Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. КОРПОРАТИВТIК ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Корпоративтік табыс салығының маңызы және экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Корпоративтік табыс салығының салық салу объектілері мен есептелуі және оны төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Шетелдік заңды тұлғаларға салық салу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 42
2. 2. Алматы қаласы Медеу ауданы Салық басқармасының мәліметтер негізінде корпоративтік табыс салығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Дамыған шетелдерде корпоративтік табыс салығы механизмінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Қаржылық дағдарыс жағдайында салықты жеңілдету жіне жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
1. КОРПОРАТИВТIК ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Корпоративтік табыс салығының маңызы және экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Корпоративтік табыс салығының салық салу объектілері мен есептелуі және оны төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Шетелдік заңды тұлғаларға салық салу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 42
2. 2. Алматы қаласы Медеу ауданы Салық басқармасының мәліметтер негізінде корпоративтік табыс салығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Дамыған шетелдерде корпоративтік табыс салығы механизмінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Қаржылық дағдарыс жағдайында салықты жеңілдету жіне жетілдіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Кез келген мемлекетке өз функцияларын атқару үшiн ақша қаражаттарының қорлары қажет. Мемлекет өзiнiң жеке және заңды тұлғаларынан жинақты қаражаттары осы қаржылық ресурстарының көзi болып табылады.
Мемлекеттiк заңдар негiзiнде мемлекетпен жүзеге асырылатын біржақты мiндеттi төлемді салықтар деп атайды. Осылайша салықтар табыс алатын барлық заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттiк қаржылық ресурстарды, яғни бюджеттi құруда қатысуға мiндетiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн және егемендiгiн алу қысқа мерзiмде қоғам қажеттiлiктерiне жауап беретiн өзiнiң салық жүйесiн құруды талап етедi. Мұндай жүйе негiзiнен 1991 жылы салық сұрақтары бойынша заң актiлерiнiң пакетiн қабылдау жолымен құрылды. Ол өзiнiң көптеген ережелерiнде соңғы жылдары Кеңес Одағында болған салық салу тәртiбiнен айрықшаланған жоқ. Бұл объективтi түрде толығымен ақталады, өйткенi республиканық экономикасы сол жылдары айтарлықтай өзгерiстерге ұшыраған жоқ, және де нарықты қатынастардың дамуы алғышартты қалыпта болды.
Нарықтың қатынастардың дамуымен салық жүйесi нақты өзгерiстерден өттi, салық салудың жекелей жағдайлары анықталды. Соның жүйесi өзгермелi экономикалық жағдайларға «ығайланғандай» болды.
Әр жылы, әйтпесе жылына бiрнеше рет салық заңдары өзгерiп отырды. Көптеген салықтың емес заңдарға салықтың сұрақтары, әдетте жеңiлдiктер беру туралы, енгiзiле бастады. Осыған байланысты әртүрлi заңдар бiр–бiрiмен қарама–қайшылықта болды, бұл тәртiпте салықтың ережелердi қолдаудың шешiлмейтiн мәселелерiн тұғызды.
Салық жүйесiн реформалаудың басты себептерiнiң бiрi болып, салықтардың үлкен санына және әртүрлi бөлiмдiлерге байланысты әрекеттегi салық жүйесiнiң салық төлеушiлердi салық салудың тым жоғары деңгейiнен қорғаушы болды, бұл барлық саладағы өндiрiске терiс әсер еттi.
Мұның бәрi салық жүйесi реформалау бойынша жұмысты кiдiртпей бастау туралы қортындыға әкелдi және реформаларды тереңдеу Үкiметтiң экономикалық дағдарыстан шығу бойынша iс – әрекеттер бағдарламасына осындай реформаны жүргiзуге енгiзiлдi.
1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан Республикасы салық салудың жаңа халықаралық стандарттар мен нарық жағдайындағы ұлттық экономикалық даму ерекшелiктерiн есепке ала отырып жасалған жүйесiне көштi.
Мемлекеттiк заңдар негiзiнде мемлекетпен жүзеге асырылатын біржақты мiндеттi төлемді салықтар деп атайды. Осылайша салықтар табыс алатын барлық заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттiк қаржылық ресурстарды, яғни бюджеттi құруда қатысуға мiндетiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн және егемендiгiн алу қысқа мерзiмде қоғам қажеттiлiктерiне жауап беретiн өзiнiң салық жүйесiн құруды талап етедi. Мұндай жүйе негiзiнен 1991 жылы салық сұрақтары бойынша заң актiлерiнiң пакетiн қабылдау жолымен құрылды. Ол өзiнiң көптеген ережелерiнде соңғы жылдары Кеңес Одағында болған салық салу тәртiбiнен айрықшаланған жоқ. Бұл объективтi түрде толығымен ақталады, өйткенi республиканық экономикасы сол жылдары айтарлықтай өзгерiстерге ұшыраған жоқ, және де нарықты қатынастардың дамуы алғышартты қалыпта болды.
Нарықтың қатынастардың дамуымен салық жүйесi нақты өзгерiстерден өттi, салық салудың жекелей жағдайлары анықталды. Соның жүйесi өзгермелi экономикалық жағдайларға «ығайланғандай» болды.
Әр жылы, әйтпесе жылына бiрнеше рет салық заңдары өзгерiп отырды. Көптеген салықтың емес заңдарға салықтың сұрақтары, әдетте жеңiлдiктер беру туралы, енгiзiле бастады. Осыған байланысты әртүрлi заңдар бiр–бiрiмен қарама–қайшылықта болды, бұл тәртiпте салықтың ережелердi қолдаудың шешiлмейтiн мәселелерiн тұғызды.
Салық жүйесiн реформалаудың басты себептерiнiң бiрi болып, салықтардың үлкен санына және әртүрлi бөлiмдiлерге байланысты әрекеттегi салық жүйесiнiң салық төлеушiлердi салық салудың тым жоғары деңгейiнен қорғаушы болды, бұл барлық саладағы өндiрiске терiс әсер еттi.
Мұның бәрi салық жүйесi реформалау бойынша жұмысты кiдiртпей бастау туралы қортындыға әкелдi және реформаларды тереңдеу Үкiметтiң экономикалық дағдарыстан шығу бойынша iс – әрекеттер бағдарламасына осындай реформаны жүргiзуге енгiзiлдi.
1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан Республикасы салық салудың жаңа халықаралық стандарттар мен нарық жағдайындағы ұлттық экономикалық даму ерекшелiктерiн есепке ала отырып жасалған жүйесiне көштi.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 ж. 7 казанында енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен. Алматы: 2002 – 40 б.
2. Послание Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия 2030».
3. Қазақстан Республикасының салық кодексі. 2009 жыл.
4. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – А.:«LEM»- 2002. – 160 с.
5. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2003. – 583 с.
6. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогооблажения. – А.: Норма-К, 2002 – 392 с.
7. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятия, элементы, установление, виды. – А.: ТОО «Баспа», 1998 – 160 с.
8. Ермекбаева Б.Ж. «Налоговые стимулы роста конкурентоспособности экономики Казахстана», журнал «Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана», Алматы, 2007
9. Лукпанова Ж. «Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства» //Қаржы – қаражат, №6 – 2008 –стр.58.
10. «Аймақтың фискалды саясаты» //Аль-Пари, №1, - 2003, 136 бет
11. «Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру» //Егемен Қазақстан 2007 ж. 7 маусым, 3 бет
12. «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер» //Егемен Қазақстан 2009 ж. 22 қаңтар, 2 бет
13. «Салық жеңілдіктерінің мақсаты» //Егемен Қазақстан 2003 ж. 10 қазан, 2 бет
14. «О внесениях изменениях в Налоговой кодекс на 2004 год» //Файл Бухгалера 2003 г. 8 сентября, 8-9 стр.
15. «Финансовые инструменты регулирования местных финансов» //Қаржы-қаражат, 2008, №1
16. «Влияние налогового бремени на предпринимательскую деятельность» //Қаржы-қаражат, 2008, №6.
17. Манапов Н. Проблемы налоговой системы. //Каржы-Каражат, №6. 2006 г.
18. Хажалиев А. Проблема регулирования КПН //Аль-Пари, 2008 г., №1. с. 73.
19. Шиликбаев С. Модель для расчета оптимальной ставки налогообложения //Аль-Пари, 2007 г., №1. - с. 62.
20. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі, Алматы, 2009
21. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики», Алматы, 2007
22. Малдыбаева Г. «Классификация налоговых нарушений по видам налогов», журнал «Вестник налоговой службы РК», № 8 (96), Алматы, 2007
23. Ермекбаева Б.Ж. «Разработка нового налогового кодекса – требование нового этапа развития Казахстана», статья «Вестник КазНУ им. аль-Фараби», №1, Алматы, 2008
24. ҚР-ның Қаржы министрлігінің ресми сайты - www.afn.kz
25. Серикбекулы А. «Проблемы налогообложения микрокредитных организаций», журнал «Налоги и Финансы», №11 (12), 2008
26. ҚР-ның Қаржы министалігінің ресми сайты-www.minfin.kz
2. Послание Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия 2030».
3. Қазақстан Республикасының салық кодексі. 2009 жыл.
4. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – А.:«LEM»- 2002. – 160 с.
5. Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник / Под ред. А.А.Смаилова – А.: Агенство РК по статистике, 2003. – 583 с.
6. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогооблажения. – А.: Норма-К, 2002 – 392 с.
7. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятия, элементы, установление, виды. – А.: ТОО «Баспа», 1998 – 160 с.
8. Ермекбаева Б.Ж. «Налоговые стимулы роста конкурентоспособности экономики Казахстана», журнал «Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана», Алматы, 2007
9. Лукпанова Ж. «Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства» //Қаржы – қаражат, №6 – 2008 –стр.58.
10. «Аймақтың фискалды саясаты» //Аль-Пари, №1, - 2003, 136 бет
11. «Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру» //Егемен Қазақстан 2007 ж. 7 маусым, 3 бет
12. «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер» //Егемен Қазақстан 2009 ж. 22 қаңтар, 2 бет
13. «Салық жеңілдіктерінің мақсаты» //Егемен Қазақстан 2003 ж. 10 қазан, 2 бет
14. «О внесениях изменениях в Налоговой кодекс на 2004 год» //Файл Бухгалера 2003 г. 8 сентября, 8-9 стр.
15. «Финансовые инструменты регулирования местных финансов» //Қаржы-қаражат, 2008, №1
16. «Влияние налогового бремени на предпринимательскую деятельность» //Қаржы-қаражат, 2008, №6.
17. Манапов Н. Проблемы налоговой системы. //Каржы-Каражат, №6. 2006 г.
18. Хажалиев А. Проблема регулирования КПН //Аль-Пари, 2008 г., №1. с. 73.
19. Шиликбаев С. Модель для расчета оптимальной ставки налогообложения //Аль-Пари, 2007 г., №1. - с. 62.
20. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі, Алматы, 2009
21. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики», Алматы, 2007
22. Малдыбаева Г. «Классификация налоговых нарушений по видам налогов», журнал «Вестник налоговой службы РК», № 8 (96), Алматы, 2007
23. Ермекбаева Б.Ж. «Разработка нового налогового кодекса – требование нового этапа развития Казахстана», статья «Вестник КазНУ им. аль-Фараби», №1, Алматы, 2008
24. ҚР-ның Қаржы министрлігінің ресми сайты - www.afn.kz
25. Серикбекулы А. «Проблемы налогообложения микрокредитных организаций», журнал «Налоги и Финансы», №11 (12), 2008
26. ҚР-ның Қаржы министалігінің ресми сайты-www.minfin.kz
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Корпоративтік табыс салығы: Алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
Орындаушы _____________________________ Мүбараков Б.Ғ.
3 курс студенті
Ғылыми жетекші _________________________ Досжан Р.Д.
оқытушы
Норма бақылаушы _________________________ Садыханова Д.А.
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі _______________________ Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 6
1. КОРПОРАТИВТIК ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Корпоративтік табыс салығының маңызы және экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 9
1.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің негізгі көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 18
1.3 Корпоративтік табыс салығының салық салу объектілері мен есептелуі
және оны төлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 28
2. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Шетелдік заңды тұлғаларға салық салу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . .. 42
2. 2. Алматы қаласы Медеу ауданы Салық басқармасының мәліметтер
негізінде корпоративтік табыс салығын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 46
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Дамыған шетелдерде корпоративтік табыс салығы механизмінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 52
3.2 Қаржылық дағдарыс жағдайында салықты жеңілдету жіне жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 71
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 73
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекетке өз функцияларын атқару үшiн ақша қаражаттарының
қорлары қажет. Мемлекет өзiнiң жеке және заңды тұлғаларынан жинақты
қаражаттары осы қаржылық ресурстарының көзi болып табылады.
Мемлекеттiк заңдар негiзiнде мемлекетпен жүзеге асырылатын біржақты
мiндеттi төлемді салықтар деп атайды. Осылайша салықтар табыс алатын
барлық заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттiк қаржылық ресурстарды, яғни
бюджеттi құруда қатысуға мiндетiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн және егемендiгiн алу қысқа
мерзiмде қоғам қажеттiлiктерiне жауап беретiн өзiнiң салық жүйесiн құруды
талап етедi. Мұндай жүйе негiзiнен 1991 жылы салық сұрақтары бойынша заң
актiлерiнiң пакетiн қабылдау жолымен құрылды. Ол өзiнiң көптеген
ережелерiнде соңғы жылдары Кеңес Одағында болған салық салу тәртiбiнен
айрықшаланған жоқ. Бұл объективтi түрде толығымен ақталады, өйткенi
республиканық экономикасы сол жылдары айтарлықтай өзгерiстерге ұшыраған
жоқ, және де нарықты қатынастардың дамуы алғышартты қалыпта болды.
Нарықтың қатынастардың дамуымен салық жүйесi нақты өзгерiстерден өттi,
салық салудың жекелей жағдайлары анықталды. Соның жүйесi өзгермелi
экономикалық жағдайларға ығайланғандай болды.
Әр жылы, әйтпесе жылына бiрнеше рет салық заңдары өзгерiп отырды.
Көптеген салықтың емес заңдарға салықтың сұрақтары, әдетте жеңiлдiктер беру
туралы, енгiзiле бастады. Осыған байланысты әртүрлi заңдар бiр–бiрiмен
қарама–қайшылықта болды, бұл тәртiпте салықтың ережелердi қолдаудың
шешiлмейтiн мәселелерiн тұғызды.
Салық жүйесiн реформалаудың басты себептерiнiң бiрi болып, салықтардың
үлкен санына және әртүрлi бөлiмдiлерге байланысты әрекеттегi салық
жүйесiнiң салық төлеушiлердi салық салудың тым жоғары деңгейiнен қорғаушы
болды, бұл барлық саладағы өндiрiске терiс әсер еттi.
Мұның бәрi салық жүйесi реформалау бойынша жұмысты кiдiртпей бастау
туралы қортындыға әкелдi және реформаларды тереңдеу Үкiметтiң экономикалық
дағдарыстан шығу бойынша iс – әрекеттер бағдарламасына осындай реформаны
жүргiзуге енгiзiлдi.
1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан Республикасы салық салудың
жаңа халықаралық стандарттар мен нарық жағдайындағы ұлттық экономикалық
даму ерекшелiктерiн есепке ала отырып жасалған жүйесiне көштi.
Әрекеттегi салықтар мен төлемдердi қысқарту, салық салудың халықаралық
прогрессивтi тәжiрибесiне жақындау арқылы салық ауыртпалығын төмендету
салық реформасының басты мақсаты болып табылады. Салық кодексiнiң соңғы
мақсаты – республикалық бүкiл территориясында салық ережелерiнiң бiрыңғай
қолдауын қамтамасыз ету, өйткенi бүкiл салық заңдары салық Кодексiнiң
құрамында болды және салықтың емес заңға салық сұрақтарын кiргiзуге тыйым
салуды алдын алады.
Салық Кодексi жаңа салық жүйесiгнiң негiзiн салады, өйткенi онда
салықтар мен алымдардың тiзiмi, салықтардың келесi түрлерiн салу тәртiбi
көрiнiс алды. Заңды және жеке тұлғаларда алынатын табыс салығы, қосылған
құнға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға
салынатын салық, мемлекеттiк жұмыспен қамтылу қорына бөлiмдiлер, жер
қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдердi, көлiк құралдарына
салынатын салық, мүлiк салығы.
Мемлекеттiк бюджет кiрiс пен шығыстан тұрады. Соның кiрiсiн
толықтыратындар - көбiне салық төлейтiн шағын және орта бизнес
кәсiпкерлерi. Мысалы, Алматы қаласы республика бойынша жиналатын бүкiл
бюджет кiрiсiнiң 30 пайызын төлейдi. Дәлiрегiнде, салықтың 80 пайызы шағын
және орта бизнес кәсiпкерлерiнен түседi. Елбасының салықты алдыңғы мәселеге
қойғанын, шағын және орта бизнеске мараторий жариялағанын осыдан-ақ
түсiнуге болады:
- бiрiншiден, бұрын корпоративтi табыс салығы 30 пайыз болатын. Ендi
шағын және орта кәсiпкерлер осы салықты 20-25 пайызбен төлейтiн болды.
- екiншiден, қосымша құн салығын (ҚҚС) бұрын кәсiпкер 13 пайыздан
төлесе, 12 пайызға түсті.
- үшiншiден, әлеуметтiк салық көзi бойынша бұрын 150 доллардан 6 мың
долларға дейiн 13 пайыз, 6 мың доллардан 6 пайыз төлейтiн. Осыны көбiне
салық төлеушiлер мен Салық басқармасының қызметкерлерi шатастырып алатын.
Бұлай төлеу кәсiпкерге де, шенеунiктерге де тиiмсiз едi. Ендi жаңа Салық
кодексi бойынша әлеуметтiк салық 11 пайызға төмендетiлiп, кәсiпкер мен
салық қызметкерлерiнiң iсi қиындамайтын болды.
төртiншiден, 30 млн. теңгеден асатын жекеменшiк мүлкi бар байларға 1-2
пайыздан төлейтiн дәулет салығы енгiзiлдi.
Корпоративтiк табыс салығы бюджетiнiң кiрiс бөлiгiнiң негiзi көздерiнiң
бiрi болып табылады. Бұл салық ертеректе болған кәсiпорындар мен ұйымдардың
пайдасын салынатын салықта алмастырады. Корпоративтiк табыс салығының
пайдаға салынатын салықтан негiзгi айырмашылығынан салық төлеушiлер табыс
салығын соңында (салық жылы iшiндегi қаржы шаруашылық қортындылары бойынша)
бухгалтерлiк есептен бөлек және тәуелсiз болатын салық есебiнiң жедел
мәлiметтерiн негiзге ала отырып, есептейдi және төлейдi. Республикалық
салық жүйесiн халықаралық стандарттарға максималды жақындататын және барлық
салық төлеушiлер үшiн салық салынуға жататын табыстар мен жылдық жиынтық
табысты азайтатын шегерiстердi әдiлеттi және бiрдей анықтауды қамтамасыз
етуге арналған жылдық жылдың табыс және шегерiстер сияқты категориялар
әрекет ете бастады.
Корпоративтiк табыс салығы салық салудың ең маңызды түрi болып
табылады, өйткенi бұл салықтың ставкалары ең жоғары болып табылады, яғни
салық төлешi үшiн оның материалдық мүддесi жағынан ең ауыртпалы болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты корпоративтiк табыс салығының ерекшелігін
анықтау, оның қазiргi жағдайы мен жетiлдiру жолдарын көрсету. Зерттеу
тақырыбының міндеттері төмендегідей:
- табыс салығының экономикалық маңыздылығын ашып көрсету;
- корпоративтік табыс салығының бюджеттегі үлесін талдау;
- аталған салық түрінің төлеу тәртіптері мен мерзімдерін анықтап беру;
- шетелдік тәжірибеге талдау жасау;
- Қазақстандағы корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары
қарастыру.
1. КОРПОРАТИВТIК ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Корпоративтік табыс салығының маңызы және экономикадағы рөлі
Салық дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде, мерзімде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерде мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметтеріне тікелей байланысты. Салықтардың мынандай негізгі қызметтері
бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта болу.
Енді осы қызметтеріне қысқаша тоқталайық. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтық ретттеу жүзеге асырылады. Бұл қызметтің ең
басты мақсаты – өндірістің дамуына ықпал ету, яғни Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне қолдану тиімді. Салық түрлері салық ставкалары,
салық женілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
табылады.
Салықтардың екінші қызметі бұл фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, мәдени тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта болу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс – әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайда.
Салықтардын осы үш негізгі қызметі арқылы маңызды көре отырып,
салықтарды төлеушілерге әсерін де байқаймыз. әсіресе заңды тұлғалар
төлейтін салықтар бойынша бұл қызметтердің маңызы өте зор. Мысалы: реттеуші
қызметі заңды тұлға болып табылатын және экономикада қазіргі кезде
мемлекеттің дамуына аса қажетті кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
өнеркәсіптер мен шағын бизнес субъектілері, яғни жалпы алғанда шаруашылық
жүргізуші субъектілерге салықты салу әдістері, ставкалары мен женілдіктері
осы ұйымдардың дамуы үшін және салықтардың мемлекетке қолайлы, жоспарланған
түрде түсуіне ықпал етеді.
Ал фискалды қызметі тауар – ақша қатынастары мен өндіріс дамыған сайын
мемлекетке қаражаттардың салық ретінде көп түсуін қадағалайды.
Үшінші қайта болу қызметіне келсек мемлекет мүддесі үшін орталықтанған
қаржы көзін құрауда үлесі зор.
Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен түсетін
салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің
кәсіпорындар мен өндірістердің, сондай – ақ шағын бизнес субъектілеріне
тигізер әсерін негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын
салықтардың экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.
Келесіні айтып кеткеніміз дұрыс болады: егер Қазақстан
Республикасының қаржы жүйесін қарастырсақ, онда кәсіпорындар мен
мекемелердің, яғни заңды тұлғалардың, қаржысы өте салмақты орын алатынын
көреміз,1 өйткені осы салада материалдық өндіріс пайда болады, яғни жаңадан
өнім жасалып айналысқа жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық табыстан
көрсетеді, ал ұлттық табыс мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі болып табылады
– себебі ұлттық табыс – салықтың көзі 6.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты
объектілерге салынатын салықтарды айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы
алатын орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып
табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы шағын
бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп салалы
ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте қажет
болып отыр.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік
туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға
салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзине де табыс салығы
ретінде салық салынады. Яғни олар:
- корпоративтік жер қойнауын пайдаланғаны үшін,
- әлеуметтік салаларға,
- жеке табысқа,
- қосымша құнға,
- мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық
салынады. Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді. Олар:
- әлеуметтік-мәдени шаралар:
- қорғаныс,
- байланыс,
- білім беру,
- денсаулық сақтау,
- табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге асырады.
Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының негізгі көзі
деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір бөлігін осы
салықтардың түрі құрайды.
Заңды тұлға салықтың әр бір түрін дербес түрде есептеп, декларация
арқылы, яғни белгіленген тәртіппен бюджетке төлейді.
Салықтарды есептеу және төлеу тәртібі Қазақстан Республикасының салық
кодексінде және салық басқармасының ережелерінде анықталған.
Салық төлемдерін дұрыс есептеу және өз уақытымен бюджетке табыстауды
қадағалап отыратын орган салық басқармасы және оның жергілікті өкілдері.
Қарағандыдағы филиал НҰР Жауапкерілігі Шектеулі Серіктестік салық
төлемдерінің ішінде ең жоғарғы үлестік салмаққа корпоративік табыс салығы
(39,4%) ие. Себебі компания жыл ішінде шығындарды азайта отырып пайдалы
қызмет атқарды, тауарды өткізу нарығын кеңейтті. Осыған дәлелдеме қосымша
құн салығының мөлшері – 37,5% жалпы салық төлемдер ішінде екінші үлестік
салмақ. Қызмет атқару процесінде жұмысшыларды жұмыс орынымен қамтамасыз
етіп, оларға еңбек ақы төлейді. Осыдан, яғни табыс салығын және әлеуметтік
салықты бюджетке табыстайды.
Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген
жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар
санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де
көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден бұл саланың дамуы ғылыми-техникалық прогресс пен экспорттын
дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық жағдайы дамыған
мемлекеттердің қатарына қосылуга әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды. Бұл
жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар
арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен
мәнін ерекше екенін көруге болады. Ол үшін келесі ірі кәсіпорындардың
қызметтерінен көруге болады. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса,
өз өздерімен қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады,
қоршаған орта қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды,
салықтар уақытымен төленбейді. Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың
бағасын реттеп отырады. Егер бағасы жоғары болса салық ставкасын
жоғарылатады, керсінше төмен болса салық ставкасы да төмендетіледі. Яғни
фискалды салық қызметі жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың бірінші
бөлімінде айтып кеткендей ақша – тауар айналысы артқан кезде мемлекеттің
бюджет қорының табыстарын көбейтуді көздейді.
Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы
кәсіпорындардың, өндірістердің дамуына ықпал ететіндей Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне, салық ставкаларының кәсіпкерлерге тиімді әсер
ететіндей етіп қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек
көрсететіндеріне) салық жеңілдіктерін беруді көздейді 8.
Сонымен қатар келе заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы
маңызды салаларға оң әсерін көруге болады. Және бұл салықтың түрі
мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай – ақ бюджеттің
қаржы көзі деп айтуға болады.
Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық механизмінің
өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды ынталадыру немесе оны
шектеу мүмкін.
Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал
болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал қорлануды,
жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.
Шаруашылық практикасында салық қатынастары әртүрлі нақты салықтар
арқылы көрінеді. әрбір салықтың міндетті элементі болады.
Салық элементтері деп мемлекеттің заңдылық актілерімен анықталатын
салықтың міндетті бөлімшелерін, құрылу принциптері мен алуды ұйымдастыруды
атаймыз.
Салық элементеріне салық субъектісі немесе салық төлеушісі, салық
объектісі, салық салынатын база, салық салудың өлшемі, салық женілдіктер,
салық ставкасы, салық кезеңі, салықты төлеу мерзімі, салықты төлеу тәсілі,
салық декларациясы және басқалары жатады.Салық субъектісі немесе салық
төлеуші – бұл салықты төлеуге заңмен міндет қойылған заңды немесе жеке
тұлға, яғни олар кәсіпорындар мен азаматтар. Салық субъектісі тұрақты түрде
салықтың нақты төлеушісі болып табылмайды. Бұндай жағдайдың болуы – салықты
бюджетке аударатын субъектіден басқа тұлғаға салық ауыртпашылықты аударудың
экономикалық мүмкіндігі. Ақырғысы салық салынушы деп аталады.
Салық салынушы бұл соңғы кезде салық ауыртпашылығын өзіне алып нақты
салықты төлейтін тұлға. Мысалы, қосылған құн салығының субъектісі өнімді
өндіретін және өткізілетін заңды тұлға. Олар салық саласын есептеп бюджетке
аудару керек. Салық саласы өнімнің құнына кіреді, сондықтан тұтынушы
тауарды сатып алған кезде қосылган құн салығының сомасын төлейді. Егер, осы
тұтынушы бұл тауарды өндіру, ал соңынан өткізу үшін сатып алса, немесе
қайтадан өткізсе, онда ол, төлеген салық сомасын өзіне қайтарып алады, яғни
өтейді. Егер, сатып алушы, тауардың соңғы тұтынушысы болса (яғни ол
тауарды өндіру үшін пайдаланбайды және басқа тұлғаға өткізбейді) онда ол
салық салынушы, яғни нақты төлеуші болып табылады.
Салық объектісі – салық салушыга тиіс (мүлік, табыс, тауар) зат. Салық
салу объектілері болып заңды және жеке тұлғалардың қызмет түрлері, қаржы
операциялары; мемлекетпен қызмет көрсету; заңды және жеке тұлғалардың
мүлігі өніммен қызметке қосылган құн, тауарлардың жеке түрлері мен топтары
табылады.
Салық салушыға тиісті объектіге заңмен анықталған салық кезеңінде тек
қана бірақ рет салық салынады. Салық салу объектісі салық номенклатурасын
анықтау негізін құрайды (яғни түрлері мен тізімі). Салық есептеу үшін, тек
қана салық объектісін анықтау жеткілікті емес, салық салынатын базаны да
есептеу қажет. Ол салық объектіні сандық түрде өлшеу үшін керек. Сонымен,
салық салынатын база – бұл салық салу объектінің сандық бағасы.
Салық сомасын есептеу үшін салық өлшемін тандау қажет. Салық өлшемі –
салық объектісін өлшеу бірлігі. Практикада ақша (теңге, экю, евро, доллар)
және заттай (гектар, ат күші) өлшеу бірлігі қолданылады.
Салық көзі – салық төленетін субъектінің табысы. Салық көзі ретінде
еңбек ақы, табыс, процент, рента қарастырылады. Кейбір салықтар бойынша
салық объектісі мен салық көзі бірдей болу мүмкін, мысалы, пайдаға салық.
Салық субъектінің барлық табысына салық салынбайды. Сондықтан, салық
салынатын және салық салынбайтын табысты қарастырады.
Салық салынатын табыс – салық салынуға тиіс заңды және жеке тұлғаның
жалпы табысының бөлігі. Тікелей салықтарды алған кезде, салық салынатын
табыс, заңмен бекітілген алымдар мен жеңілдіктерді шегеру арқылы
анықталады.
Қазіргі заңдылыққа сай, табыстың кейбір түрлеріне салық салынбайды.
Салық салынбайтын табыстарға мемлекеттік және жергілікті борыш бойынша,
қайырымдылық қорлар, зейнетақы, жәрдем ақы, лотерея және борыш бойынша
ұтыс, салымдар бойынша проценттер сақтандыру өтемі және тағы да басқа
табыстар жатады 3.
Заңды тұлғалардың арасында Ұлттық банктің кірістеріне салық салынбайды.
Салық ставкасы (салық салудың нормасы) – салық салынатын бірліктің
салық мөлшері. Салық төлеушінің кірістеріне қарай процентте белгіленген
салық ставкасы – салық квотасы деп аталады. Салық салу жүйесінде салық
ставкасы мен салық салудын тәсілі өте маңызды роль атқарады. Нақты салық
ставкалары арқылы, экономикалық процесстерді реттеудегі, салықтың маңызды
іске асырылады. Салық салу практикасында салық ставкаларының әртүрлісімен
қолданылады. Құрылу әдістері бойынша салық ставкалары тұрлаулы және
проценттік болады. Тұрлаулы ставкалар салық салудың бірлігіне абсолюттік
сомада, мысалы, жанбасылық салық кезде барлық салық төлеушілерден бірдей
салық сомасы алынады; немесе табыс мөлшерінен тәуелсіз салық салу
ставкалары (жер, мөлік салықтары) бекітілді.
Қазіргі кезде отандық салық практикасында осыған ұқсас патентті сатып
алу арқылы жеке кәсіпкерліктермен салық төленіледі. Патенттің құны (салық
сомасы) – кәсіпкерлік қызметтін бірдей төрімен айналысатын тұлғалар үшін
бірдей болады.
Проценттік ставкалар – салық салу объектінің 1100 көлемде белгіленеді.
Олар, пропорционалды, прогрессивті жане регрессивті болып бөлінеді.
Пропорционалды ставкалар – салық объектінің мөлшерінен тәуелсіз жалпы
процент төрінде бекітіледі.
Прогрессивті ставкалар – табыс немесе мөлік мөлшерінің өсуіне қарай,
алу проценті өсетін тәсіл төрінде бекітіледі.
Қаржылық практика прогрессияның екі түрін өзірлеген: жай және күрделі.
Жай прогрессия кезде өскен салық ставкасы барлық салық салу объектісіне
қолданылады. Күрделі прогрессия кезде салық салынатын объект бірнеше
бөлімнен тұрады және әрбір бөлімнің ставкасы болады.
Регрессивті ставкалар – табыс өскен сайын азаяды.
Салықтық женілдік – заңылыққа сай салық төлеушінің салықтан толық
немесе ішінара босатылуы. Салықтық женілдіктер төрлеріне жататындар:
1) салық салынбайтын объектілерді анықтау. Оған, салық салынбайтын
минимум – толық салық салудан босатылатын, объектінің ең төмен мөлшері
жатады. Бұл салықтың женілдіктен негізгі түрі;
2) салық төлеуден босатылу. Мұнда салық салынбайтын табыстардың
барлық түрлері қарастырылады;
3) салық ставкаларын төмендету. Оларды бөлек салық салу
субъектілері мен салық төлеушілер үшін қолданылады.
4) мақсатты салық жеңілдіктерді ұсыну. Көбінесе, есептелінген салық
сомасынан шегерім (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы
бойынша; капиталды салымдар шығындарының сомасы, әлеуметтік объектілерді
ұстау, табиғатты қоргау шаралары – корпоративтік табыс салығы бойынша).
Салықтар бойынша женілдіктер жүйесі экономиканы дамытуға, тұрғын
халықтың әл – ауқатын жоғарылатуға бағытталған. Жеңілдік берудің себебі әр
түрлі: салық төлеушінің материалдық – мүлікттік және әлеуметтік жағдайы;
мемлекеттің алдында азаматтардың ерекше жетістіктері; өндірісінің кейбір
түрлері дамыту қажеттілігі; ғылыми – техникалық прогресті ынталандыру.
Жеңілдіктерді анықтаған кезде табыстың мөлшері мен көзі, меншіктің
нысаны, салық төлеушінің жағдайы еске алынады. Салықтық жеңілдіктер тек
қана өндірісті ынталандыру үшін емес, сонымен қоса кірістерді реттеуге
бағытталған.
Салық кезеңі – сәйкес объектіге салық салынатын уақыт. Мысалы, қосымша
құн салық бойынша – күнтізбелік ай; корпоративтік табыс салық бойынша –
күнтізбелік жыл.Женілдік кезеңі – салық бойынша, заңмен бекітілген
женілдікпен пайдалатын уақыт. Салық демалыстары – салықты төлеуден босатылу
төріндегі, салық төлеушіге берілген женілдіктің анықталған уақыты.
Салық заңдылыққа қайшылық келтіретін салық төлеушілерге ықпал шаралар
қолданылады. Ықпал шаралар – салық төлеуден бас тартқанда, кіріс немесе
мүлік саласын азайтып көрсеткенде, қайшылықтық денгейіне қарай айыппұл
салу, немесе бюджетке салық саласын уақытында төлемеген үшін өсімпұл.
Салық практикасында салықты есептеудің бірнеше тәсілдері қалыптасқан.
Кадастрлық (тізімдеме) тәсілі кезде салықты есептеу үшін кадастр - тізім,
қолданылады. Ол, сыртқы белгілері бойынша жіктелетін объектілерінің
тізімінен тұрады және салық салудың орташа пайдалылығын белгілейді. Сыртқы
белгілерге жататындар: жер салығы үшін жер участкесінің көлемі, малдың
саны, нарықтың және көлік жолдарынын алыс болуы, үй салығы үшін – есіктер
мен терезелердің саны, құрылыстың сипаты; кәсіпшілік салықтың саны және
тағы да басқалары. Осы белгілер негізделінетін объектінің орташа
пайдалылығы нақты пайдалықтан едәуір айырылады, бұндай тәсіл тарихи сипатқа
тән.
Декларациялық тәсілмен қолданған кезде төлеуші декларация негізінде
салық сомасын өзі есептейді. Декларацияда салық быс салық бойынша –
күнтізбелік жыл.Женілдік кезеңі – салық бойынша, заңмен бекітілген
женілдікпен пайдалатын уақыт. Салық демалыстары – салықты төлеуден босатылу
төріндегі, салық төлеушіге берілген женілдіктің анықталған уақыты.
Салық заңдылыққа қайшылық келтіретін салық төлеушілерге ықпал шаралар
қолданылады. Ықпал шаралар – салық төлеуден бас тартқанда, кіріс немесе
мүлік саласын азайтып көрсеткенде, қайшылықтық денгейіне қарай айыппұл
салу, немесе бюджетке салық саласын уақытында төлемеген үшін өсімпұл.
Салық практикасында салықты есептеудің бірнеше тәсілдері қалыптасқан.
Кадастрлық (тізімдеме) тәсілі кезде салықты есептеу ұүін кадастр - тізім,
қолданылады. Ол, сыртқы белгілері бойынша жіктелетін объектілерінің
тізімінен тұрады және салық салудың орташа пайдалылығын белгілейді. Сыртқы
белгілерге жататындар: жер салығы үшін жер участкесінің көлемі, малдың
саны, нарықтың және көлік жолдарынын алыс болуы, үй салығы үшін – есіктер
мен терезелердің саны, құрылыстың сипаты; кәсіпшілік салықтың саны және
тағы да басқалары. Осы белгілер негізделінетін объектінің орташа
пайдалылығы нақты пайдалықтан едәуір айырылады.
Декларациялық тәсілмен қолданған кезде төлеуші декларация негізінде
салық сомасын өзі есептейді. Декларацияда салық кезенінде салық төлеушімен
алынған табыстар түрлері, салықтық шегерімдер мен женілдіктер және салық
ставкасын немесе тәсілін қолдану арқылы анықталған салық сомасы
көрсетіледі.
Салық декларациясы мен салық ставкалары арқылы салық органдары төлеуге
тиісті салық сомасын қадағалап отырады.Отандық салық практикасында салық
декларациясы негізінде кәсіпкерлердін табысына, ерікті мамандағы
тұлғалардың табысына, қосылған құнға салық салынады. Салық салудың
декларациялық тәсілі бұрынғы заманда пайда болып, қазіргі кезде кең
тараған.
Салықты алудың бірнеше тәсілі бар. Табысты төлеу көзінен салықты ұстап
қалу – табысты субъект алғанға дейін салықты алу.
Классикалық мысал болып азаматтардың еңбек ақысына салынатын жеке табыс
салығы. Бұл салық еңбек алынатын жерде есептеленіп ұсталынады, мекеменің
бухгалтериясы табылады.
Табысты қолдану кезде салықты алу – яғни қандай да бір затты сатып
алған кезде. Мысалы, айналымнан салық, сатудан салық, акциз, қосылган құн
салыұқ сияқты салықтарды нақты тұтынушылар төлейді.
Тұтыну процессінде салықты алу, мысалы автокөлік құралдардың иелерінен
жол алымдары. Әкімшілік тәсілі – бұл жерде салық органдары болжамды
табыстың ықтималы мөлшерін анықтап төленуге тиіс салық сомасын есептейді.
Дербес түрде салықты төлеу декларация, салықтық хабарлама негізінде,
салық төлемін дербес түрде табыстау, бір жолғы талон немесе патент сатып
алу арқылы жүзеге асырылады.
Салық декларациясы – салық төлеушінің салық салу объектісі туралы,
салық салынатын базаның мөлшері және салық төлемінің көлемі туралы ресми
түрде ұсыну. Салық декларациясы негізінде корпоративтік табыс салығы,
қосылган құн салығы, акциз, әлеуметтік салық және басқалары төленіледі.
Салықтың хабарлама салықты төлеу үшін негіз болып табылатын, салық
органдарымен салық төлеушілерге салық сомасын есептеп беріп жіберілетін
ресми құжат. Мысалы, жеке тұлғалар төлейтін мүлік салығы.
Салық төлемді дербес есептеу және табыстау көлік құралдарына салық
төлеген кезде қолданылады. Бұндай тәсілдің бар болуы салық жүйе мен салық
механизмді оңайлату қажеттіліктен пайда болган. Бір жолғы талонды немесе
патентті сатып алу арқылы салықты төлеу арнайы салық режимі негізінде жұмыс
істейтін кәсіпкерлер үшін қолайлы.
Салық салыудың механизмі салықтың ішкі құрылымымен, салыққа мемлекеттің
және салық төлеушінің көзқарасы, екі жақтың мүдделерінен анықталу керек.
Сонымен қатар, салық салу процессі мемлекет дамуының әлеуметтік –
экономикалық жағдайларына сәйкес келіп жүзеге асырылатын қаржы саясатына
тәуелді болу керек. Осыған байланысты салық салуда негізгі (классикалық)
принциптерді және ұйымдастыру – экономикалық (ұлттық) принциптерді
қарастыру қажет.
Классикалық принциптерди А.Смит өзінің кітабында (1776 ж.)
Исследование о природе и причинах богатства народов ұсынған. Бұл
принциптер осы уақытқа дейін қолданылады және көптеген мемлекеттер
өздерінің салық жүйелерін құрастырған кезде еске алады 7.
Бұл принциптер:
1) әділет принципі, яғни азаматтардың кірістеріне сай, олардың
арасында салық салудың және реттеудің бір қалыптығы;
2) анықтылық принципі, яғни салық сомасы оны төлеу тәртібі мен уақыты
алдын ала анықталған болу керек;
3) ыңғайлық принципі, салықтар салық төлеуші үшін ыңғайлы тәсілмен
уақытта алыну керек;
4) экономия принципі, яғни салық алуды үнемдеу, салықты алу
шығындарын азайту.
Классикалық принциптердің кейбір баптары қазіргі отандық салық жүйесіне
енгізілген. Қолданылып отырған салық кодексіне сай Қазақстан
Республикасында салық салу келесі принциптер арқылы жүзеге асырылады:
міндеттілік, анықтылық, әділеттілік, салық жүйесінің бірыңғайлығы және
салық заңдылықтың жариялығы принциптері.
Міндеттілік принципі, яғни салық төлеуші заңдылыққа сай өзінің салық
міндеттемесін толық және белгіленген мерзімде орындау керек.
Анықтылық принципі, яғни салық тізімі Салық кодексімен нақты
анықталады. Әділеттік принцип, яғни Қазақстан Республикасында салықты
барлықтары міндетті түрде төлейді.
Салық жүйесінің бірыңғайлығы принципине сай Қазақстанның барлық
аумағында салық төлеушілер үшін жалғыз салық жүйесі.
Салық заңдылықтың жариялығына сай Қазақстан Республикасының салық
салуды реттейтін нормативті-құқықтық актілер баспасөз периодикасында
жарияланады.
1.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде
Табыс салығы салықтың классикалық түрлерiнiң бiрi болып табылады.
Алғашқы рет ол 1798 жылы Англияда молшылыққа салынатын үш еселеген салық
түрiнде енгiзiлдi және таза сыртқы белгiлерiмен анықталатын. Бұл салық 1816
жылға дейiн әрекетте болады. 1842 жылы табыс салығынң негiзгi идеяларына
азды – көптi жауап беретiн түрде салық қайта (екiншi рет) енгiзiлдi. Басқа
елдерде табыс салығы XIX ғасырдың соңынан бастады (Пруссияда – 1891 жылы,
Францияда – 1914 жылы). Ресейде 1812 жылы қозғалмайтын мүлiктен алынатын
прогасивтi проценттiк алым (табыс салығының екiншi түрде) енгiзiлдi. Табыс
салығы турал заң Ресейде тек 1916 жылдың 6 сәуiрiнде қабылданды. Табыс
салығына арналған Қазақстан Республикасының бiрiншi заңы 1991 жылдың 24
желтоқсанында қабылданған Қазақ ССР – нiң Қазақстан ССР азаматтарынан,
шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын табыс салығы
туралы заңға өзгерiстер енгiзу туралы заң болып табылады 10.
Табыс салығы ең маңызды салық түрі және басқа салық түрімен
салыстырғанда табыс салығының ставкалары ең жоғары болып келеді. Сондықтан
да салық төлеуші үшін табыс салығын төлеу оның материалдық тұрғысынан
қарағанда қатты әсерін тигізеді.
Табыс салығын басқа салықтың төлемдер жүйесiнде сипаттай отырып,
келесiлердi атап өтуге болады.
1. Табыс салығы тiкелей салықтар деп аталатын салықтар категориясына
жатады.
Осыған байланысты салықтар тiкелей және жанама деп бөлiнетiнiн атап
өту қажет.
Тiкелей салық – бұл салық салу субъектiсi бiруақытта оның нақты
төлеушiсi (салықты алып жүрушi) болып табылатын салық, яғни оның заңды және
нақты төлеушiсi болатын салық салу субъектiсiнiң өзi салық ауыртпалығын
алып жүредi, және де бұл жерде салықты төлеу салық төлеушiнiң мүлкiнiң
(ақшалай қаражат түрiндегi) нақты азаюына әкеледi. Мұндай салықтардың
мысалы ретiнде, табыс салығынан басқа, мүлiкке салынатын салықты алуға
болады.
Тiкелей салықтардың артықшылықтары ретiнде, Г.Карагусова келесiлердi
атайды:
а) тiкелей салықтар мемлекетке мөлшер бойынша сенiмдi және нақты
салық бередi;
б) тiкелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң
шын (нақты) төлем қабiлетiн дәлiрек есептей алады;
в) тiкелей салықтарды төлеу кезiнде мемлекет салықты алып жүрушiмен
тiкелей қатынасқа кiредi және олардың мiндеттерiн тура анықтай алады;
г) тiкелей салықтар негiзiнде салық төлеушiнiң өзiнiң табысынан
алынады. Жанама салықтар экономикалық әртүрлi сфераларына әсер етудiң
болжамсыздығымен қауiптi.
Тiкелей салықтарды әдетте нақты және дербес деп бөлiнедi.Нақты
(реалды) салықтар – бұл мүлiкке салынатын салықтар, яғни заттық салықтар.
Оның атауы да осыдан: ағылшынның real сөзi мүлiк деп аударылды.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң алған табысынан (пайдасынан)
төленедi. Сөйтiп, табыс салығы дербес салықтарға жатады.
Дербес салықтар нақты салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң нақты
төлеу қабiлетiн есептеуге мүмкiндiк бередi, өйткенi олардың алған ақшалары
салықты төлеу көзi болып табылады. (яғни салық төлеушi өзiнiң алған
ақшасының бiр бөлiгiн бередi).
3. Қазақстан Республикасының салық заңына сәйкес табыс салығы жалпы
мемлекеттiк салықтар қатарына жатады.
4. Салықтарды жалпы (бюджетке түсiп және сол жерде даралығын
жоғалтатын) немесе ортақ және арнайы (нақты мемлеккеттiк шығындарды
қаржыландыруға арналған) салықтарға бөлiгенде, табыс салығы Қазақстан
Республикасындағы жалпы (ортақ) салық ролiн ойнайды. Дегенмен, басқа
мемлекеттерде табыс салығының арнайы түрлерi белгiленуi мүмкiн.
5. Табыс салығы жеке (яғни оның төлеушiлерi тек азаматтар болып
табылады) және корпоративтiк (яғни оның төлеушiлерi тек заңды тұлғалар
болып табылады) болуы мүмкiн.
Қазақстанда қазiргi жағдайда екеуi де табыс салығының төлеушiлерi
болып табылады, сондықтан оның ресми атауы корпоративтiк және индивидуалды
табыс салығы. Дегенмен, бұрын табыс салығының субъективтiсi болып тек
азаматтар алынатын, заңды тұлғалар пайдадан алынатын салықты төлеген 15.
Корпоративтiк табыс салығын төлеушiлер салық жылында салық салынатын
табыс бар заңды тұлғалар болып табылады (мемлекеттiк кәсiпорындар,
шаруашылық серiктестiктер, өндiрiстiк кооперативтер, коммерциялық емес
ұйымдар), сонымен бiрге:
табыс салығын төлеушiлерге Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнен
басқа резидент заңды тұлғалар және резидент емес заңды тұлғалар;
кәсiпкерлiк iс – әрекеттен түсетiн табыстары бойынша коммециялық
емес және бюджеттiк ұйымдар.
Жалпы мемлекеттік бюджетке түскен салықтардың 2007-2009 жылдардағы
пайыздық көрсеткіштерін салыстыра отырып, олардың ішінде корпоративтік
табыс салығын үлес салмағы жоғары екендігін көруге болады.
Кесте 1
Мемлекеттік бюджетке түскен слықтардың 2007-
2009жылдардағы көрсеткіштері
2007 2008 2009
Көрсеткіштер
Төменде осы үш жылдағы салықтық түсімдердің пайыздық мөлшері
көрсетілген.
Сурет-1. 2007 жылғы салықтық түсімдер (пайыз түрінде)
Сурет-2. 2008 жылғы салықтық түсімдер (пайыз түрінде)
Біздің мемлекетімізде корпоративтік табыс салығы мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлімінің ең басты көзі болып табылады. Оны мына төмендегі кестеден
көруге болады.
Кестеден 2008 жылдағы корпоративтік табыс салығының үлесі 2007 жылмен
салыстырғанда 4,4% -ға кемігендігін байқаймыз. Оған дәлел:
біріншіден, заңға сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша
инвестициялық салық преференцияларының берілуі;
екіншіден, 2008 жылдағы Салық кодексіне сәйкес еркін экономикалық
аймақтардың корпоративтік табыс салығын төлеуден босатылуы.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
қарамағындағы Салық Басқармасының әдістеме бөлімінің басшысы
Г.Малдыбаеваның айтуынша, Қазақстан Республикасы бойынша барлық салықтар
түрлері бойынша салық төлеушілердің салық заңдылығын толық сақтамағандығы
байқалады. Корпоративтік табыс салығы бойынша салық заңдылығын толық
сақтамаған салық төлеушілердің үлесі 29,6% болып шықты. Г.Малдыбаеваның
пікірінше, жоғарыда аталған талдау қорытындысы корпоративтік табыс салығы
бойынша 2006-2007 жылдардың Салық кодексінің 15 тарауының 81 Тауарларды
(жұмыстарды,қызмет көрсетулерді) өткізуден түсетін табыс, 83
Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар, 84 Күмәнді
міндеттемелер бойынша түсетін табыстар, 90 Өтеусіз алынған мүлік, 92
Шегерімдер, 104 Шегерімге жатпайтын шығыстар, 103 Салықтар шегерімі,
107 Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу
баптарына қатысты заңның толық сақталмағандығы анықталды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2009 жылға түскен
салықтық түсімдердің құрамы
Сурет-3. 2009 жылғы салықтық түсімдер (пайыз түрінде)
Кестелерден көретініміз, 2007-2009 жылдардағы көрсеткіштерге сай
корпоративтік табыс салығының үлесі басқа салық түрлеріне қарағанда көп
екендігі байқалады және әрбір жылдағы өзгерістерді байқауға болады.
Заңды тұлғаға өз қатысушыларын (құрылтайшыларынан) бөлек салық
салынады. Жай серiктестiктердiң, соның iшiнде консорционның шарты бойынша
алынған табыс оған қатысушылардың арасында бөлiнедi, әрi олардың
әрқайсысында сол табысқа салық салынады.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң құқықтық мәртебесiн анықтау мүмкiн
болмаған жағдайда салық қызметi өздiгiнен оның жеке салық төлеушi ретiнде
белгiлеуге құқылы.
Мемлекеттiк салық басқармасының ұсынысымен Қазақстан Республикасының
қаржы министрлiгiмен келiсе отырып, Қазақстан республикасының үкiметi бiр
өндiрiстiк комплексте iс–әрекетiн жүзеге асыратын бiрнеше заңды тұлғаларды
бiр салық төлеушi ретiнде анықтауға құқылы.
Алматы қаласының Медеу ауданы бойынша салық басқармасында 2010
жылдың 1 қаңтарына 4700 төлеушi есепте тұр, олардың iшiнде 2709 төлеушi
салық төлеуге тартылған. 2009 жылдың 1 қаңтарына жасалған мәлiметтерiмен
салыстырғанда келесi нәтижелерге байланысты 76 төлеушiлер көбейдi:
- 30 қайта ашылған төлеушiлер есепке алды;
Мемлекеттiк кәсiпорындар бойынша есепке 260 төлеушi тұр, олардың
iшiнде 122 салық төлеуге тартылған.
Банктер бойынша есепке 8 төлеушi тұр, олардың iшiнде 3 салық төлеуге
тартылған.
Ауыл шаруашылық кәсiпорындар бойынша 8 төлеушi есепке алынған, олар
1 жылдан астам әрекетсiз тұр.
Қоғамдық ұйымдар бойынша есепте 95 төлеушi тұр, олардың iшiнде 80
салық төлеуге тартылған.
Шетел инвестициялары бар кәсiпорында бойынша 14 төлеушi есепте тұр,
олардың iшiнде 5 салық төлеуге тартылған.
Шетел заңды тұлғалар бойынша есепте 13 төлеушi тұр, олардың iшiнде 9
салық төлеуге тартылған.
Сақтандыру компаниялары бойынша есепте 10 төлеушi тұр, олардың
iшiнде салық төлеуге 3 төлеушi тартылған.
Өндiрiстiк коперативтер бойынша есепте 81 төлеушi тұр, олардың
iшiнде салық төлеуге 32 төлеушi тартылған.
Меншiк кәсiпорындар бойынша есепте 278 төлеушi тұр, олардың iшiнде
салық төлеуге 79 төлеушi тартылған.
Басқа меншiк формалары бойынша есепте 138 төлеушi тұр, олардың
iшiнде 102 төлеушi салық төлеуге тартылған.
Бұдан басқа, салық органдарында қаржы шаруашылық iс – әрекетiн
жүргiзбейтiн кәсiпорындар (олармен кәсiпорындарды iздеу бойынша нақты жұмыс
жүргiзiледi), заңды тұлғалардың алынатын табыс салығын төледен босатылған
және бюджетпен орталықтандыра есеп айырысатын кәсiпорындар мен ұйымдар
есепке алынған.
Қаржы – шаруашылық iс – әрекетiн 183 кәсiпорындар мен ұйымдар
жүргiзбейдi:
- 1 жылдан астам 63 төлеушi әрекетсiз тұр;
- 1,5 жылдан астам 198 төлеушi әрекетсiз тұр;
- жабылуға 9 төлеушi тұр;
- басқа есептер бойынша тiркеуге алудан бастап 58 төлеушi әрекетсiз
тұр.
Iздеуге тұрған заңды тұлғалардың жалпы саны - 10, сөйтiп ауданның
салық қызметiмен салық басқармасы алдында есеп бермейтiн және салықтарды
төлемейтiн салық төлеушiлердi iздеу бойынша нақты шаралар қабылданды.
Бұдан басқа салық басқармасы Алматы қаласының паспорт столына салық
төлеушiлердiң құрылтайшылары мен лауазымдары тұлғаларының нақты тұратын
жерлерiн анықтау бойынша 16 сұрау жiберiлдi.
Салық заңдарына сәйкес заңды тұлғалардан алынатын табыс салығын
төлеуден толық босатылған салық төлеушiлер саны 83 кәсiпорындар мен
ұйымдар.
Бюджетпен орталықтандыра есеп айырылысатын заңды тұлғалар саны 16
кәсiпорындар саны мен ұйымдар.
Табыс салығын салу объектiсi жылдың жиынтық табыс пен белгiленген
шегерiс жасау арасындағы айырма ретiнде есептелген салық салынатын табыс
болып табылады. Салық салынатын табыс (деңгейi) теңгемен белгiленедi. Салық
салатын табыс есептелген кезде түсiмi, басқа да кiрiстер, сондай–ақ шетел
валютасымен жеке шығын Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң операция
(төлем) жасалған күнгi ресми бағасы бойынша түгелмен қайта есептеледi.
Егер резидент емес заңды тұлға өзi iс – әрекетiн тек Қазақстан
Республикасында ғана жүргiзбеген жағдайда және сонымен бiрге оның тұрақты
мекеме арқылы жүргiзетiн iс – әрекетiнен алынатын табысын анықтауға
мүмкiндiк беретiн жеке есебiн жүргiзбесе, табыс саласы салық төлеушiнiң,
оның бюджетке төлейтiн төлемдерiн бақылайтын салық органдармен келiсiлген
есеп негiзiнде анықталуға мүмкiн.
әрбiр нақты жағдайда бұл мақсаттар үшiн келесi көрсеткiштердiң бiрi
алынады:
- Қазақстан Республиаксыныда өнiмдi (жұмыс, көрсетiлген қызмет)
өткiзуден түскен жалпы түсiмнiң резидентi емес заңды тұлғаның бүкiл
қызметiнен түскен жалпы түсiмiндегi үлес салмағы;
- Қазақстан Республикасының территориясындағы қызметiне байланысты
шығындардың резидент емес заңды тұлғаның жалпы шығындар сомасынадғы үлес
салмағы;
- Қазақстан Республикасының территориясында қызметiн жүзеге асыруда
жұмыскерлер саны резидент емес заңды тұлғаның жалпы жұмыскерлер санындағы
үлес салмағы.
Егер резидент емес заңды тұлғаның қазақстан республикасындағы
қызметiнен алынған табысты тiкелей анықтауға мүмкiндiк болмаса, салық
органы салық салынатын табысты өнiмдi (жұмыс, көрсетiлген қызмет) өткiзуден
түскен түсiм немесе 25 процент рентабельдiлiк нормасын ала отырып
өндiрiстiк шығындар негiзiнде есептейдi бұл жағдайда шығындарға олардың қай
жерде өндiрiлгенiне қарамастан Қазақстан Республикасындағы тұрақты
мекеменiң шығындарын ғана емес, сонымен бiрге шетелдегi осындай тұлғаның
Қазақстан республикасының қызметiмен тiкелей байланысты шығындары да
жатады.
Жылдық жиынтық табыс деп күнтiзбелiк жыл iшiнде заңды тұлғаның
әртүрлi көздерден алған табысын түсiнемiз. Жылдық жиынтық табысқа заңды
тұлғаның кәсiпкерлiк қызметiнен алынған табыстың барлық түрлерi жатады,
соның iшiнде:
- өнiмдi (жұмыс, көрсетiлген қызмет) өткiзуден түскен табыс (жанам
салықтарда есепке алмағандағы);
- үйлерi, ғимараттарды, сондай – ақ амортизациялауға жатпайтын
активтердi, олардың құнын инфляцияға орай түзетудi ескере отырып сату
кезiндегi құнының өсiмiнен түскен табыс;
- сату операцияларынан тыстабыстар, соның iшiнде: берiлген несие
үшiн проценттер бойынша басқа табыстар, акциялар бойынша, заңды тұлғаларда
қатысу бойынша дивидендтер, және инфляцияларға есепке ала отырып, жарлық
қорларға өткiзiлген жарналарды қоспағанда, заңды тұлғаның жою кезiндегi
мүлiктi болудан түскен табыс; тегiн алынған мүлiк пен ақша қаражаттары, бiр
– бiрiмен байланысты нарық субъектiлерiнiң арасындағы есеп кезiнде
пайдаланатындардан төмен бағалар, тарифтер және ставкалар бойынша төлеген
жұмыс, қызметтен, тауарларды сатып алудан түскен табыс;
- мүлiктi жалға беруден түскен табыстар, ролити, мемлекеттiк
бюджеттерден алынған жәрдем ақыларды қоспағанда заңды тұлғалар алған жәрдем
ақылар, кәсiпкерлерлiк қызметтi шектеуге немесе кәсiпорындарды жабуға
келiсiм бергенi үшiн алынған табыстар.
Ұтыстар – бұл заңды тұлғалардың конкурстарда, жарыстарда
(олимпиадаларда), фестивальдарда, салымдар бойынша, бағалы қағаздар
бойынша, лотореялар бойынша натуралды және ақшалай түрде алған табыстардың
кез келген түрлерi.
Өнiмдi (жұмыс,көрсетiлген қызмет) өткiзуден (түскен) түсетiн табысқа
жөнетiлген өнiмнен, орындалған жұмыстардан, көрсетiлген қызметтерден және
басқа операциялардан түскен (түсуге тиiс) ақшалай және басқа қаражаттардан
тұрады. Баспа – бас мәлiмдемелерден түсетiн барлық түсiмдер де кiредi.
Сату операцияларынан тыс табыстар бұл табыстарды алу көрсетiлген
қызметтер үшiн немесе сатылған мүлiк үшiн алынған төлем болып табылуы –
табылмауына қарамастан жылдық шындық табысқа кiргiзiлдi.
Сый актiлерiнiң негiзiнде алынған мүлiк пен ақшалай қаражаттары
заңды тұлғаның кәсiпкерлiк қызметтен алынған табыс болып саналады.
Қарыздың жабылу заңды тұлғаның табысы болып табылады. Қарызды жабу
түрiнде алынған табыстың сипаты салық төлеушiнiң қызмет көрсетуiнен,
кредиторға басқа табыс әкелуiнен немесе қарыз жабу тегiн жүргiзiлуiнен
тәуелсiз болады. Қарызды жабу нәтижесiнде алынған табыс сомасы жабылған
қарыз сомасына кем болады.
Кәсiпкерлiк қызметке байланысты заңды тұлғалардың алған шағымды
бағамды айырмасы жылдық жиынтық табыстан шегерiледi.
Әлеуметтiк сфера объектiлерiн пайдалаудан алынған табыстар
әлеуметтiк сфера бойынша шығымдарды жабуға жiберiлдi. Табыстардың
шығындардан артуы жылдық жиынтық табысты ұлғайтады.
Заңды тұлғалардың жылдық жиынтық табысынан оны алуға байланысты
шығындар, соның iшiнде еңбекке ақы төлеуге, өздерiнiң табыс салығы
салынатын қызметкерлерiне материалдық және әлеуметтiк игiлiктер беру
жөнiндегi шығындар, сондай – ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Корпоративтік табыс салығы: Алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
Орындаушы _____________________________ Мүбараков Б.Ғ.
3 курс студенті
Ғылыми жетекші _________________________ Досжан Р.Д.
оқытушы
Норма бақылаушы _________________________ Садыханова Д.А.
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі _______________________ Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 6
1. КОРПОРАТИВТIК ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Корпоративтік табыс салығының маңызы және экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 9
1.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің негізгі көзі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 18
1.3 Корпоративтік табыс салығының салық салу объектілері мен есептелуі
және оны төлеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 28
2. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Шетелдік заңды тұлғаларға салық салу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . .. 42
2. 2. Алматы қаласы Медеу ауданы Салық басқармасының мәліметтер
негізінде корпоративтік табыс салығын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 46
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Дамыған шетелдерде корпоративтік табыс салығы механизмінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 52
3.2 Қаржылық дағдарыс жағдайында салықты жеңілдету жіне жетілдіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 71
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 73
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекетке өз функцияларын атқару үшiн ақша қаражаттарының
қорлары қажет. Мемлекет өзiнiң жеке және заңды тұлғаларынан жинақты
қаражаттары осы қаржылық ресурстарының көзi болып табылады.
Мемлекеттiк заңдар негiзiнде мемлекетпен жүзеге асырылатын біржақты
мiндеттi төлемді салықтар деп атайды. Осылайша салықтар табыс алатын
барлық заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттiк қаржылық ресурстарды, яғни
бюджеттi құруда қатысуға мiндетiн көрсетедi.
Қазақстан Республикасының мемлекеттiлiгiн және егемендiгiн алу қысқа
мерзiмде қоғам қажеттiлiктерiне жауап беретiн өзiнiң салық жүйесiн құруды
талап етедi. Мұндай жүйе негiзiнен 1991 жылы салық сұрақтары бойынша заң
актiлерiнiң пакетiн қабылдау жолымен құрылды. Ол өзiнiң көптеген
ережелерiнде соңғы жылдары Кеңес Одағында болған салық салу тәртiбiнен
айрықшаланған жоқ. Бұл объективтi түрде толығымен ақталады, өйткенi
республиканық экономикасы сол жылдары айтарлықтай өзгерiстерге ұшыраған
жоқ, және де нарықты қатынастардың дамуы алғышартты қалыпта болды.
Нарықтың қатынастардың дамуымен салық жүйесi нақты өзгерiстерден өттi,
салық салудың жекелей жағдайлары анықталды. Соның жүйесi өзгермелi
экономикалық жағдайларға ығайланғандай болды.
Әр жылы, әйтпесе жылына бiрнеше рет салық заңдары өзгерiп отырды.
Көптеген салықтың емес заңдарға салықтың сұрақтары, әдетте жеңiлдiктер беру
туралы, енгiзiле бастады. Осыған байланысты әртүрлi заңдар бiр–бiрiмен
қарама–қайшылықта болды, бұл тәртiпте салықтың ережелердi қолдаудың
шешiлмейтiн мәселелерiн тұғызды.
Салық жүйесiн реформалаудың басты себептерiнiң бiрi болып, салықтардың
үлкен санына және әртүрлi бөлiмдiлерге байланысты әрекеттегi салық
жүйесiнiң салық төлеушiлердi салық салудың тым жоғары деңгейiнен қорғаушы
болды, бұл барлық саладағы өндiрiске терiс әсер еттi.
Мұның бәрi салық жүйесi реформалау бойынша жұмысты кiдiртпей бастау
туралы қортындыға әкелдi және реформаларды тереңдеу Үкiметтiң экономикалық
дағдарыстан шығу бойынша iс – әрекеттер бағдарламасына осындай реформаны
жүргiзуге енгiзiлдi.
1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан Республикасы салық салудың
жаңа халықаралық стандарттар мен нарық жағдайындағы ұлттық экономикалық
даму ерекшелiктерiн есепке ала отырып жасалған жүйесiне көштi.
Әрекеттегi салықтар мен төлемдердi қысқарту, салық салудың халықаралық
прогрессивтi тәжiрибесiне жақындау арқылы салық ауыртпалығын төмендету
салық реформасының басты мақсаты болып табылады. Салық кодексiнiң соңғы
мақсаты – республикалық бүкiл территориясында салық ережелерiнiң бiрыңғай
қолдауын қамтамасыз ету, өйткенi бүкiл салық заңдары салық Кодексiнiң
құрамында болды және салықтың емес заңға салық сұрақтарын кiргiзуге тыйым
салуды алдын алады.
Салық Кодексi жаңа салық жүйесiгнiң негiзiн салады, өйткенi онда
салықтар мен алымдардың тiзiмi, салықтардың келесi түрлерiн салу тәртiбi
көрiнiс алды. Заңды және жеке тұлғаларда алынатын табыс салығы, қосылған
құнға салынатын салық, акциздер, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға
салынатын салық, мемлекеттiк жұмыспен қамтылу қорына бөлiмдiлер, жер
қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдердi, көлiк құралдарына
салынатын салық, мүлiк салығы.
Мемлекеттiк бюджет кiрiс пен шығыстан тұрады. Соның кiрiсiн
толықтыратындар - көбiне салық төлейтiн шағын және орта бизнес
кәсiпкерлерi. Мысалы, Алматы қаласы республика бойынша жиналатын бүкiл
бюджет кiрiсiнiң 30 пайызын төлейдi. Дәлiрегiнде, салықтың 80 пайызы шағын
және орта бизнес кәсiпкерлерiнен түседi. Елбасының салықты алдыңғы мәселеге
қойғанын, шағын және орта бизнеске мараторий жариялағанын осыдан-ақ
түсiнуге болады:
- бiрiншiден, бұрын корпоративтi табыс салығы 30 пайыз болатын. Ендi
шағын және орта кәсiпкерлер осы салықты 20-25 пайызбен төлейтiн болды.
- екiншiден, қосымша құн салығын (ҚҚС) бұрын кәсiпкер 13 пайыздан
төлесе, 12 пайызға түсті.
- үшiншiден, әлеуметтiк салық көзi бойынша бұрын 150 доллардан 6 мың
долларға дейiн 13 пайыз, 6 мың доллардан 6 пайыз төлейтiн. Осыны көбiне
салық төлеушiлер мен Салық басқармасының қызметкерлерi шатастырып алатын.
Бұлай төлеу кәсiпкерге де, шенеунiктерге де тиiмсiз едi. Ендi жаңа Салық
кодексi бойынша әлеуметтiк салық 11 пайызға төмендетiлiп, кәсiпкер мен
салық қызметкерлерiнiң iсi қиындамайтын болды.
төртiншiден, 30 млн. теңгеден асатын жекеменшiк мүлкi бар байларға 1-2
пайыздан төлейтiн дәулет салығы енгiзiлдi.
Корпоративтiк табыс салығы бюджетiнiң кiрiс бөлiгiнiң негiзi көздерiнiң
бiрi болып табылады. Бұл салық ертеректе болған кәсiпорындар мен ұйымдардың
пайдасын салынатын салықта алмастырады. Корпоративтiк табыс салығының
пайдаға салынатын салықтан негiзгi айырмашылығынан салық төлеушiлер табыс
салығын соңында (салық жылы iшiндегi қаржы шаруашылық қортындылары бойынша)
бухгалтерлiк есептен бөлек және тәуелсiз болатын салық есебiнiң жедел
мәлiметтерiн негiзге ала отырып, есептейдi және төлейдi. Республикалық
салық жүйесiн халықаралық стандарттарға максималды жақындататын және барлық
салық төлеушiлер үшiн салық салынуға жататын табыстар мен жылдық жиынтық
табысты азайтатын шегерiстердi әдiлеттi және бiрдей анықтауды қамтамасыз
етуге арналған жылдық жылдың табыс және шегерiстер сияқты категориялар
әрекет ете бастады.
Корпоративтiк табыс салығы салық салудың ең маңызды түрi болып
табылады, өйткенi бұл салықтың ставкалары ең жоғары болып табылады, яғни
салық төлешi үшiн оның материалдық мүддесi жағынан ең ауыртпалы болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты корпоративтiк табыс салығының ерекшелігін
анықтау, оның қазiргi жағдайы мен жетiлдiру жолдарын көрсету. Зерттеу
тақырыбының міндеттері төмендегідей:
- табыс салығының экономикалық маңыздылығын ашып көрсету;
- корпоративтік табыс салығының бюджеттегі үлесін талдау;
- аталған салық түрінің төлеу тәртіптері мен мерзімдерін анықтап беру;
- шетелдік тәжірибеге талдау жасау;
- Қазақстандағы корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары
қарастыру.
1. КОРПОРАТИВТIК ТАБЫС САЛЫҒЫН САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Корпоративтік табыс салығының маңызы және экономикадағы рөлі
Салық дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде, мерзімде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерде мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметтеріне тікелей байланысты. Салықтардың мынандай негізгі қызметтері
бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта болу.
Енді осы қызметтеріне қысқаша тоқталайық. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтық ретттеу жүзеге асырылады. Бұл қызметтің ең
басты мақсаты – өндірістің дамуына ықпал ету, яғни Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне қолдану тиімді. Салық түрлері салық ставкалары,
салық женілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
табылады.
Салықтардың екінші қызметі бұл фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
толтыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, мәдени тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта болу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс – әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайда.
Салықтардын осы үш негізгі қызметі арқылы маңызды көре отырып,
салықтарды төлеушілерге әсерін де байқаймыз. әсіресе заңды тұлғалар
төлейтін салықтар бойынша бұл қызметтердің маңызы өте зор. Мысалы: реттеуші
қызметі заңды тұлға болып табылатын және экономикада қазіргі кезде
мемлекеттің дамуына аса қажетті кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар,
өнеркәсіптер мен шағын бизнес субъектілері, яғни жалпы алғанда шаруашылық
жүргізуші субъектілерге салықты салу әдістері, ставкалары мен женілдіктері
осы ұйымдардың дамуы үшін және салықтардың мемлекетке қолайлы, жоспарланған
түрде түсуіне ықпал етеді.
Ал фискалды қызметі тауар – ақша қатынастары мен өндіріс дамыған сайын
мемлекетке қаражаттардың салық ретінде көп түсуін қадағалайды.
Үшінші қайта болу қызметіне келсек мемлекет мүддесі үшін орталықтанған
қаржы көзін құрауда үлесі зор.
Мемлекетте салықтардың әсіресе заңды тұлғалардың кірістерінен түсетін
салықтардың мөлшері артып отырғандықтан және осы қызметтердің
кәсіпорындар мен өндірістердің, сондай – ақ шағын бизнес субъектілеріне
тигізер әсерін негізге ала отырып, жалпы заңды тұлғаларға салынатын
салықтардың экономикадағы орнына тереңірек көңіл бөлейік.
Келесіні айтып кеткеніміз дұрыс болады: егер Қазақстан
Республикасының қаржы жүйесін қарастырсақ, онда кәсіпорындар мен
мекемелердің, яғни заңды тұлғалардың, қаржысы өте салмақты орын алатынын
көреміз,1 өйткені осы салада материалдық өндіріс пайда болады, яғни жаңадан
өнім жасалып айналысқа жіберіледі. Оның бәрі жалпы түрде ұлттық табыстан
көрсетеді, ал ұлттық табыс мемлекеттік бюджеттің қайнар көзі болып табылады
– себебі ұлттық табыс – салықтың көзі 6.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтар заңды тұлға болып табылатын
кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер және тағы басқа ұйымдар мен
мекемелердің салық салынатын объектілері және салық салуға байланысты
объектілерге салынатын салықтарды айтамыз. Бұл салықтың экономикадағы
алатын орны мен мәнін көру үшін ең алғашқыда заңды тұлға болып
табылатын ұйымдар мен мекемелердің маңызын ұғынуымыз керек.
Кәсіпорындар, өнеркәсіптер, корпоративтер, ауылшаруашылығындағы шағын
бизнес субъектілері және тағы да басқа көптеген ірі немесе көп салалы
ұйымдарды қазіргі нарықтық экономикада, аралас экономикада өте қажет
болып отыр.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізіледі.
Себебі, бұл салалардың қажетті шығындарын қамтамасыз ете алмады. Ал
жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың ары қарай жұмыс істеуіне мүмкіндік
туады. Сонымен мемлекетте өз меншігін пайдаланғаны үшін заңды тұлғаларға
салық салына бастайды, сонымен қатар пайда көзине де табыс салығы
ретінде салық салынады. Яғни олар:
- корпоративтік жер қойнауын пайдаланғаны үшін,
- әлеуметтік салаларға,
- жеке табысқа,
- қосымша құнға,
- мүлікке, көлікке және тағы да басқа салық түрлері бойынша салық
салынады. Осы салық түсімдері арқылы мемлекет өз қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді. Олар:
- әлеуметтік-мәдени шаралар:
- қорғаныс,
- байланыс,
- білім беру,
- денсаулық сақтау,
- табиғи ортаны қорғау және тағы да басқа шараларды жүзеге асырады.
Сондықтан бұл жерде біріншіден мемлекеттің бюджет қаражатының негізгі көзі
деп айтуға болады. Себебі, мемлекеттің бюджетінің едәуір бөлігін осы
салықтардың түрі құрайды.
Заңды тұлға салықтың әр бір түрін дербес түрде есептеп, декларация
арқылы, яғни белгіленген тәртіппен бюджетке төлейді.
Салықтарды есептеу және төлеу тәртібі Қазақстан Республикасының салық
кодексінде және салық басқармасының ережелерінде анықталған.
Салық төлемдерін дұрыс есептеу және өз уақытымен бюджетке табыстауды
қадағалап отыратын орган салық басқармасы және оның жергілікті өкілдері.
Қарағандыдағы филиал НҰР Жауапкерілігі Шектеулі Серіктестік салық
төлемдерінің ішінде ең жоғарғы үлестік салмаққа корпоративік табыс салығы
(39,4%) ие. Себебі компания жыл ішінде шығындарды азайта отырып пайдалы
қызмет атқарды, тауарды өткізу нарығын кеңейтті. Осыған дәлелдеме қосымша
құн салығының мөлшері – 37,5% жалпы салық төлемдер ішінде екінші үлестік
салмақ. Қызмет атқару процесінде жұмысшыларды жұмыс орынымен қамтамасыз
етіп, оларға еңбек ақы төлейді. Осыдан, яғни табыс салығын және әлеуметтік
салықты бюджетке табыстайды.
Екіншіден заңды тұлға болып табылатын ұйымдар мен мекемелер көптеген
жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылғандықтан экономикадағы жұмыссыздар
санын азаюына көмектеседі. Ал жұмысшылар саны артса салық салу көзі де
көбейіп, мемлекеттің қаржы көзі де артады.
Үшіншіден бұл саланың дамуы ғылыми-техникалық прогресс пен экспорттын
дамуына үлкен әсер етіп, мемлекеттің экономикалық жағдайы дамыған
мемлекеттердің қатарына қосылуга әсер етеді.
Себебі, дамыған мемлекеттердің барлығының да экспорты импортынан
жоғары. Сонымен қатар импортымыз азайса онда бюджеттің шығыны азаяды. Бұл
жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік импорт бағасынан төмен екендігін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай. Сонымен жоғарыда айтылғандар
арқылы заңды тұлғалардың салығын қай жағынан алсақ та экономикада орны мен
мәнін ерекше екенін көруге болады. Ол үшін келесі ірі кәсіпорындардың
қызметтерінен көруге болады. Егер кәсіпорындардың қызметтерін бақыламаса,
өз өздерімен қызметтерін жүргізетін болса, онда баға жоғары болады,
қоршаған орта қорғалмайды, сапалы өнім және қызмет көрсету болмайды,
салықтар уақытымен төленбейді. Осы жерде салық органдары кәсіпорындардың
бағасын реттеп отырады. Егер бағасы жоғары болса салық ставкасын
жоғарылатады, керсінше төмен болса салық ставкасы да төмендетіледі. Яғни
фискалды салық қызметі жүргізіледі. Ал фискалды қызмет осы тараудың бірінші
бөлімінде айтып кеткендей ақша – тауар айналысы артқан кезде мемлекеттің
бюджет қорының табыстарын көбейтуді көздейді.
Екіншіден салықтың реттеушілік қызметі арқылы
кәсіпорындардың, өндірістердің дамуына ықпал ететіндей Ғылыми Техникалық
Прогресстің көтерілуіне, салық ставкаларының кәсіпкерлерге тиімді әсер
ететіндей етіп қою, маңызды кәсіпорындарға (қайырымдылық көмек
көрсететіндеріне) салық жеңілдіктерін беруді көздейді 8.
Сонымен қатар келе заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикадағы
маңызды салаларға оң әсерін көруге болады. Және бұл салықтың түрі
мемлекеттің экономикасының дамуының негізгі құралы, сондай – ақ бюджеттің
қаржы көзі деп айтуға болады.
Нарықтық жағдайда, мемлекет, салық саясатын және салық механизмінің
өзгерте отырып, анықталған шекте, экономикалық дамуды ынталадыру немесе оны
шектеу мүмкін.
Салықтық реттеу, экономикаға әсер еткен кезде әмбебап құрал
болғандықтан елдің шаруашылық өмірін, өндіріс құрылымын, капитал қорлануды,
жеке тұтынуды қамтамасыз етеді.
Шаруашылық практикасында салық қатынастары әртүрлі нақты салықтар
арқылы көрінеді. әрбір салықтың міндетті элементі болады.
Салық элементтері деп мемлекеттің заңдылық актілерімен анықталатын
салықтың міндетті бөлімшелерін, құрылу принциптері мен алуды ұйымдастыруды
атаймыз.
Салық элементеріне салық субъектісі немесе салық төлеушісі, салық
объектісі, салық салынатын база, салық салудың өлшемі, салық женілдіктер,
салық ставкасы, салық кезеңі, салықты төлеу мерзімі, салықты төлеу тәсілі,
салық декларациясы және басқалары жатады.Салық субъектісі немесе салық
төлеуші – бұл салықты төлеуге заңмен міндет қойылған заңды немесе жеке
тұлға, яғни олар кәсіпорындар мен азаматтар. Салық субъектісі тұрақты түрде
салықтың нақты төлеушісі болып табылмайды. Бұндай жағдайдың болуы – салықты
бюджетке аударатын субъектіден басқа тұлғаға салық ауыртпашылықты аударудың
экономикалық мүмкіндігі. Ақырғысы салық салынушы деп аталады.
Салық салынушы бұл соңғы кезде салық ауыртпашылығын өзіне алып нақты
салықты төлейтін тұлға. Мысалы, қосылған құн салығының субъектісі өнімді
өндіретін және өткізілетін заңды тұлға. Олар салық саласын есептеп бюджетке
аудару керек. Салық саласы өнімнің құнына кіреді, сондықтан тұтынушы
тауарды сатып алған кезде қосылган құн салығының сомасын төлейді. Егер, осы
тұтынушы бұл тауарды өндіру, ал соңынан өткізу үшін сатып алса, немесе
қайтадан өткізсе, онда ол, төлеген салық сомасын өзіне қайтарып алады, яғни
өтейді. Егер, сатып алушы, тауардың соңғы тұтынушысы болса (яғни ол
тауарды өндіру үшін пайдаланбайды және басқа тұлғаға өткізбейді) онда ол
салық салынушы, яғни нақты төлеуші болып табылады.
Салық объектісі – салық салушыга тиіс (мүлік, табыс, тауар) зат. Салық
салу объектілері болып заңды және жеке тұлғалардың қызмет түрлері, қаржы
операциялары; мемлекетпен қызмет көрсету; заңды және жеке тұлғалардың
мүлігі өніммен қызметке қосылган құн, тауарлардың жеке түрлері мен топтары
табылады.
Салық салушыға тиісті объектіге заңмен анықталған салық кезеңінде тек
қана бірақ рет салық салынады. Салық салу объектісі салық номенклатурасын
анықтау негізін құрайды (яғни түрлері мен тізімі). Салық есептеу үшін, тек
қана салық объектісін анықтау жеткілікті емес, салық салынатын базаны да
есептеу қажет. Ол салық объектіні сандық түрде өлшеу үшін керек. Сонымен,
салық салынатын база – бұл салық салу объектінің сандық бағасы.
Салық сомасын есептеу үшін салық өлшемін тандау қажет. Салық өлшемі –
салық объектісін өлшеу бірлігі. Практикада ақша (теңге, экю, евро, доллар)
және заттай (гектар, ат күші) өлшеу бірлігі қолданылады.
Салық көзі – салық төленетін субъектінің табысы. Салық көзі ретінде
еңбек ақы, табыс, процент, рента қарастырылады. Кейбір салықтар бойынша
салық объектісі мен салық көзі бірдей болу мүмкін, мысалы, пайдаға салық.
Салық субъектінің барлық табысына салық салынбайды. Сондықтан, салық
салынатын және салық салынбайтын табысты қарастырады.
Салық салынатын табыс – салық салынуға тиіс заңды және жеке тұлғаның
жалпы табысының бөлігі. Тікелей салықтарды алған кезде, салық салынатын
табыс, заңмен бекітілген алымдар мен жеңілдіктерді шегеру арқылы
анықталады.
Қазіргі заңдылыққа сай, табыстың кейбір түрлеріне салық салынбайды.
Салық салынбайтын табыстарға мемлекеттік және жергілікті борыш бойынша,
қайырымдылық қорлар, зейнетақы, жәрдем ақы, лотерея және борыш бойынша
ұтыс, салымдар бойынша проценттер сақтандыру өтемі және тағы да басқа
табыстар жатады 3.
Заңды тұлғалардың арасында Ұлттық банктің кірістеріне салық салынбайды.
Салық ставкасы (салық салудың нормасы) – салық салынатын бірліктің
салық мөлшері. Салық төлеушінің кірістеріне қарай процентте белгіленген
салық ставкасы – салық квотасы деп аталады. Салық салу жүйесінде салық
ставкасы мен салық салудын тәсілі өте маңызды роль атқарады. Нақты салық
ставкалары арқылы, экономикалық процесстерді реттеудегі, салықтың маңызды
іске асырылады. Салық салу практикасында салық ставкаларының әртүрлісімен
қолданылады. Құрылу әдістері бойынша салық ставкалары тұрлаулы және
проценттік болады. Тұрлаулы ставкалар салық салудың бірлігіне абсолюттік
сомада, мысалы, жанбасылық салық кезде барлық салық төлеушілерден бірдей
салық сомасы алынады; немесе табыс мөлшерінен тәуелсіз салық салу
ставкалары (жер, мөлік салықтары) бекітілді.
Қазіргі кезде отандық салық практикасында осыған ұқсас патентті сатып
алу арқылы жеке кәсіпкерліктермен салық төленіледі. Патенттің құны (салық
сомасы) – кәсіпкерлік қызметтін бірдей төрімен айналысатын тұлғалар үшін
бірдей болады.
Проценттік ставкалар – салық салу объектінің 1100 көлемде белгіленеді.
Олар, пропорционалды, прогрессивті жане регрессивті болып бөлінеді.
Пропорционалды ставкалар – салық объектінің мөлшерінен тәуелсіз жалпы
процент төрінде бекітіледі.
Прогрессивті ставкалар – табыс немесе мөлік мөлшерінің өсуіне қарай,
алу проценті өсетін тәсіл төрінде бекітіледі.
Қаржылық практика прогрессияның екі түрін өзірлеген: жай және күрделі.
Жай прогрессия кезде өскен салық ставкасы барлық салық салу объектісіне
қолданылады. Күрделі прогрессия кезде салық салынатын объект бірнеше
бөлімнен тұрады және әрбір бөлімнің ставкасы болады.
Регрессивті ставкалар – табыс өскен сайын азаяды.
Салықтық женілдік – заңылыққа сай салық төлеушінің салықтан толық
немесе ішінара босатылуы. Салықтық женілдіктер төрлеріне жататындар:
1) салық салынбайтын объектілерді анықтау. Оған, салық салынбайтын
минимум – толық салық салудан босатылатын, объектінің ең төмен мөлшері
жатады. Бұл салықтың женілдіктен негізгі түрі;
2) салық төлеуден босатылу. Мұнда салық салынбайтын табыстардың
барлық түрлері қарастырылады;
3) салық ставкаларын төмендету. Оларды бөлек салық салу
субъектілері мен салық төлеушілер үшін қолданылады.
4) мақсатты салық жеңілдіктерді ұсыну. Көбінесе, есептелінген салық
сомасынан шегерім (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы
бойынша; капиталды салымдар шығындарының сомасы, әлеуметтік объектілерді
ұстау, табиғатты қоргау шаралары – корпоративтік табыс салығы бойынша).
Салықтар бойынша женілдіктер жүйесі экономиканы дамытуға, тұрғын
халықтың әл – ауқатын жоғарылатуға бағытталған. Жеңілдік берудің себебі әр
түрлі: салық төлеушінің материалдық – мүлікттік және әлеуметтік жағдайы;
мемлекеттің алдында азаматтардың ерекше жетістіктері; өндірісінің кейбір
түрлері дамыту қажеттілігі; ғылыми – техникалық прогресті ынталандыру.
Жеңілдіктерді анықтаған кезде табыстың мөлшері мен көзі, меншіктің
нысаны, салық төлеушінің жағдайы еске алынады. Салықтық жеңілдіктер тек
қана өндірісті ынталандыру үшін емес, сонымен қоса кірістерді реттеуге
бағытталған.
Салық кезеңі – сәйкес объектіге салық салынатын уақыт. Мысалы, қосымша
құн салық бойынша – күнтізбелік ай; корпоративтік табыс салық бойынша –
күнтізбелік жыл.Женілдік кезеңі – салық бойынша, заңмен бекітілген
женілдікпен пайдалатын уақыт. Салық демалыстары – салықты төлеуден босатылу
төріндегі, салық төлеушіге берілген женілдіктің анықталған уақыты.
Салық заңдылыққа қайшылық келтіретін салық төлеушілерге ықпал шаралар
қолданылады. Ықпал шаралар – салық төлеуден бас тартқанда, кіріс немесе
мүлік саласын азайтып көрсеткенде, қайшылықтық денгейіне қарай айыппұл
салу, немесе бюджетке салық саласын уақытында төлемеген үшін өсімпұл.
Салық практикасында салықты есептеудің бірнеше тәсілдері қалыптасқан.
Кадастрлық (тізімдеме) тәсілі кезде салықты есептеу үшін кадастр - тізім,
қолданылады. Ол, сыртқы белгілері бойынша жіктелетін объектілерінің
тізімінен тұрады және салық салудың орташа пайдалылығын белгілейді. Сыртқы
белгілерге жататындар: жер салығы үшін жер участкесінің көлемі, малдың
саны, нарықтың және көлік жолдарынын алыс болуы, үй салығы үшін – есіктер
мен терезелердің саны, құрылыстың сипаты; кәсіпшілік салықтың саны және
тағы да басқалары. Осы белгілер негізделінетін объектінің орташа
пайдалылығы нақты пайдалықтан едәуір айырылады, бұндай тәсіл тарихи сипатқа
тән.
Декларациялық тәсілмен қолданған кезде төлеуші декларация негізінде
салық сомасын өзі есептейді. Декларацияда салық быс салық бойынша –
күнтізбелік жыл.Женілдік кезеңі – салық бойынша, заңмен бекітілген
женілдікпен пайдалатын уақыт. Салық демалыстары – салықты төлеуден босатылу
төріндегі, салық төлеушіге берілген женілдіктің анықталған уақыты.
Салық заңдылыққа қайшылық келтіретін салық төлеушілерге ықпал шаралар
қолданылады. Ықпал шаралар – салық төлеуден бас тартқанда, кіріс немесе
мүлік саласын азайтып көрсеткенде, қайшылықтық денгейіне қарай айыппұл
салу, немесе бюджетке салық саласын уақытында төлемеген үшін өсімпұл.
Салық практикасында салықты есептеудің бірнеше тәсілдері қалыптасқан.
Кадастрлық (тізімдеме) тәсілі кезде салықты есептеу ұүін кадастр - тізім,
қолданылады. Ол, сыртқы белгілері бойынша жіктелетін объектілерінің
тізімінен тұрады және салық салудың орташа пайдалылығын белгілейді. Сыртқы
белгілерге жататындар: жер салығы үшін жер участкесінің көлемі, малдың
саны, нарықтың және көлік жолдарынын алыс болуы, үй салығы үшін – есіктер
мен терезелердің саны, құрылыстың сипаты; кәсіпшілік салықтың саны және
тағы да басқалары. Осы белгілер негізделінетін объектінің орташа
пайдалылығы нақты пайдалықтан едәуір айырылады.
Декларациялық тәсілмен қолданған кезде төлеуші декларация негізінде
салық сомасын өзі есептейді. Декларацияда салық кезенінде салық төлеушімен
алынған табыстар түрлері, салықтық шегерімдер мен женілдіктер және салық
ставкасын немесе тәсілін қолдану арқылы анықталған салық сомасы
көрсетіледі.
Салық декларациясы мен салық ставкалары арқылы салық органдары төлеуге
тиісті салық сомасын қадағалап отырады.Отандық салық практикасында салық
декларациясы негізінде кәсіпкерлердін табысына, ерікті мамандағы
тұлғалардың табысына, қосылған құнға салық салынады. Салық салудың
декларациялық тәсілі бұрынғы заманда пайда болып, қазіргі кезде кең
тараған.
Салықты алудың бірнеше тәсілі бар. Табысты төлеу көзінен салықты ұстап
қалу – табысты субъект алғанға дейін салықты алу.
Классикалық мысал болып азаматтардың еңбек ақысына салынатын жеке табыс
салығы. Бұл салық еңбек алынатын жерде есептеленіп ұсталынады, мекеменің
бухгалтериясы табылады.
Табысты қолдану кезде салықты алу – яғни қандай да бір затты сатып
алған кезде. Мысалы, айналымнан салық, сатудан салық, акциз, қосылган құн
салыұқ сияқты салықтарды нақты тұтынушылар төлейді.
Тұтыну процессінде салықты алу, мысалы автокөлік құралдардың иелерінен
жол алымдары. Әкімшілік тәсілі – бұл жерде салық органдары болжамды
табыстың ықтималы мөлшерін анықтап төленуге тиіс салық сомасын есептейді.
Дербес түрде салықты төлеу декларация, салықтық хабарлама негізінде,
салық төлемін дербес түрде табыстау, бір жолғы талон немесе патент сатып
алу арқылы жүзеге асырылады.
Салық декларациясы – салық төлеушінің салық салу объектісі туралы,
салық салынатын базаның мөлшері және салық төлемінің көлемі туралы ресми
түрде ұсыну. Салық декларациясы негізінде корпоративтік табыс салығы,
қосылган құн салығы, акциз, әлеуметтік салық және басқалары төленіледі.
Салықтың хабарлама салықты төлеу үшін негіз болып табылатын, салық
органдарымен салық төлеушілерге салық сомасын есептеп беріп жіберілетін
ресми құжат. Мысалы, жеке тұлғалар төлейтін мүлік салығы.
Салық төлемді дербес есептеу және табыстау көлік құралдарына салық
төлеген кезде қолданылады. Бұндай тәсілдің бар болуы салық жүйе мен салық
механизмді оңайлату қажеттіліктен пайда болган. Бір жолғы талонды немесе
патентті сатып алу арқылы салықты төлеу арнайы салық режимі негізінде жұмыс
істейтін кәсіпкерлер үшін қолайлы.
Салық салыудың механизмі салықтың ішкі құрылымымен, салыққа мемлекеттің
және салық төлеушінің көзқарасы, екі жақтың мүдделерінен анықталу керек.
Сонымен қатар, салық салу процессі мемлекет дамуының әлеуметтік –
экономикалық жағдайларына сәйкес келіп жүзеге асырылатын қаржы саясатына
тәуелді болу керек. Осыған байланысты салық салуда негізгі (классикалық)
принциптерді және ұйымдастыру – экономикалық (ұлттық) принциптерді
қарастыру қажет.
Классикалық принциптерди А.Смит өзінің кітабында (1776 ж.)
Исследование о природе и причинах богатства народов ұсынған. Бұл
принциптер осы уақытқа дейін қолданылады және көптеген мемлекеттер
өздерінің салық жүйелерін құрастырған кезде еске алады 7.
Бұл принциптер:
1) әділет принципі, яғни азаматтардың кірістеріне сай, олардың
арасында салық салудың және реттеудің бір қалыптығы;
2) анықтылық принципі, яғни салық сомасы оны төлеу тәртібі мен уақыты
алдын ала анықталған болу керек;
3) ыңғайлық принципі, салықтар салық төлеуші үшін ыңғайлы тәсілмен
уақытта алыну керек;
4) экономия принципі, яғни салық алуды үнемдеу, салықты алу
шығындарын азайту.
Классикалық принциптердің кейбір баптары қазіргі отандық салық жүйесіне
енгізілген. Қолданылып отырған салық кодексіне сай Қазақстан
Республикасында салық салу келесі принциптер арқылы жүзеге асырылады:
міндеттілік, анықтылық, әділеттілік, салық жүйесінің бірыңғайлығы және
салық заңдылықтың жариялығы принциптері.
Міндеттілік принципі, яғни салық төлеуші заңдылыққа сай өзінің салық
міндеттемесін толық және белгіленген мерзімде орындау керек.
Анықтылық принципі, яғни салық тізімі Салық кодексімен нақты
анықталады. Әділеттік принцип, яғни Қазақстан Республикасында салықты
барлықтары міндетті түрде төлейді.
Салық жүйесінің бірыңғайлығы принципине сай Қазақстанның барлық
аумағында салық төлеушілер үшін жалғыз салық жүйесі.
Салық заңдылықтың жариялығына сай Қазақстан Республикасының салық
салуды реттейтін нормативті-құқықтық актілер баспасөз периодикасында
жарияланады.
1.2 Корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде
Табыс салығы салықтың классикалық түрлерiнiң бiрi болып табылады.
Алғашқы рет ол 1798 жылы Англияда молшылыққа салынатын үш еселеген салық
түрiнде енгiзiлдi және таза сыртқы белгiлерiмен анықталатын. Бұл салық 1816
жылға дейiн әрекетте болады. 1842 жылы табыс салығынң негiзгi идеяларына
азды – көптi жауап беретiн түрде салық қайта (екiншi рет) енгiзiлдi. Басқа
елдерде табыс салығы XIX ғасырдың соңынан бастады (Пруссияда – 1891 жылы,
Францияда – 1914 жылы). Ресейде 1812 жылы қозғалмайтын мүлiктен алынатын
прогасивтi проценттiк алым (табыс салығының екiншi түрде) енгiзiлдi. Табыс
салығы турал заң Ресейде тек 1916 жылдың 6 сәуiрiнде қабылданды. Табыс
салығына арналған Қазақстан Республикасының бiрiншi заңы 1991 жылдың 24
желтоқсанында қабылданған Қазақ ССР – нiң Қазақстан ССР азаматтарынан,
шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын табыс салығы
туралы заңға өзгерiстер енгiзу туралы заң болып табылады 10.
Табыс салығы ең маңызды салық түрі және басқа салық түрімен
салыстырғанда табыс салығының ставкалары ең жоғары болып келеді. Сондықтан
да салық төлеуші үшін табыс салығын төлеу оның материалдық тұрғысынан
қарағанда қатты әсерін тигізеді.
Табыс салығын басқа салықтың төлемдер жүйесiнде сипаттай отырып,
келесiлердi атап өтуге болады.
1. Табыс салығы тiкелей салықтар деп аталатын салықтар категориясына
жатады.
Осыған байланысты салықтар тiкелей және жанама деп бөлiнетiнiн атап
өту қажет.
Тiкелей салық – бұл салық салу субъектiсi бiруақытта оның нақты
төлеушiсi (салықты алып жүрушi) болып табылатын салық, яғни оның заңды және
нақты төлеушiсi болатын салық салу субъектiсiнiң өзi салық ауыртпалығын
алып жүредi, және де бұл жерде салықты төлеу салық төлеушiнiң мүлкiнiң
(ақшалай қаражат түрiндегi) нақты азаюына әкеледi. Мұндай салықтардың
мысалы ретiнде, табыс салығынан басқа, мүлiкке салынатын салықты алуға
болады.
Тiкелей салықтардың артықшылықтары ретiнде, Г.Карагусова келесiлердi
атайды:
а) тiкелей салықтар мемлекетке мөлшер бойынша сенiмдi және нақты
салық бередi;
б) тiкелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң
шын (нақты) төлем қабiлетiн дәлiрек есептей алады;
в) тiкелей салықтарды төлеу кезiнде мемлекет салықты алып жүрушiмен
тiкелей қатынасқа кiредi және олардың мiндеттерiн тура анықтай алады;
г) тiкелей салықтар негiзiнде салық төлеушiнiң өзiнiң табысынан
алынады. Жанама салықтар экономикалық әртүрлi сфераларына әсер етудiң
болжамсыздығымен қауiптi.
Тiкелей салықтарды әдетте нақты және дербес деп бөлiнедi.Нақты
(реалды) салықтар – бұл мүлiкке салынатын салықтар, яғни заттық салықтар.
Оның атауы да осыдан: ағылшынның real сөзi мүлiк деп аударылды.
Дербес салықтар салық төлеушiнiң алған табысынан (пайдасынан)
төленедi. Сөйтiп, табыс салығы дербес салықтарға жатады.
Дербес салықтар нақты салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң нақты
төлеу қабiлетiн есептеуге мүмкiндiк бередi, өйткенi олардың алған ақшалары
салықты төлеу көзi болып табылады. (яғни салық төлеушi өзiнiң алған
ақшасының бiр бөлiгiн бередi).
3. Қазақстан Республикасының салық заңына сәйкес табыс салығы жалпы
мемлекеттiк салықтар қатарына жатады.
4. Салықтарды жалпы (бюджетке түсiп және сол жерде даралығын
жоғалтатын) немесе ортақ және арнайы (нақты мемлеккеттiк шығындарды
қаржыландыруға арналған) салықтарға бөлiгенде, табыс салығы Қазақстан
Республикасындағы жалпы (ортақ) салық ролiн ойнайды. Дегенмен, басқа
мемлекеттерде табыс салығының арнайы түрлерi белгiленуi мүмкiн.
5. Табыс салығы жеке (яғни оның төлеушiлерi тек азаматтар болып
табылады) және корпоративтiк (яғни оның төлеушiлерi тек заңды тұлғалар
болып табылады) болуы мүмкiн.
Қазақстанда қазiргi жағдайда екеуi де табыс салығының төлеушiлерi
болып табылады, сондықтан оның ресми атауы корпоративтiк және индивидуалды
табыс салығы. Дегенмен, бұрын табыс салығының субъективтiсi болып тек
азаматтар алынатын, заңды тұлғалар пайдадан алынатын салықты төлеген 15.
Корпоративтiк табыс салығын төлеушiлер салық жылында салық салынатын
табыс бар заңды тұлғалар болып табылады (мемлекеттiк кәсiпорындар,
шаруашылық серiктестiктер, өндiрiстiк кооперативтер, коммерциялық емес
ұйымдар), сонымен бiрге:
табыс салығын төлеушiлерге Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнен
басқа резидент заңды тұлғалар және резидент емес заңды тұлғалар;
кәсiпкерлiк iс – әрекеттен түсетiн табыстары бойынша коммециялық
емес және бюджеттiк ұйымдар.
Жалпы мемлекеттік бюджетке түскен салықтардың 2007-2009 жылдардағы
пайыздық көрсеткіштерін салыстыра отырып, олардың ішінде корпоративтік
табыс салығын үлес салмағы жоғары екендігін көруге болады.
Кесте 1
Мемлекеттік бюджетке түскен слықтардың 2007-
2009жылдардағы көрсеткіштері
2007 2008 2009
Көрсеткіштер
Төменде осы үш жылдағы салықтық түсімдердің пайыздық мөлшері
көрсетілген.
Сурет-1. 2007 жылғы салықтық түсімдер (пайыз түрінде)
Сурет-2. 2008 жылғы салықтық түсімдер (пайыз түрінде)
Біздің мемлекетімізде корпоративтік табыс салығы мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлімінің ең басты көзі болып табылады. Оны мына төмендегі кестеден
көруге болады.
Кестеден 2008 жылдағы корпоративтік табыс салығының үлесі 2007 жылмен
салыстырғанда 4,4% -ға кемігендігін байқаймыз. Оған дәлел:
біріншіден, заңға сәйкес корпоративтік табыс салығы бойынша
инвестициялық салық преференцияларының берілуі;
екіншіден, 2008 жылдағы Салық кодексіне сәйкес еркін экономикалық
аймақтардың корпоративтік табыс салығын төлеуден босатылуы.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
қарамағындағы Салық Басқармасының әдістеме бөлімінің басшысы
Г.Малдыбаеваның айтуынша, Қазақстан Республикасы бойынша барлық салықтар
түрлері бойынша салық төлеушілердің салық заңдылығын толық сақтамағандығы
байқалады. Корпоративтік табыс салығы бойынша салық заңдылығын толық
сақтамаған салық төлеушілердің үлесі 29,6% болып шықты. Г.Малдыбаеваның
пікірінше, жоғарыда аталған талдау қорытындысы корпоративтік табыс салығы
бойынша 2006-2007 жылдардың Салық кодексінің 15 тарауының 81 Тауарларды
(жұмыстарды,қызмет көрсетулерді) өткізуден түсетін табыс, 83
Міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар, 84 Күмәнді
міндеттемелер бойынша түсетін табыстар, 90 Өтеусіз алынған мүлік, 92
Шегерімдер, 104 Шегерімге жатпайтын шығыстар, 103 Салықтар шегерімі,
107 Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу
баптарына қатысты заңның толық сақталмағандығы анықталды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне 2009 жылға түскен
салықтық түсімдердің құрамы
Сурет-3. 2009 жылғы салықтық түсімдер (пайыз түрінде)
Кестелерден көретініміз, 2007-2009 жылдардағы көрсеткіштерге сай
корпоративтік табыс салығының үлесі басқа салық түрлеріне қарағанда көп
екендігі байқалады және әрбір жылдағы өзгерістерді байқауға болады.
Заңды тұлғаға өз қатысушыларын (құрылтайшыларынан) бөлек салық
салынады. Жай серiктестiктердiң, соның iшiнде консорционның шарты бойынша
алынған табыс оған қатысушылардың арасында бөлiнедi, әрi олардың
әрқайсысында сол табысқа салық салынады.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң құқықтық мәртебесiн анықтау мүмкiн
болмаған жағдайда салық қызметi өздiгiнен оның жеке салық төлеушi ретiнде
белгiлеуге құқылы.
Мемлекеттiк салық басқармасының ұсынысымен Қазақстан Республикасының
қаржы министрлiгiмен келiсе отырып, Қазақстан республикасының үкiметi бiр
өндiрiстiк комплексте iс–әрекетiн жүзеге асыратын бiрнеше заңды тұлғаларды
бiр салық төлеушi ретiнде анықтауға құқылы.
Алматы қаласының Медеу ауданы бойынша салық басқармасында 2010
жылдың 1 қаңтарына 4700 төлеушi есепте тұр, олардың iшiнде 2709 төлеушi
салық төлеуге тартылған. 2009 жылдың 1 қаңтарына жасалған мәлiметтерiмен
салыстырғанда келесi нәтижелерге байланысты 76 төлеушiлер көбейдi:
- 30 қайта ашылған төлеушiлер есепке алды;
Мемлекеттiк кәсiпорындар бойынша есепке 260 төлеушi тұр, олардың
iшiнде 122 салық төлеуге тартылған.
Банктер бойынша есепке 8 төлеушi тұр, олардың iшiнде 3 салық төлеуге
тартылған.
Ауыл шаруашылық кәсiпорындар бойынша 8 төлеушi есепке алынған, олар
1 жылдан астам әрекетсiз тұр.
Қоғамдық ұйымдар бойынша есепте 95 төлеушi тұр, олардың iшiнде 80
салық төлеуге тартылған.
Шетел инвестициялары бар кәсiпорында бойынша 14 төлеушi есепте тұр,
олардың iшiнде 5 салық төлеуге тартылған.
Шетел заңды тұлғалар бойынша есепте 13 төлеушi тұр, олардың iшiнде 9
салық төлеуге тартылған.
Сақтандыру компаниялары бойынша есепте 10 төлеушi тұр, олардың
iшiнде салық төлеуге 3 төлеушi тартылған.
Өндiрiстiк коперативтер бойынша есепте 81 төлеушi тұр, олардың
iшiнде салық төлеуге 32 төлеушi тартылған.
Меншiк кәсiпорындар бойынша есепте 278 төлеушi тұр, олардың iшiнде
салық төлеуге 79 төлеушi тартылған.
Басқа меншiк формалары бойынша есепте 138 төлеушi тұр, олардың
iшiнде 102 төлеушi салық төлеуге тартылған.
Бұдан басқа, салық органдарында қаржы шаруашылық iс – әрекетiн
жүргiзбейтiн кәсiпорындар (олармен кәсiпорындарды iздеу бойынша нақты жұмыс
жүргiзiледi), заңды тұлғалардың алынатын табыс салығын төледен босатылған
және бюджетпен орталықтандыра есеп айырысатын кәсiпорындар мен ұйымдар
есепке алынған.
Қаржы – шаруашылық iс – әрекетiн 183 кәсiпорындар мен ұйымдар
жүргiзбейдi:
- 1 жылдан астам 63 төлеушi әрекетсiз тұр;
- 1,5 жылдан астам 198 төлеушi әрекетсiз тұр;
- жабылуға 9 төлеушi тұр;
- басқа есептер бойынша тiркеуге алудан бастап 58 төлеушi әрекетсiз
тұр.
Iздеуге тұрған заңды тұлғалардың жалпы саны - 10, сөйтiп ауданның
салық қызметiмен салық басқармасы алдында есеп бермейтiн және салықтарды
төлемейтiн салық төлеушiлердi iздеу бойынша нақты шаралар қабылданды.
Бұдан басқа салық басқармасы Алматы қаласының паспорт столына салық
төлеушiлердiң құрылтайшылары мен лауазымдары тұлғаларының нақты тұратын
жерлерiн анықтау бойынша 16 сұрау жiберiлдi.
Салық заңдарына сәйкес заңды тұлғалардан алынатын табыс салығын
төлеуден толық босатылған салық төлеушiлер саны 83 кәсiпорындар мен
ұйымдар.
Бюджетпен орталықтандыра есеп айырылысатын заңды тұлғалар саны 16
кәсiпорындар саны мен ұйымдар.
Табыс салығын салу объектiсi жылдың жиынтық табыс пен белгiленген
шегерiс жасау арасындағы айырма ретiнде есептелген салық салынатын табыс
болып табылады. Салық салынатын табыс (деңгейi) теңгемен белгiленедi. Салық
салатын табыс есептелген кезде түсiмi, басқа да кiрiстер, сондай–ақ шетел
валютасымен жеке шығын Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң операция
(төлем) жасалған күнгi ресми бағасы бойынша түгелмен қайта есептеледi.
Егер резидент емес заңды тұлға өзi iс – әрекетiн тек Қазақстан
Республикасында ғана жүргiзбеген жағдайда және сонымен бiрге оның тұрақты
мекеме арқылы жүргiзетiн iс – әрекетiнен алынатын табысын анықтауға
мүмкiндiк беретiн жеке есебiн жүргiзбесе, табыс саласы салық төлеушiнiң,
оның бюджетке төлейтiн төлемдерiн бақылайтын салық органдармен келiсiлген
есеп негiзiнде анықталуға мүмкiн.
әрбiр нақты жағдайда бұл мақсаттар үшiн келесi көрсеткiштердiң бiрi
алынады:
- Қазақстан Республиаксыныда өнiмдi (жұмыс, көрсетiлген қызмет)
өткiзуден түскен жалпы түсiмнiң резидентi емес заңды тұлғаның бүкiл
қызметiнен түскен жалпы түсiмiндегi үлес салмағы;
- Қазақстан Республикасының территориясындағы қызметiне байланысты
шығындардың резидент емес заңды тұлғаның жалпы шығындар сомасынадғы үлес
салмағы;
- Қазақстан Республикасының территориясында қызметiн жүзеге асыруда
жұмыскерлер саны резидент емес заңды тұлғаның жалпы жұмыскерлер санындағы
үлес салмағы.
Егер резидент емес заңды тұлғаның қазақстан республикасындағы
қызметiнен алынған табысты тiкелей анықтауға мүмкiндiк болмаса, салық
органы салық салынатын табысты өнiмдi (жұмыс, көрсетiлген қызмет) өткiзуден
түскен түсiм немесе 25 процент рентабельдiлiк нормасын ала отырып
өндiрiстiк шығындар негiзiнде есептейдi бұл жағдайда шығындарға олардың қай
жерде өндiрiлгенiне қарамастан Қазақстан Республикасындағы тұрақты
мекеменiң шығындарын ғана емес, сонымен бiрге шетелдегi осындай тұлғаның
Қазақстан республикасының қызметiмен тiкелей байланысты шығындары да
жатады.
Жылдық жиынтық табыс деп күнтiзбелiк жыл iшiнде заңды тұлғаның
әртүрлi көздерден алған табысын түсiнемiз. Жылдық жиынтық табысқа заңды
тұлғаның кәсiпкерлiк қызметiнен алынған табыстың барлық түрлерi жатады,
соның iшiнде:
- өнiмдi (жұмыс, көрсетiлген қызмет) өткiзуден түскен табыс (жанам
салықтарда есепке алмағандағы);
- үйлерi, ғимараттарды, сондай – ақ амортизациялауға жатпайтын
активтердi, олардың құнын инфляцияға орай түзетудi ескере отырып сату
кезiндегi құнының өсiмiнен түскен табыс;
- сату операцияларынан тыстабыстар, соның iшiнде: берiлген несие
үшiн проценттер бойынша басқа табыстар, акциялар бойынша, заңды тұлғаларда
қатысу бойынша дивидендтер, және инфляцияларға есепке ала отырып, жарлық
қорларға өткiзiлген жарналарды қоспағанда, заңды тұлғаның жою кезiндегi
мүлiктi болудан түскен табыс; тегiн алынған мүлiк пен ақша қаражаттары, бiр
– бiрiмен байланысты нарық субъектiлерiнiң арасындағы есеп кезiнде
пайдаланатындардан төмен бағалар, тарифтер және ставкалар бойынша төлеген
жұмыс, қызметтен, тауарларды сатып алудан түскен табыс;
- мүлiктi жалға беруден түскен табыстар, ролити, мемлекеттiк
бюджеттерден алынған жәрдем ақыларды қоспағанда заңды тұлғалар алған жәрдем
ақылар, кәсiпкерлерлiк қызметтi шектеуге немесе кәсiпорындарды жабуға
келiсiм бергенi үшiн алынған табыстар.
Ұтыстар – бұл заңды тұлғалардың конкурстарда, жарыстарда
(олимпиадаларда), фестивальдарда, салымдар бойынша, бағалы қағаздар
бойынша, лотореялар бойынша натуралды және ақшалай түрде алған табыстардың
кез келген түрлерi.
Өнiмдi (жұмыс,көрсетiлген қызмет) өткiзуден (түскен) түсетiн табысқа
жөнетiлген өнiмнен, орындалған жұмыстардан, көрсетiлген қызметтерден және
басқа операциялардан түскен (түсуге тиiс) ақшалай және басқа қаражаттардан
тұрады. Баспа – бас мәлiмдемелерден түсетiн барлық түсiмдер де кiредi.
Сату операцияларынан тыс табыстар бұл табыстарды алу көрсетiлген
қызметтер үшiн немесе сатылған мүлiк үшiн алынған төлем болып табылуы –
табылмауына қарамастан жылдық шындық табысқа кiргiзiлдi.
Сый актiлерiнiң негiзiнде алынған мүлiк пен ақшалай қаражаттары
заңды тұлғаның кәсiпкерлiк қызметтен алынған табыс болып саналады.
Қарыздың жабылу заңды тұлғаның табысы болып табылады. Қарызды жабу
түрiнде алынған табыстың сипаты салық төлеушiнiң қызмет көрсетуiнен,
кредиторға басқа табыс әкелуiнен немесе қарыз жабу тегiн жүргiзiлуiнен
тәуелсiз болады. Қарызды жабу нәтижесiнде алынған табыс сомасы жабылған
қарыз сомасына кем болады.
Кәсiпкерлiк қызметке байланысты заңды тұлғалардың алған шағымды
бағамды айырмасы жылдық жиынтық табыстан шегерiледi.
Әлеуметтiк сфера объектiлерiн пайдалаудан алынған табыстар
әлеуметтiк сфера бойынша шығымдарды жабуға жiберiлдi. Табыстардың
шығындардан артуы жылдық жиынтық табысты ұлғайтады.
Заңды тұлғалардың жылдық жиынтық табысынан оны алуға байланысты
шығындар, соның iшiнде еңбекке ақы төлеуге, өздерiнiң табыс салығы
салынатын қызметкерлерiне материалдық және әлеуметтiк игiлiктер беру
жөнiндегi шығындар, сондай – ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz