыз. Өне бойы тер
сасыған семіз пристав, үлен денесіне арта салған қылышы бар,
түгін сыртына теуіп, алдында үндемей мөлиіп тұрған үш қазаққа
тепсініп, ұрысып тұр екен. Ұлығының машықты шабыты келіп тұрғанын
жорға тілмаш тани кетті. Жем оралғалы тұрғанын иісшіл тұмсығымен
сезіп қалды. Есіктен кіре ол да Ақжелкеге көзі түсісімен тез ғана
түсін құбылтып, ұлығымен бірге дәл солша сызданып, ашулы түске
мініп, қазақтарға оқты көзімен қарады [11, 291]. Оқырман бұл жерден
нені байқауға болады? Бұл тілмаштың екіжүзділігі десек, қателеспеген
болар едік. Автор шығарманың осы жолдарында тілмаштың екіжүзділігін
анық көрсетіп отыр. Патша қолшоқпарларына қарсы келе алмайтын тілмаш
қылығы міне осындай! Патша қолшоқпарларына жағымсыну, солардың
істегенін қайталау әрекеттері осы романда анық жазылған. Тілмаш
кіріп келгенде Ақжелкенің үш қазаққа ашуланғанын байқайды. Амал
қанша, Ақжелкеге қарсы келе алмайды. Онда тілмаштың күні қараң.
Сондықтан момын қазақтарға тиіскенді жөн деп санайды.
М.Әуезовтың жоғарыда аталған романында кейіпкердің психологиясы
мен қатар авторлық психология да байқалады. Шығарманы оқи отырсаңыздар
қазақты қынадай қырған патша үкіметіне деген автордың ашуы мен
ызасын қоса байқауға да болады. Мұны авторлық баяндау деп атайды.
Автордың осы романда көтеріліс болып жатқан жердің табиғатын, таудың
құзын, тасын суреттеу барысынан біз авторлық ашу мен ыза сезімдерін
байқауымызға болады. Мысал келтіре кетейік: Бірақ, кішкене қаланың
кішкене абақтысы ақырзаман болғанда жер дүниені бір өзінің ішіне
сыйғызатын тарының қауызындай болып, күндіз-түні топырлаған адам
бұлағы өз ішіне сыйғызып, сіміріп жатыр. Обырдай обып, үнін шығармай
жұтып тұр. Түн асса, абақты іші кеңейіп қалады.
Оның есебіне қала маңындағы қиын шат, ұры сайлар қазақ, қырғыз
ереуілшілерінің толады. Қасқыр, суыр, борсықтар, шаңқылдақ сары,
тазқара, ала қарға, құзғындар сияқты аспан мен жер тағысы түгел
мерекеде. Неше алуан тілмен қуанышты жиын қаракөз, қызыл жүздерден
түстік жейді. Бұл авторлық баяндау үлгісі. Осы үзіндіден біз
автордың патша өкіметіне деген ызасын байқап отырғандаймыз. Қазақ
халқын түрмеге тығып, ол былай тұрсын түрмеге адам сыймаған соң
оларды атып салып, таудың құзына құстар мен жануарларға жем қылып
тастағанын байқап отырмыз. Әрине бұл оқиға авторға әсер етпей
қоймады. Қазақ халқын қырған патша өкіметіне ашуы мен ызасын осы
романда анық көрсете білді.
Жоғарыда аталған романда автор кейіпкерлердің психологиялық
әлеміне тереңінен ене білді. Осы романда оқиға негізінде өріс алып
жатқан кейіпкерлердің сезімін оның ішінде жылау, қайғыру т.б сияқты
психологиялық іс-әрекеттер кеңінен суреттелді. Бұл роман қайғыға
толы роман екендігі бәрімізге де белгілі. Сондықтан біз адам жанын
қайыстыратын суреттеулерге назар аудара кеткеніміз жөн. Мысалы
Бұндайды Жәмеңкеден де, өзге барлық қазақтан да Ұзақ ерекше анық
түсінеді. Баяғыдан бұның айрықша мінезі осындайда көрінетін,
сыналатын, сөз болатын, дұшпанға табашы болар дейтін жер келсе,
ондайда бұл етінен ет кесіп алса да былқ етпей, сыр бермей,
қасқырша дыбысын шығармай өлуге жараушы еді. Жәмеңкенің қайғысы
қабырғасын сындырғандай боп батса да, Ұзақ босаңсудың орнына
сұрланып, тістеніп, ешкімге де тіл қатпады. Көзі қып-қызыл болып,
ашумен жарқылдап қарайды. Қатайып, сазарып отырып алады (269).
Міне, бұл Ұзақ батырдың түрмеде отырғандағы қайғысы. Әрине, оған
Жәмеңке батырдың өлімі қабырғасын қайыстырды сағын сындырды. Дәл осы
суреттеуде автор кейіпкердің ішкі әлеміндегі құбылысын сыртқы бет-
пішінін суреттеуде жақсы қолдана білді. Ұзақ батырдың ашудан екі
көзінің қызаруы, сазарып отыруы және де досы өліп бара жатқанда
қасқырша сыр бермей үндемеуі бұл батырлыққа тән белгілер. Автор осы
суреттеулер барысында Ұзақтың ұстамды, сабырлы батыр екендігін де
аңғаруымызға болады. Осы романда автор Жәмеңкенің өліп бара
жатқандағы психологиялық күйін, қасындағы кейіпкерлердің осы оқиғаға
күйінуін, қайғыруын да ұтымды етіп суреттеген. Мысалы: Маңдай бет,
ажымдары жыбырлаған жүз құрттай болып, әншейіндегі бет пішінін,
тіршілік ажарын жоғалтып, сол бетті жайлайтын көр ішінің құртындай
көрінеді. Қинау толқынын әсіресе анық көрсетіп тұрған көселеу ұрты
мен еріндері. Ышқынып келіп еріндерін жымырып, ішінде мың бұралып
тұрған дертпен бірге қоса қиналып, қозғалақтап жөтелгенде, ауыз
белгісі біржолата да жоғалып, орнында бейнеусіз, сиықсыз, ирек-ирек,
әжім-әжім сызықтар ғана қалады (325). Бұл құбылыстар бәрімізге де
белгілі Жәмеңкенің өліп бара жатқан алдындағы құбылыстары. Автор
кейіпкердің жан қиналысын бетіндегі сызықтарына дейін өзгеретіндігін
көрсеткен. Осындай психологиялық іс-әрекеттер барысында кейіпкердің
тұлғасы айқындалып отыр. Психологиялық аспектілерді осы себептен де
әдебиеттен алшақ алып кете алмаймыз. Адамның ішкі сезімдері мен
ішкі әлемін суреттеу көркем шығарманың ажырамас бөлігі. Егер де
жазушы бұл процесстерді орындамаса, шығарма жалаң, оқырманға әсер
етпейтін шығарма болып қала берер еді.
Көптеген зерттеушілеріміз адамның ішкі әлеміне суреттеу процесін
бірден пайда бола қоймағандығын түсіндіреді. Психологизм ұғымын
зерттеп жүрген ғалым Г.Ержанова да осыны айғақтайды. Бұл
зерттеушіміздің пікірінше, бұрынғы замандарда әдебиеттегі шығармаларда
кейіпкердің сезімдері, өмір сырлары емес, өміріндегі оқиға ғана
айқын суреттелгенін айта кетеді. Менің пікірімше, қазақ халқының
ертегі жанрында мұндай психологиялық күйлер мен сезімдер айқын
көрсетілмейді, тек қуанышты болса қуанды, қайғырса қайғырды деп
суреттеледі. Бұл зерттеушіміздің пікірінше ол кезде әдебиет әлі
толық жетілмеген, кемелденбеген. Менің пікірімше ол кезде адам
сезімдерінің құпиялары, мимика, жест т.б қимыл іс-әрекеттері толық
зерттелінбеген және де зерделенбеген болатын.
Психологизм ұғымының сыртқы және ішкі түрлері бар екенін
көптеген ғалымдарымыз айтып келді. Абстрактысыз адам баласының ойлау
жүйесіне көптеген ұғымдар кіреді. Психологизм ұғымының сыртқы түрлеріне:
жест, ым, ишарат, көзқарас, бет-пішін құбылыстары, сөйлеу дауысының тоны
және т.б. ұғымдар жатады. Ал ішкі түрлеріне көз жүгіртер болсақ:
жылау, қайғыру, мұңаю, күлімдеу, қуану, түс көру, жалғыздық т.б. ұғымдар
жатады. Бұл адам баласының абстрактылы ойлау жүйесінің белгілері.
Бұл екі түрдің бір-бірінен ажырамас белгісі заңды екенін
зерттеушілеріміз атап кеткен. Дәл осылай атаса да, шығармада бұл екі
түр бірінсіз-бірі орындала береді. Бір ғана мысал келтіре кетейік:
Жалғыз-ақ, ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және ылғи шытынған,
кірбіңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні – мұңды,
жүдеу. Жас басына орнаған қайғы, жүрегін жеген дерт сыртына шығып
тұр (19). Бұл портрет жас Ғазизаның портреті. Ғазизаның жастайынан
әкеден жетім қалып, ауру шеше қолында өсіп келе жатқанын шығарманы
оқу барысында түсінеміз. Автор бұл суреттеуде Ғазизаның мұңын суреттеп
отыр. Ғазизаның бет-ажары мен көзінен сезілетін бұл мұң кейіпкердің
ішкі әлеміндегі мұң сезімін анық көрсеткендей. Бұл психологизмнің сыртқы
суреттеу түрі. Бұл жерде кейіпкердің не жылап, не мұңаяып тұрғанын
байқамаймыз. Сондықтан да психологиялық суреттеудің екі түрі қатар
жүреді деп айтпасақ та болады.
Әр жазушының өзіндік жазу стилі басқа жазушыдан өзгеше болады.
Осыған байланысты кейіпкер психологиясын суреттеуде де өз
ерекшеліктері болады. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, Страховтың
тұжырымдамасы бойынша бір жазушы тар типтегі психологизмге көңіл
бөлсе, екінші бір жазушы кең типтегі психологизмді пайдаланады. Ал,
кейбір жазушылар мүлде психологизмге көңіл бөлмейді десе де болады.
Мәселен қазақ әдебиетіне келейік. Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан атты романы
кең типтегі психологизм әдісін пайдаланған. Бұл романда жалғыз ғана
Ұлпанның жеке сезімдері мен іс-әрекетіне берілмейді. Мұнда Ұлпан мен
қоса оның айналасындағы кейіпкерлердің іс-әрекеттері суреттеледі.
Ал, Т.Әбдіктің Парасат майданында жалғыз ғана кейіпкердің басында
болып жатқан оқиғалар мен әрекеттер суреттеледі. Мұны тар типтегі
психологизм деп атасақ, қателеспеген болар едік.
Негізінде әдебиетте жазушылардың өз жазу стилі болады деп
жоғарыда айтып өттік. Әр жазушы өз шығармасында кейіпкер
психологиясы мен философиясын беруі әр түрлі формада кездеседі.
М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясында кейіпкерлер психологиясы
мен портретін беруде автор ұзақ тер төккен. Олай дейтін себептер
өте көп. Бұл роман он үш жасар бала Абайдың өмірімен басталса, екі
ұлынан айырылған дана, кемеңгер Абайдың соңғы өмірімен аяқталары
даусыз. Сондай-ақ, осы Абайдың жастық шағынан бастау алған
кейіпкерлердің психологиясы мен ой-өрісі әр түрлі деңгейде роман
соңына дейін өзгеріп отырады. Абайдың да жас кезінде албырт, оңды-
солды танымаған жас бала білімге сусындап, батыс пен шығыс
әдебиетінің озық классикалық үлгілерімен танысып, қырыққа жетіп,
кемелденген тұста қоғамдағы өзгерістер мен болып жатқан оқиғаларға
көңілі тоймай, сын көзбен қарауы бұл тегін емес. Осы тұста автор
кейіпкердің психологиясы мен философиялық ой-толғамдарының өзгеріп
отыруын суреттеген. Бұл романда жастың, кәрінің, қыздың, бозбала
жігіттің, күндес әйелдердің, болыс пен билердің, мұрнын сүртуге шамасы
келмейтін, асық ойнаған балалардың іс-әрекеттері, мінез-құлқы,
психологиясы тізіліп, суреттеледі. Әр кейіпкердің өзіне тән болмыс-
бітімін, бет-бейнесін, мінез-құлқын автор мүлде шатастырмай, нық, дәл
етіп береді.
Л.Гинзбург считает самым важным открытием в творчестве Л.Толстого
изображение человека в разных состояниях, ситуациях, в постоянном
изменении, развитии. Именно это научная мысль, опирающаяся на изучение
огромного количества фактов, позволила казахскому исследователю
Ш.К.Сатпаевой сделат вывод о том, что творчество Л.Н.Толстого
является настоящей школой художественного мастерства. Казахские
советские писатели научились на его наследии образцам реалистического
изображения действительности, бытия, глубоко осмысленному охвату
жизненных событий, психологическому анализу, величию гуманизма [12, 15].
Бұл Б.Майтанұлының еңбегінен алынған пікір. Осы пікірге сүйенсек, орыс
әдебиетінің классигі Л.Толстой шығармаларында кейіпкерлердің
психологиясы даму барысы мен әр түрлі жағдай барысында, өмір
өзгерістерінде адамның психологиясы мен әрекеттерін құбылта
суреттеуі. Міне, осы құбылысты біз М.Әуезовтың жоғарыда аталған
романынан көруімізге болады.
Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫ ТУРАЛЫ
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ӘДЕБИЕТТЕ ҚАЛЫПТАСУЫ,
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2 ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, ЖЕТКІЗУ
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ІІ Ж.АЙМАУЫТОВ АҚБІЛЕК РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН МАРТИН ИДЕН
РОМАНДАРЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР ПСИХОЛОГИЗМІ ... ... ... ... ...63
2 Ж.АЙМАУЫТОВ АҚБІЛЕК РОМАНЫ МЕН Д.ЛОНДОН МАРТИН ИДЕН
РОМАНДАРЫНДА ҚАЙҒЫ АСПЕКТІСІН ЖЕТКІЗУ
ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.94
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам баласы қоршаған ортамен қарым-қатынас
жасау барысында түрлі іс-әрекеттер мен қимылдар жасауға мәжбүр болады. Бұл
күнделікті өмірде көрініс табатын құбылыс деп айтсақ, қателеспейміз.
Адамның қарым-қатынас жасау барысында түрлі іс-қимылдар туады десек, ол
құбылыстар бір-біріне мүлде ұқсай бермейтінін байқай аламыз.
Көркем шығарма мен әдебиеттегі басты кейіпкелер адамдар болып
табылады. Біз көркем шығармада адамның тек сыртқы келбетін ғана бейнелеп
көрсетіп кетпейміз. Мұнда адамның өміріне қатысты болып жатқан іс-
әрекеттері барысында танылатын мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, сезімі т.б толып
жатқан әрекеттері шебер суреттеледі. Бұл әрекеттер суреттелмесе,онда көркем
шығарма мүлде қызықсыз болып қалар еді.
Психологизм ұғымы ең алғаш көне грек әдебиетінде элементтері кездесті.
Бұл көне грек әдебиетінде психологизм ұғымы тереңнен ашыла қоймады.
Психологияны зерттеушілер З.Фрейд, С.Л.Рубинштейн т.б есімдерімен аталса,
психологизм ұғымы осы ғалымдардың анықтамалығы негізінде М.М.Бахтин,
Б.Майтанов, А.Есин, Л.Гинзбург, И.В.Страхов, А.Н.Иезуитов, Л.С.Выготский,
Г.Пірәлиева, Г.Ержанова есімдерімен тығыз байланыста.
Психологизм – адам өміріндегі болып жатқан іс-әрекет, демек
психологизм ұғымын адам өмірімен тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Әрине басты тұлға – адам болғандықтан, оның күнделікті іс-әрекеті, мінез-
құлқы адам өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Адам өмірі
дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтсақ, бір-бірін алмастырып отыратын
іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға
өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте объективті нәтижелеріне,
өнімдеріне айналуы орын алады. Осы жағынан алғанда іс-әрекет процесс
ретінде көрініп, онда субъект пенобъект өрістері арасында өзара ауысу
жүзеге асырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Психологизм ұғымы күрделі ұғымдардың
бірі болып саналады. Бұл ұғымды зерттеу бүгінгі күннің басты міндеті. Қазақ
әдебиеті XX ғасырдың басында жүйелі зерттелген дейміз. Бірақ, психологизм
ұғымы толық зерттелмеді. Қазіргі қазақ әдебиетшілері бұл ұғымға назар
аударып, зерттеп келуде. Психологизм әдебиеттануда кең қанат жая түспек.
Біз осы диссертатциялық жұмысымызда көркем шығармадағы
психологиялық аспектілер ұғымына түсінік бере отырып, оларға қазақ
әдебиетіндегі шығармалардан мысал келтіре кеттік. Психологиялық
аспектілер ұғымының көркем шығармаға көркемдік негіз бере отырып,
кейіпкерлер әлемінің құпия жан-сарайындағы болып жатқан құбылыстарды,
сезімдерді толықтай жеткізетінін аңғара отырып, кейіпкерлер туралы
толықтай мәлімет алатынымызды аңғардық көркем шығармада.
Зерттеудің нысаны. Зерттеу жұмысымызда негізінен Б.Майтановтың
Қазақ романы және психологиялық талдау еңбегінің негізінде психологиялық
романның табиғатын аша түсеміз. Сондай-ақ, Лев Семенович Выготскийдің
Психология искусства еңбегінен адам сезімдерінің құпия сырларын сөз
өнерімен ұштастыра кетеміз. Л.Гинзбургтың О психологической прозе деп
аталатын еңбегін пайдаланамыз. И.В.Страховтың Методика
психологического анализа характеров в художественном произведений,
А.Есин Психологизм русской класической литературы деп аталатын
еңбектерді пайдаланамыз. Г.Ержанованың Қазіргі қазақ повестеріндегі
психологизм еңбегінен психологизм ұғымының қалыптасуын айқындадық.
Г.Пірәлиеваның Қазіргі қазақ прозасындағы психологиялық талдау еңбегінен-
көркем шығарманың талдау жолдарымен танысамыз. Психологизм құбылыстарын
талдау барысында көркем шығармаларды да пайдаландық. Оның ішінде Ш.Мұртаза
Ай мен Айша, С.Елубай Ақ боз үй, Ж.Аймауытов Ақбілек т.б романдар
арқылы көркемдік құбылыстарын аштық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті –
әдебиет тарихында жан-жақты зерттелген кезең. Аталған кезең мәселелері
алғаш Ғ.Тоғжанұлы, С.Мұқанұлы, М.Әуезұлы, Ә.Қоңыратбайұлы сынды тұлғалардың
жазбаларында көрінсе, кейін бұл кезеңді түрлі қырынан зерттеушілер қатары
Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, С.Қирабаев, З.Ахметов,
Б.Шалабаев, А.Нұрқатов, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, М.Базарбаев, З.Қабдолов,
Ә.Дербісалин, Ш.Сәтпаева, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, Ж.Ысмағұлов,
Ү.Субханбердина, Б.Майтанов, З.Бейсенғалиев, Д.Ысқақұлы, Т.Жұртбай,
Қ.Ергөбек, А.Ісімақова, Д.Қамзабекұлы т.б. ғалымдар есімімен жалғасты.
Психологизм ұғымына алғаш назар аударған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов
болды. Аймауытов Жүсіпбектің Психология еңбегі жарық көрсе, Ахмет
Байтұрсыновтың Әдебиеттанытқыш еңбегінде психология ұғымдарын айтып
кетті. Оның ішінде ес, ұғым т.б анықтамаларға тоқталып кетті.
Психологизм – әдебиеттану термині. Қазақ әдебиетінде енді ғана дамып,
қанат жайып келе жатқан сала. Қазақ әдебиеттануында осы саламен айналысқан
ғалымдарды атап өтетін болсақ: Б.Майтанов, Г.Пірәлиева
Б.Майтановты қазақтың Бахтині деп атасақ та болады. Бұл ғалымның
арнайы психологизмге жазған көп еңбектері жарық көрді. Г.Пірәлиева,
Г.Ержанова қазіргі кезде бұл ұғымды зерттеп жүрген ғалымдар қатарына
жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың негізгі
мақсаты – психологизм ұғымының аспектілерін ашу, жаңадан психологиялық
бейнелеу құралдарын табу болып табылады. Психологизм – әдебиеттің
үзілмейтін, қосарланған салаларының бірі. Психологиялық аспектілер сөз
өнерінің әсемдігі мен өрнегін келтіреді. Барлық ғылым салалары бір-
бірімен үздіксіз байланысып отырады. Әдебиет пен психология да
осындай ұғымдарды растайды. Көптеген зерттеушілеріміз әдебиеттегі
психологизм психологияның заңдылықтарын анықтамайды тек, шығармадағы
өңін, көркемдік беретінін анықтайды деп те жүр. Бұл пікірге қосылуға
да болады. Шығарманың басты формасы – адам өмірі. Ендеше, біз адам
өміріндегі қыры мен сырын, бет-келбетін, ой-өрісін анық көрсетсек,
шығарма реализмге жақын болар еді. Жоғарыда айтып өткеніміздей
Б.Майтанов осы психологизмнің реализмге алып барар сүрлеу екенін
айтып өткен еді. Осындай негіздерге сүйене отырып, көркем шығармадағы
психологизм мәнін, мақсатын, сипатын дәлелдей алуымызға толық негіз
бар деп айтсақ, қателеспеген болар едік.
Сол себепті біз алдымызға мынадай міндеттер қоямыз;
1) Көркем шығармадағы психологизм құбылыстарының сырын ашу;
2) Қазақ әдебиетіндегі психологизм ұғымының қалыптасу кезеңін анықтау;
3) Қазақ әдебиетіндегі көркем шығармалардан психологиялық бейнелеу
құралдарын табу;
4) Көркем шығармадағы адам жан-дүниесіндегі құбылыстарды тереңнен ашу;
Көркем шығармада кездесетін кейіпкерлердің ішкі әлемі мен
сыртқы қимыл-көріністерін бірінші тарауда мысалдармен түсіндіріп
өттік. Кейіпкерлер әлемінің ішкі құбылыстарын, оның ішінде – түс
көру, еске алу, қиялдау, армандау, тілеу, жалғыздық т.б.
психологиялық аспектілерді көрсетіп өттік. Кейіпкерлердің сыртқы
қимылдары мен бет-жүзіндегі құбылыстарға да тоқталып өттік. Бұл
құбылыстарға көптеген мысалдар келтіріп кеттік.
Қазақ әдебиеттануында психологизм ұғымына алғаш назар аударғандардың
бірі – Ахмет Байтұрсынұлы болды. Қара сөзден адам тек ұғым алады дедік,
ұғымның өзі керекті орынына қарай екі түрлі болады: 1) Ес ұғымы, яғни еске
керек ұғым. 2) Іс ұғымы, яғни іске керек ұғым. Ес ұғымының арқасында
дүниедегі нәрселердің бәрін, задын, сырын, сипатын, мүдетін, мұратын
танимыз. Іс ұғымы арқасында табиғат ісін, күшін нәрселерін қалай
пайдаланатын жолын білеміз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуде көркем шығармадағы кейіпкерлер
әлеміндегі болып жатқан құбылыстар негізінде адам әлеміне терең үңілуді
көздедік.
– Психологизм ұғымының даму кезеңдері айқындалды;
– Көркем шығарма кейіпкерлер дүниесінің құпия сырлары ашылды;
– Қазақ әдебиетінде психологизм ұғымының пайда болуы анықталды;
Зерттеудің ғылыми-теориялық және практикалық мәні. Жұмыста ұсынылған
тұжырымдамаларды жоғары оқу орындарының филология факультетінде оқытылатын
ХХ ғасыр басындағы әдебиет, көркем шығармадағы психологизм курстары сондай-
ақ, осы бағыттағы зерттеулерде, семинарлар мен практикалық курстарда
қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Психологизм ұғымына мән бере отырып, жұмыста кешенді
әдісін, салыстыру әдісін пайдаландық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ ҰҒЫМЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Психологизм – адам өміріндегі болып жатқан іс-әрекет, демек
психологизм ұғымын адам өмірімен тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Әрине басты тұлға – адам болғандықтан, оның күнделікті іс-әрекеті, мінез-
құлқы адам өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Адам өмірі
дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтсақ, бір-бірін алмастырып отыратын
іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға
өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте объективті нәтижелеріне,
өнімдеріне айналуы орын алады. Осы жағынан алғанда іс-әрекет процесс
ретінде көрініп, онда субъект пенобъект өрістері арасында өзара ауысу
жүзеге асырылады.
Әрбір әдеби туындыда, фольклорлық жыр үлгілерінде, Орхон Енисей
ескерткіштерінде де психологизм ұғымы табылған. Біз психологизм ұғымын
әдебиеттен бөліп қарай алмаймыз, себебі психологизм әдебиет пен психология
ғылымын жалғастырып тұрған дәнекер ұғым десек те болады. Бұл әлемде барлық
ғылымдар бір-бірімен тығыз байланыста, ал психология ғылымы әдебиетпен
жақынырақ байланыста. Себебі көркем шығарманың негізгі объектісі-адам болып
табылады. Адамның қайғырғаны, күлгені, күйіп-піскені,жүріс-тұрысы, мінез-
құлқы бәрі де көркем шығармада ап-айқын беріледі. Бұл қасиеттер мен
сезімдер берілмесе, сол көркем шығарманы оқып отырған оқырман кейіпкерді
тани алмайды, оны сезіне алмайды, себебі оқырман көркем шығарманы оқып
жатып, кейіпкер қуанса – қуанады, қайғырса –қайғырады.
Психологизм, сөз жоқ, реализмге апарар сүрлеу екені мәлім. Рас, ол
әртүрлі көркемдік әдістер шеңберінде көркемдік-эстетикалық қызмет атқарады.
Әйтсе де, нағыз реалист әдебиетте ғана психологиялық талдау нақты мазмұн
тауып, жүйелі стильдік міндет атқарады. Бұған дүние жүзілік әдеби
процесстің даму заңдылықтары мен тарихы куә [1, 6]. Психологизм мен
реализм арасында өткел жоқ, бір-бірімен байланысын үзе алмайтын ұғымдар.
Адам жан-дүниесінің негізінде адам бет-пердесі ашылады, демек, адамды
жақыннан тани аламыз. Реализм – шындықтың негізгі бастауы.
Психологизм – әдебиеттану термині.Қазақ әдебиетінде енді ғана дамып,
қанат жайып келе жатқан сала. Қазақ әдебиеттануында осы саламен айналысқан
ғалымдарды атап өтетін болсақ: Б.Майтанов, Г.Пірәлиева.
Жазушылар өз шығармаларындағы кейіпкерлерінің мінез-құлқын жан-жақты
ашуға тырысады. Жазушы тілінің шеберлігі арқасында біз кейіпкерлерді сан
түрлі қырынан тани аламыз десек те болады. Мысалы: Сорлы Ақбілек! Сен
жыламай кім жыласын! Тас емшегін жібіткен, тар құрсағын кеңіткен, аруанадай
анаңнан айырылдың. Келешектегі бақытты өміріңнің кілтіндей көріп, сары
майдай сақтаған алтын қазынаңнан айырылдың! Ар-ұятың төгілді, адамшылығың
жойылды. Жас нәуетек жүрегің – соқпай жатып өрт болды. Жаңа піскен жауқазын-
піспей жатып жоқ болды. Шам-шырақтай жас жаның-жанбай жатып шоқ болды. Есіл
ерке балалық – аяққа құйған астайын шолтаң етті- тоқталды. Жыла жасың бұла!
Жасыңмен қайғы жуылсын! Жасыңнан теңіз жиылсын! [2, 130]. Бұл шығарма
Ж.Аймауытовтың белгілі Ақбілегі. Бұл сөздер автордың шығарма кейіпкеріне
арналған сөзі, автордың толғанысы. Автор-белгілі Жүсіпбек Аймауытов. Бұл
романды кейбір зерттеушілер тұңғыш психологиялық роман деп те атап жүр.
Әрине бұл пікірге қосылуға болады. Автор шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекет
барысында көрінетін көңіл-күй құбылыстарын өте көркем түрде суреттеген. Біз
Ж.Аймауытовтың психология ғылымына байланысты жазған, яғни психология
ғылымы жайында ең алғаш еңбек жазған ғалым екенін білеміз, ол әрине қазақ
ғалымдары арасында. Автордың осы шығармада кейіпкерлер жан-дүниесін, мінез-
құлқын керемет суреттегенін байқай аламыз.
Қазақ әдебиеттануында психологизм ұғымына алғаш назар аударғандардың
бірі – Ахмет Байтұрсынұлы болды. Қара сөзден адам тек ұғым алады дедік,
ұғымның өзі керекті орынына қарай екі түрлі болады: 1) Ес ұғымы, яғни еске
керек ұғым. 2) Іс ұғымы, яғни іске керек ұғым. Ес ұғымының арқасында
дүниедегі нәрселердің бәрін, задын, сырын, сипатын, мүдетін, мұратын
танимыз. Іс ұғымы арқасында табиғат ісін, күшін нәрселерін қалай
пайдаланатын жолын білеміз. Сондықтан қара сөзді әңгімелер екі жақты болып
келеді бір жағы ес ұғымымен болады, екінші жағы іс ұғымымен болады
[3,56]. Біз ес ұғымы арқылы шығарма кейіпкерлерін танимыз, яғни задын,
сырын, сипатын, мүддетін. Мысалы Ш.Мұртазаның Ай мен Айша шығармасында –
кейіпкерлер мінезі, мақсаты айқын берілген. Әр кейіпкерлер мінезін іс-
қимылдары арқылы танимыз.
Әрине, көркем шығарманы оқып отырғанымызда ондағы кейіпкерлердің жан
дүниесі ғана емес, оқырманға табиғат құбылыстары, шығармадағы ауа-райы
құбылыстары да әсер етеді. Осы оймен келе жатқанымда, ап-ашық аспанды бұлт
торлапты. Тәңіртау көрінбей қалды. Әуелі Шақпақ жақтан желдетіп барып,
артынан себелеп жаңбыр жауды. Шаң тұтқан жусан мен дермен шөптің кермектеу
иісі бұрқ ете қалды. Бізді аяп адамдар төкпеген жасты аспан төкті. Аспан
бәрін сезеді. Аспан бәрін көреді. Аспанның мейірімі түскен адам қор
болмайды [4, 166]. Бұл шығарма жолын оқып отырып, адам жан дүниесін
табиғатпен беруі суреттелгенін байқаймыз. Шығармада панасыз қалған,
қараусыз қалған Айшаның ауылынан көшіп бара жатқандағы осы сәтін автор- бір
түннің ішінде ауылын тастап, туған жерінен алыстап кетіп бара жатқан
шығарма кейіпкерлерінің жан-дүниесіндегі құбылыстарды табиғат
құбылыстарымен көркем жеткізген десек қателеспейміз. Бұл құбылысты
психологиялық параллелизм деп атасақ қателеспейміз. Б.Майтанов та дәл осы
құбылысты психологиялық параллелизм деп атап көрсеткен болатын. Б.Майтанов
көңіл-күй қозғалыстарын табиғат құшағынан алынатын теңеулер екенін айтып
кеткен еді.Осыдан барып психологиялық параллелизм туады. Мысал келтіре
кетсек: Түнгі ашық аспан – уайым сұйылта алмаған сұлулықты білдірсе,
құлпырып шешек атқан жазғы гүл – ашық күнгі аспанда толқыған көк
мұнарамен ассоциативті контраст түзеді (16). Осы пейзаждық көріністер
қуаныш пен қайғының, үміттің символына айналған десек те қателкспеген болар
едік.
Шығармада кейіпкердің ішкі жан дүниесі – күрделі иірімдерден тұрады.
Сол иірімдерді – автор әсерілеп жеткізбесе, шығарма оқырман қауымға мүлде
әсер етпейді. Оқырман ешқандай әсер алмайды, қайғырмайды да қуанбайды. Онда
шығарманың көркі қаншалықты әсем, көрікті тілмен жазылған, болса да адам
әсер ала алмаса – онда оқырман шығарманы қарапайым ғана тілде түсінеді.
Мысалы ретінде әлемдік классика қатарына жататын, атышулы Оноре де
Бальзактың Шегірен былғары романында: Бейтаныс жігіттің көздері жұмылып,
еріндері кезеріп кетті, бірақ сол сәтте-ақ, ол қабағын қайта ашты, қайтадан
маржандай қызара бөрітіп, еріндеріне қан жүгірді. Ол өмірде мен білмейтін
құпия сыр жоқ деп есептейтін ағылшынша, паң пішінде сәл кідірді де, көзден
ғайып болды, түңіліске душар болған ойыншылардың қызық көре келгендерге жиі
арнайтын жан күйзелтерлік көз қарасымен жұрттан жұбаныш тілегісі келмеді
оның. Мінеки, бір секундтың ішінде қаншама оқиға түйдектелді! Ойын
сүйектерінің жалғыз соққысының өзінде-ақ, қаншалық көп мән бар десеңізші!
[5, 14]. Бұл әлемдік классикалық шығарманың бар құпиясы адамның көңіл-
күйін дәл беруде. Бұл шығармадағы жас жігіттің талғажау ететін бар ақшасын
ойынға ұттырып жіберген сәттегі күйі көркем бейнеленген. Автор осы оқиғаны
жай ғана қарапайым тілмен: Бір жас жігіт бар ақшасын ойынға ұттырып,
ойынханадан шығып кетті... десе, оқырман одан ешқандай әсер алмайды. Осы
жігіттің ақшаға мұқтаж екендігін байқай алмаймыз. Сол бір секундтың
ішіндегі оқиғаны автор әдемілеп жеткізген десек, қателеспеген болар едік.
Әрине, Б.Майтановтың психологизм сөз жоқ реализмге апарады дегенін
ескерсек, сөз жоқ психологизм мен реализм қоса жүреді деген тұжырымға
келген болар едік. Оған дәлел шығарма кейіпкерлерінің шығармадағы мінез-
құлқы – өмірдегідей дәл берілуі, кейіпкер шығармада да жылайды, күледі,
қайғырады, қуанады, күйіп- піседі, өмірде де дәл солай. Тек шығармада автор
сол кейіпкердің сол сәттегі психологиялық күйін көркем тілде суреттеп,
оқырманға әсер ететіндей дәл берілсе, бұл шығарманың жоғарғы деңгейдегі
жетістігі екенін анық және айқын айта аламыз.
Көптеген ғалымдарымыз ғылыми сында психологиялық талдаудың
аналитикалық, синтетикалық, динамикалық психологизм атты ұғымдары бар
екендігін дәлелдермен көрсете білді. М.Храпченко Н.Гоголь шығармаларын
зерттеп, типологиялық психологизм ұғымын енгізгенін зерттеушілеріміз
айтып жүр.
Синтетикалық тәсіл – қазақ әдебиетінде ертеден қалыптасқан. Бүгінгі
таңдағы синтетикалық тәсіл жазушы идеясының жүзеге асуына қызмет етіп,
жазушылық мақсат-мүддеге бағындырылады. Бұған дәлел портретті, қимыл-
әрекеттіалсақ, екеуі де ауыз әдебиетіндегі батырлар жырынан бастап,бүкіл
әдебиеттегі кейіпкер, түр-тұлға, ой-санасын, мінез-құлқын танытуға алып
келеді. Бұл аталған синтетикалық элементке қарама-қайшы, бірақ онымен
өзектес сана ағымындағы күрделі толқындарды суреттеу,ішкі толғаныстарды
көрсету,жан диалектикасын бейнелеу аналитикалық психологизм деп аталады.
Көптеген психологизм зерттеушілері әдебиеттегі психологизм –
динамикалық, аналитикалық, синкреттік болып бірнеше түрге бөлінетінін
дәлелдеп келді. Бұлардың бәрі көркем шығармаға тән бейнелеу құралдары.
Дүние жүзінің әдебиетінің ішінде қазіргі қазақ әдебиеті де адамның жан
дүниесіне терең үңіліп, оның ішкі қалтарыстарын, психологиясын көрсету
жетпісінші-сексенінші жылдардағы прозадағы ерекшеліктердің бірі. Дүние жүзі
әдебиетінде көркемдік шеберліктің бұл саласындағы табыстар Лев Толстой
есімімен байланысты. Ресей әдебиетінде соңғы жылдары психологиялық талдау
басты бағытқа айналды. Мұндай шығармаларда оқиға шиеленісуінен гөрі
психологиялық қақтығыстар бірінші тұрады. Психологиялық тартыс арқылы
кейіпкердің ішкі тебіренісі беріліп,жан сыры ашылады, адам мінезі дамиды.
Көркем шығармада бір емес, бірнеше адамның өмірі көрсетілетіні
нақты құбылыс болып табылады. Сол адамдар өмірінде болып жатқан іс-
әрекеттер адам жан-дүниесінің құбылысын ашады деп айтсам қателеспеймін.
А.Н.Леоньтевтің мына тұжырымдамасына назар аударайық: Сонда адам өмірі
дегеніміз не? Бұл жиынтық,нақтырақ айтқанда, бірін-бірі алмастырып,отыратын
іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға
өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте, сондай-ақ оның объективті
нәтижелеріне, өнімдеріне айналуы орын алады [6, 145]. Бұл психологтың
айтпағы – адам өмірінде, оның істеген іс-әрекеттері негізгі орын алады. Бұл
пікірге қосыла отырып, көркем шығармада бұл құбылыс ерекше орын алатынын
айта кетіп, көркем шығарма кейіпкерлерінің мінез-құлқы іс-әрекеттері арқылы
көрінетіні бәрімізге белгілі. Мысалы: Босаға жақта ас қамымен үнсіз
қозғалып жүрген ашаң тұлғалы Сырға бәйбіше бұрқылдап қайнаған самауырдың оң
бүйірін ала, сызыла кеп тізе бүкті. Жаңа түскен келіндей бір тізерлей
отырып шайсандықтан су жаңа орыс фарфорын шығарып, қытай жібегімен сүртіп,
жұмыртқадай тізілтіп қойып жатыр. Әлден соң әдемі гүлді шыныаяқтарға
құйылған хош иісті үнді шайы дастарханды жағалап кетті.
Бас қонақтың жіті назары соның бәрін қалт жібермей байқап
отырды [7, 25]. Бұл жолдардан біздің аңғаратынымыз-қонақ келгендегі
Сырғаның іс-әрекеті, жай-күйі. Бәйбіше Сырғаның осы іс-әрекетінен біз үйіне
құтты қонақ келгенін байқай аламыз. Шайсандықтан жаңа орыс фарфор шынысын
алып, қонаққа сол шыны арқылы шай ұсынады. Шығармадағы бұл кейіпкердің осы
іс-әрекеті кейіпкердің қонақжайлылығын аңғартады. Бұл бәрімізге белгілі
C.Елубайдың Ақбоз үй романы. Бұл романда ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ
халқының жағдайы жақсы суреттелген. Сондай-ақ, сол кездегі қараңғы қазақ
өмірінің қыл үстінде тұрған тағдыры көркем суреттелген. Қырылып-жойылуға аз
ақ қалған қазақтар өмірінде осындай келең құбылыстар кеңінен орын алып
тұрған. Орыс отарында күн кешкен қазақ халқының іс-әрекеті осындай
шығармалардан көрініс беріп тұрады. Үйіне орыс билеушісі Калашников
келгенде тек үй иесі Пахраддин ғана қысылып қалған жоқ, бәйбіше Сырға да
жаңа түскен келіндей сызылып қалғандығы бәрімізге айқын құбылыс. Міне, бұл
көрініс кейіпкердің іс-әрекеті арқылы қандай күйде болғанын танытарлық
жағдай.
Шығарма кейіпкерлкерінің іс-әрекеті адам өміріндегі нақты құбылыстар.
Шығармада әр кейіпкердің іс-әрекеті неше алуан түрлі болып келеді. Әр
кейіпкердің мінезі сол іс-әрекет арқылы көрініс табады.Психология ғылымында
іс-әрекет құбылысы негізгі көрініс болып табылады. Психология әрдайым іс-
әрекетте-мысалы, ойлау іс-әрекетін, қиял іс-әрекетін, есте сақтауды, т.б іс-
әрекеттерді зерттеді (38). Бұл тұжырымға келер болсақ, адам іс-әрекеті
шығармада адамның құпияға толы сырлары мен жан-дүниесінде болып жатқан
оқиғалар мен құбылыстарды ашып көрсетеді.
Сонымен, көптеген ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, психологизмнің
негізгі объектісі – іс-әрекет болып табылатындығын атап айтқым келеді. Тағы
бір мысал келтіре кетсек: Шай жасап, құйып берді. Беті қызарыңқырап, қолын
сүртініп, шашын түзеп, қымталыңқырап отырды. Үстел ортасындағы лампы
екеуміздің арамызда еді. Лампыны іргеге таяп қойды. Лампы олай қойылғанда,
ол самауырдың көлеңкесіне түсуші еді, мен жарықта қалушы едім. Лампыны
алып, оның орнына жент салған кішкене тарелканы қойды. Бізге жақындатпақ
болды. Бұдан мен үш түрлі мән шығардым: 1) Ұзын самауырдың көлеңкесіне түсу
үшін. 2) Жентті бізге жақындату үшін, әйтпесе...3) Арамызда лампы қалтқы
болмас үшін қойылу керек. Бастапқысы болмаса, теріс емес, от басынан
қызарып, сыны бұзылып келген түрін жасыру да- бізге жақсы көріну, жентті
кім болса соған жақындатады ғой. Соңғысы болса одан да жақсы (69). Бұл
Ақбілек романындағы – Күләннің іс-әрекеті. Бұл Ақбаланың сүйген қызына
қонаққа келгендегі Күләннің іс-әрекетін қалт жібермей бақылап отыруы.
Әрине, сүйген қызының іс-әрекетін жіті бақылап отырғанда, кейіпкер сол іс-
әрекеті арқылы бойындағы дүлей күшті сезімін білдіріп қояды десек,
қателеспейміз. Шығарма кейіпкері Күләннің бетінің қызаруы – бұл ішкі жан-
дүниесіндегі тулап жатқан сезімі, ұяңдығы болып табылады. Сол замандағы
қазақ қыздарының сезімін осылайша іс-әрекеті арқылы көрінуі бұл нақты.
Үстел ортасындағы лампыны іргеге таяп қоюы – бұл да кейіпкердің жігітке
деген ыстық ықыласы мен ілтипатын көрсетеді. Бұл іс-әрекеттен Ақбала үш
нәрсе түйеді. Сол арқылы, яғни бір лампаны қозғағанның өзін сонша сөз қыла
отырып, Күләннің өзіне деген көзқарасын байқайды. Міне, бұл жақсы
көргендіктің белгісі. Көркем шығармада осы іс-әрекет екі кейіпкердің де бір-
біріне деген сүйіспеншілігі мен сыйластығын айқындап, көрсетіп тұр деп
айтсақ, қателеспеген болар едік.
Көркем шығармадан психологиялық аспектілер ұғымын табу үшін,
кейіпкерлер арасындағы іс-әрекетті бақылауымыз қажет болып табылатыны
даусыз. Атақты кеңес психологы С.Л.Рубинштейн іс-әрекет ұғымын қимыл-
қозғалыспен байланыстырып қарастырған. Бұл ғалымның пікірінше, әрекеттің
іске асу тәсілі қимыл болып табылатындығын айқындаған.
Психологизм ұғымы өнердің қай саласы болмасын, барлық уақытта
жақсы қызмет атқарады. Театр өнері, мүсіндеу өнері, көркем шығармада
т.б. толып жатқан өнер атаулыларында психологизм негізгі қызмет
атқарады. Бұл жөнінде Л.С.Выготскийдің тұжырымына назар аударайық:
Таким образом, оказывается, что поэзия или искусство есть
особый способ мышления, который конце концов приводит к тому же
самому, к чему приводит и научное познание, на только другим
путем. Искусство отличается от науки только своим методом,
т.е. психологически. Поэзия, как и проза, – говорит Потебня – есть
прежде всего и главным образом известный способ мышления и
познания...
Без образа нет искусства в частности поэзии. Чтобы до конца
формулировать взгляд этой теории на процесс художественного
понимания, следует указать, что всякое художественное произведение
с этой точки зрения может применяться в качестве сказуемого
к новым, непознаным явлениям или идеям и апперципировать новое
значение. То, чего мы не в состоянии понять прямо, мы можем
понять окольным путем, путем иносказания, и все психологическое
действие художественного произведения без остатка может быть
сведено на эту оскольность пути [8, 15]. Бұл тұжырымға қарай
отырып, психологизм ұғымының тек әдебиетте ғана емес, өнерде де
орны жоғары екенін байқауымызға болады екен.
Таким образом, совершенно ясно, что мы имеем дело здесь с
чисто интеллектуальной теорией искусство требует только работы
ума, работы мысли, все остальное есть случайное и побочное явление
в психологии искусства.
Өнер мен әдебиетте психологияның орны жоғары деп айтып кеткен
болатынбыз. Өнердің қай саласы болмасын, психологиялық иірімдерден
тұратыны белгілі. Ол иірімдер адам сезімі арқылы жасалатын ұғымдар.
Сезім мен психологиялық күйлер өнер мен әдебиеттің үзілмейтін
ұғымдарының бірі болып табылатыны даусыз.
Психологияның зерттеу тақырыбына – өзінің түйсіну, қабылдау, ойлау
және субъектінің жалпы ішкі психикалық процесстері мен күйі формасындағы
ерекше мазмұнмен енеді [9, 54]. Бұл анық құбылыс екендігін мойындай
аламыз. Себебі, субъектінің бойында болып жатқан психикалық процесстер –
көркем шығармада да беріліп келген. Жоғарыда келтірілген мысалды алып
қарасақ, екі ғашық арасында дәнекер болып тұрған – лампа. Жазушы сол лампа
арқылы екі кейіпкердің де мінезін танытып тұр десек қателеспеген болар
едік. Лампа – зат. Көркем шығармада осы кішкене ғана деталь қаншама мәнді
жеткізіп тұр. Бұл яғни – заттық әлем. Көркем шығармада да заттық әлемнің
мәні қаншалықты зор болғандығын көрсеткім келеді. Ж.Аймауытов кейіпкерлер
әлемінің жан дүниесіндегі тулап жатқан мінезі мен сырын ашудың шебері.
Онсыз шығарма қызықты да тартымды болмайтынына кәміл сенемін.Оқырман
қауымға шығарма кейіпкерлерінің басынан өтіп жатқан сансыз әрекеттері мен
мінездері арқылы образдарды жете таниды деуге болады. Көркем шығармада
жасалатын кейіпкерлер әлеміне келер болсақ,кейіпкерлерді танытатын ұғым-бұл
психологизм ұғымы. Дәл осы психологизм арқылы шығармада образдар жасалады
деп айтуға болады. Мәселен, бір образ алып қарасақ, шығармада оның
санасындағы күрделі иірімдері мен характерлері кеңінен ашыла суреттелмесе,
образ шықпайды, яғни образды тани алмаймыз.
Жоғарыда келтірілген мысал бойынша, көркем шығармада суреттелген ауа-
райы құбылыстары сол сәттегі кейіпкерлер мінезімен параллель болуын айтып
кеткен болатынбыз. Сол сияқты көркем шығармада кездесетін түс мәселесі де
психологизм ауылынан алшақ емес деуге болады. Қазіргі ғалымдардың зерттеуі
барысында түстерге берілген сипаттарды кеңінен атап айтуға да болатынын
түсіндіріп айта кеткен жөн. Мәселен, қызыл түс – бұл махабаттың түсі болса,
көк-ашықтықтың,бейбітшіліктің түсі, ал ақ- тазалықтың, пәктіктің берер
мағынасы, қара – қайғының қазақта осыған қатысты қара жамылды деген сөз
тіркесі бар. Сары түс – сағыныштың, уайымның белгісі, сары уайымға
салынды деген тіркес те кездеседі. Түс те адам санасына айрықша әсер
етеді. Бұған бір дәлел келтіре кетсек, Адам характерін шебер суреттеуші
Ж.Аймауытовтың Ақбілек романынан мысал: Кешке Ақымдікінде қонақта
болдық. Күлән да келді. Еркектер оны-мұны сөйлесіп отырды.Мен әңгімеге
кіріспей, солғын отырдым. Күлән шашын бұйралап, жақсы қызыл кофтасын киіп
келіпті (257). Күләннің қызыл кофтасы – Ақбаланың назарын бірден өзіне
аударды. Бұл жерде Ақбала еркектердің оны-мұны әңгімесіне қатыспай, бар
назарын тек Күләнға ғана назарын аударып отырды. Бұл кешке шашын бұйралап,
қызыл кофта киіп келген Күлән айналасындағылардың назарын өзіне аударып
отырды. Бұл қызыл түс. Қызыл түс адамды өзіне тартатынын бірден шығарманың
осы жолдардан байқай алуымызға болады.Бұдан шығатын қорытынды:
1. Қызыл түс – қоршаған ортадағы бүкіл қауымның назарын өзіне
аударады.Бір ғана мысал қызыл түс арқылы Күлән Ақбаланың есін өзіне аударып
әкетеді.
2. Қызыл түс – махаббаттың, құмарлықтың түсі. Күлән осы жолы қызыл
кофта киіп келгендегі мақсаты – Ақбалаға ғашық екендігін, оған құмарлығын
дәлелдеп көрсеткендей болады. Ақбаланың да оған есі кетіп, бар ойы тек сол
қызда ғана болып отырады. Бұл жерден біз қызыл түстің адам санасына айрықша
әсер етіп тұрғандығын байқай аламыз. Ол тек әсер етіп қана қойған жоқ,
бүкіл санасын улап, өзіне баурап әкетеді.
3. Қызыл түс – даралық түс, ерекшеліктің белгісі. Осы шығармада байқап
отырғанымыздай-ақ, қызыл киіп кешке келген Күләннің бәрінен дара болып
отыруы. Бүкіл қауым өзіне көз тіккенін сезгендей, ол ұялып, беті
қызарыңқырап отырды.
4. Қызыл – қыз баланың түсі. Қазақта қыздың көзі-қызылда деген мәтел
бар емес пе еді Ендеше Күләннің қызығатын түсі – қызыл болған шығар. Ол бұл
кешке жігіттердің назарын өзіне тіктеп қадауды мақсат етпеген болар. Қыз
баласы қызыл түсті ұнатқандықтан осындай киім киіп келуге себеп болғандығын
айта кеткім келіп отыр.
Психологизмнің аспектілерінің бірі – осы түс екенін анық та дәл байқай
аламыз. Автор бұл шығармада Күләннің қызыл кофта емес, қара кофта киіп
келді деп суреттесе, оқырманның Күләнға қатысты көзқарасы өзгеретініне
кәміл сенуге болады. Оқырман қауым Күләнді не ауырып тұр дер еді немесе
басына қайғы түскен әлде біреу ренжіткеннен соң, көңіл-күйі бұзылған болар
деп ойлар еді. Бұл автордың шеберлігі,көркемдігі екенін нық басып айтқым
келеді.
Көркем шығарманы құрайтын – тіл. Тіл – шығармаға өң беретін, әсер
беретін көріктеуіш құралдардың бірі. Әр автордың тілі, шығарма жазудағы
стилі бөлек болады. Автор кейіпкерлердің дүниеге деген
көзқарасын,дүниетанымын, ой-толғаныстарын тіл арқылы жеткізетіні белгілі.
Ал кейіпкерлерге сыртқы объективті және субъективті жағдайлар әсер етпесе,
ол онда тілсіз, әсерсіз мылқау бейне болар еді. Кейіпкерлердің жан-
толғанысын ашуда жағдайдың қатты әсер ететінін айтып кетсек.
Психологияда сана мен іс-әрекет ұғымы қатар жүреді. Іс-әрекет сана
арқылы жүзеге асады. С.Л Рубинштейн сана мен іс-әрекет бірлігін қозғалыс-
әрекет-қылық арқылы ашылатынын көрсетті. Әрине, ең алдымен адамда ұғым мен
сана пайда болады да, артынан іс-әрекетке сол ұғымдардан соң кіріседі.
Көркем шығармада кейіпкерлер әлеміне үңілгенде біз ең алдымен олардың
іс-әрекетіне назар аударамыз. Әрекет қозғалыс арқылы жүзеге асатыны
белгілі. Бір қозғалыстың өзі түрлі әрекет пен қылықты белгілеуі және
керісінше, түрлі қозғалыстар бір ғана қылықты көрсетуі мүмкін. Адам мінез-
құлқы өзіне әрекеттер мен қылықтар жүйесін қатыстырады және реакциялар
жиынтығына ұқсастырылмайды (450).
Әдебиет зерттеушісі И.В.Страховтың айтуынша психологизмнің екі типі
бар кең типтегі психологизм және тар типтегі психологизм. Әдебиет
зерттеушісі Ержанова Гүлдария бұл екі типтің анықтамасын ашып көрсетіп
кеткен. Тар типтегі психологизм деп жеке адамның ішкі жан-дүниесіне ерекше
көңіл бөлетін, оны неғұрлым тереңірек, дәілірек, толығырақ сипаттайтын
шығармаларды айтамыз. Кең типтегі психологизм деп адам өмірін, оның
әлеуметтік тұрмысын ішкі жан сарайын арқылы жалпылама сипаттайтын әдебиетті
айтуға болады [9, 35].
Көптеген зерттеушілеріміз адам мінез-құлқын сипаттауда психологизмнің
екі түрлі аспектісі бар екенін айтып келді. Бірінші аспектісі – жеке
адамның мінез-құлқын ойы, эмоциясы арқылы берілсе, екінші – аспектісі іс-
әрекеттері. Адам шығармада іс-әрекеттері арқылы характерлері ашылып
отырады. Жазушының мақсаты көркем шығарманы идеялы-эстетикалы түрде
жеткізе білу. Бұл аспектілерсіз бұл құбылыс жүзеге аспайтыны бәрімізге
белгілі. Бұл пікірлермен толық келісуге болады деп ойлаймын.
Көркем шығармадағы психологизм аспектілерін зерттеп жүрген ғалым
Б.Майтанов психологизм ұғымының эпос, драма, лирикаға бірдей тән
екенін атап өткен. Ендеше біз психологизм ұғымын тек прозадан ғана
емес, поэзиядан да драмадан да көре аламыз. Бірақ, поэзия мен
прозаның айырмашылығы жер мен көктей екендігі бәрімізге де белгілі.
Көркем прозада психологизм аспектілері кеңінен ашылып суреттеледі.
Яғни, кейіпкердің ішкі-сыртқы сезімдері көркем сөзбен өрнектеліп,
кейіпкердің жеке ойы монологы, диалогы сонымен қатар, кейіпкердің ым-
ишараты, істеген әрекеттерінің суреттелуі мұның бәрі де кейіпкердің
ішкі әлеміндегі болып жатқан құбылыстан хабар беретіндігі бізге
мәлім. Ал, поэзия әлемінде психологиялық аспектілер мүлде бөлек
беріледі деп айтсақ, қателеспейміз. Поэзия І жақтық баяндаумен
суреттеледі. Мұндағы кейіпкерлердің ішкі әлеміндегі сезім-құбылыстарын
біз анық та айқын байқай алмаймыз. Мұнда баяндаушы тек сыртынан
ғана жанап өтеді. Адам басындағы жай-күйді толық, әсерлі етіп
жеткізе алмайды. Мысал үшін Қобыланды батыр жырынан кішкене үзінді
келтіре кетейік:
Осыны айтып Айша қыз
Үйден шығып барады,
Тұлпар тұрған сарайдың
Есігін бұзып алады...
[10,18].
Бұл жыр үзіндіден біз тек, қыз Айшаның іс-әрекетінің суреттелуі
барысында ашулы екенін аңғара аламыз. Мұнда І жақтық баяндау негізінде
қыздың ашуы суреттеледі. Ал егер, осы сюжет психологизм дамыған кезеңде
прозада болатын болса, қалай суреттелер еді?! Әрине әр жазушының өз
стилімен көркем түрде кейіпкердің сыртқы бейнесімен қатар, ішкі әлемі де
бейнеленетін еді.
Көркем шығармада авторлық баяндаудың түрлері өте көп десек
қателеспеген болар едік. Авторлық бандаудың қазақ әдебиетінде І
жақтық баяндау, ІІ жақтық баяндау және де ІІІ жақтық баяндау
түрлері бар екендігі бәрімізге де белгілі. Баяндаудың ІІІ жақтық
үлгісімен жазылған шығармаларда психологизм аспектілері еркін де
кеңінен суреттеледі. Мысал ретінде қазақ әдебиетінің классик
жазушыларының бірі М.Әуезовтың Қилы заман романын алып көрелік. Бұл
романды оқып отырып, қазақ халқына сор болып жабысқан 1916 ж.
патша өкіметіне қарсы көтерілістің суреттелгенін байқай аламыз. Ойлап
қарасақ, бұл қазақ халқының жастарын қара жұмысқа бермейміз деп, өз
намыстары үшін күреседі. Осы күрес жолында көптеген кейіпкерлердің
ашу мен ыза қысқанын, жан алқымға тіреліп тұрған кездегі
кейіпкерлердің қимыл-қозғалысын, қынадай қырылып бара жатқан
адамдардың көз жасы мен кектенгенін байқай аламыз. Мысал ретінде
біз шығармадан кішкене бір бөлігін алып қараймыз. Өне бойы тер
сасыған семіз пристав, үлен денесіне арта салған қылышы бар,
түгін сыртына теуіп, алдында үндемей мөлиіп тұрған үш қазаққа
тепсініп, ұрысып тұр екен. Ұлығының машықты шабыты келіп тұрғанын
жорға тілмаш тани кетті. Жем оралғалы тұрғанын иісшіл тұмсығымен
сезіп қалды. Есіктен кіре ол да Ақжелкеге көзі түсісімен тез ғана
түсін құбылтып, ұлығымен бірге дәл солша сызданып, ашулы түске
мініп, қазақтарға оқты көзімен қарады [11, 291]. Оқырман бұл жерден
нені байқауға болады? Бұл тілмаштың екіжүзділігі десек, қателеспеген
болар едік. Автор шығарманың осы жолдарында тілмаштың екіжүзділігін
анық көрсетіп отыр. Патша қолшоқпарларына қарсы келе алмайтын тілмаш
қылығы міне осындай! Патша қолшоқпарларына жағымсыну, солардың
істегенін қайталау әрекеттері осы романда анық жазылған. Тілмаш
кіріп келгенде Ақжелкенің үш қазаққа ашуланғанын байқайды. Амал
қанша, Ақжелкеге қарсы келе алмайды. Онда тілмаштың күні қараң.
Сондықтан момын қазақтарға тиіскенді жөн деп санайды.
М.Әуезовтың жоғарыда аталған романында кейіпкердің психологиясы
мен қатар авторлық психология да байқалады. Шығарманы оқи отырсаңыздар
қазақты қынадай қырған патша үкіметіне деген автордың ашуы мен
ызасын қоса байқауға да болады. Мұны авторлық баяндау деп атайды.
Автордың осы романда көтеріліс болып жатқан жердің табиғатын, таудың
құзын, тасын суреттеу барысынан біз авторлық ашу мен ыза сезімдерін
байқауымызға болады. Мысал келтіре кетейік: Бірақ, кішкене қаланың
кішкене абақтысы ақырзаман болғанда жер дүниені бір өзінің ішіне
сыйғызатын тарының қауызындай болып, күндіз-түні топырлаған адам
бұлағы өз ішіне сыйғызып, сіміріп жатыр. Обырдай обып, үнін шығармай
жұтып тұр. Түн асса, абақты іші кеңейіп қалады.
Оның есебіне қала маңындағы қиын шат, ұры сайлар қазақ, қырғыз
ереуілшілерінің толады. Қасқыр, суыр, борсықтар, шаңқылдақ сары,
тазқара, ала қарға, құзғындар сияқты аспан мен жер тағысы түгел
мерекеде. Неше алуан тілмен қуанышты жиын қаракөз, қызыл жүздерден
түстік жейді. Бұл авторлық баяндау үлгісі. Осы үзіндіден біз
автордың патша өкіметіне деген ызасын байқап отырғандаймыз. Қазақ
халқын түрмеге тығып, ол былай тұрсын түрмеге адам сыймаған соң
оларды атып салып, таудың құзына құстар мен жануарларға жем қылып
тастағанын байқап отырмыз. Әрине бұл оқиға авторға әсер етпей
қоймады. Қазақ халқын қырған патша өкіметіне ашуы мен ызасын осы
романда анық көрсете білді.
Жоғарыда аталған романда автор кейіпкерлердің психологиялық
әлеміне тереңінен ене білді. Осы романда оқиға негізінде өріс алып
жатқан кейіпкерлердің сезімін оның ішінде жылау, қайғыру т.б сияқты
психологиялық іс-әрекеттер кеңінен суреттелді. Бұл роман қайғыға
толы роман екендігі бәрімізге де белгілі. Сондықтан біз адам жанын
қайыстыратын суреттеулерге назар аудара кеткеніміз жөн. Мысалы
Бұндайды Жәмеңкеден де, өзге барлық қазақтан да Ұзақ ерекше анық
түсінеді. Баяғыдан бұның айрықша мінезі осындайда көрінетін,
сыналатын, сөз болатын, дұшпанға табашы болар дейтін жер келсе,
ондайда бұл етінен ет кесіп алса да былқ етпей, сыр бермей,
қасқырша дыбысын шығармай өлуге жараушы еді. Жәмеңкенің қайғысы
қабырғасын сындырғандай боп батса да, Ұзақ босаңсудың орнына
сұрланып, тістеніп, ешкімге де тіл қатпады. Көзі қып-қызыл болып,
ашумен жарқылдап қарайды. Қатайып, сазарып отырып алады (269).
Міне, бұл Ұзақ батырдың түрмеде отырғандағы қайғысы. Әрине, оған
Жәмеңке батырдың өлімі қабырғасын қайыстырды сағын сындырды. Дәл осы
суреттеуде автор кейіпкердің ішкі әлеміндегі құбылысын сыртқы бет-
пішінін суреттеуде жақсы қолдана білді. Ұзақ батырдың ашудан екі
көзінің қызаруы, сазарып отыруы және де досы өліп бара жатқанда
қасқырша сыр бермей үндемеуі бұл батырлыққа тән белгілер. Автор осы
суреттеулер барысында Ұзақтың ұстамды, сабырлы батыр екендігін де
аңғаруымызға болады. Осы романда автор Жәмеңкенің өліп бара
жатқандағы психологиялық күйін, қасындағы кейіпкерлердің осы оқиғаға
күйінуін, қайғыруын да ұтымды етіп суреттеген. Мысалы: Маңдай бет,
ажымдары жыбырлаған жүз құрттай болып, әншейіндегі бет пішінін,
тіршілік ажарын жоғалтып, сол бетті жайлайтын көр ішінің құртындай
көрінеді. Қинау толқынын әсіресе анық көрсетіп тұрған көселеу ұрты
мен еріндері. Ышқынып келіп еріндерін жымырып, ішінде мың бұралып
тұрған дертпен бірге қоса қиналып, қозғалақтап жөтелгенде, ауыз
белгісі біржолата да жоғалып, орнында бейнеусіз, сиықсыз, ирек-ирек,
әжім-әжім сызықтар ғана қалады (325). Бұл құбылыстар бәрімізге де
белгілі Жәмеңкенің өліп бара жатқан алдындағы құбылыстары. Автор
кейіпкердің жан қиналысын бетіндегі сызықтарына дейін өзгеретіндігін
көрсеткен. Осындай психологиялық іс-әрекеттер барысында кейіпкердің
тұлғасы айқындалып отыр. Психологиялық аспектілерді осы себептен де
әдебиеттен алшақ алып кете алмаймыз. Адамның ішкі сезімдері мен
ішкі әлемін суреттеу көркем шығарманың ажырамас бөлігі. Егер де
жазушы бұл процесстерді орындамаса, шығарма жалаң, оқырманға әсер
етпейтін шығарма болып қала берер еді.
Көптеген зерттеушілеріміз адамның ішкі әлеміне суреттеу процесін
бірден пайда бола қоймағандығын түсіндіреді. Психологизм ұғымын
зерттеп жүрген ғалым Г.Ержанова да осыны айғақтайды. Бұл
зерттеушіміздің пікірінше, бұрынғы замандарда әдебиеттегі шығармаларда
кейіпкердің сезімдері, өмір сырлары емес, өміріндегі оқиға ғана
айқын суреттелгенін айта кетеді. Менің пікірімше, қазақ халқының
ертегі жанрында мұндай психологиялық күйлер мен сезімдер айқын
көрсетілмейді, тек қуанышты болса қуанды, қайғырса қайғырды деп
суреттеледі. Бұл зерттеушіміздің пікірінше ол кезде әдебиет әлі
толық жетілмеген, кемелденбеген. Менің пікірімше ол кезде адам
сезімдерінің құпиялары, мимика, жест т.б қимыл іс-әрекеттері толық
зерттелінбеген және де зерделенбеген болатын.
Психологизм ұғымының сыртқы және ішкі түрлері бар екенін
көптеген ғалымдарымыз айтып келді. Абстрактысыз адам баласының ойлау
жүйесіне көптеген ұғымдар кіреді. Психологизм ұғымының сыртқы түрлеріне:
жест, ым, ишарат, көзқарас, бет-пішін құбылыстары, сөйлеу дауысының тоны
және т.б. ұғымдар жатады. Ал ішкі түрлеріне көз жүгіртер болсақ:
жылау, қайғыру, мұңаю, күлімдеу, қуану, түс көру, жалғыздық т.б. ұғымдар
жатады. Бұл адам баласының абстрактылы ойлау жүйесінің белгілері.
Бұл екі түрдің бір-бірінен ажырамас белгісі заңды екенін
зерттеушілеріміз атап кеткен. Дәл осылай атаса да, шығармада бұл екі
түр бірінсіз-бірі орындала береді. Бір ғана мысал келтіре кетейік:
Жалғыз-ақ, ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және ылғи шытынған,
кірбіңдеген қабағында қалың уайымның салған ізі бар. Пішіні – мұңды,
жүдеу. Жас басына орнаған қайғы, жүрегін жеген дерт сыртына шығып
тұр (19). Бұл портрет жас Ғазизаның портреті. Ғазизаның жастайынан
әкеден жетім қалып, ауру шеше қолында өсіп келе жатқанын шығарманы
оқу барысында түсінеміз. Автор бұл суреттеуде Ғазизаның мұңын суреттеп
отыр. Ғазизаның бет-ажары мен көзінен сезілетін бұл мұң кейіпкердің
ішкі әлеміндегі мұң сезімін анық көрсеткендей. Бұл психологизмнің сыртқы
суреттеу түрі. Бұл жерде кейіпкердің не жылап, не мұңаяып тұрғанын
байқамаймыз. Сондықтан да психологиялық суреттеудің екі түрі қатар
жүреді деп айтпасақ та болады.
Әр жазушының өзіндік жазу стилі басқа жазушыдан өзгеше болады.
Осыған байланысты кейіпкер психологиясын суреттеуде де өз
ерекшеліктері болады. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, Страховтың
тұжырымдамасы бойынша бір жазушы тар типтегі психологизмге көңіл
бөлсе, екінші бір жазушы кең типтегі психологизмді пайдаланады. Ал,
кейбір жазушылар мүлде психологизмге көңіл бөлмейді десе де болады.
Мәселен қазақ әдебиетіне келейік. Ғ.Мүсіреповтың Ұлпан атты романы
кең типтегі психологизм әдісін пайдаланған. Бұл романда жалғыз ғана
Ұлпанның жеке сезімдері мен іс-әрекетіне берілмейді. Мұнда Ұлпан мен
қоса оның айналасындағы кейіпкерлердің іс-әрекеттері суреттеледі.
Ал, Т.Әбдіктің Парасат майданында жалғыз ғана кейіпкердің басында
болып жатқан оқиғалар мен әрекеттер суреттеледі. Мұны тар типтегі
психологизм деп атасақ, қателеспеген болар едік.
Негізінде әдебиетте жазушылардың өз жазу стилі болады деп
жоғарыда айтып өттік. Әр жазушы өз шығармасында кейіпкер
психологиясы мен философиясын беруі әр түрлі формада кездеседі.
М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясында кейіпкерлер психологиясы
мен портретін беруде автор ұзақ тер төккен. Олай дейтін себептер
өте көп. Бұл роман он үш жасар бала Абайдың өмірімен басталса, екі
ұлынан айырылған дана, кемеңгер Абайдың соңғы өмірімен аяқталары
даусыз. Сондай-ақ, осы Абайдың жастық шағынан бастау алған
кейіпкерлердің психологиясы мен ой-өрісі әр түрлі деңгейде роман
соңына дейін өзгеріп отырады. Абайдың да жас кезінде албырт, оңды-
солды танымаған жас бала білімге сусындап, батыс пен шығыс
әдебиетінің озық классикалық үлгілерімен танысып, қырыққа жетіп,
кемелденген тұста қоғамдағы өзгерістер мен болып жатқан оқиғаларға
көңілі тоймай, сын көзбен қарауы бұл тегін емес. Осы тұста автор
кейіпкердің психологиясы мен философиялық ой-толғамдарының өзгеріп
отыруын суреттеген. Бұл романда жастың, кәрінің, қыздың, бозбала
жігіттің, күндес әйелдердің, болыс пен билердің, мұрнын сүртуге шамасы
келмейтін, асық ойнаған балалардың іс-әрекеттері, мінез-құлқы,
психологиясы тізіліп, суреттеледі. Әр кейіпкердің өзіне тән болмыс-
бітімін, бет-бейнесін, мінез-құлқын автор мүлде шатастырмай, нық, дәл
етіп береді.
Л.Гинзбург считает самым важным открытием в творчестве Л.Толстого
изображение человека в разных состояниях, ситуациях, в постоянном
изменении, развитии. Именно это научная мысль, опирающаяся на изучение
огромного количества фактов, позволила казахскому исследователю
Ш.К.Сатпаевой сделат вывод о том, что творчество Л.Н.Толстого
является настоящей школой художественного мастерства. Казахские
советские писатели научились на его наследии образцам реалистического
изображения действительности, бытия, глубоко осмысленному охвату
жизненных событий, психологическому анализу, величию гуманизма [12, 15].
Бұл Б.Майтанұлының еңбегінен алынған пікір. Осы пікірге сүйенсек, орыс
әдебиетінің классигі Л.Толстой шығармаларында кейіпкерлердің
психологиясы даму барысы мен әр түрлі жағдай барысында, өмір
өзгерістерінде адамның психологиясы мен әрекеттерін құбылта
суреттеуі. Міне, осы құбылысты біз М.Әуезовтың жоғарыда аталған
романынан көруімізге болады.
Сонымен қатар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz