«Мәдени Мұра» және «Асыл Мұра» бағдарламалары: аудиовизуалды құжаттар мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.8
І. Аудиовизуалды құжаттар және олардың маңызы
1.1 Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... 9.16
1.2. Құжаттардың ғылыми . анықтамалық аппараты ... ... ... ... ... ... ... 16.20
ІІ. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары аясында аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру
2.1 Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары . ұлттық
жәдігерлерімізді жаңғыртудың негізгі тетігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
2.2 Аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.46
Ғылыми жұмысқа қосымшалар
І. Аудиовизуалды құжаттар және олардың маңызы
1.1 Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... 9.16
1.2. Құжаттардың ғылыми . анықтамалық аппараты ... ... ... ... ... ... ... 16.20
ІІ. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары аясында аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру
2.1 Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары . ұлттық
жәдігерлерімізді жаңғыртудың негізгі тетігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.25
2.2 Аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40.44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.46
Ғылыми жұмысқа қосымшалар
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіздігімізді тізгіндеп, еңсемізді көтергелі бері Отан тарихына және оның жекелеген салаларына деген сұраныс пен қажеттілік мейілінше арта түсуде. Бұл заңдылық. Өйткені, ғасырлар бойы еліміздің мұң – мұқтажы, арман тілегі қапысыз көрініс тапқан өзіндік тарихи жәдігерлерімізге өзіміздің қолымыз жетпей, талай сындарлы ғасырларды тас бұғаудың шырмауында өткіздік емес пе? Бірақ бүгін заман түзеліп, аяғымыздан тік тұрдық. Еліміз әлемнің алдыңғы елдер қатарына қосылуға талаптанып, өз алдына бірнеше мақсаттарды қойып отыр. Осыған сәйкес тарих, әдебиет, өнер, мәдениет сияқты өркениеттің негізгі тетіктері бастау алатын ұлттық құндылықтарымызды жандандыру, олардан тиісінше жаңа жобалар құру шаралары кезек күттірмейтін мәселелердің бірі екендігіне дау жоқ. Аталмыш мәселеге Қазақстан Респуликасының Орталық Мемлекеттік Мұрағат қорларындағы құжаттардың құндылығы ғана емес, сол сияқты бүгінгі қоғамның ақпараттанған жүйесінің де әсері мол. Осыған сәйкес бүгінгі қоғам мүшелерін ретроспективті құжаттармен таныстыру және оны пайдалану мүмкіндіктерін кеңейту мұрағаттың басты міндеті болып отыр. Оған қол жеткізудің ең тиімді және ыңғайлы түрі мұрағат ісін ақпараттандыру болмақ.
Қазақстан Республикасының мұрағат ісі және мұрағаттану ғылымы өзінің дамуында бүгінгі таңда біршама күрделі кезеңді басынан өткізуде. Елдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, нарықтың қатынастың кең етек алуы және қоғам өміріндегі демократияландыру процесі аудиовизуалды құжаттарға және олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсіліне де өз әсерін тигізуде.
Автоматтық технологияларды мемлекеттік мұрағат мекемелеріне кезең-кезеңмен енгізу үрдісі жоғары маңызға ие болып келеді. Дегенмен ақпараттық технологиялық жүйелер дәстүрлі технологиялармен қатар қолданыста болып келеді.
Қазақстан Республикасының мұрағат ісі және мұрағаттану ғылымы өзінің дамуында бүгінгі таңда біршама күрделі кезеңді басынан өткізуде. Елдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, нарықтың қатынастың кең етек алуы және қоғам өміріндегі демократияландыру процесі аудиовизуалды құжаттарға және олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсіліне де өз әсерін тигізуде.
Автоматтық технологияларды мемлекеттік мұрағат мекемелеріне кезең-кезеңмен енгізу үрдісі жоғары маңызға ие болып келеді. Дегенмен ақпараттық технологиялық жүйелер дәстүрлі технологиялармен қатар қолданыста болып келеді.
1. Кузин А.А, Рошаль Л.М., Кинофотофоноархивы,-М,1982 г. С.215.
2. Фурманова И.М. Киносборники как одна из эффективных форм иcпользвания.–Моква,1979 г. С.152.
3. Кунтиков И.Н. Кинодокументы в научных исследованиях.// «Вопросы архивоведения». 1962 №2.
4. Седова О.Л. Хранение фонодокументов //«Советские архивы».1975, №6,С.43.
5. Кривошеин Л.Н. Об использивании КФФД.//«Вопросы архивоведния»-1963. №1.С.13.
6. Алексеева Е.В., Афанасьева Л.П., Бурова Е.М. Архивоведение-М, 2005. С.271.
7. Крайская З.В. Архивоведение –М, 1996 г. С. 236.
8. Сексенбаева Г.А. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Республики Казахстан: история и современность. // «Қазақстан мұрағаттары». 2005. №1(1). б.113-128.
9. Seksenbaeva G.A. Central State Archives of cinema documents and sound recordings of republic of Kazakhstan: problems and ways of the decision. // www.unesco.kz
10. Сариева Р.Х. Мұрағат және тарих. Архив и история.- А, 2004 г. С. 291.
11. Сариева Р.Х. Об итогах реализации программы развития архивного дела в Республике Казахстан на 2001-2005 годы.// «Қазақстан мұрағаттары» №1, 2006. 6-9 б.
12. Сеитова А.Ф. Архив и музыкальное наследия.// «Қазақстан мұрағаттары». 2001. №1 (27).б.111-112.
13. Сеитова А.Ф. Память в кадрах и звуках.// «Архивы Казахстана». 1996. №1 (18).б.28-35.
14. Нурпеисова Г. Ты слушай певца.// “Простор”.2003. 9 б.
15. Л.Ақтаева Жыр алыбы Жамбыл// «Қазақстан мұрағаттары» №1, 2006. 124-125б.
16. «Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы» Қазақстан Республикасының заңы.//САПП РК № 258/ 1998 г.
17. «2001-2005 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту» тұжырымдамасы.//Сборник нормативно-провавых актов РК.- Астана, 2000.
18. «2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту» тұжырымдамасы. //Сборник нормативно-провавых актов РК.- Астана, 2006.
19. «Асыл Мұра» бағдарламасы.//ҚР ОМ КФДЖ, 1979-қор, 1-тізбе, 25- іс, 3-4 п.
20. Инструкция о порядке отбора и передачи на государственное хранение кинодокументов и видеофонограмм. 23.04.2001г. № 22.//СПС ЮРИСТ. 21.03.2005.
21. Инструкция о порядке отбора и передачи на государственное хранение особо ценных аудиовизуальных документов. 6.04.2004г.//СПС ЮРИСТ. 21.03.2005.
22. Отбор на постоянное хранение аудиовизуальных документов. Методические рекомендации.- Москва, 2004 г. С.234.
23. Основные положения развития системы научно-справочного аппарата государственных архивов кинофотофонодокументов - М, 1983 г. С. 48
24. Обеспечение физико-химической сохранности кинофото- фонодокументов и микрофильмов - М, 1981 г. С.63.
25. Типовой технологческий регламент изготовления страховых копий фонодокументов на магнитных лентах. – М, 1986 г.С.43.
26. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Комитета информации и архивов Министерства культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Годовой отчет ЦГА КФДЗ РК за 2003 годы.
27. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Комитета информации и архивов Министерства культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Годовой отчет ЦГА КФДЗ РК за 2004 годы.
28. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Комитета информации и архивов Министерства культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Годовой отчет ЦГА КФДЗ РК за 2005, 2006 гг.
29. Бюхер П. Юридические проблемы использования и копирования аудиовизуальных архивов// “Материалы ХІ международного конгресса архивов”.-М,1989 г. С.188-189.
30. Информационное общество – компьютерная революция.-М,1984 г. С. 41.
2. Фурманова И.М. Киносборники как одна из эффективных форм иcпользвания.–Моква,1979 г. С.152.
3. Кунтиков И.Н. Кинодокументы в научных исследованиях.// «Вопросы архивоведения». 1962 №2.
4. Седова О.Л. Хранение фонодокументов //«Советские архивы».1975, №6,С.43.
5. Кривошеин Л.Н. Об использивании КФФД.//«Вопросы архивоведния»-1963. №1.С.13.
6. Алексеева Е.В., Афанасьева Л.П., Бурова Е.М. Архивоведение-М, 2005. С.271.
7. Крайская З.В. Архивоведение –М, 1996 г. С. 236.
8. Сексенбаева Г.А. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Республики Казахстан: история и современность. // «Қазақстан мұрағаттары». 2005. №1(1). б.113-128.
9. Seksenbaeva G.A. Central State Archives of cinema documents and sound recordings of republic of Kazakhstan: problems and ways of the decision. // www.unesco.kz
10. Сариева Р.Х. Мұрағат және тарих. Архив и история.- А, 2004 г. С. 291.
11. Сариева Р.Х. Об итогах реализации программы развития архивного дела в Республике Казахстан на 2001-2005 годы.// «Қазақстан мұрағаттары» №1, 2006. 6-9 б.
12. Сеитова А.Ф. Архив и музыкальное наследия.// «Қазақстан мұрағаттары». 2001. №1 (27).б.111-112.
13. Сеитова А.Ф. Память в кадрах и звуках.// «Архивы Казахстана». 1996. №1 (18).б.28-35.
14. Нурпеисова Г. Ты слушай певца.// “Простор”.2003. 9 б.
15. Л.Ақтаева Жыр алыбы Жамбыл// «Қазақстан мұрағаттары» №1, 2006. 124-125б.
16. «Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы» Қазақстан Республикасының заңы.//САПП РК № 258/ 1998 г.
17. «2001-2005 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту» тұжырымдамасы.//Сборник нормативно-провавых актов РК.- Астана, 2000.
18. «2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту» тұжырымдамасы. //Сборник нормативно-провавых актов РК.- Астана, 2006.
19. «Асыл Мұра» бағдарламасы.//ҚР ОМ КФДЖ, 1979-қор, 1-тізбе, 25- іс, 3-4 п.
20. Инструкция о порядке отбора и передачи на государственное хранение кинодокументов и видеофонограмм. 23.04.2001г. № 22.//СПС ЮРИСТ. 21.03.2005.
21. Инструкция о порядке отбора и передачи на государственное хранение особо ценных аудиовизуальных документов. 6.04.2004г.//СПС ЮРИСТ. 21.03.2005.
22. Отбор на постоянное хранение аудиовизуальных документов. Методические рекомендации.- Москва, 2004 г. С.234.
23. Основные положения развития системы научно-справочного аппарата государственных архивов кинофотофонодокументов - М, 1983 г. С. 48
24. Обеспечение физико-химической сохранности кинофото- фонодокументов и микрофильмов - М, 1981 г. С.63.
25. Типовой технологческий регламент изготовления страховых копий фонодокументов на магнитных лентах. – М, 1986 г.С.43.
26. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Комитета информации и архивов Министерства культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Годовой отчет ЦГА КФДЗ РК за 2003 годы.
27. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Комитета информации и архивов Министерства культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Годовой отчет ЦГА КФДЗ РК за 2004 годы.
28. Центральный государственный архив кинофотодокументов и звукозаписей Комитета информации и архивов Министерства культуры, информации и спорта Республики Казахстан. Годовой отчет ЦГА КФДЗ РК за 2005, 2006 гг.
29. Бюхер П. Юридические проблемы использования и копирования аудиовизуальных архивов// “Материалы ХІ международного конгресса архивов”.-М,1989 г. С.188-189.
30. Информационное общество – компьютерная революция.-М,1984 г. С. 41.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Мәдени Мұра және Асыл Мұра бағдарламалары: аудиовизуалды құжаттар
мәселелері
Орындаған: тарих факультетінің 3 – курс
студенті Айдарханова Эльвира
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., доцент
Н.К.
Алпысбаева
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-8
І. Аудиовизуалды құжаттар және олардың маңызы
1.1 Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... 9-
16
1.2. Құжаттардың ғылыми – анықтамалық
аппараты ... ... ... ... ... ... ... .16-20
ІІ. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары аясында аудиовизуалды
құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру
2.1 Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары - ұлттық
жәдігерлерімізді жаңғыртудың негізгі тетігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-25
2.2 Аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға
көшіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 40-44
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 44-46
Ғылыми жұмысқа қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіздігімізді тізгіндеп, еңсемізді көтергелі
бері Отан тарихына және оның жекелеген салаларына деген сұраныс пен
қажеттілік мейілінше арта түсуде. Бұл заңдылық. Өйткені, ғасырлар бойы
еліміздің мұң – мұқтажы, арман тілегі қапысыз көрініс тапқан өзіндік тарихи
жәдігерлерімізге өзіміздің қолымыз жетпей, талай сындарлы ғасырларды тас
бұғаудың шырмауында өткіздік емес пе? Бірақ бүгін заман түзеліп, аяғымыздан
тік тұрдық. Еліміз әлемнің алдыңғы елдер қатарына қосылуға талаптанып, өз
алдына бірнеше мақсаттарды қойып отыр. Осыған сәйкес тарих, әдебиет, өнер,
мәдениет сияқты өркениеттің негізгі тетіктері бастау алатын ұлттық
құндылықтарымызды жандандыру, олардан тиісінше жаңа жобалар құру шаралары
кезек күттірмейтін мәселелердің бірі екендігіне дау жоқ. Аталмыш мәселеге
Қазақстан Респуликасының Орталық Мемлекеттік Мұрағат қорларындағы
құжаттардың құндылығы ғана емес, сол сияқты бүгінгі қоғамның ақпараттанған
жүйесінің де әсері мол. Осыған сәйкес бүгінгі қоғам мүшелерін
ретроспективті құжаттармен таныстыру және оны пайдалану мүмкіндіктерін
кеңейту мұрағаттың басты міндеті болып отыр. Оған қол жеткізудің ең тиімді
және ыңғайлы түрі мұрағат ісін ақпараттандыру болмақ.
Қазақстан Республикасының мұрағат ісі және мұрағаттану ғылымы өзінің
дамуында бүгінгі таңда біршама күрделі кезеңді басынан өткізуде. Елдегі
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, нарықтың қатынастың кең етек алуы және
қоғам өміріндегі демократияландыру процесі аудиовизуалды құжаттарға және
олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсіліне де өз әсерін тигізуде.
Автоматтық технологияларды мемлекеттік мұрағат мекемелеріне кезең-
кезеңмен енгізу үрдісі жоғары маңызға ие болып келеді. Дегенмен ақпараттық
технологиялық жүйелер дәстүрлі технологиялармен қатар қолданыста болып
келеді. Бұл өз кезегінде мұрағат ісінде дәстүрлі технологиялар мен
ақпарттық технологиялардың ерекшелігін байқауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде мұрағат ісін ақпараттандырудың мүмкіндіктері көптеген
зерттеушілердің зерттеу обьектісі болумен қатар, ҚР ОМ мұрағатының “2001-
2005 жылдар аралығында мұрағат ісін жетілдіру” және “мұрағат ісі мен
құжаттама жүйесін дамытудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы”
тұжырымдамасында да ерекше орын алады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2003 жылы қабылданған “Мәдени мұра”
бағдарламасы аясында Қазақ Мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазу
мұрағаты қорында сақталған әйгілі әншілеріміз бен атақты
орындаушыларымыздың, белгілі ғылым мен мәдинет қайраткерлерінің дауысын осы
заманғы аудиотаспалар мен дискілерге жазып қалдыру ісін қолға алу мәселесін
көтерді. Демек, бүгінде көпшілік арасында талқыға салынып, шешімінің
тиімділігі жөнінен игі бастамаға айналған Мәдени Мұра және оның аясында
бүгінге дейін талай құнды жобалардың дәнекеріне айналған Асыл Мұра
бағдарламалары біздің көтергелі отырған мәселеміздің басты тетігі болып
отыр.
Мұрағат ісін ақпараттандыру мәселесін мәдени мұрамен байланыстыра
қарастыруымыздың бір себебі, ақпараттанған қоғам мүшесін ақпараттық жүйеде
ретроспективті құжаттармен қамтамасыз етудің маңыздылығына байланысты болып
отыр. Сонымен бірге, мәдени мұраның мәйегіне айналған рухани
байлықтарымыздың көзі болып табылатын мұрағат құжаттарының, соның ішінде
аудиовизуалды құжаттардың перспективасына мән беру қажет.
Сол үшін де бүгінге дейінгі көтеріліп келген және болашақта да өзекті
мәселе тұрғысында зерттеле бермек мәселеге баға беру, талдау және оның
“Мәдени мұра” бағдарламасымен байланысын, құжаттардың қоғамды
ақпараттандырудағы рөлі, сонымен қатар аудиовизуалды мұрағат ісі мен
интернет жүйесінің мүмкіндіктері саралануы тиіс. Ақпараттандырудың
Қазақстандағы бүгінгі күнгі жағдайы, аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі
құжаттарға қарағанда тиімділігі, интернет жүйесінде мұрағат құжаттарын
пайдаланудың мүмкіндіктерін пайымдау арқылы Орталық Мемлекеттік
Мұрағаттың интернеттегі сайтының қызметіне әлемдегі өзге де мұрағат
сайттарымен салыстыра баға беру де маңызды.
Себебі мұрағаттардағы кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазу құжаттарын (КФДЖ)
үнтаспадан аудеокасетаға, дискіге көшіру тікелей бүгінгі ақпараттандырылған
технологиясыз іске аспайды және сырттан алынатын көне тарихымызға қатысты
құжаттар, қолжазбалар мен деректер көптеген елдерде магниттік
дискілерге, компакт-дискілерге сақталған күйінде жеткізілсе, оларды
қазіргі таңдағы Қазақстан мұрағаттарында сақтау аса күрделі іс болары
сөзсіз. Сондықтан да көтеріліп отырған проблеманың алдын алу үшін және
отандық мұрағаттардың бүгінгі таңдағы техникамен жабдықталуы,
ақпараттандыру саласын жетілдіру мәселесінің сөз болуы заңды құбылыс.
Тақырыптың мақсаты – аудиовизуалды құжаттардың жаңа ақпараттық
технологиялар жүйесіне көшіру, мемлекеттік бағдарламалар көлемінде іске
асқан өзгерісер мен аудиовизуалды құжаттарды пайдалану үрдістерін көрсету.
Осы мақсаты іске асыру үшін мынандай міндеттерді орындауға талпыныс
жасалынды:
- аудиовизуалды құжаттарға ғылыми сипатттама беру;
- аудиовизуалды құжаттардың дәстурлі құжаттардан өзгешілігін анықтау;
- аудиовизуалды құжаттардың ғылыми – анықтамалық аппаратын құрудағы
ерекшеліктерін көрсету;
- Мәдени Мұра және Асыл Мұра бағдарламалары аясында аудиовизуалды
құжаттардың жаңа ақпараттық технологияларға көшіру тәсілдері ашу;.
- қазіргі таңдағы аудиовизуалды құжаттардың жаңа ақпараттық
технологияларға көшіру проблемаларын қарастыру.
Зерттеу объектісі: Аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық
технологияларға көшіру.
Мәселенің тарихнамасына келсек, тақырып кең көлемде зерттелген.
Кеңестік тарихнамада кинофотофоноқұжаттарды мемлекеттік мұрағаттарға
қабылдау, сақтау, пайдалануға беру мәселелері жан-жақты зерттелді. ХХ
ғасырда киноқұжаттар мен фото, фоноқұжаттарға сұраныс жоғары болды.
Аудиовизаулды құжаттардың жаңадан шыға бастаған тұсында оларды сақтау
және пайдалану аса маңызды болды. Бұл аудиовизуалды құжаттармен тығыз
байланыстағы мекемелер мен оларды сақтайтын мұрағаттар тарапынан ерекше
қызығушылық тудырды. 1970-1980 жылдары тақырып аясында сан түрлі
монографиялар мен мақалалар жарық көрді. Олардың қатарында кеңестік
мұрағатшы мамандар А.А.Кузин, Л.М.Рошаль [1], И.М. Фурманова [2], И.Н.
Кунтиков [3], О.Л.Седова [4], Л.Н.Кривошеин [5] еңбектері тақырыптың тарихи
маңызын ашуда кеңінен қолданылды.
Кеңестік жүйе ыдырап, әр елдің мұрағаттары өз еншілерін алған сәттен
бастап, мұрағаттың қызмет айясы да кеңейе түсті. Ресей Федерациясында
тақырыпқа қатысты монографиялар, мақалалар мен диссертациялар өте көп
кездеседі. Онда аудиовизуалды құжаттардыңм барлық түрі барынша терең
зерттелген. Осындай зерттеулерге Е.В.Алексеева, Л.П.Афанасьева,
Е.М.Буровалардың [6], З.В.Крайскаяның мұрағат теориясына арналған
еңбектері [7] жатқызуға болады.
Ал казақстандық зерттеушілер арасында аудиовизуалды құжаттар
мәселесімен арнайы айналысып жүрген Г.А.Сексенбаева [8-9], Р.Х.Сариева [10-
11], А.Ф.Сеитова [12-13], Г.Нурпеисова [14] Л.Ақтаева [15] сынды
авторлардың монографияларында аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалану
және өзге де негізгі мәселелер қарастырылған. Авторлардың зерттеулері
ғылыми жұмыста туындаған көптеген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік берді.
Ғылыми жұмыстың деректік негізі бірнеше топтама бойынша беріледі.
Бірінші топтамаға заң актілері жатады. Оларға: Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Қазақстан Республикасының заңы [16], мұрағат ісін
дамытуға арналған мемлекеттік тұжырымдамалар мен бағдарламалар: 2004-2006
жылдарға арналған Мәдени мұра және 2001-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының мұрағат ісін дамыту[17], 2007-2009 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту [18] тұжырымдамалары мен
бағдарламалары, ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының Асыл Мұра [19] бағдарламасы ғылыми
жұмысында тиімді пайдаланылды.
Екінші топтамаға ҚР заң актілеріне негізделген әдістемелік
нұсқаулықтар кіреді. Инструкция о порядке отбора и передачи на
государственное хранение кинодокументов и видеофонограмм[20], Инструкция
о порядке отбора и передачи на государственное хранение особо ценных
аудиовизуальных документов[21] әдістемелік нұсқаулықтарын ерекше атауға
болады.
Ресейлік әдістемелік нұсқаулықтардың да орны ерекше. Атап айтар болсақ,
Создание современных архивных справочников на основе дифференцированного
подхода[22], Основные положения развития системы научно-справочного
аппарата государственных архивов кинофотофонодокументов[23], Обеспечение
физико-химической сохранности кинофотофонодокументов и микрофильмов[24],
Типовой технологческий регламент изготовления страховых копий
фонодокументов на магнитных лентах [25].
Қазақстан Республикасының орталық мемелекеттік кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағатының 2003 жылғы [26], 2004 жылғы [27], 2005 - 2006 жылғы
[28] есептері мен мұрағаттың ХІ халықаралық конгресінің құжаттары [29],
ақпараттық қоғам – компьютер революциясы [30] төртінші топтамаға кіреді.
Ғылыми жұмыста жылдық есептер негізінде мұрағат ісінің аудиовизуалды-
ақпараттық технологияларға көшіру мәселелері туралы құнды мағлұматтар
алдық.
Ғылыми жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Ғылыми жұмыс деректану,
мұрағат ғылымдарындағы тың мәселелерге арналғандықтан оның қолдану аясының
кең болуы заңдылық. Жұмыстың нәтижелерін студенттер, жалпы көпшілік қауымға
аудиовизуалды құжаттарымен жұмыс жасауда көмекші құрал ретінде және ғылыми
мақала жазуда, дөңгелек үстелдерде, лекциялар мен семинарларда пайдалана
алады деп санауға толық негіз бар.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
І. АУДИОВИЗУАЛДЫ ҚҰЖАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы
Аудиовизуалды құжаттар, әсіресе, тамырын тереңнен алатын тарих ғылымы
үшін ауадай қажет дерек көздерінің бірі. Халықтың ауызекі фольклорының
мәңгі өшпей, ауыздан ауызға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып, бүгінімізге
дейін жетіп отырғандығы сияқты аудиовизуалды құжаттар да өзінің құндылық
салмағын, деректік ерекшелігін ешуақыт жоғалтпақ емес. Өйткені, бұл
құжаттар халықтың санасы мен мақсатынан, жылдар бойы қалыптасқан ой жобасы
мен асыл арманынан туындаған қыруар еңбектің жемісі. Қоғам прогрестерден,
дамудан, жетілуден тұрады. Бұл заңдылық. Дәл сол сияқты, қоғамның әрбір
бөлшегі, әр материясы және рухани дүниесі де бір орында тұрмай, үнемі дамып
отырады. Бүгінгі қоғамды ақпараттық технологиялар мен электрондық
құжаттарсыз елестету мүмкін емес. Алайда бұндай заманауи құжаттардың легі
бүгінде біз мұрағаттардан ғана кездестіре алатын аудиовизуалды
(технотронды) құжаттардан тамыр алғандығын ескергеніміз абзал.
Аудиовизуалды құжаттар арнайы құрастыруды, жасауды қажет ететін және
үнемі жаңа технологиялар мен техникалық құрылғылар негізінде жүзеге асып
отыратын көру мен тыңдауға арналған құжаттар. Аудиовизуалды құжаттардың
дүниеге келу тарихының өзі ірі тарихи түбірге ие және олардың парадигмасы
да қоғам мен өркениеттің дамуына орай үнемі өзгеріп отырады. Мәселен, ХІХ
ғасырдың ортасында бейнелі (фотографиялық) және дыбыстық (фонографиялық)
сақтау технологиясының, ал кейінірек ғылым мен техниканың дамуына сәйкес
магниттік және сандық жүйенің пайда болуы ғылының әр саласындағы мамандар
үшін жан – жақты әрі жүйелі мағлұмат алуына зор мүмкіндіктер туғызды.
Аудиовизуалды құжаттар демократиялық қоғамды құруда және насихат пен
тәрбие құралы ретінде үлкен маңызға ие болып келеді. Аудиовизуалды
құжаттардың құндылығы мен маңызы ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарының көлемімен
анықталады (1- қосымша) [45, 3б]. Бұған қоса елдің мәдени және ғылыми
өміріндегі белгілі тарихи фактілер мен оқиғаларды, қоғамның өндірістік
жағын толыққанды бере алады.
Аудиовизуалды құжаттар адамның ерік – жігеріне, сезіміне, ақыл – ойына,
эмоциональдық жай – күйіне жылдам әсер ету мүмкіндігіне ие. Сондықтан да
аудиовизуалды құжаттар жоғарғы дәрежелі көркемдік – эстетикалық
құндылығымен ерекшеленеді және мәдениеттің бірегей ескерткішіне
жатқызылады. Аудиовизуалды құжаттардың ғылым мен техника тарихын зерттеу
барысында деректік маңызы да жоғары. Бұның барлығы аудиовизуалды құжаттарды
өзге де тарихи деректермен бір қатарға қоюға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды деректер тарихтың басқа да деректері секілді ұлттық мүдде
тұрғысында қарастыруды талап етеді. Аталмыш құжаттармен тарихи дерек
ретінде жұмыс істеуде барысында келесі жайттарды басты назарда ұстаған жөн:
- аудиовизуалды құжаттарды жасау сәтіндегі мүмкіндіктеріне;
-түсірілім немесе дыбыс жасаушы автордың көзқарасымен дүниетанымына;
-аудиовизуалды құжаттарды түсіру барысындағы ұйымдардың шараларына
назар аудару. Өйткені бұл аталғандар кинофотофоноқұжаттарды дұрыс түсінуге
және олардың маңызын анықтауға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды құжаттарға өзге де тарихи деректердегідей обеъктілік пен
субъектілік тән. Кинофотофоноқұжаттар кейбір тарихи деректердің түрлері
(миниатюра, фольклор, әдеби ескерткіш және т.б.) секілді өнер туындысына
жатады.
Дегенмен аудиовизуалды құжаттардың өзіне тән бейіндік ерекшелігі бар.
Тарихи дерек ретінде қалыптаса отырып, олар оқиғаның бейнелік, дыбыстық
жақтарын түсірілім немесе дыбыстық жазба арқылы нақты әрі кең түрде
көрсетеді. Жекелеген тарихи деерк ретінде аудиовизуалды құжаттар белгілі
бір кезеңдегі адамның тұрмыс – тіршілігі, көңіл-күйі туралы бірегей ақпарат
бере алады. Бұған қоса ол өзге тарихи деректегі мәліметтерді кеңейте алады,
нақтылайды және жөнге салады.
Аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі құжаттардан басты айырмашылығы –
оның адамның сана - сезіміне тікелей әсер етуінде. Адам санасын еріксіз
билеп алатын аудиовизуалды құжаттар өз кезегінде шынайы ақпарат берумен
қатар, сақталуы жағынан тиімділігімен де ерекшеленеді. Жекелеген адамдардың
және қоғамның өмірі әртүрлі аудиовизуалды құжаттар кешенінде көрініс
береді.
Дәстүрлі құжаттарға қарағанда аудиовизуалды құжаттардың үнемі дамып,
жетіліп отыруы оны жан - жақты зерттеуді міндеттейді.
Аудиалды (лат. audіre-есту) мен визуалды (лат. vіzere–көру) ұғымдыры
біріге отырып аудиовизуалды (есту және көру құжаттарын) құжатты құрайды
[13. 86 б].
Аудиалды құжаттарға: грампластинка, магниттік фонограммалар мен компакт
дискілер кіреді. Визуалды құжаттарға: диафильмдер, диапозитивтер, слайдтар,
тілсіз кинофильмдер, эпифилмдер жатады. Ал екеуінің қосындысы аудиовизуалды
құжаттарға: кинофильмдер, диафонофильмдер, видеофильмдер кіреді.
“Кинофотофоноқұжаттар” деген термин ғылымға 1980 жылдары енгізілді.
Жалпы бүгінге дейін кинофотофоноқұжаттар туралы арнайы жалпыға ортақ
анықтама берілмеген. Соған қарамастан, аудиовизуалды құжаттарға
келесідегідей анықтама беруге болады.
Арнайы бір техникалық жабдықтардың көмегімен бейнелі дыбысты ақпарат
беретін құжат түрін аудиовизуалды құжаттар деп атайды.
Киноқұжаттар – кадрлар мен жоспарлардан құралған кешенді тарихи дерек.
Киноқұжаттар - киномотографиялық жолмен жасалатын құжат түрі.
Киноқұжаттардың материалдық негізін көпқабатты полимерлі пленкалық жүйедегі
кинопленка құрайды. Киноқұжаттар диафильмдерден, кинофильмдерден және де
видеофильмдерден тұрады.
Диафильмдер – арнайы тақырып бойынша рет - ретімен жинақталған
позитивтік фотографиялық бейнелердің кино және фотопленкадағы жинағы.
Диафильмдерді мұрағаттарда пайдалану мақсатында жиі қолданыста болмаса да,
мұрағат құжаттарын сақтау барысында жиі қолданады.
Кинофильмдер (грек. kіneo - әрекеттемін, ағыл. fіlm - пленка) – арнайы
киноаппаратураның көмегімен экранға шығатын, кинопленкаға түсірілген
бірнеше фотографиялық бейнелердің жиынтығы [14. 105-106].
Бұл кинофильмдерді бірнеше мақсатта қолданады: ғылыми - көпшілік, оқу
процесінде, құжаттық, мультипликациялық мақсатта пайдаланады [3]. Ғылыми -
көпшілік, оқу процесінде кинофильмдер 8 (16 мм) пленкаларында түсіріледі.
Бұл құжаттарды арнайы дайындықсыз сәттерде де көруге мүмкіндік бар.
Киноқұжаттардың соңғы тасымалдаушы құралы CD және DVD дискілердің
видеофильмдерді жазуда және оларды пайдалануда алатын орны ерекше.
Диафильмдер мен кинофильмдерден видеофильмнің ерекшелігі оның магниттік
ленталарда сақталуымен қатар, оптикалық дискілерде сақталуы және
видеофильмдерді тұрмыстық жағдайда пайдалану мүмкіндігінде. Мұрағаттарда
оларды ғылыми анықтамалық - аппарат құру барысында видеотека немесе
фильмотека деп каталогқа енгізеді.
Дыбыстық киноқұжатар бір киноқұжатта бейнелік, мәтіндік, әуендік және
дыбыстық компоненттер кездесетін күрделі құрылым. Киноқұжаттар оқиға мен
фактіні қозғалыста түсіреді. Сондықтан да ол кеңістік пен уақыт туралы
ақпарат береді.
Киноқұжаттарға қарағанда фотоқұжаттар оқиғаның тек бір сәттігін ғана
түсіреді. Сондықтан да олар кинокадрлармен тең. Бейненің статистикалығына
және пайдаланудың жоғарғы технологиялық мүмкіндігіне байланысты
фотоқұжаттар оқиға немесе факті жөнініде максимум ақпарат алуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан республикасының Орталық мемлекеттік Кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағаттарында өте көп (87%) [27, 3-4б], жинақталған аудивизуалды
құжаттар – Фотоқұжаттар.
Кино және фотоқұжаттар өзара ұқсас. Фотографиялық жолмен алынған бір
немесе бірнеше бейнелі құжаттар фотоқұжаттарды құрайды. Фотоқұжаттар
негізінен алғанда, негативті және позитивті болып екіге бөлінсе,
материалдық негізіне қарай оларды полимерлі (фотокинопленкалар), қатты
(шыны пластинкалар, керамика, ағаш, металл және пластмассалар) және
қағаздық (фотоқағаздар) деп топтастыруға болады. Сол сияқты, негативті
фотолар - пленкада, ал позитивті фотолар - қағазда немесе шыныда
бейнеленеді[1].
Мұрағат қызметкерлерінің айтуына қарағанда, күмісқұрамдас эмульсті
фотолар мың жылға дейін сақталады. Ақ - қара түсті фотопленкалар мен
суреттер 10 жылдан 140 жылға дейін, ал түрлі - түсті суреттер 5 жылдан 30
жылға дейінгі аралықта сақталу мүмкіндігіне ие. Мұрағаттарда оларды ғылыми
анықтамалық - аппарат құру барысында фотоотека деп каталогқа енгізеді.
Түпнұсқалылығы дау тудырмайтын аудиалды мұрағат құжаттары –Фоноқұжаттар
немесе дыбыс жазбалар. Олар еретеректе грампластинкаларда (үнтаспа),
фонграммаларда сақталып келді. Ал бүгіндері олар компакт дискілерде
сақталынып жүр.
Фоноқұжаттар жасалу деңгейіне сай әрқашан мұрағатшылардың көз алдында
болады [12,11б-13]. Фоноқұжаттар үшін де бірнеше бейнелік ерекшеліктер
кездеседі. Фоноқұжаттардағы ақпараттардың берілуі тек дыбыстық негізде
(сөз, әуен, дыбыс арқылы) іске асады.
Фоноқұжаттар үш компонент – сөз, әуен, дыбыс арқылы беріледі. Мәнерлі,
әрі ақпаратқа бай эмоциялық фоноқұжаттар тарихи дерек ретінде құнды
аудиалды құжаттарды құрайды.
Дыбыстық үнтаспалар немесе грампластинкалар – ескі және барынша көп
тараған фоноқұжат түрі. Оларды мұрағаттарда сақталу және пайдалану
барысында жиі қолданыста. Себебі онда басылған дыбыстық жазбалар ұзақ
сақталып, арнайы потефондарда ойналады.
Бұндай үнтаспаларда ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы әуендер, халық
ауыз әдебиетінің шығармалары, классикалық туындылар сақталған, ал 50 - 70
жылдарға қарай грампластинкаларда жаңа әуенде рок, джаз әуендері жазыла
бастады.
Грампластинкалардың немесе үнтаспалардың орнын уақыт өте келе
магниттік ленталар басты. Магниттік ленталар, әсіресе, ХХ ғасырдың 80 - 90
жылдарында кең етек алды.
Магниттік ленталы кассеталарға фоно жазбалардың кез - келген түрін жазу
мүмкін болды. Магниттік лентаға жазуды тек арнайы мамандар ғана емес,
сонымен бірге, әуесқой жалпы көпшілік те жаза алатын дәрежеге жетті.
Ал қазіргі таңда дыбыс жазуда алғы орынға компакт дискілер шықты.
Дыбыс жазбаларының сызылмай, физикалық қалпы бүлінбей сақталуы – оның
тікелей сақталуын дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Бұзылмай сақталған
фоноқұжаттарды сол қалпында сақтауды одан әрі қамтамасыз етуде оның
пайдалануын дұрыс ұйымдастыра білуге байланысты [4. 3-12 б].
Аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалануды ұйымдастырушылық
принципі бойынша киноқұжаттар – фильмдерге, арнайы шығарылымға және
киножурналдар мен телебағдарламаларға бөлінеді.
Осы принцип бойынша фотоқұжаттар - хроникалық, фотоочерк, портрет,
пейзаждарға, ал фоноқұжаттар – оқиға туралы жазба, әдеби шығармаға және
өнер туындысына жатады.
Жоғарыда сипатталған кинофотофоно құжаттарды бүгінгі таңда жалпы тілмен
айтқанда – аудиовизуалды құжаттар деп атайды.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың мақсаттары дәстүрлі құжаттардан
ерекше. Оларға сұраныс көбіне радио және телевизия, киностудия, мерзімді
басылым тарапынан түседі [23, 3-13 б].
Аудиовизуалды құжаттарды ғылыми - көпшілік, оқу - ағарту және мәдени
мақсаттарда пайдаланады.
Аудиовизуалды құжаттарды тұрақты сақтауға орталық мемлекеттік
мұрағаттарға төмендегі мекемелер бере алады:
1) маманданған мекемелерін – кино және телестудиялар, ақпараттық
агенттіктер, телебағдарламалар мен радиохабарлар комитеттері;
2) аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда маманданбаған мекемелер –
ғылыми – зерттеу мекемелерін, министрліктер мен ведомствалар, оқу орындары
және т.б. мекемелер;
3) кинофотоқұмарлар бірлестіктері – мәдени - сауықтыру клубтар, жеке
меншік студиялар, ақпарттық секциялар және т.б. мекемелер өздерінің
қызметтері аясында жасалған аудиовизуалды құжаттарын бере алады. Бұларға
қоса жеке адамдардан келіп түскен аудиовизуалды құжаттарда құнды болып
табылады.
Еліміздің тарихын зерттеу барысында тарихи дерек ретінде аудиовизуалды
құжаттарды пайдаланудың рөлі артып келеді. Кинофотофоноқұжаттар кешенінен
құралған осынау тарихи деректерге кез - келген деректер секілді ғылыми
сипаттама беру қашанда маңызды. Сондықтан да жоғарыда аудиовизуалды
құжаттардың түрлеріне жеке - жеке даму реті бойынша кең көлемде сипаттама
берген болатынбыз. Бұл құжаттардың дамуы мен кең көлемде қолданысқа енуі
мемлекетімізде әсіресе гуманитарлық саладағы мамандар үшін қайталанбас
жетістік екенін айта кеткен жөн. Өйткені, өзі жасаған ғылымды жетілдірем
деген әрбір маман иесі сол ғылымды меңгеріп қана қоймай, оның жан – жақты
сипаты мен деректік қорын және сол деректердің тек дәстүрлі немесе ауызекі
жаттанды түрдегі нұсқасын емес, мейілінше көрнекілік дейгейі басым
құжаттарды пайдалануы оның еңбегін ғылыми жағынан да, көркемдік қамтамасыз
етілуі жағынан да байыта түсері анық. Бұл орайда сөзімізге дәнекер болар
негізгі ұстаным ол, әрине, аудиовизуалды құжаттар.
1.2. Құжаттардың ғылыми – анықтамалық аппараты
Ендігі кезекте аудиовизуалды құжаттардың сақталуы мен пайланылуын
қамтамасыз етудің ең тиімді жолы болып табылатын тәсіл – олардың ғылыми
анықтамалық аппаратын жетілдіру мен үнемі дамытып отыру мәселесіне
тоқталайық.
Ғылыми - анықтамалық аппаратын (ҒАА) құру міндеттінің өзектілігі
мемлекеттік сақтаудағы аудиовизуалды құжаттарға қоғам мен ғылымның,
мәдениеттің барлық салаларынан қызығушылықтың артуына байланысты туындап
отыр. Бұл өз кезегінде кинофотофоноқұжаттардың мазмұнын толыққанды ҒАА - қа
енгізу үшін жан - жақты сипаттауды талап етеді.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда жаңаша әдіс - тәсілдерінің шығуы
аталмыш құжаттардың даму үрдісін көрсетеді. Ал оның даму үрдісін саралау
үшін аудивизуалды мұрағаттардың ақпараттық жұмысы, ҒАА - тын алдын - ала
зерделеген жөн. Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА-на жолкөрсеткіштер,
каталогтар, тізбелер, көрсеткіштер мен шолулар жатады (2-қосымша) [32. 112
б]. Оларға төменде жан-жақты тоқталамыз.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатында аудиовизуалды құжаттарға ғылыми анықтамалық -
аппарат динамикалық (сапалық және сандық өзгеріске әсер етуі), иерархиялық
(бағыныштылық пен басыңқылық қағидасына негіздеу), көпаспектіде
ақпараттарды іздеуді қамтамасыз ету принциптер негізінде жасалады.
Аудиовизуалды құжаттардың мемлекеттік мұрағаттардағы ҒАА жүйесі тіркеу
кітапшасы мен мұрағаттық анықтамалықтардан тұрады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға алатын мемлекеттік мұрағаттарда ҒАА
жүйесін жетілдіру жұмыстары дәстүрлі әдіспен және автоматтық технологиялар
қатар ілесіп келеді [23. 44 б.].
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА жүйесін жетілдірудің бірден - бір міндеті
мұрағатаралық дәстүрлі анықтамалықтар (жолкөрсеткіштер, шолулар, каталогтар
мен көрсеткіштер) мен автоматтандырылған ақпараттық - іздеу жүйесін
(Орталықтың Мәліметтер Базасы мемлекеттік мұрағаттар, обылыстық, аудандық,
ауылдық мұрағаттардың каталогтары біріктіріледі) қатар қолданғанда іске
аспақ.
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА - да автоматтанған ақпараттық
технологияларды қолдану деп атағанымен де олар дәстүрлі құжаттардағы ҒАА -
тан көп ерекшеленбейді. Олардың мақсаттары да міндеттері де, дайындау
кезеңдері де, функциялары да ортақ.
Дегенмен, аудиовизуалды құжаттардың сыртқы формасының өзгешелігіне
қарай отырып, онда біршама бейіндік ерекшеліктер кездесетіндігін байқаймыз.
Міне, осы ерекшеліктерге ғылыми - теориялық тұрғыда нақтырақ
тоқталмақшымыз.
Мемлекеттік мұрағаттарда зерттеушілер мен қоғамдық тұтынушылардың
сұраныстарын тез әрі жылдам қанағаттандыру мақсатында мұрағат ішінде ғылыми
анықтамалық - аппарат құралады. Мемлекеттік мұрағат құжаттарына ғылыми
анықтамалық - аппарат құру оларды дұрыс сақтауға әрі тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Ғылыми анықтамалық - аппараттарға мұрағатқа келіп түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы, тізімдеме, каталог, жолкөрсеткіштер, шолулар
мен тарихи анықтамалықтар жатады.
Тіркеу құжаттары мен мұрағаттық анықтамалықтар аудиовизуалды
құжаттарды сақтауды қамтамасыз ету мақсатында құрылады (3-қосымшаны қара)
[23. 45 б.]. Олар тіркеу бірлігі мен сақтау бірлігіне негізделеді.
Тіркеу құжаттары мұрағаттық анықтамалықтардың базасы қызметін атқарады.
Мұрағаттық анықтамалықтар мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарды
жан-жақты іздеуге мүмкіндік береді және оларды пайдалану мақсатында құрамы
мен мазмұны туралы мәлімет береді. Іздеу объектісіне аудиовизуалды
құжаттардың тіркеу бірлігі жатады. Тіркеу бірлігіне құжат түрінің атауы,
тізімдеме нөмірі, тіркеу бірлігі сақтау бірілігі тіркеледі.
Кинофотофоноқұжаттардың тізімдемесі – ақпараттық-іздеу және тіркеу
қызметін атқаратын мұрағаттық анықтамалық. Кффқ-дың тізімдемесі белгілі бір
құжат түрін есепке алуға мүмкіндік береді. Олардың құрамындағы және
мазмұнындағы өзгерістерді белгілейді, сақтау бірлігінің мазмұнын ашады.
Және де олардың жүйелілігін реттейді. КФФҚ тізімдемесінің көмегі арқылы
ілеспе мәтіндік құжаттарды тіркеу іске асады.
Монтаждық парақ – (режиссерлық, операторлық) – киносюжеттер мен
телесюжеттердің тізбесін, фотоальбомдардың ішкі тізбелерін тіркеуге алады.
Фильмдік және журналдық каталогтар мемлекеттік кинофотофоно
мұрағаттардың каталогтар жүйесіне кіреді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ҒАА жүйесі түраралық тіркеу құжаттарынан (түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы) және мұрағттық анықтамалықтардан (каталогтар
мен көрсеткіштердің жүйесінен және жолсеріктерден, шолулардан) тұрады.
Мұрағатқа келіп түскен құжаттарды тіркеу кітапшасы. ҚР ОМ КФДЖ
мұрағатына келіп түскен барлық құжаттарды тіркейді (2-қосымшаны қара)
[23.51б.].
Аудиовизуалды мұрағат құжаттарына каталогтар даярлау мұрағат қорындағы
материалдық деректік базаларды жылдам табуға мүмкіндік береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатындағы каталогтар жүйесі:
-жүйелік каталог – белгілі бір ғылым саласы бойынша жүйелі ақпарат
іздеу мүмкіндігін береді;
-пәндік каталог: а) атаулық - құжат авторы туралы мәліметтерден
құралатын кинофотофоно құжаттардың мекен-жайын іздеп табуды қамтамасыз
етеді;
ә) географиялық – кинофотофоно құжаттарда бейнеленген оқиғалардағы
географиялық жәнетопографиялық объектілер туралы анықтама береді.
Атаулық каталогты құруда авторлық және орындаушылық каталогтарды
пайдалану жақсы нәтиже береді.
-авторлық каталогтың көмегімен белгілі бір жазушы, компазитордың
шығармашылығынан тұратын фоноқұжаттардың мекен-жайын іздеп табуға болады.
-орындаушылық каталогтар белгілі бір әншінің, әртістің, ақынның
орындауындағы шығармашылық туындыларының мұрағаттарда сақтаулы жайын
айқындауға мүмкіндік береді [7.142 б].
Жолкөрсеткіштер – орталық мемлекеттік кинофотофоно мұрағаттарының
құрамын және мазмұнын қамтыған ғылыми анықтамалық-аппараттың түрі.
Жолкөрсеткіштер мемлкекттік мұрағаттардың бейініне, ҒАА жүйесінің құрамына
негізделіп жасалады.
Мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарға қызығушылық танытқан
мекемелерді мұрағат қорында жинақталған тарихи құжаттар жөнінде мәлімет
беру үшін тақырыптық жолкөрсеткіштер жасалады.
Жолкөрсеткіштер міндетті түрде арнайы акітапша ретінде басылып
шығарылады. Аудиовизуалды құжаттармен белсенді толықтырылатын мемлекеттік
мұрағаттарға жолкөрсеткіштерді үнемі дайындау ұсынылады.
ҒАА жүйесіндегі аудиовизуалды құжаттардың шолулары – құжаттардың
белгілі тақырыбы бойынша және олардың сақтаулы мекен-жайын іздеп табуға
мүмкіндік беретін анықтамалық. Ол ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының құрамымен мазмұнын
ашатын ақпараттық-іздеу қызметін атқарады.
Аудиовизуалды құжаттардың шолулары мен жолкөрсеткіштері мұрағат
құжаттарының құрамымен мазмұны туралы ақпараттың түрі, тіркеу бірлігі,
сақтау бірлігі және кинофотофоноқұжаттардың кейбір бөлігі туралы ақпарат
береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ақпараттық жұмысы біріншіден, мұрағатқа келіп
түскен нақтылы сұраныстарға нақтылы жауап беруден тұрады. Екіншіден,
ақпараттық хаттар мен бюллетендер жасалынып, ол мекемелер мен
зерттеушілердің назарына ұсынылады. Соңғы кездері ақпараттық жұмысты
атқаруда соңғы технологиялар (мәселен, интернет сайттары) барынша
пайдаланылуда. ҚР ОМ мұрағат сайтында (www.kazarchіves.kz) [50] ҚР ОМ КФДЖ
мұрағаты жөнінде және ондағы аудиовизуалды құжаттар туралы анықтамалық-
ақпараттық басылым берілген.
Ақпараттық жұмыс ҒАА-қа сүйене отрылып жүргізіледі. Бюллетендер мен
хаттар мұрағаттарда бар құжаттар негізінде жасалынады. [22.3-20 б].
Ақпараттық анықтамалық басылым құжаттардың топтасқан түрін және оларға
жасалынған аннотацияларды толыққанды ұсынбайды. Олар тек мұрағаттарда бар
құжаттардың тізімін ғана берумен шектеледі.
КФДЖ мұрағатында ҒАА-ты үнемі байыту және дамыта түсу жұмысы бірінші
кезекке қойылуы тиіс. Себебі бүгіндері аудиовизуалды мұрағат құжаттарына
деген сұраныстың күннен-күнге арта түсуі және оны пайдаланудың жаңаша
түрлерінің қалыптаса бастауы солай жасауға итермелейді [23].
Сондықтан да мұрағаттарда, әсіресе ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарында каталог
жүйесіне ерекше мән беріледі. Жыл сайын каталогты жаңа түскен құжаттармен
жаңарту іске асырылып тұрады. Бұл әсіресе каталог жүйесін электрондандыруға
сәйкес жеңілдене түсті. Осыған байланысты, КФДЖ мұрағатының кинофотофоно
каталогтарын дәстүрлі қағаз жүйесінде қалдырумен қатар, оларды электрондық
нұсқаға да көшіру ісі қолға алынған. Сол сияқты анықтамалықтар, шолулар мен
жолсеріктерді электрондық жүйеге енгізе отырып, оның тиімділігін арттыра
түскен. Жылдан жылға ҚР ОМ КФДЖ мұрағатына келіп түскен құжаттарға сәйкес
олардың каталог жүйесі де толығып отырады. ҒАА - тың даму сатысында КФДЖ
мұрағат құжаттарын каталогтау міндетті.
2. МӘДЕНИ МҰРА” ЖӘНЕ “АСЫЛ МҰРА” БАҒДАРЛАМАЛАРЫ АЯСЫНДА АУДИОВИЗУАЛДЫ
ҚҰЖАТТАРДЫ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРҒА КӨШІРУ
2.1 Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары - ұлттық
жәдігерлерімізді жаңғыртудың негізгі тетігі
Мәдени мұра бағдарламасы еліміздің құнды жәдігерлерін қайта
жаңғыртып, ұлттық бояуымыз мен рухани құндылықтарымыздың өз деңгейіне сай
қолданысқа ие болуына, жас болса да талай жетістіктерге қолы жетіп үлгерген
қаһарман мемлекетміздің даму процесіне одан бетер серпін беруіне тікелей
ықпал ететін мағынасы зор жоба болып отыр. Халқымыздың рухы мен ұлтымыздың
жадына дәстүрлі нақышта септігін тигізуге бағытталған аталмыш жобаға
еліміздің артқан сенімі де аз емес. Ата – бабалардың қасиетті сөздерін жүз
томға жинап, бастырып шығара алатын ел – болашағы кемел ел. Өйткені оның
барысында әлемдік ғылыми ой - сананың, мәдениеттері мен әдебиеттерінің інжу
– маржандарын жатық аударған қазақ тілінің - қуаттылығы, құнарлылығы және
құдіретті тіл екендігі тағы бір мәрте дәлелденді.
1998 жылдың елбасы Н.Ә. Назарбаевтың жарлығымен Халық тұтастығы мен
ұлттық тарих жылы деп жариялануы халқымыздың тарихының зерттелмей кенже
қалған жақтарын ашуға, ақтаңдақтардың орнын толтырып, әділетті шындықты
қалпына келтіруге мол мүмкіндіктер берді. 1999 жылдың Ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығы, 2000 жылдың Мәдениет жылы деп жариялануы, 2004 жылы
Мәдени мұра бағдарламасының енгізілуі қазақ халқының мәдени өмірінің
зерттелуі бүгінгі күн тәртібіне қойылып, ұлттық, елдік тарихымызға қайта
қарауға, оның сабақтары мен үлгілерін, ұлтымыз бен тәуелсіз республикамызды
бүкіл әлемге танытуға және жас келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үшін
пайдалануға мемлекеттік көлемде назар аударылып отырғандығының айғағы.
"Мәдени мұра" бағдарламасы тек ТМД елдерінде ғана емес, дүниежүзілік
қауымдастық шеңберінде де жоғары бағаға ие болды. Бағдарлама аясында тек
Қазақстан территориясында емес Түркия, Өзбекстан, Моңғолия, Қытай, Батыс
Еуропа елдерінің мұрағаттары мен кітапханаларынан қазақ тарихына,
этнографиясына, мәдениеті мен өнеріне байланысты қолжазбалар мен баспа
басылымдары табылып, елге алынды. “Мәдени мұра” бағдарламасы ел тарихында,
ұлттық тағдырымызда айрықша орын алатын әлеуметтік жоба болып қалары
сөзсіз.
Сонымен қатар, кең сахарамызда шашыла орналасқан көптеген қазақтың
тарихи - мәдени және сәулет ескерткіштеріне зерттеулер жүргізіліп, оларды
ғылыми негізде қалпына келтіру, жаңарту жұмыстары жүйелі түрде қолға
алынды. Бұл бастаманың ел рухының көтеріліп, ұлт жадының жаңғыруына үлкен
әсерін тигізетін құбылыстарының біріне айналғаны ақиқат.
2003 жылғы 28-қарашада өткен Ұлттық Кеңестің үшінші отырысында
қарастырылған мәдени мұраны жаңғырту ісі жоғарыда қозғаған әңгімеміздің
өзегі болып отыр. Мәдени мұраның түпкі мақсаты ( халқымыздың асыл мұраларын
жаңғырту, өлгенімізді тірілтіп, өшкенімізді жандыру және мүмкіндігінше
мәдени мұраларды рухани айналымға шығару.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев бастамасымен қабылданған бағдарламада шын
мәніндегі қазіргі таңдағы өте маңызды мәселелер қамтылған, әсіресе тарихи -
мәдени мұраларға ерекше мән берілген.
2004 - 2006 жылдар аралығында атқарылуы тиіс істердің қатарында
Қазақстандағы тарихи - мәдени ескерткіштердің жинағын шығару ісін
жеделдету, Қазақ мемлекеттік кино-фото құжаттар мен дыбыс жазу (ҚР ОМ КФДЖ)
мұрағаты, қазақ радиосы мен телевизиясы қорында сақталған әйгілі
әншілеріміз бен белгілі ғылым және мәдениет қайраткерлерінің дауысын осы
күнгі аудио таспалар мен дискілерге жазып қалдыру ескерілген [17].
Жоғарыда нұсқалған бағдарламалардың тағы бір айрықша тұсы - “ТМД
елдері мен шет елдік мұрағаттардағы Қазақстан тарихына қатысты құжаттарды,
сирек кездесетін кітаптарды алдыру, көшірмесін жасаттыру, шығару”
мәселесіне назар аударылғандығын айтуға болады. “Мәдени мұра” орта
мерзімдік бағдарламасы қанаттас екі процестен тұрады. Бұл біріншіден:
жинау, сақтау, жүйелеу, сипаттау, тарату және т.б.
Екіншіден: тарихи мұраны мәдени өмірімізге қайта әкелу, әлеуметтік,
мәдени, көркемдік тұрғыда қайта жаңғырту. "Бұл мәдени игіліктердің жаңаша
түрленіп түлеуіне де оң ықпал етпек".
Бағдарламаның мақсаты - қолда бар мәдени мұра мен рухани игілікті
сақтап, жаңғыртуға, тиімді пайдалануға байланысты жоспарлы іс-шаралар
жасау. Сондай-ақ, ұлттың ағартушылық және интеллектуальдық деңгейін
көтеруге, өскелең ұрпақты туған халқымыздың тарихы мен жалпыадамзаттық
құндылықтар, идеалдар рухында тәрбиелеуге бағытталған.
Біздің қарастырып отырған мәселеміз бағытында да Мәдени Мұра
бағдарламасының ролі зор. Бағдарлама бойынша іс-шаралар жоспарының 92-
тармағында ... қазақ халқының мәдени мұрасында тарихи маңызы бар
қолжазбаларды, жәдігер басылымдарды, кітаптар мен мұрағаттық құжаттарды
табу көзделген болатын. Осы орайда бүгінде Мәдени Мұра бағдарламасы
аясында кең көлемде қарқынды жұмыс атқарып үлгерген Асыл Мұра
бағдарламасын сөзге тиек етеміз. Асыл Мұра бағдарламасы өз бастауын 2001
жылдан алады.
“Асыл мұра”– коммерциялық емес гумманитарлық жоба. Ол 2001 жылы
Қазақстан Республикасы Мәдинет, ақпарат және бұқаралық келісім министрлігі,
“Хабар” агенттігі, Арт Центр” продюссерлік орталығы және ҚР ОММ күштерінің
бірігуімен құрылды [19].
Бағдарламада іздеу, жүйелеу жұмыстарын қайта қалпына келтіру, цифрлық
тазалау және Қазақстанның халықтық, классикалық, қазіргі заман әуендерін
соңғы шыққан аудеотасығыштардың жақсы үлгілеріне көшіру көзделген.
Мұрағаттардағы дыбыс жазбалары қарапайым тоғыз милиметрлік магниттік
пленкаларда сақталған. Ал олар он бес - жиырма жыл көлемінде ғана сақталу
мүмкіндігіне ие.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының директоры Сейтова Алла Федровнаның айтуы
бойынша, мұрағат жазбаларының 30 - ға жуығы құрып кетудің алдында тұр екен.
Мәселенің бұлайша ушығуы, мұрағат директорының пікірінше, фоноқұжаттарды
дұрыс пайдалану ескі аудиоаппаратуралардың әсерінен болса керек.
Мұрағат “Асыл мұра” бағдарламасы аясында OTARІ фирмасынан шыққан
студиясы және соңғы үлгідегі компьютерлік құрылымы бар кешенді магнитафон
алынған. Бұл студияда дыбыс ақпараттарын тазалау, рестоврациялау және
қайта құру жұмыстарын жүргізіп, оларды арнайы ең соңғы үлгідегі DAT-
магнитафондардың көмегімен дыбыстар цифрлық тасығыштарға көшірілді.
DAT - магнитафондар “Асыл мұра” бағдарламасының талап етуімен
Оңтүстік Америкадан арнайы алдырылған. DAT - касеталарға 135 минуттық
кіргізуге болады. DAT - касеталарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Мәдени Мұра және Асыл Мұра бағдарламалары: аудиовизуалды құжаттар
мәселелері
Орындаған: тарих факультетінің 3 – курс
студенті Айдарханова Эльвира
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., доцент
Н.К.
Алпысбаева
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-8
І. Аудиовизуалды құжаттар және олардың маңызы
1.1 Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... 9-
16
1.2. Құжаттардың ғылыми – анықтамалық
аппараты ... ... ... ... ... ... ... .16-20
ІІ. “Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары аясында аудиовизуалды
құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға көшіру
2.1 Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары - ұлттық
жәдігерлерімізді жаңғыртудың негізгі тетігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-25
2.2 Аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық технологияларға
көшіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 40-44
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 44-46
Ғылыми жұмысқа қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіздігімізді тізгіндеп, еңсемізді көтергелі
бері Отан тарихына және оның жекелеген салаларына деген сұраныс пен
қажеттілік мейілінше арта түсуде. Бұл заңдылық. Өйткені, ғасырлар бойы
еліміздің мұң – мұқтажы, арман тілегі қапысыз көрініс тапқан өзіндік тарихи
жәдігерлерімізге өзіміздің қолымыз жетпей, талай сындарлы ғасырларды тас
бұғаудың шырмауында өткіздік емес пе? Бірақ бүгін заман түзеліп, аяғымыздан
тік тұрдық. Еліміз әлемнің алдыңғы елдер қатарына қосылуға талаптанып, өз
алдына бірнеше мақсаттарды қойып отыр. Осыған сәйкес тарих, әдебиет, өнер,
мәдениет сияқты өркениеттің негізгі тетіктері бастау алатын ұлттық
құндылықтарымызды жандандыру, олардан тиісінше жаңа жобалар құру шаралары
кезек күттірмейтін мәселелердің бірі екендігіне дау жоқ. Аталмыш мәселеге
Қазақстан Респуликасының Орталық Мемлекеттік Мұрағат қорларындағы
құжаттардың құндылығы ғана емес, сол сияқты бүгінгі қоғамның ақпараттанған
жүйесінің де әсері мол. Осыған сәйкес бүгінгі қоғам мүшелерін
ретроспективті құжаттармен таныстыру және оны пайдалану мүмкіндіктерін
кеңейту мұрағаттың басты міндеті болып отыр. Оған қол жеткізудің ең тиімді
және ыңғайлы түрі мұрағат ісін ақпараттандыру болмақ.
Қазақстан Республикасының мұрағат ісі және мұрағаттану ғылымы өзінің
дамуында бүгінгі таңда біршама күрделі кезеңді басынан өткізуде. Елдегі
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, нарықтың қатынастың кең етек алуы және
қоғам өміріндегі демократияландыру процесі аудиовизуалды құжаттарға және
олармен жұмыс жасаудың әдіс-тәсіліне де өз әсерін тигізуде.
Автоматтық технологияларды мемлекеттік мұрағат мекемелеріне кезең-
кезеңмен енгізу үрдісі жоғары маңызға ие болып келеді. Дегенмен ақпараттық
технологиялық жүйелер дәстүрлі технологиялармен қатар қолданыста болып
келеді. Бұл өз кезегінде мұрағат ісінде дәстүрлі технологиялар мен
ақпарттық технологиялардың ерекшелігін байқауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде мұрағат ісін ақпараттандырудың мүмкіндіктері көптеген
зерттеушілердің зерттеу обьектісі болумен қатар, ҚР ОМ мұрағатының “2001-
2005 жылдар аралығында мұрағат ісін жетілдіру” және “мұрағат ісі мен
құжаттама жүйесін дамытудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы”
тұжырымдамасында да ерекше орын алады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2003 жылы қабылданған “Мәдени мұра”
бағдарламасы аясында Қазақ Мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазу
мұрағаты қорында сақталған әйгілі әншілеріміз бен атақты
орындаушыларымыздың, белгілі ғылым мен мәдинет қайраткерлерінің дауысын осы
заманғы аудиотаспалар мен дискілерге жазып қалдыру ісін қолға алу мәселесін
көтерді. Демек, бүгінде көпшілік арасында талқыға салынып, шешімінің
тиімділігі жөнінен игі бастамаға айналған Мәдени Мұра және оның аясында
бүгінге дейін талай құнды жобалардың дәнекеріне айналған Асыл Мұра
бағдарламалары біздің көтергелі отырған мәселеміздің басты тетігі болып
отыр.
Мұрағат ісін ақпараттандыру мәселесін мәдени мұрамен байланыстыра
қарастыруымыздың бір себебі, ақпараттанған қоғам мүшесін ақпараттық жүйеде
ретроспективті құжаттармен қамтамасыз етудің маңыздылығына байланысты болып
отыр. Сонымен бірге, мәдени мұраның мәйегіне айналған рухани
байлықтарымыздың көзі болып табылатын мұрағат құжаттарының, соның ішінде
аудиовизуалды құжаттардың перспективасына мән беру қажет.
Сол үшін де бүгінге дейінгі көтеріліп келген және болашақта да өзекті
мәселе тұрғысында зерттеле бермек мәселеге баға беру, талдау және оның
“Мәдени мұра” бағдарламасымен байланысын, құжаттардың қоғамды
ақпараттандырудағы рөлі, сонымен қатар аудиовизуалды мұрағат ісі мен
интернет жүйесінің мүмкіндіктері саралануы тиіс. Ақпараттандырудың
Қазақстандағы бүгінгі күнгі жағдайы, аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі
құжаттарға қарағанда тиімділігі, интернет жүйесінде мұрағат құжаттарын
пайдаланудың мүмкіндіктерін пайымдау арқылы Орталық Мемлекеттік
Мұрағаттың интернеттегі сайтының қызметіне әлемдегі өзге де мұрағат
сайттарымен салыстыра баға беру де маңызды.
Себебі мұрағаттардағы кинофотоқұжаттар мен дыбыс жазу құжаттарын (КФДЖ)
үнтаспадан аудеокасетаға, дискіге көшіру тікелей бүгінгі ақпараттандырылған
технологиясыз іске аспайды және сырттан алынатын көне тарихымызға қатысты
құжаттар, қолжазбалар мен деректер көптеген елдерде магниттік
дискілерге, компакт-дискілерге сақталған күйінде жеткізілсе, оларды
қазіргі таңдағы Қазақстан мұрағаттарында сақтау аса күрделі іс болары
сөзсіз. Сондықтан да көтеріліп отырған проблеманың алдын алу үшін және
отандық мұрағаттардың бүгінгі таңдағы техникамен жабдықталуы,
ақпараттандыру саласын жетілдіру мәселесінің сөз болуы заңды құбылыс.
Тақырыптың мақсаты – аудиовизуалды құжаттардың жаңа ақпараттық
технологиялар жүйесіне көшіру, мемлекеттік бағдарламалар көлемінде іске
асқан өзгерісер мен аудиовизуалды құжаттарды пайдалану үрдістерін көрсету.
Осы мақсаты іске асыру үшін мынандай міндеттерді орындауға талпыныс
жасалынды:
- аудиовизуалды құжаттарға ғылыми сипатттама беру;
- аудиовизуалды құжаттардың дәстурлі құжаттардан өзгешілігін анықтау;
- аудиовизуалды құжаттардың ғылыми – анықтамалық аппаратын құрудағы
ерекшеліктерін көрсету;
- Мәдени Мұра және Асыл Мұра бағдарламалары аясында аудиовизуалды
құжаттардың жаңа ақпараттық технологияларға көшіру тәсілдері ашу;.
- қазіргі таңдағы аудиовизуалды құжаттардың жаңа ақпараттық
технологияларға көшіру проблемаларын қарастыру.
Зерттеу объектісі: Аудиовизуалды құжаттарды жаңа ақпараттық
технологияларға көшіру.
Мәселенің тарихнамасына келсек, тақырып кең көлемде зерттелген.
Кеңестік тарихнамада кинофотофоноқұжаттарды мемлекеттік мұрағаттарға
қабылдау, сақтау, пайдалануға беру мәселелері жан-жақты зерттелді. ХХ
ғасырда киноқұжаттар мен фото, фоноқұжаттарға сұраныс жоғары болды.
Аудиовизаулды құжаттардың жаңадан шыға бастаған тұсында оларды сақтау
және пайдалану аса маңызды болды. Бұл аудиовизуалды құжаттармен тығыз
байланыстағы мекемелер мен оларды сақтайтын мұрағаттар тарапынан ерекше
қызығушылық тудырды. 1970-1980 жылдары тақырып аясында сан түрлі
монографиялар мен мақалалар жарық көрді. Олардың қатарында кеңестік
мұрағатшы мамандар А.А.Кузин, Л.М.Рошаль [1], И.М. Фурманова [2], И.Н.
Кунтиков [3], О.Л.Седова [4], Л.Н.Кривошеин [5] еңбектері тақырыптың тарихи
маңызын ашуда кеңінен қолданылды.
Кеңестік жүйе ыдырап, әр елдің мұрағаттары өз еншілерін алған сәттен
бастап, мұрағаттың қызмет айясы да кеңейе түсті. Ресей Федерациясында
тақырыпқа қатысты монографиялар, мақалалар мен диссертациялар өте көп
кездеседі. Онда аудиовизуалды құжаттардыңм барлық түрі барынша терең
зерттелген. Осындай зерттеулерге Е.В.Алексеева, Л.П.Афанасьева,
Е.М.Буровалардың [6], З.В.Крайскаяның мұрағат теориясына арналған
еңбектері [7] жатқызуға болады.
Ал казақстандық зерттеушілер арасында аудиовизуалды құжаттар
мәселесімен арнайы айналысып жүрген Г.А.Сексенбаева [8-9], Р.Х.Сариева [10-
11], А.Ф.Сеитова [12-13], Г.Нурпеисова [14] Л.Ақтаева [15] сынды
авторлардың монографияларында аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалану
және өзге де негізгі мәселелер қарастырылған. Авторлардың зерттеулері
ғылыми жұмыста туындаған көптеген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік берді.
Ғылыми жұмыстың деректік негізі бірнеше топтама бойынша беріледі.
Бірінші топтамаға заң актілері жатады. Оларға: Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы Қазақстан Республикасының заңы [16], мұрағат ісін
дамытуға арналған мемлекеттік тұжырымдамалар мен бағдарламалар: 2004-2006
жылдарға арналған Мәдени мұра және 2001-2005 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының мұрағат ісін дамыту[17], 2007-2009 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасының мұрағат ісін дамыту [18] тұжырымдамалары мен
бағдарламалары, ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының Асыл Мұра [19] бағдарламасы ғылыми
жұмысында тиімді пайдаланылды.
Екінші топтамаға ҚР заң актілеріне негізделген әдістемелік
нұсқаулықтар кіреді. Инструкция о порядке отбора и передачи на
государственное хранение кинодокументов и видеофонограмм[20], Инструкция
о порядке отбора и передачи на государственное хранение особо ценных
аудиовизуальных документов[21] әдістемелік нұсқаулықтарын ерекше атауға
болады.
Ресейлік әдістемелік нұсқаулықтардың да орны ерекше. Атап айтар болсақ,
Создание современных архивных справочников на основе дифференцированного
подхода[22], Основные положения развития системы научно-справочного
аппарата государственных архивов кинофотофонодокументов[23], Обеспечение
физико-химической сохранности кинофотофонодокументов и микрофильмов[24],
Типовой технологческий регламент изготовления страховых копий
фонодокументов на магнитных лентах [25].
Қазақстан Республикасының орталық мемелекеттік кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағатының 2003 жылғы [26], 2004 жылғы [27], 2005 - 2006 жылғы
[28] есептері мен мұрағаттың ХІ халықаралық конгресінің құжаттары [29],
ақпараттық қоғам – компьютер революциясы [30] төртінші топтамаға кіреді.
Ғылыми жұмыста жылдық есептер негізінде мұрағат ісінің аудиовизуалды-
ақпараттық технологияларға көшіру мәселелері туралы құнды мағлұматтар
алдық.
Ғылыми жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы. Ғылыми жұмыс деректану,
мұрағат ғылымдарындағы тың мәселелерге арналғандықтан оның қолдану аясының
кең болуы заңдылық. Жұмыстың нәтижелерін студенттер, жалпы көпшілік қауымға
аудиовизуалды құжаттарымен жұмыс жасауда көмекші құрал ретінде және ғылыми
мақала жазуда, дөңгелек үстелдерде, лекциялар мен семинарларда пайдалана
алады деп санауға толық негіз бар.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімдерінен тұрады.
І. АУДИОВИЗУАЛДЫ ҚҰЖАТТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Аудиовизуалды құжаттардың ғылыми сипаттамасы
Аудиовизуалды құжаттар, әсіресе, тамырын тереңнен алатын тарих ғылымы
үшін ауадай қажет дерек көздерінің бірі. Халықтың ауызекі фольклорының
мәңгі өшпей, ауыздан ауызға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып, бүгінімізге
дейін жетіп отырғандығы сияқты аудиовизуалды құжаттар да өзінің құндылық
салмағын, деректік ерекшелігін ешуақыт жоғалтпақ емес. Өйткені, бұл
құжаттар халықтың санасы мен мақсатынан, жылдар бойы қалыптасқан ой жобасы
мен асыл арманынан туындаған қыруар еңбектің жемісі. Қоғам прогрестерден,
дамудан, жетілуден тұрады. Бұл заңдылық. Дәл сол сияқты, қоғамның әрбір
бөлшегі, әр материясы және рухани дүниесі де бір орында тұрмай, үнемі дамып
отырады. Бүгінгі қоғамды ақпараттық технологиялар мен электрондық
құжаттарсыз елестету мүмкін емес. Алайда бұндай заманауи құжаттардың легі
бүгінде біз мұрағаттардан ғана кездестіре алатын аудиовизуалды
(технотронды) құжаттардан тамыр алғандығын ескергеніміз абзал.
Аудиовизуалды құжаттар арнайы құрастыруды, жасауды қажет ететін және
үнемі жаңа технологиялар мен техникалық құрылғылар негізінде жүзеге асып
отыратын көру мен тыңдауға арналған құжаттар. Аудиовизуалды құжаттардың
дүниеге келу тарихының өзі ірі тарихи түбірге ие және олардың парадигмасы
да қоғам мен өркениеттің дамуына орай үнемі өзгеріп отырады. Мәселен, ХІХ
ғасырдың ортасында бейнелі (фотографиялық) және дыбыстық (фонографиялық)
сақтау технологиясының, ал кейінірек ғылым мен техниканың дамуына сәйкес
магниттік және сандық жүйенің пайда болуы ғылының әр саласындағы мамандар
үшін жан – жақты әрі жүйелі мағлұмат алуына зор мүмкіндіктер туғызды.
Аудиовизуалды құжаттар демократиялық қоғамды құруда және насихат пен
тәрбие құралы ретінде үлкен маңызға ие болып келеді. Аудиовизуалды
құжаттардың құндылығы мен маңызы ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарының көлемімен
анықталады (1- қосымша) [45, 3б]. Бұған қоса елдің мәдени және ғылыми
өміріндегі белгілі тарихи фактілер мен оқиғаларды, қоғамның өндірістік
жағын толыққанды бере алады.
Аудиовизуалды құжаттар адамның ерік – жігеріне, сезіміне, ақыл – ойына,
эмоциональдық жай – күйіне жылдам әсер ету мүмкіндігіне ие. Сондықтан да
аудиовизуалды құжаттар жоғарғы дәрежелі көркемдік – эстетикалық
құндылығымен ерекшеленеді және мәдениеттің бірегей ескерткішіне
жатқызылады. Аудиовизуалды құжаттардың ғылым мен техника тарихын зерттеу
барысында деректік маңызы да жоғары. Бұның барлығы аудиовизуалды құжаттарды
өзге де тарихи деректермен бір қатарға қоюға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды деректер тарихтың басқа да деректері секілді ұлттық мүдде
тұрғысында қарастыруды талап етеді. Аталмыш құжаттармен тарихи дерек
ретінде жұмыс істеуде барысында келесі жайттарды басты назарда ұстаған жөн:
- аудиовизуалды құжаттарды жасау сәтіндегі мүмкіндіктеріне;
-түсірілім немесе дыбыс жасаушы автордың көзқарасымен дүниетанымына;
-аудиовизуалды құжаттарды түсіру барысындағы ұйымдардың шараларына
назар аудару. Өйткені бұл аталғандар кинофотофоноқұжаттарды дұрыс түсінуге
және олардың маңызын анықтауға мүмкіндік береді.
Аудиовизуалды құжаттарға өзге де тарихи деректердегідей обеъктілік пен
субъектілік тән. Кинофотофоноқұжаттар кейбір тарихи деректердің түрлері
(миниатюра, фольклор, әдеби ескерткіш және т.б.) секілді өнер туындысына
жатады.
Дегенмен аудиовизуалды құжаттардың өзіне тән бейіндік ерекшелігі бар.
Тарихи дерек ретінде қалыптаса отырып, олар оқиғаның бейнелік, дыбыстық
жақтарын түсірілім немесе дыбыстық жазба арқылы нақты әрі кең түрде
көрсетеді. Жекелеген тарихи деерк ретінде аудиовизуалды құжаттар белгілі
бір кезеңдегі адамның тұрмыс – тіршілігі, көңіл-күйі туралы бірегей ақпарат
бере алады. Бұған қоса ол өзге тарихи деректегі мәліметтерді кеңейте алады,
нақтылайды және жөнге салады.
Аудиовизуалды құжаттардың дәстүрлі құжаттардан басты айырмашылығы –
оның адамның сана - сезіміне тікелей әсер етуінде. Адам санасын еріксіз
билеп алатын аудиовизуалды құжаттар өз кезегінде шынайы ақпарат берумен
қатар, сақталуы жағынан тиімділігімен де ерекшеленеді. Жекелеген адамдардың
және қоғамның өмірі әртүрлі аудиовизуалды құжаттар кешенінде көрініс
береді.
Дәстүрлі құжаттарға қарағанда аудиовизуалды құжаттардың үнемі дамып,
жетіліп отыруы оны жан - жақты зерттеуді міндеттейді.
Аудиалды (лат. audіre-есту) мен визуалды (лат. vіzere–көру) ұғымдыры
біріге отырып аудиовизуалды (есту және көру құжаттарын) құжатты құрайды
[13. 86 б].
Аудиалды құжаттарға: грампластинка, магниттік фонограммалар мен компакт
дискілер кіреді. Визуалды құжаттарға: диафильмдер, диапозитивтер, слайдтар,
тілсіз кинофильмдер, эпифилмдер жатады. Ал екеуінің қосындысы аудиовизуалды
құжаттарға: кинофильмдер, диафонофильмдер, видеофильмдер кіреді.
“Кинофотофоноқұжаттар” деген термин ғылымға 1980 жылдары енгізілді.
Жалпы бүгінге дейін кинофотофоноқұжаттар туралы арнайы жалпыға ортақ
анықтама берілмеген. Соған қарамастан, аудиовизуалды құжаттарға
келесідегідей анықтама беруге болады.
Арнайы бір техникалық жабдықтардың көмегімен бейнелі дыбысты ақпарат
беретін құжат түрін аудиовизуалды құжаттар деп атайды.
Киноқұжаттар – кадрлар мен жоспарлардан құралған кешенді тарихи дерек.
Киноқұжаттар - киномотографиялық жолмен жасалатын құжат түрі.
Киноқұжаттардың материалдық негізін көпқабатты полимерлі пленкалық жүйедегі
кинопленка құрайды. Киноқұжаттар диафильмдерден, кинофильмдерден және де
видеофильмдерден тұрады.
Диафильмдер – арнайы тақырып бойынша рет - ретімен жинақталған
позитивтік фотографиялық бейнелердің кино және фотопленкадағы жинағы.
Диафильмдерді мұрағаттарда пайдалану мақсатында жиі қолданыста болмаса да,
мұрағат құжаттарын сақтау барысында жиі қолданады.
Кинофильмдер (грек. kіneo - әрекеттемін, ағыл. fіlm - пленка) – арнайы
киноаппаратураның көмегімен экранға шығатын, кинопленкаға түсірілген
бірнеше фотографиялық бейнелердің жиынтығы [14. 105-106].
Бұл кинофильмдерді бірнеше мақсатта қолданады: ғылыми - көпшілік, оқу
процесінде, құжаттық, мультипликациялық мақсатта пайдаланады [3]. Ғылыми -
көпшілік, оқу процесінде кинофильмдер 8 (16 мм) пленкаларында түсіріледі.
Бұл құжаттарды арнайы дайындықсыз сәттерде де көруге мүмкіндік бар.
Киноқұжаттардың соңғы тасымалдаушы құралы CD және DVD дискілердің
видеофильмдерді жазуда және оларды пайдалануда алатын орны ерекше.
Диафильмдер мен кинофильмдерден видеофильмнің ерекшелігі оның магниттік
ленталарда сақталуымен қатар, оптикалық дискілерде сақталуы және
видеофильмдерді тұрмыстық жағдайда пайдалану мүмкіндігінде. Мұрағаттарда
оларды ғылыми анықтамалық - аппарат құру барысында видеотека немесе
фильмотека деп каталогқа енгізеді.
Дыбыстық киноқұжатар бір киноқұжатта бейнелік, мәтіндік, әуендік және
дыбыстық компоненттер кездесетін күрделі құрылым. Киноқұжаттар оқиға мен
фактіні қозғалыста түсіреді. Сондықтан да ол кеңістік пен уақыт туралы
ақпарат береді.
Киноқұжаттарға қарағанда фотоқұжаттар оқиғаның тек бір сәттігін ғана
түсіреді. Сондықтан да олар кинокадрлармен тең. Бейненің статистикалығына
және пайдаланудың жоғарғы технологиялық мүмкіндігіне байланысты
фотоқұжаттар оқиға немесе факті жөнініде максимум ақпарат алуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан республикасының Орталық мемлекеттік Кинофото және дыбыс
жазбалары мұрағаттарында өте көп (87%) [27, 3-4б], жинақталған аудивизуалды
құжаттар – Фотоқұжаттар.
Кино және фотоқұжаттар өзара ұқсас. Фотографиялық жолмен алынған бір
немесе бірнеше бейнелі құжаттар фотоқұжаттарды құрайды. Фотоқұжаттар
негізінен алғанда, негативті және позитивті болып екіге бөлінсе,
материалдық негізіне қарай оларды полимерлі (фотокинопленкалар), қатты
(шыны пластинкалар, керамика, ағаш, металл және пластмассалар) және
қағаздық (фотоқағаздар) деп топтастыруға болады. Сол сияқты, негативті
фотолар - пленкада, ал позитивті фотолар - қағазда немесе шыныда
бейнеленеді[1].
Мұрағат қызметкерлерінің айтуына қарағанда, күмісқұрамдас эмульсті
фотолар мың жылға дейін сақталады. Ақ - қара түсті фотопленкалар мен
суреттер 10 жылдан 140 жылға дейін, ал түрлі - түсті суреттер 5 жылдан 30
жылға дейінгі аралықта сақталу мүмкіндігіне ие. Мұрағаттарда оларды ғылыми
анықтамалық - аппарат құру барысында фотоотека деп каталогқа енгізеді.
Түпнұсқалылығы дау тудырмайтын аудиалды мұрағат құжаттары –Фоноқұжаттар
немесе дыбыс жазбалар. Олар еретеректе грампластинкаларда (үнтаспа),
фонграммаларда сақталып келді. Ал бүгіндері олар компакт дискілерде
сақталынып жүр.
Фоноқұжаттар жасалу деңгейіне сай әрқашан мұрағатшылардың көз алдында
болады [12,11б-13]. Фоноқұжаттар үшін де бірнеше бейнелік ерекшеліктер
кездеседі. Фоноқұжаттардағы ақпараттардың берілуі тек дыбыстық негізде
(сөз, әуен, дыбыс арқылы) іске асады.
Фоноқұжаттар үш компонент – сөз, әуен, дыбыс арқылы беріледі. Мәнерлі,
әрі ақпаратқа бай эмоциялық фоноқұжаттар тарихи дерек ретінде құнды
аудиалды құжаттарды құрайды.
Дыбыстық үнтаспалар немесе грампластинкалар – ескі және барынша көп
тараған фоноқұжат түрі. Оларды мұрағаттарда сақталу және пайдалану
барысында жиі қолданыста. Себебі онда басылған дыбыстық жазбалар ұзақ
сақталып, арнайы потефондарда ойналады.
Бұндай үнтаспаларда ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы әуендер, халық
ауыз әдебиетінің шығармалары, классикалық туындылар сақталған, ал 50 - 70
жылдарға қарай грампластинкаларда жаңа әуенде рок, джаз әуендері жазыла
бастады.
Грампластинкалардың немесе үнтаспалардың орнын уақыт өте келе
магниттік ленталар басты. Магниттік ленталар, әсіресе, ХХ ғасырдың 80 - 90
жылдарында кең етек алды.
Магниттік ленталы кассеталарға фоно жазбалардың кез - келген түрін жазу
мүмкін болды. Магниттік лентаға жазуды тек арнайы мамандар ғана емес,
сонымен бірге, әуесқой жалпы көпшілік те жаза алатын дәрежеге жетті.
Ал қазіргі таңда дыбыс жазуда алғы орынға компакт дискілер шықты.
Дыбыс жазбаларының сызылмай, физикалық қалпы бүлінбей сақталуы – оның
тікелей сақталуын дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Бұзылмай сақталған
фоноқұжаттарды сол қалпында сақтауды одан әрі қамтамасыз етуде оның
пайдалануын дұрыс ұйымдастыра білуге байланысты [4. 3-12 б].
Аудиовизуалды құжаттарды сақтау мен пайдалануды ұйымдастырушылық
принципі бойынша киноқұжаттар – фильмдерге, арнайы шығарылымға және
киножурналдар мен телебағдарламаларға бөлінеді.
Осы принцип бойынша фотоқұжаттар - хроникалық, фотоочерк, портрет,
пейзаждарға, ал фоноқұжаттар – оқиға туралы жазба, әдеби шығармаға және
өнер туындысына жатады.
Жоғарыда сипатталған кинофотофоно құжаттарды бүгінгі таңда жалпы тілмен
айтқанда – аудиовизуалды құжаттар деп атайды.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдаланудың мақсаттары дәстүрлі құжаттардан
ерекше. Оларға сұраныс көбіне радио және телевизия, киностудия, мерзімді
басылым тарапынан түседі [23, 3-13 б].
Аудиовизуалды құжаттарды ғылыми - көпшілік, оқу - ағарту және мәдени
мақсаттарда пайдаланады.
Аудиовизуалды құжаттарды тұрақты сақтауға орталық мемлекеттік
мұрағаттарға төмендегі мекемелер бере алады:
1) маманданған мекемелерін – кино және телестудиялар, ақпараттық
агенттіктер, телебағдарламалар мен радиохабарлар комитеттері;
2) аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда маманданбаған мекемелер –
ғылыми – зерттеу мекемелерін, министрліктер мен ведомствалар, оқу орындары
және т.б. мекемелер;
3) кинофотоқұмарлар бірлестіктері – мәдени - сауықтыру клубтар, жеке
меншік студиялар, ақпарттық секциялар және т.б. мекемелер өздерінің
қызметтері аясында жасалған аудиовизуалды құжаттарын бере алады. Бұларға
қоса жеке адамдардан келіп түскен аудиовизуалды құжаттарда құнды болып
табылады.
Еліміздің тарихын зерттеу барысында тарихи дерек ретінде аудиовизуалды
құжаттарды пайдаланудың рөлі артып келеді. Кинофотофоноқұжаттар кешенінен
құралған осынау тарихи деректерге кез - келген деректер секілді ғылыми
сипаттама беру қашанда маңызды. Сондықтан да жоғарыда аудиовизуалды
құжаттардың түрлеріне жеке - жеке даму реті бойынша кең көлемде сипаттама
берген болатынбыз. Бұл құжаттардың дамуы мен кең көлемде қолданысқа енуі
мемлекетімізде әсіресе гуманитарлық саладағы мамандар үшін қайталанбас
жетістік екенін айта кеткен жөн. Өйткені, өзі жасаған ғылымды жетілдірем
деген әрбір маман иесі сол ғылымды меңгеріп қана қоймай, оның жан – жақты
сипаты мен деректік қорын және сол деректердің тек дәстүрлі немесе ауызекі
жаттанды түрдегі нұсқасын емес, мейілінше көрнекілік дейгейі басым
құжаттарды пайдалануы оның еңбегін ғылыми жағынан да, көркемдік қамтамасыз
етілуі жағынан да байыта түсері анық. Бұл орайда сөзімізге дәнекер болар
негізгі ұстаным ол, әрине, аудиовизуалды құжаттар.
1.2. Құжаттардың ғылыми – анықтамалық аппараты
Ендігі кезекте аудиовизуалды құжаттардың сақталуы мен пайланылуын
қамтамасыз етудің ең тиімді жолы болып табылатын тәсіл – олардың ғылыми
анықтамалық аппаратын жетілдіру мен үнемі дамытып отыру мәселесіне
тоқталайық.
Ғылыми - анықтамалық аппаратын (ҒАА) құру міндеттінің өзектілігі
мемлекеттік сақтаудағы аудиовизуалды құжаттарға қоғам мен ғылымның,
мәдениеттің барлық салаларынан қызығушылықтың артуына байланысты туындап
отыр. Бұл өз кезегінде кинофотофоноқұжаттардың мазмұнын толыққанды ҒАА - қа
енгізу үшін жан - жақты сипаттауды талап етеді.
Аудиовизуалды құжаттарды пайдалануда жаңаша әдіс - тәсілдерінің шығуы
аталмыш құжаттардың даму үрдісін көрсетеді. Ал оның даму үрдісін саралау
үшін аудивизуалды мұрағаттардың ақпараттық жұмысы, ҒАА - тын алдын - ала
зерделеген жөн. Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА-на жолкөрсеткіштер,
каталогтар, тізбелер, көрсеткіштер мен шолулар жатады (2-қосымша) [32. 112
б]. Оларға төменде жан-жақты тоқталамыз.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатында аудиовизуалды құжаттарға ғылыми анықтамалық -
аппарат динамикалық (сапалық және сандық өзгеріске әсер етуі), иерархиялық
(бағыныштылық пен басыңқылық қағидасына негіздеу), көпаспектіде
ақпараттарды іздеуді қамтамасыз ету принциптер негізінде жасалады.
Аудиовизуалды құжаттардың мемлекеттік мұрағаттардағы ҒАА жүйесі тіркеу
кітапшасы мен мұрағаттық анықтамалықтардан тұрады.
Аудиовизуалды құжаттарды сақтауға алатын мемлекеттік мұрағаттарда ҒАА
жүйесін жетілдіру жұмыстары дәстүрлі әдіспен және автоматтық технологиялар
қатар ілесіп келеді [23. 44 б.].
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА жүйесін жетілдірудің бірден - бір міндеті
мұрағатаралық дәстүрлі анықтамалықтар (жолкөрсеткіштер, шолулар, каталогтар
мен көрсеткіштер) мен автоматтандырылған ақпараттық - іздеу жүйесін
(Орталықтың Мәліметтер Базасы мемлекеттік мұрағаттар, обылыстық, аудандық,
ауылдық мұрағаттардың каталогтары біріктіріледі) қатар қолданғанда іске
аспақ.
Аудиовизуалды құжаттардың ҒАА - да автоматтанған ақпараттық
технологияларды қолдану деп атағанымен де олар дәстүрлі құжаттардағы ҒАА -
тан көп ерекшеленбейді. Олардың мақсаттары да міндеттері де, дайындау
кезеңдері де, функциялары да ортақ.
Дегенмен, аудиовизуалды құжаттардың сыртқы формасының өзгешелігіне
қарай отырып, онда біршама бейіндік ерекшеліктер кездесетіндігін байқаймыз.
Міне, осы ерекшеліктерге ғылыми - теориялық тұрғыда нақтырақ
тоқталмақшымыз.
Мемлекеттік мұрағаттарда зерттеушілер мен қоғамдық тұтынушылардың
сұраныстарын тез әрі жылдам қанағаттандыру мақсатында мұрағат ішінде ғылыми
анықтамалық - аппарат құралады. Мемлекеттік мұрағат құжаттарына ғылыми
анықтамалық - аппарат құру оларды дұрыс сақтауға әрі тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Ғылыми анықтамалық - аппараттарға мұрағатқа келіп түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы, тізімдеме, каталог, жолкөрсеткіштер, шолулар
мен тарихи анықтамалықтар жатады.
Тіркеу құжаттары мен мұрағаттық анықтамалықтар аудиовизуалды
құжаттарды сақтауды қамтамасыз ету мақсатында құрылады (3-қосымшаны қара)
[23. 45 б.]. Олар тіркеу бірлігі мен сақтау бірлігіне негізделеді.
Тіркеу құжаттары мұрағаттық анықтамалықтардың базасы қызметін атқарады.
Мұрағаттық анықтамалықтар мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарды
жан-жақты іздеуге мүмкіндік береді және оларды пайдалану мақсатында құрамы
мен мазмұны туралы мәлімет береді. Іздеу объектісіне аудиовизуалды
құжаттардың тіркеу бірлігі жатады. Тіркеу бірлігіне құжат түрінің атауы,
тізімдеме нөмірі, тіркеу бірлігі сақтау бірілігі тіркеледі.
Кинофотофоноқұжаттардың тізімдемесі – ақпараттық-іздеу және тіркеу
қызметін атқаратын мұрағаттық анықтамалық. Кффқ-дың тізімдемесі белгілі бір
құжат түрін есепке алуға мүмкіндік береді. Олардың құрамындағы және
мазмұнындағы өзгерістерді белгілейді, сақтау бірлігінің мазмұнын ашады.
Және де олардың жүйелілігін реттейді. КФФҚ тізімдемесінің көмегі арқылы
ілеспе мәтіндік құжаттарды тіркеу іске асады.
Монтаждық парақ – (режиссерлық, операторлық) – киносюжеттер мен
телесюжеттердің тізбесін, фотоальбомдардың ішкі тізбелерін тіркеуге алады.
Фильмдік және журналдық каталогтар мемлекеттік кинофотофоно
мұрағаттардың каталогтар жүйесіне кіреді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ҒАА жүйесі түраралық тіркеу құжаттарынан (түскен
құжаттарды тіркеу кітапшасы) және мұрағттық анықтамалықтардан (каталогтар
мен көрсеткіштердің жүйесінен және жолсеріктерден, шолулардан) тұрады.
Мұрағатқа келіп түскен құжаттарды тіркеу кітапшасы. ҚР ОМ КФДЖ
мұрағатына келіп түскен барлық құжаттарды тіркейді (2-қосымшаны қара)
[23.51б.].
Аудиовизуалды мұрағат құжаттарына каталогтар даярлау мұрағат қорындағы
материалдық деректік базаларды жылдам табуға мүмкіндік береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатындағы каталогтар жүйесі:
-жүйелік каталог – белгілі бір ғылым саласы бойынша жүйелі ақпарат
іздеу мүмкіндігін береді;
-пәндік каталог: а) атаулық - құжат авторы туралы мәліметтерден
құралатын кинофотофоно құжаттардың мекен-жайын іздеп табуды қамтамасыз
етеді;
ә) географиялық – кинофотофоно құжаттарда бейнеленген оқиғалардағы
географиялық жәнетопографиялық объектілер туралы анықтама береді.
Атаулық каталогты құруда авторлық және орындаушылық каталогтарды
пайдалану жақсы нәтиже береді.
-авторлық каталогтың көмегімен белгілі бір жазушы, компазитордың
шығармашылығынан тұратын фоноқұжаттардың мекен-жайын іздеп табуға болады.
-орындаушылық каталогтар белгілі бір әншінің, әртістің, ақынның
орындауындағы шығармашылық туындыларының мұрағаттарда сақтаулы жайын
айқындауға мүмкіндік береді [7.142 б].
Жолкөрсеткіштер – орталық мемлекеттік кинофотофоно мұрағаттарының
құрамын және мазмұнын қамтыған ғылыми анықтамалық-аппараттың түрі.
Жолкөрсеткіштер мемлкекттік мұрағаттардың бейініне, ҒАА жүйесінің құрамына
негізделіп жасалады.
Мемлекеттік мұрағаттарда аудиовизуалды құжаттарға қызығушылық танытқан
мекемелерді мұрағат қорында жинақталған тарихи құжаттар жөнінде мәлімет
беру үшін тақырыптық жолкөрсеткіштер жасалады.
Жолкөрсеткіштер міндетті түрде арнайы акітапша ретінде басылып
шығарылады. Аудиовизуалды құжаттармен белсенді толықтырылатын мемлекеттік
мұрағаттарға жолкөрсеткіштерді үнемі дайындау ұсынылады.
ҒАА жүйесіндегі аудиовизуалды құжаттардың шолулары – құжаттардың
белгілі тақырыбы бойынша және олардың сақтаулы мекен-жайын іздеп табуға
мүмкіндік беретін анықтамалық. Ол ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының құрамымен мазмұнын
ашатын ақпараттық-іздеу қызметін атқарады.
Аудиовизуалды құжаттардың шолулары мен жолкөрсеткіштері мұрағат
құжаттарының құрамымен мазмұны туралы ақпараттың түрі, тіркеу бірлігі,
сақтау бірлігі және кинофотофоноқұжаттардың кейбір бөлігі туралы ақпарат
береді.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының ақпараттық жұмысы біріншіден, мұрағатқа келіп
түскен нақтылы сұраныстарға нақтылы жауап беруден тұрады. Екіншіден,
ақпараттық хаттар мен бюллетендер жасалынып, ол мекемелер мен
зерттеушілердің назарына ұсынылады. Соңғы кездері ақпараттық жұмысты
атқаруда соңғы технологиялар (мәселен, интернет сайттары) барынша
пайдаланылуда. ҚР ОМ мұрағат сайтында (www.kazarchіves.kz) [50] ҚР ОМ КФДЖ
мұрағаты жөнінде және ондағы аудиовизуалды құжаттар туралы анықтамалық-
ақпараттық басылым берілген.
Ақпараттық жұмыс ҒАА-қа сүйене отрылып жүргізіледі. Бюллетендер мен
хаттар мұрағаттарда бар құжаттар негізінде жасалынады. [22.3-20 б].
Ақпараттық анықтамалық басылым құжаттардың топтасқан түрін және оларға
жасалынған аннотацияларды толыққанды ұсынбайды. Олар тек мұрағаттарда бар
құжаттардың тізімін ғана берумен шектеледі.
КФДЖ мұрағатында ҒАА-ты үнемі байыту және дамыта түсу жұмысы бірінші
кезекке қойылуы тиіс. Себебі бүгіндері аудиовизуалды мұрағат құжаттарына
деген сұраныстың күннен-күнге арта түсуі және оны пайдаланудың жаңаша
түрлерінің қалыптаса бастауы солай жасауға итермелейді [23].
Сондықтан да мұрағаттарда, әсіресе ҚР ОМ КФДЖ мұрағаттарында каталог
жүйесіне ерекше мән беріледі. Жыл сайын каталогты жаңа түскен құжаттармен
жаңарту іске асырылып тұрады. Бұл әсіресе каталог жүйесін электрондандыруға
сәйкес жеңілдене түсті. Осыған байланысты, КФДЖ мұрағатының кинофотофоно
каталогтарын дәстүрлі қағаз жүйесінде қалдырумен қатар, оларды электрондық
нұсқаға да көшіру ісі қолға алынған. Сол сияқты анықтамалықтар, шолулар мен
жолсеріктерді электрондық жүйеге енгізе отырып, оның тиімділігін арттыра
түскен. Жылдан жылға ҚР ОМ КФДЖ мұрағатына келіп түскен құжаттарға сәйкес
олардың каталог жүйесі де толығып отырады. ҒАА - тың даму сатысында КФДЖ
мұрағат құжаттарын каталогтау міндетті.
2. МӘДЕНИ МҰРА” ЖӘНЕ “АСЫЛ МҰРА” БАҒДАРЛАМАЛАРЫ АЯСЫНДА АУДИОВИЗУАЛДЫ
ҚҰЖАТТАРДЫ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРҒА КӨШІРУ
2.1 Мәдени Мұра” және “Асыл Мұра” бағдарламалары - ұлттық
жәдігерлерімізді жаңғыртудың негізгі тетігі
Мәдени мұра бағдарламасы еліміздің құнды жәдігерлерін қайта
жаңғыртып, ұлттық бояуымыз мен рухани құндылықтарымыздың өз деңгейіне сай
қолданысқа ие болуына, жас болса да талай жетістіктерге қолы жетіп үлгерген
қаһарман мемлекетміздің даму процесіне одан бетер серпін беруіне тікелей
ықпал ететін мағынасы зор жоба болып отыр. Халқымыздың рухы мен ұлтымыздың
жадына дәстүрлі нақышта септігін тигізуге бағытталған аталмыш жобаға
еліміздің артқан сенімі де аз емес. Ата – бабалардың қасиетті сөздерін жүз
томға жинап, бастырып шығара алатын ел – болашағы кемел ел. Өйткені оның
барысында әлемдік ғылыми ой - сананың, мәдениеттері мен әдебиеттерінің інжу
– маржандарын жатық аударған қазақ тілінің - қуаттылығы, құнарлылығы және
құдіретті тіл екендігі тағы бір мәрте дәлелденді.
1998 жылдың елбасы Н.Ә. Назарбаевтың жарлығымен Халық тұтастығы мен
ұлттық тарих жылы деп жариялануы халқымыздың тарихының зерттелмей кенже
қалған жақтарын ашуға, ақтаңдақтардың орнын толтырып, әділетті шындықты
қалпына келтіруге мол мүмкіндіктер берді. 1999 жылдың Ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығы, 2000 жылдың Мәдениет жылы деп жариялануы, 2004 жылы
Мәдени мұра бағдарламасының енгізілуі қазақ халқының мәдени өмірінің
зерттелуі бүгінгі күн тәртібіне қойылып, ұлттық, елдік тарихымызға қайта
қарауға, оның сабақтары мен үлгілерін, ұлтымыз бен тәуелсіз республикамызды
бүкіл әлемге танытуға және жас келешек ұрпаққа тәлім-тәрбие беру үшін
пайдалануға мемлекеттік көлемде назар аударылып отырғандығының айғағы.
"Мәдени мұра" бағдарламасы тек ТМД елдерінде ғана емес, дүниежүзілік
қауымдастық шеңберінде де жоғары бағаға ие болды. Бағдарлама аясында тек
Қазақстан территориясында емес Түркия, Өзбекстан, Моңғолия, Қытай, Батыс
Еуропа елдерінің мұрағаттары мен кітапханаларынан қазақ тарихына,
этнографиясына, мәдениеті мен өнеріне байланысты қолжазбалар мен баспа
басылымдары табылып, елге алынды. “Мәдени мұра” бағдарламасы ел тарихында,
ұлттық тағдырымызда айрықша орын алатын әлеуметтік жоба болып қалары
сөзсіз.
Сонымен қатар, кең сахарамызда шашыла орналасқан көптеген қазақтың
тарихи - мәдени және сәулет ескерткіштеріне зерттеулер жүргізіліп, оларды
ғылыми негізде қалпына келтіру, жаңарту жұмыстары жүйелі түрде қолға
алынды. Бұл бастаманың ел рухының көтеріліп, ұлт жадының жаңғыруына үлкен
әсерін тигізетін құбылыстарының біріне айналғаны ақиқат.
2003 жылғы 28-қарашада өткен Ұлттық Кеңестің үшінші отырысында
қарастырылған мәдени мұраны жаңғырту ісі жоғарыда қозғаған әңгімеміздің
өзегі болып отыр. Мәдени мұраның түпкі мақсаты ( халқымыздың асыл мұраларын
жаңғырту, өлгенімізді тірілтіп, өшкенімізді жандыру және мүмкіндігінше
мәдени мұраларды рухани айналымға шығару.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев бастамасымен қабылданған бағдарламада шын
мәніндегі қазіргі таңдағы өте маңызды мәселелер қамтылған, әсіресе тарихи -
мәдени мұраларға ерекше мән берілген.
2004 - 2006 жылдар аралығында атқарылуы тиіс істердің қатарында
Қазақстандағы тарихи - мәдени ескерткіштердің жинағын шығару ісін
жеделдету, Қазақ мемлекеттік кино-фото құжаттар мен дыбыс жазу (ҚР ОМ КФДЖ)
мұрағаты, қазақ радиосы мен телевизиясы қорында сақталған әйгілі
әншілеріміз бен белгілі ғылым және мәдениет қайраткерлерінің дауысын осы
күнгі аудио таспалар мен дискілерге жазып қалдыру ескерілген [17].
Жоғарыда нұсқалған бағдарламалардың тағы бір айрықша тұсы - “ТМД
елдері мен шет елдік мұрағаттардағы Қазақстан тарихына қатысты құжаттарды,
сирек кездесетін кітаптарды алдыру, көшірмесін жасаттыру, шығару”
мәселесіне назар аударылғандығын айтуға болады. “Мәдени мұра” орта
мерзімдік бағдарламасы қанаттас екі процестен тұрады. Бұл біріншіден:
жинау, сақтау, жүйелеу, сипаттау, тарату және т.б.
Екіншіден: тарихи мұраны мәдени өмірімізге қайта әкелу, әлеуметтік,
мәдени, көркемдік тұрғыда қайта жаңғырту. "Бұл мәдени игіліктердің жаңаша
түрленіп түлеуіне де оң ықпал етпек".
Бағдарламаның мақсаты - қолда бар мәдени мұра мен рухани игілікті
сақтап, жаңғыртуға, тиімді пайдалануға байланысты жоспарлы іс-шаралар
жасау. Сондай-ақ, ұлттың ағартушылық және интеллектуальдық деңгейін
көтеруге, өскелең ұрпақты туған халқымыздың тарихы мен жалпыадамзаттық
құндылықтар, идеалдар рухында тәрбиелеуге бағытталған.
Біздің қарастырып отырған мәселеміз бағытында да Мәдени Мұра
бағдарламасының ролі зор. Бағдарлама бойынша іс-шаралар жоспарының 92-
тармағында ... қазақ халқының мәдени мұрасында тарихи маңызы бар
қолжазбаларды, жәдігер басылымдарды, кітаптар мен мұрағаттық құжаттарды
табу көзделген болатын. Осы орайда бүгінде Мәдени Мұра бағдарламасы
аясында кең көлемде қарқынды жұмыс атқарып үлгерген Асыл Мұра
бағдарламасын сөзге тиек етеміз. Асыл Мұра бағдарламасы өз бастауын 2001
жылдан алады.
“Асыл мұра”– коммерциялық емес гумманитарлық жоба. Ол 2001 жылы
Қазақстан Республикасы Мәдинет, ақпарат және бұқаралық келісім министрлігі,
“Хабар” агенттігі, Арт Центр” продюссерлік орталығы және ҚР ОММ күштерінің
бірігуімен құрылды [19].
Бағдарламада іздеу, жүйелеу жұмыстарын қайта қалпына келтіру, цифрлық
тазалау және Қазақстанның халықтық, классикалық, қазіргі заман әуендерін
соңғы шыққан аудеотасығыштардың жақсы үлгілеріне көшіру көзделген.
Мұрағаттардағы дыбыс жазбалары қарапайым тоғыз милиметрлік магниттік
пленкаларда сақталған. Ал олар он бес - жиырма жыл көлемінде ғана сақталу
мүмкіндігіне ие.
ҚР ОМ КФДЖ мұрағатының директоры Сейтова Алла Федровнаның айтуы
бойынша, мұрағат жазбаларының 30 - ға жуығы құрып кетудің алдында тұр екен.
Мәселенің бұлайша ушығуы, мұрағат директорының пікірінше, фоноқұжаттарды
дұрыс пайдалану ескі аудиоаппаратуралардың әсерінен болса керек.
Мұрағат “Асыл мұра” бағдарламасы аясында OTARІ фирмасынан шыққан
студиясы және соңғы үлгідегі компьютерлік құрылымы бар кешенді магнитафон
алынған. Бұл студияда дыбыс ақпараттарын тазалау, рестоврациялау және
қайта құру жұмыстарын жүргізіп, оларды арнайы ең соңғы үлгідегі DAT-
магнитафондардың көмегімен дыбыстар цифрлық тасығыштарға көшірілді.
DAT - магнитафондар “Асыл мұра” бағдарламасының талап етуімен
Оңтүстік Америкадан арнайы алдырылған. DAT - касеталарға 135 минуттық
кіргізуге болады. DAT - касеталарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz