Қазақ халқының ортағсырлық мәдениеті
Жоспар
Кіріспе.
І. Тарау. Орта ғасырлардағы рухани мәдениет.
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
ІІ. Тарау. Қазақ хандығы және Ресей отары болған
кезіндегі қазақ халқының рухани мәдениеті.
ІІ.1. Қазақ хандығы тұсындағы рухани мәдениет.
ІІ.2. Патшалық Ресей құрамындағы Қазақстандағы
рухани мәдениеттің даму деңгейі.
Қорытынды.
Кіріспе.
І. Тарау. Орта ғасырлардағы рухани мәдениет.
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
ІІ. Тарау. Қазақ хандығы және Ресей отары болған
кезіндегі қазақ халқының рухани мәдениеті.
ІІ.1. Қазақ хандығы тұсындағы рухани мәдениет.
ІІ.2. Патшалық Ресей құрамындағы Қазақстандағы
рухани мәдениеттің даму деңгейі.
Қорытынды.
Кіріспе
Қазақ халқының рухани мәдениеті өте бай, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы құрған, ұрпақтан-ұрпаққа берілген мұра болып табылады. Тәуелсіздік алған тұста рухани мәдениетімізді шынайы түрде зерттеуге, оны бағалауға, осы құндылықтарды пайдалануға мүмкіндік туды. Қазақ халқы қалыптаспай жатып-ақ, сонау ата-бабаларымыз сақтар дәуірінен бізге рухани мәдениеттің құндылықтары жинақтала бастады.
Осы бітіру жұмыста мен қазақ халқының рухани мәдениетінің даму тарихын, әр кезеңдердегі ерекшеліктерін, құндылықтардың мәнін ашуға тырыстым. Қазақ халқының рухани мәдениті Орхон-Енисей жазбаларында, орта ғасырлық әдеби-тарихи шығармаларда, аңыз һикаяларда, фольклорлық туындыларда, қол жазба кітаби дүниелерінде, шешендік өнерде, музыкалық және халықтың драмалық шығармашылықта жинақталған.
Қазақ халқы көшпелі мемлекет болғандықтан рухани мәдениеттің оның өмірінде алатын орны ерекше болды. Рухани мәдениетіміз аса ұқыптылықпен ұрпақтан-ұрпаққа беріліп осы күндерге дейін жетті.
Тәуелсіз Қазақстан халықтары бай рухани мәдениетті пайдалана отырып, ХХІ ғасырға еңсесін тік көтеріп кіруде.
Рухани мәдениет Қазақ халқының қалыптасуымен қатар жүрді. Халықтың басына қиын қыстау уақыт туғанда рухани дүниенің байлығы, оның мүмкіндіктері қазақ халқын қиындықтардан аман сақтап қалды
Қазақ халқының рухани мәдениеті өте бай, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы құрған, ұрпақтан-ұрпаққа берілген мұра болып табылады. Тәуелсіздік алған тұста рухани мәдениетімізді шынайы түрде зерттеуге, оны бағалауға, осы құндылықтарды пайдалануға мүмкіндік туды. Қазақ халқы қалыптаспай жатып-ақ, сонау ата-бабаларымыз сақтар дәуірінен бізге рухани мәдениеттің құндылықтары жинақтала бастады.
Осы бітіру жұмыста мен қазақ халқының рухани мәдениетінің даму тарихын, әр кезеңдердегі ерекшеліктерін, құндылықтардың мәнін ашуға тырыстым. Қазақ халқының рухани мәдениті Орхон-Енисей жазбаларында, орта ғасырлық әдеби-тарихи шығармаларда, аңыз һикаяларда, фольклорлық туындыларда, қол жазба кітаби дүниелерінде, шешендік өнерде, музыкалық және халықтың драмалық шығармашылықта жинақталған.
Қазақ халқы көшпелі мемлекет болғандықтан рухани мәдениеттің оның өмірінде алатын орны ерекше болды. Рухани мәдениетіміз аса ұқыптылықпен ұрпақтан-ұрпаққа беріліп осы күндерге дейін жетті.
Тәуелсіз Қазақстан халықтары бай рухани мәдениетті пайдалана отырып, ХХІ ғасырға еңсесін тік көтеріп кіруде.
Рухани мәдениет Қазақ халқының қалыптасуымен қатар жүрді. Халықтың басына қиын қыстау уақыт туғанда рухани дүниенің байлығы, оның мүмкіндіктері қазақ халқын қиындықтардан аман сақтап қалды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982 ж.
2. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1967 ж.
3. История казахской литературы. Алматы, 1968 ж.
4. Казахская несказочная проза. Алматы, 1990 ж.
5. Әдебиет тарихы. М.Әуезов. Алматы, 1991 ж.
6. Қазақтың көне тарихы. Алматы, 1993 ж.
7. Мыңжанов Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994 ж.
8. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. Алматы, 1995 ж.
9. Маданов Х. Ұлы дала тарихы. Алматы, 1994 ж.
10. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994 ж.
11. Қазақстан тарихы ІV-томдық 2 том. Алматы, 1998 ж.
12. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1999 ж.
13. Салғарин Қ. Таным тармақтары. Алматы, І998 ж.
14. Мейірханов М.С. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, 1994 ж.
15. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық. Алматы, 1961 ж.
1. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982 ж.
2. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1967 ж.
3. История казахской литературы. Алматы, 1968 ж.
4. Казахская несказочная проза. Алматы, 1990 ж.
5. Әдебиет тарихы. М.Әуезов. Алматы, 1991 ж.
6. Қазақтың көне тарихы. Алматы, 1993 ж.
7. Мыңжанов Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994 ж.
8. Маданов Х. Қазақ халқының арғы бергі тарихы. Алматы, 1995 ж.
9. Маданов Х. Ұлы дала тарихы. Алматы, 1994 ж.
10. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994 ж.
11. Қазақстан тарихы ІV-томдық 2 том. Алматы, 1998 ж.
12. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1999 ж.
13. Салғарин Қ. Таным тармақтары. Алматы, І998 ж.
14. Мейірханов М.С. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, 1994 ж.
15. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық. Алматы, 1961 ж.
Тақырып: Қазақ халқының ортағсырлық мәдениеті
Жоспар
Кіріспе.
І. Тарау. Орта ғасырлардағы рухани мәдениет.
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
ІІ. Тарау. Қазақ хандығы және Ресей отары болған
кезіндегі қазақ халқының рухани мәдениеті.
ІІ.1. Қазақ хандығы тұсындағы рухани мәдениет.
ІІ.2. Патшалық Ресей құрамындағы Қазақстандағы
рухани мәдениеттің даму деңгейі.
Қорытынды.
Кіріспе
Қазақ халқының рухани мәдениеті өте бай, ата-бабаларымыздың ғасырлар
бойы құрған, ұрпақтан-ұрпаққа берілген мұра болып табылады. Тәуелсіздік
алған тұста рухани мәдениетімізді шынайы түрде зерттеуге, оны бағалауға,
осы құндылықтарды пайдалануға мүмкіндік туды. Қазақ халқы қалыптаспай жатып-
ақ, сонау ата-бабаларымыз сақтар дәуірінен бізге рухани мәдениеттің
құндылықтары жинақтала бастады.
Осы бітіру жұмыста мен қазақ халқының рухани мәдениетінің даму
тарихын, әр кезеңдердегі ерекшеліктерін, құндылықтардың мәнін ашуға
тырыстым. Қазақ халқының рухани мәдениті Орхон-Енисей жазбаларында, орта
ғасырлық әдеби-тарихи шығармаларда, аңыз һикаяларда, фольклорлық
туындыларда, қол жазба кітаби дүниелерінде, шешендік өнерде, музыкалық және
халықтың драмалық шығармашылықта жинақталған.
Қазақ халқы көшпелі мемлекет болғандықтан рухани мәдениеттің оның
өмірінде алатын орны ерекше болды. Рухани мәдениетіміз аса ұқыптылықпен
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп осы күндерге дейін жетті.
Тәуелсіз Қазақстан халықтары бай рухани мәдениетті пайдалана отырып,
ХХІ ғасырға еңсесін тік көтеріп кіруде.
Рухани мәдениет Қазақ халқының қалыптасуымен қатар жүрді. Халықтың
басына қиын қыстау уақыт туғанда рухани дүниенің байлығы, оның
мүмкіндіктері қазақ халқын қиындықтардан аман сақтап қалды.
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер -Суға (Йер-
Суб) сыйыну болды. Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк
болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, олар Көк тектестер
және Көкте туғандар деп аталды. Көк өз билігінен (көк жүзінен) менің әкем
Илтериш-қағанға және менің анам Илбілге-қатынға жөн сілтей отырып, оларды
(халықтан) жоғары қойды, менің өзімді түрік халкының аты мен даңқы жойылып
кетпеу үшін қаған етіп отырғызған (қағандарға) мемлекетті сыйлаушы Көк деп
ойлау керек. Көктің еркімен түріктер жеңіске жетіп немесе жеңіліске
ұшырап отырды. Жүт жайлаған жылдары түрік халқын Көк пен Жер-Су сақтап
қалған. Түрік хандары өздерінің жазбаларында Көкті өздерін әрқашанда желеп-
жебеуге шақырады.
Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай - от басы
мен бала-шағаны қорғаушы болған. Ұмайға табыну Алтайдың кейбір түркі тілдес
халықтарында XIX ғасырдың аяғына дейін сақталып калды. Сонымен бірге, Ұмай
түріктер сыйынған күдіретті үш күштің бірі болған және оларға қашанда
қамқоршы болып отырған. Мұны мәселен, Тоникөктің құрметіне орнатылған
ескерткіштен көруге болады, онда түріктердің сәтті жорықтарының бірін
сипаттағанда былай делінген: Көк, Ұмай (құдай), қасиетті Жер-Су, міне,
бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!.
Ертедегі орта ғасырлардағы барлық түркі тілдес тайпалардың наным-
сенімінде қасиетті тауларға (ыдұқ баш) табынушылыктың маңызды мәні болды,
бұл сенім Оңтүстік Сібірде өткен ғасырдың өзінде сақталып келді. Ертедегі
түріктер қасиетті Отүкен қара күшін (Хантай таулары) ерекше қастерлеген,
олардың рухы қаған тегінің қамқоршысы деп есептелген. Онда бабалардың
үңгірі болған, түрік аңыздары бойынша, осы үңгірде қасқырдан түріктердің
бабалары туған. Түріктердің пікірінше, бүкіл төңірек рухтарға толы, оларға
тасаттық беріп, рақымын алып отыру керек. Адамдар өлген соң жаны
орналасатын жер асты патшалығын жер асты дүниесінің билеушісі Ерікліг
басқарады[1].
Осы сипатталған наным-сенімдер ежелгі түрік тайпаларына, оның ішінде
оғыздарға, қарлұктарға, кимектерге, кыпшақтарға ортақ болған. Бұған, атап
айтқанда, орта ғасырлардағы араб және парсы шығармаларында кездесетін
түріктердің наным-сенімдерін сипаттайтын қысқа және үздік-создық
сипаттамалар айқын дәлел бола алады. Араб географы әл-Макдиси (X ғ.) Орта
Азиядағы түріктердің діні туралы былай деп жазады: Түріктер бір тәнірі,
яғни тәңір - біреу дейді. Олардың кейбіреулері тәңір дегеніміз зенгір
көктің атауы деп пайымдаса, енді біреулері тәңір деген көктің нақ өзі
дейді[2].
Ертедегі түріктер арасында әр түрлі діндер таралған, олардың ішінде ең
әйгілілері — отқа табыну, жануарларға табыну, өсімдіктерге табыну. Византия
тарихшысы Менандр түрік қағаны Дизабулға елші Земархтың келуін сипаттай
келіп, былай деп жазады: Түріктердің осы тайпасының ішінен кесел біткенді
аластай аламыз деп өзіне-өзі сенетін біраз адам Земархқа келді де,
римдіктердің өздерімен бірге ала келген заттарын бір жерге үйді, одан соң
ливан ағаштарының бұтақтарын лаулатып жағып, скиф тілінде әлде бір тағылық
сөздер айтып сыбырлап, дабылдарын ұрғылап, үйіліп жатқан заттарға кайта-
кайта төнді. Шытырлап жанып жатқан бір бұтақты ортаға әкеліп, құтырына
айғайлап, кәрін төгіп, ойнақтаған жын-шайтанды құғандай болды. Жұрт бұл
адамдарға жын-шайтанды аластап, бізді кесел-пәледен құтқарады деп сенеді;
өздерінше барлық кеселді аластадық деп сенген олар Земархтың өзін осы оттан
өткізіп, өзімізден де пәле-жаланы аластадық деп сенгендей болды.
Алдыңғы орта ғасырларда будда дінінің негізгі миссионерлері рөлін
соғдылар алды. Бодисатва деген сөз парсы, ұйғыр, қытай тілдеріне соғди
тілінен енген. Шығыс Түркістандағы буддалық түрік текстерінің терминдеріне
жасалған талдау олардың соғдылар арқылы келгенін дәлелдейді.
Бұдан бұрын атап өтілгеніндей, VI ғасырдан бастап түріктер будда
дінінің күшті ықпалына ұшырады. Сюань-Цзян батыс түрік қағанының будда
дініне ізгі көзқараста болғаның жазады. Зерттеушілердің пікірінше, VII
ғасырдың бірінші жартысында батыс түріктердің кейбір билеушілері будда
дініне көшеді немесе будда дініне қамқоршылық етеді. Қазақстанның оңтүстігі
мен Жетісуда будда діні едәуір кең таралды. Мұны бірінші кезекте будда
ғибадатханаларының, монастырьларының табылуы дәлелдейді. Кездейсоқ табылған
заттар ішінде үнді бұйымдары: буддалар мен будда дініне тән алтын
жалатылып, асыл тастармен ою-өрнек салынған қола және күміс мүсіншелері
ұшырасады.
Орта ғасырлардан белгілі қала Испиджабтың - Сайрамның қирағаң жүртына
жақын жерден табылған жерасты монастыры археологтардың жақында ашқан
жаңалықтарының қатарына жатады.
Үңгірдегі монастырь кешендерінің ертедегі үлгілерін Үндістаннан
іздестіру керек, онда үңгірдегі сәулет өнерінің дәстүрлері Маурья
кезеңінде, Магадхада және соған жақын жерде (қазіргі Бихарда) дамыған.
Батыу Үндістанның ертедегі үңгір ғимараттары монастырьлар болған. Әрбір
монастырь бір немесе бірнеше чатьядан — мінәжат орындарынан және бірнеше
вихара - монахтар тұруға арналған жайлардан тұрған[3]. Испиджабқа жақын
жерден ашылған жайлардың вихаралар болуы мүмкін. Будда дінімен қатар Жібек
жолымен батыстан Шығысқа жылжи отырып, христиан діні де таралған. V
ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Рим империясында әулие Несторийдің жолын
қуушылардың күпірлік сектасы пайда болды. Несторий Мария анадан құдай
емес, адам туған, Христос құдайлар мекенінен келуші, қасиетті рухты
таратушы ғана болған деп үйретті. Несторийдің пікірінше, Мария ананы
құдайдың анасы демей, қайта Христ анасы деп атау керек, Мария құдайды
емес, қайта адамды - Христты туған. Нақ осы жаңалық бұқара арасында
абыржушылық туғызды. Бұл 325 жылы Нике соборында қабылданған наным нышанына
қайшы келетін еді, ал ол бойынша Христос ажырағысыз болып қосылған
ипостасьтардың - адам мен құдай ипостасьтарының иесі деп саналды, сондықтан
ортодоксалдық шіркеу оның құдай-әкемен бір екенін теріске шығаруды асқан
зор күпірлік деп есептеді.
Несторийдің ілімі 431 жылы Эфес соборында айыпталып, несториандар
аяусыз қудалана бастады. Қуғындаулар нәтижесінде олар Шығысқа қашуға мәжбүр
болды. Азияның алыстағы аймактарынын несториандармен байланысты болғаны
қайрам калдырады. Олардың колониялары мен сауда факториялары Жерорта
теңізінің жағалауынан Аспан империясына дейін созылып жатты. Таулар мен
ойпаттар арқылы өткен бұл жол бойындағы алқаптардан христиан мәдениетінің
ескерткіштері табылды. Метрополияда да, отарларда да соғдыларға христиан
дінінің таралуы соғдылардың сирия жазуымен танысуына жеткізді. Сирия жазуы
христиан-соғдылардан ертедегі түріктерге жетті; бұл жазуды ұйғырлар
қабылдады: ...сириялықтар дүниежүзілік ғылым мен мәдениетке зор үлес
қосты. Олар Шығысты дүниежүзілік мәдениет дамуының көне замандағы
жетістіктерден бастау алған сарынына қосты
VII-VIII ғасырларда несториандық ілім Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
қалаларында кең таралды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болды
Патриарх Тимофей кезінде (780-819), сірә, қарлұқ жабғуы болар, түрік
патшасы христиан дінін қабылдаған. ІХ-Х ғасырлар шебінде ерекше қарлұқ
метрополиясы құрылды, Тараз бен Миркиде христиан шіркеулері жұмыс істеді.
Жетісу және Оңтүстік Қазақстан қалаларынан табылған несториандықпен
байланысты олжалар жазбаша деректемелердің мәліметтерін айқын дәлелдейді.
Бұл - Акбешім қаласының жұртынан табылған христиан шіркеуінің қалдықтары.
Жібек жолының бойымен келесі бір дін — манихей діні таралған. Ол ІІІ
ғасырда Иранда пайда болып, тез арада Италиядан Қытайға дейін көп мөлшерде
адептілер тапты. Ол жалпы алғанда зороастрашылдық пен христиан дінінің
қосындысы болатын. Христиан дінінем манихет діні — мессианшылдықты, ал
зороастрадан ізгілік пен зұлымдықтың, жарық пен қараңғылықтың күресі
идеясын алған.
Манихей дінінің Жетісу мен Қдзақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте,
отырықшы тұрғындар арасында өз жақтаушылары болды. Тұрфан алқабынан
табылған манихейлік Екі негіздің қасиетті кітабы деген шығарманың
ертедегі ұйғырша қолжазбасында бұл кітап он оқ елінде (нанымды) ояту
үшін)Арғу, Талас (Алтын Арғу -Талас-улуше, Талас-улуше) қасында жазылды
делінген. Бұл арада белгілі Тараз қаласы айтылып отыр. Жетісудың тағы
бірқатар қалаларында - Баласағунда, Жікіл-Балықта манихей мекендері болғаны
мәлім. Сірә, Таразды қазған қезде табылған, манихейлік астралдық құдайлар
нышаны болып саналатын айы бар, әйел бейнеленген қола медальонды манихейлік
жәдігерлер қатарына жатқызған жөн.
Қазақстанның ортағасырлық қалаларының тұрғындары арасында тағы бір
дүние жүзілік дін - зороастра дінінің өкілдері болған, ол дін б, з. б. VII-
IV ғасырларда ежелгі Иран аумағында қалыптасты. Оның ғұрыптық практикасына.
Ғаламның төрт элементін - суды, отты, жерді, ауаны кұрметтеу тән. Зороастра
ескерткіштерің Орта Азиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан аңғаруға
болады. Бұлар — мұнара сияқты құрылыстардың қалдықтары, оларды от жағатын
мұнаралармен байланыстыру қажет. Олар Костөбе және Қызылөзен қалалары
орнының топографиясында сақталған. Алайда Орта Азия мен Қазақстанда
зороастра дінінің канондық түрінен айырмашылығы бар ерекше нұсқасы
таралған. Ол жергілікті табынушылық діндермен, атаң айтқанда, отқа, текке,
бабаларға, жануарларға - қойға, жылқыға түйеге табынумен тығыз араласып
кеткен
Б. з. б. ІІ-І мыңжылдықта Сібір мен Орталық Азиядағы алтай
тайпаларының арасында ертеректегі түрік-монғол және тунгус- маньчжур тіл
қауымдастығы біртіндеп қалыптаса берді. Б. з. б. I мыңжылдықтың орта
шенінде алғашқы топ ішінде ертедегі түрік және монғол тілдері қалыптаса
бастады, бұл орайда ертедегі монғол тілдерінде сөйлейтін тайпалар Солтүстік
Маньчжурия мен Солтүстік-Шығыс Монғолияда топтасты, ал ертедегі түрік
тілінде сөйлейтін тайпалар негізінен алғанда Орталық және Ішкі Монғолияда,
Байкалдан Ордосқа дейін қоныстанды. Тілдің саралану үрдісі тым күрделі
болды және түрлі аймақтарда түрліше өтті; көптеген жерлерде ертедегі түрік
және монғол тайпалары аралас тұрып жатты; б. з. б. II ғасырдың бас кезіне
дейін юэчжилер (сірә, иран тілдес болар) басым болған Батыс және Орталық
Монғолияда ертедегі түрік тайпалары олармен тікелей көрші болды.
Орта және Орталық Азияның ғұндардың (хунну) тайпалық одағы құрған Ғұн
империясы пайда болғанға дейінгі этнолингвистикалық жағдайының ең
жалпылама белгілері осындай еді. Ғұн конфедерациясының ішінде, сірә, ежелгі
түрік тілдерінде сөйлеген тайпалар басым болды.
Алайда, Қазақстанның онтүстігі мен Жетісудың далалық өңіріндегі тілдік
жағдай VI ғасырдың орта шенінде едәуір өзгере бастайды, ол кезде, Түрік
қағанаты құрылғаннан кейін, ертедегі түрік тайпаларыныц жаппай қоныстануы
басталған болатын. VI-VIII ғасырларда Қазақстан мен көршілес аумақтарда
ертедегі түріктердің бірнеше тілдік топтары: бұлғар-хазар, батыс түрік
(оғыз), қарлұқ қалыптасады. Әрине, аталған этникалық топтардың бәрі оларға
кірген тайпалар құрамының үнемі өзгеріп отыруы, сондай-ақ мейлінше әр түрлі
тайпалық диалектілердің үнемі араласып, өзара ықпал етуі салдарынан ол
топтардың айқындаушы тілдік белгілері бойынша тым араласып жатты. Мәселен,
батыс түрік және қарлұқ тайпалары арасында ж диалектісінде сөйлеген
тайпалар болған.
VІІІ-Х ғасырларда, алғашында Ертіс өңірінде көне түрік тілдес көлемді
топ - кимек-қыпшақтобы қалыптасады.
Түрік тобының тілдерімен қатар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда
отырықшы-егіншілік және қала мәдениеті өңірінде иран (көбінесе соғды)
тілдік тобы одан әрі сақталып қалды. Нақ сол ортада семит тілдерінің бірі -
сирия тілінде сөйлеген өте шағын халық топтары болған. Кейініректе мұнда
басқа бір семит тілі — Орта Азияны жаулап алушы арабтардың тілі енді, бірақ
ол мұнда X ғасырда кейбір түрік тайпалары ислам дінін қабылдап, Қарахандар
мемлекеті пайда болғаннан кейін діни және заң саласында тым шектеулі түрде
ғана қолданылды. Біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың аяғына қарай Солтүстік
Қазақстанда түрік тілдерінің уғор тілдерін біртіндеп ығыстырып шығару
үрдісі аяқталды.
Сонымен, біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың ортасы мен екінші
жартысын Алтайдың батысынан Еділ бойына дейінгі далалар, соның ішінде VІІІ-
Х ғасырларда оғыздар мемлекеті құрылған Каспий-Арал өңірі аймағы, сондай-ақ
Жетісудың түргеш-қарлұқ (батыс түрік) халқының түріктену кезеңі деп
қарастыруға болады.[4]
Орта Азия мен Қазақстан аумағында тұрған халықтар ертедегі дәуірдің
өзінде-ақ (б. з. б. I мыңжылдықтың ортасы — біздің заманымыздағы I
мыңжылдықтың ортасы) жазу мәдениетін меңгерген және шаруашылық, діни және
әкімшілік-саяси практика үшін жазудың әр түрлі бірнеше жүйесін пайдаланған.
Өкінішке қарай, осы аумақтан табылған ежелгі жазба ескерткіштері әзірше
біршама аз.
Алматы маңындағы сақ обасын қазған кезде табылған күміс тостағандағы
Есік жазбасы Қазақстандағы ежелгі олжа деуге болады. Алайда, ол әлі күнге
дейін оқылған жоқ және оның тілін анықтау да даулы.
VІ-VІІ ғасырларда Түрік қағанатының құрамына кірген Орталық және Орта
Азия мен Қазақстанның түркі тілдес тайпалары, сондай-ақ Төменгі Еділ
бойының, Дон бойы мен Солтүстік Кавказдың Хазар мемлекетін құрған батыс
түрік тайпалары сол кезде-ақ өз жазуын пайдаланған. Сірә, жазудың қажеттігі
әкімшілік және дипломатиялық практика қажеттерінен, мемлекеттік құжаттар
мен мемлекеттік дәстүрді тіркеу қажеттерінен туған болса керек; діни
себептердің де белгілі бір рөл атқаруы мүмкін.
Деректемелерде түріктер қажетті адамдардың, жылқының, алым-салық пен
малдың санын есептеген кезде кертіп (белгі?) жасаған ағаш тақтайшалар
жайында хабарлар бар. Сонымен бірге түрік елшілеріне грамоталар берілетін
болған. Мәселен, 568 жылы Константинопольге, Юстиннің сарайына барған түрік
елшісі соғдылық Маниах қағаннан, византия тарихшысы Менандрдың айтуынша,
скиф жазуымен жазылған хатын алып келген.
Түрік қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде, кеш дегенде VII ғасырдың
бірінші жартысында, ертедегі түрік таңбаларына (рулық нышандарына) ұқсас
бірнеше белгілермен толықтырылған соғды жазуы негізінде түріктердің
арасында жаңа жазу пайда болды. Ол жазған кезде бір-бірімен қосылмайтын
геометриялық пішіндегі 38 таңбадан тұрған және соғды әріптерінен ерекшелігі
— ағашқы немесе тасқа жазуға жақсы бейімделген еді.
Ертедегі түрік жазуын тұңғыш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарында I Петрде
қызмет атқарған неміс ғалымы Д.Мессершмидт пен оған еріп жүрген шведтің
тұтқын офицері И.Страленберг Енисей аңғарында ашты. Олар Скандинавияның
руналық жазуымен ұқсастығына қарап оны руналық, жазу деп атады. Атау онша
дәл болмағанымен, қолайлы болып шықты және ғылымда осы атау орнығып қалды.
1889 жылы Н. М. Ядринцев Солтүстік Монғолияда, Орхон өзенінің анғарынан
руна жазулары бар орасан зор құлыптастарды тапты. Табылған тексті оқудың
бірінші болып кілтін тапқан дат ғалымы В. Томсен және жазбаларды алғаш рет
оқыған орыс түркологы В. В. Радлов болды. Негізгі ескерткіштердің табылған
жері бойынша жазу орхон-енисей жазуы деп атала бастады, ал басқа
белгілері (тілі және жазылу сипаты) бойынша ол ертедегі түріктердің руналық
жазуы деп аталып келеді.
Руналық жазулардың барлық табылған ескерткіштері ішінде Солтүстік
Монғолияның негізінен алғанда Орхон, Тола және Селенга өзендерінің
аңғарларында шоғырланған ескерткіштері ең ірілері болып отыр. Олардың бәрі
екінші Түрік қағанаты (689-744 жж.) және Монғолиядағы Үйғыр қаған-аты (745-
840 жж.) дәуірінде орнатылған. Ең әйгілілері — Білге-қаған мен оның інісі,
қолбасшы Күлтегіннің қүрметіне 732—735 жылдары тұрғызылған ескерткіштер
және екінші Түрік қағанатының алғашқы қағандарының кеңесшісі Тоникөктін
(716 жыл) құрметіне Тоникөктің тірі кезінде-ақ орнатылған ескерткіш.
Орта Азия мен Қазақстан аумағында руналық ескерткіштердің екі тобын —
ферғаналық тобы мен жетісулық тобын бөліп қараған жөн. Бұларға үлкен-үлкен
қой тастардағы, қабір басына қойылған тастардағы тоғыз жазу және Талас
өзенінің аңғарындағы Терексай қойнауындағы жартас бетіндегі жазулар, Жамбыл
қаласының маңынан табылған керамикадағы жазулар, теңгелер мен тұрмыстық
бұйымдардағы ұсақ жазулар мен жекелеген белгілер, ағаш таяқшадағы жазу
(Талас өзені бойынан кен қазу жұмыстарында кездейсоқ табылған), сондай-ақ
Шығыс Қазақстаннан табылған екі қола айнадағы руналық жазулар, Талғар қала
жұртынан табылған қыш ұршық бастағы ұсақ жазулар жатады.
Бұл ескерткіштердің бәрі Батыс түрік кағанаты мен Қарлұқ мемлекетінде
(VII—IX ғғ.) жасалған; қола айналардағы жазулар кимектерге тән. Ағаш
таяқшадағы жазудың біршама жұмбақ сыры бар. Ондағы жазу түрі орхон-енисей
жазуынан өзгеше, бірақ ол ертедегі Хазар мемлекетінің аумағында - Еділ, Дон
бойында және Солтүстік Кавказда қазба жұмыстары кезінде табылған алтын
ыдыстардағы печенег жазуы деп аталатын жазуларға (Надь-Сент-Миклош
жазулары) ұқсас. Руна жазуының батыстық бұл нұсқасы, барлық әрекеттерге
қарамастан, азды-көпті ірі текстердің жоқтығынан әлі күнге дейін
ажыратылмай келеді. Мүмкін, Таластан табылған таяқша хазарлар мен Батыс
түрік қағанаты арасындағы ертедегі байланыстарды меңзейтін болар.
Ертедегі түріктердің руна жазуы XI—XII ғасырлардан кейін қолданудан
шығып қалған. Орталық және Орта Азияда оны әуелі ұйғыр курсиві, содан соң
ислам дінін қабылдаған түрік тайпаларының арасына тараған араб жазуы
ығыстырып шығарды.
Түріктердің руналық жазуымен қатар Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда
соғды тілі таралды. Ол соғды және түрік тұрғындары арасында халықаралық
қарым-қатынас тілі ретінде де пайдаланылған. Сирия және ұйғыр жазулары
қолданылды. Әрине, жазуды ең алдымен қоғамның білімді өкілдері мен
дінбасылар пайдаланған, алайда керамикадағы, айналардағы жазулардың көп
табылуы халықтың қалың топтары арасында да сауаттылық таралғанын
дәлелдейді.
Монғолия мен Енисейдің руналық текстері маңызы зор тарихи құжаттар
болып қана қоймай, сонымен бірге аса көрнекті әдеби шығармалар да болып
табылады. Бұл тұрғыда аса көрнектілері — Білге-қаған мен Күлтегіннің
құрметіне жазылған руналық ең үлкен екі текст. Текстің соңында
көрсетілгендей, олардың авторы басқа адам болғанымен, олар Білге-қағанның
өз атынан жазылған. Бүкіл ортағасырлық түркі тілдес әдебиетте шешендік
өнердің жәме батырдың ерлігі жайындағы талай ғасырлардың өңдеуімен өткен
ауызша хикаялардың дәстүрлі түрлерін сақтаған саяси прозаның бұлардан
асатын тамаша үлгілері жоқ.
Екі жазудың да композициясы әбден ұқсас, тіпті жазулардың денінің
текстері де бірдей. Ескерткіштердің кіріспе жолдары бағзы бір замандарға—
арналған: Жоғарыда зеңгір көк, төменде қара жер жаңалғанда, олардың
екеуінің арасында адам баласы пайда болған. Адам баласына менің ата-
бабаларым үстемдік құрған!.. Дүниенің төрт бұрышы түгел оларға дұшпан
болған. Әскер құрып, жорыққа аттанып, олар дүниенің төрт бұрышының халқын
түгел бағындырған... Олар бұган дейін әміршісі болмаған көк түріктердің
арасында тәртіп орнатып, басқарған. Олар кемеңгер қағандар, ержүрек болса
керек; олардың балалары да халықпен ынтымақты болған. Олардың мемлекетті
соншалық ұзақ басқарып тұрғаны да сондықтан болу керек... Бұлардан кейін
інілері қаған болды, одан соң ұлдары қаған болды. Інілері ағаларындай,
ұлдары әкелеріндей болмағандықтан, жетесіз қағандар патшалық құрып, олардың
қызметіндегілер де сондай жетесіз, қорқақ болып шықты. Бектер мен халық бір-
біріне сенуден қалғандықтан, Қытайдан келген алдаушылардың алдап-арбауы мен
арандатуына еріп, солардың құйтыр қылықтарынан, олардың ағайын арасына от
салып, халық пен бектерді жауластыруынан келіп түрік халқы бұған дейінгі
елдігінің шырқын бұзды, билік жүргізіп тұрған қағанын өлімге душар етті.
731 жылы осы текст жазылғанда құрылған кезі (VI ғасырдың орта шені)
аңыздағыша өте ертеде өткендей көрінген бірінші Түрік қағанатының құрылуы
мен құлдырауы, дәуірлеуі мен күйреуі жайында Білге-қаған осылайша
баяндайды. Егер ескерткіштің тұжырымды тексінен қоғамдық үлкен
өзгерістердің сарыны сезілмесе, ал баяндаудың өлшемді ырғағынан түріктерге
патшалық құрып отырған қағанның арғы ата-бабалары берген жаңа әлеуметтік
құрылысты мадақтайтын саяси декларацияның көтеріңкі сарыны айқын бой
көрсетіп тұрмаса, өткен оқиғалар туралы естелікті екі ғасыр бойы сақталған
дәстүрлі тарихи дегеннен гөрі эпикалық дәстүр деп атауға болар еді. Одан
әрі сол ырғақта екінші Түрік қағанатының құрылуына байланысты оқиғалар
баяндалып, Білге-қаған мен Күл-тегіннің ерлігі айтыладі[5].
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік,
монғол және ислам мәдениеті дәстүрлерінің өзара тығыз ықпалымен
сипатталады. Ол негізінен алғанда фольклор, ауызекі жеке поэзия, жазбаша
(қол-жазба-кітаби) әдебиет және музыкалық-поэтикалық өнер түрінде болып,
дамып отырған.
Фольклор. Ауызекі халықтық-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының
рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден келе жатқан және
тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен Түрік қағанаты дәуірінде
пайда болған көптеген фольклорлық сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының
өзінде-ақ одан әрі жетілдіріле берді. Халық арасында ертеден келе жатқан
мифтер мен ертегілер, аңыз-әңгімелер кеңтаралды, олардың бір бөлігі
жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал басқа бір бөлігі басқа жанрлардың
құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді Ертедегі туындылармен
қатар, сол кезде ұлан-байғақ Дешті Қыпшақ даласында болған оқиғалар туралы,
оларға белсене қатысып, жалпы алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда
Жошы ұрпақтары мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған
жеке адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды.
Ол кезеңдегі фольклордың ең ертедегі үлгілері ғарыштық, тотемдік,
этиологиялық және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі мифологиялық
сюжеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан пайда болғаны туралы,
Күннің, Айдың және басқа да аспан шырақтарының қайдан шыкқаны туралы
айтылатын. Мифтерде алғашқы адамдар мен жануарлардың жарық дүниеге қалай
келгені, таулардың, көлдердің, өзендердің және басқа да Жер объектілерінің
қалай пайда болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-құлқы
неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік тарихы да
баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік бабалармен
байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше бір танымдық-
ақпараттық міндет атқарды және дүниенің құрылысын, табиғат құбылыстарын,
адамның іс-әрекеттері мен хайуандардың қылықтарын аңғалдықпен, кейде теріс
түсіндірді. Сонымен бірге монотеистік ислам діні ықпалының артуына
байланысты ертедегі мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайында бұрынғы
нанымдар күпірлік деп жармаланып, куғынға салынды, соның салдарынан
көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге енгізіліп
үлгірмеді, Олар бұзылып, басқа жаналарға айнала бастады, бұл орайда өзінің
танымдық міндетін толық жоғалтқан жоқ. Бұл мифтер көркемдік міндеті басым
сындарлы жүйе құрған жоқ мұның өзі ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің
мифолоғиясына тән болатын.
Құл иеленушілік мемлекеттерде алғашқы қауымдық мифтер циклдерге
айналдырылып қана қоймай, сонымен бірге жаңа қоғамдық құрылысқа сәйкес
жаңадан жасалды. Жаңа мифологияландыру жүзеге асырылып, бұл орайда
циклдерге айналдырылған көне мифгер қайтадан ой елегінен еткізіліп, енді
жаңа мемлекеттік жағдайларға, қол ұптасып, орнықкан көп құдайға
бағынушылыққа бейімделді. Осының арқасында сындарлы, біртұтас мифология
жасалды, сол қезде ол танымдық қызметтен гөрі, көркемдік-идеологиялық
мазмұнда болып, феодалдық қоғам өмірінде көркемфольклор сияқты рөл атқарды
және бұрынғысы сияқты, таза қолданбалы немесе этиологаялық сипатта
болмады[6].
Фольклор жанрлардың арасында әдет-ғұрыптық өлеңдер, ертегілер батырлық
жырлар, мақалдар мен мәтелдер мейлінше кең қолданылатын еді. Олар
әлеуметтік-тұрмыстық қызмет атқарды. Әдет-ғұрып өлендері көбінесе кәделік-
қолданбалы сипатта болды және алуан түрлі отбасылық-тұрмыстық әдеп-
ғүрыптарға, салт-жоралар мен ойындарға, сондай-ақ күнтізбелік-еңбек
процестеріне қоса айтылатын еді. Той және жерлеу рәсімдері кезінде әдет-
ғұрып өлеңдеріне зор мән берілді, өйткені әрбір адамның тууы, үйленуі және
өлуі зор маңызды оқиға деп саналатын және оларда ерекше ресімдер жасалып,
ән айтылатын.
Әдет-ғұрып өлеңдерінен айырмашылығы ертегілер тәрбиелік, көңіл көтеру
мақсатында айтылды, сондықтан халық арасында ғажайып-батырлық және ғибратты
мазмұндағы ертегілер (Құламерген-Жоямерген, Жерден шыққан Желім батыр,
Желкілдек, Ер Төстік, Керқұла атты Кеңдебай, Хан Шентей, Еркем
Айдар, Аяз би және басқалар) кең таралды. Оларда неғұрлым ертедегі
қоғамдардың көптеген мифологиялық түсініктері мен діни нанымдары, сондай-ақ
біршама кейінгі дәуірлердің өмір шындығының элементтері көрініс тапты. Ең
көне ертегілерде әр түрлі құбыжықтарды қырып-жоюшы және жер бетін жын-
шайтандар мен басқа да зұлым күшттерден тазартушы Аңшы-мерген (батыр-аңшы)
туралы айтылады. Ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарау барысында ертегілер
түрі жағынан өзгеріп, түрлі дәуірлердің шындықтарын сіңіре берген. Хандық
мемлекет көрсетіліп, хандықтың ақылды да дана адамдары туралы, әділ
билеушілер мен уәзірлер туралы айталатыын ертегілер (Аяз би) соларға
жатады[7].
Халық арасында жалпы Шығыс ертегілері мен ғибратты-новелла сипаттағы
мысал ертегілері де едәуір кең таралды. Егер ғажайып-батырлық сюжеттер
негізінен ежелгі түрік сюжеттері болса, новеллалық және мысал ертегілердің
көпшілік бөлігі үнді-иран және араб сюжеті болатын (Панча-тантра,
Хитопадеша, Калила мен Димна, Тотынама, Мың бір түн және басқалар).
Бұл кезенде Алпамыс, Қобыланды, Сайын, Қозы Көрпеш туралы ертеден қеле
жатқан, кейбір дәрежеде бытыраңқы жырлар циклдерге біріктіріліп, көп
сюжетті іс-қимылдар мен кейіпкерлері бар эпикалық жырларға айналдырылды. VI-
VIII ғасырларда-ақ Алтайда пайда болған Алпамыстың бастапқы сюжеті ХІІІ
ғасырға қарай фольклорлық циклге біріктірілуден өтіп, мифологиялық эпостан
Алтайдағы Алып Манашта айтылатынындай, өзінің отбасының ар-намысын ғана
емес, қайта бүкіл қоңырат тайпасының ар-намысын қорғайтын батыр туралы
батырлық эпосқа айналды.
Қобыланды батыр туралы эпостың көне негіздері де VІІІ-ІХ ғасырларда,
оғыз-қыпшақ дәуірінде пайда болған, ал ХШ-ХІV ғасырларда бұрынғы сюжеті
тарихи циклге ұшырап, көптеген көріністермен толықтырылған, Алтын Ордаға
дейін оғыздар құрамына кірген қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен
қалмақтарға қарсы бірлескен қимылдары эпикалық туындыға айналды.
Кеңейтіліп, жаңартылу барысында бұрынғы сюжетке Алтын Орда заманындағы
тарихи адамдар: Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ және басқа есімдер енді.
Ер Сайын эпосы да нақ осылайша қалыптасқан. Ертедегі сюжеті ХШ-ХІV
ғасырлардың эпикалық дәстүрі рухында қайта түледі, оған деректемелерде
кейде Батый делінетін Сайын енгізілді[8]. Алайда эпикалық Сайын тарихи
Сайыннан алыс жатыр, ал оның эпикалық өмірбаяны жартылай мифологиялық-аңыз
тұрғысында суреттелген. Ер Сайын эпосы мазмұнының дербес дамуына
қарамастан, Қобыланды батыр туралы эпостың бір бөлігі сияқты болып
көрінеді. Ғажайып болып туып, өскен Сайынды жорыққа Қобылаңды бастап
шығады, ол мұнда жасы үлкен және әйгілі батыр ретінде көрінеді. Шынына
келгенде, эпоста Сайынның қалмақтарға қарсы бір жорығы ғана суреттелген,
бұл жорықты да Қобыланды басқарады, ол содан соң, жауырынға қарап жорамал
жасағаннан кейін шайқасқа түсуден бас тартып, Сайынды соғыспауға
көндірмекші болады, бірақ ол мұны тыңдамайды. Сайын жалғыз соғысып, қаза
табады да, оның әйелі Айым бикеш өлі батырды тауып, оны кереметтің күшімен
тірілтіп алады.
XIV-ХV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлық эпос (Ер
Тарғын, Ер Едіге, Қарасай-Казы, Орақ-Мамай, Ер Көкше, Ер Қосай
және басқалар) ерекше етек алады, олар біздің заманымызға жекелеген жырлар
түрінде де, Қырымның қырық батыры деген эпикалық топтама түрінде де
жеткен. Бұл топтамада ерлік іздері көп мөлшерде қамтылған, оларда Алтын
Орданың нақғы қайраткерлері де, ойдан шығарылған кейіпкерлер де іс-әрекет
жасайды. Фольклорлық циклге түсірудің (сюжеттік, өмірбаяндық,
генеалогиялық, тарихи және географиялық жағынан) алуан түрлі болуының
арқасында топтама бірнеше ғасырдың оқиғаларын қамтитын және Алтын Орданың,
Ногай Ордасы мен Қазақ хандығының саяси өміріне белгілі бір түрде қатысқан
бірнеше билеуші-батырлардың істері туралы айтылатын ауызекі халық
эпопеясына айналған.
Эпопея Ноғайлының барлық батырларының эпикалық бабасы - Аңшыбай батыр
туралы баяндаудан басталады. Содан соң кезек-кезегімен оның ұрпақтары:
Парпария, Құпықия, Едіге, Нұрадын, Мұсахан, Орақ, Мамай, Карасай,
Қазытуралы жырланады. Әрине, эпикалық дәстүр тарихи оқиғаларды дәлме-дәл
көрсете де, нақты адамдардың нақты істерін дәлме-дәл суреттей де алмайды,
сондықтан эпопеяда тарихи фактілер мен қатысушы адамдардың нақты
өмірбаянынан едәуір көп ауытқушылық бар.
Қырымның қырық батыры эпопеясында оқиғалар мен тарихи адамдардың
орны ауыстырылған, жекелеген жағдайларда көркемдік-фольклорлық поэтика
басым, мұның өзі оған кейбір жағынан шарттылық түр береді. Ең алдымен
ноғайларға нақты ноғай батырлары ғана жатқызылмаған. Аңшыбайдан бастап,
Қобыланды батырмен аяқталатын батырлардың бәрі ноғайлар делінеді. Мұнда
Шота деген ұлымен бірге Нарық батыр, Ер Көкше мен оның ұлы Ер Қосай бар.
Жалпы алғанда Ноғайлы топтамасының уақыты эпикалық уақыт тәрізді, сондықтан
да көптеген оқиғалар мен батырлардың істері Ноғай Ордасы дәуіріне
көшірілген, ал батырлардың өздері қоңырат болса да, тама болса да ноғайлар
деп аталған.
Ноғайлы топтамасындағы өзекті туынды — Алтын Орданың атақты әмірі,
1396-1412 жылдарда іс жүзінде билеуші болған Едіге туралы эпос. Ол туралы
эпикалық аңыз Ноғай Ордасында оның тірі кезінде-ақ жайылған болуы ықтимал.
Бұған көп жағдайда оның жеке басының қасиеттері мен қолбасшы және билеуші
ретіндегі жоғары беделі себеп болған, өйткені ол белгілі бір уақыт бойы
Алтын Орданың саяси бірлігін қалпына келтіріп, елде тәртіп орната алған
еді, ал мұны Мамай да, Тоқтамыс та істей алмаған болатын. Халық түсінігінде
ол өз мемлекетінің тәуелсіздігі үшін күресуші және оны жаулап алушылардың
шапқыншылықтарынан қорғаушы ретінде көрінген еді. Едіге дәріптеле бастады,
ол жөнінде әр түрлі аңыз-әңгімелер фольклорландырылған эпикалық өмірбаяны
осылайша жасалған, ол бойынша Едіге Баба Түкті Шашты Әзіз әулиенің пері
қызымен қосылуынан кереметтің күшімен туады, ал перінің қызы су астында
өмір сүрген және күйеуі оның тыйым салған үш шартын бұзған кезде ғайып
болып, баласын елсіз жерге тастап кеткен, сондықтан әкесі ұлын Едіге деп
атаған. Кейіпкердің әдеттен тас жағдайларда тууы оның ерекше екенін және
оның ерекше мақсатқа арналғанын атап көрсететін сияқты.
Солай бола тұрса да, Едіге туралы эпостың Тоқтамыс пен Едіге
арасындағы күрестің негізгі кезеңдері: Едігенің Тоқтамыстан Темірге қашып
кетуі, оның Темірмен бірге Тоқтамысқа қарсы жорығы, Тоқтамыстың қаза табуы
мен оның балаларының кек алуы ерекше бір түрде бейнеленетінін атап өткен
жөн. Ал Тоқтамыс пен Едіге арасындағы жаулықтың мәні, олардың қаза табу
жағдайлары эпоста өздігінше, фольклорлық поэтика мен эстетика: жазықсыз
қудаланғандарды қорғау мен дәріптеу рухында баяндалған. Жырда бұл ханның
Едіге жөніндегі орынсыз, Едігені амалсыздан қашып кетуге әкеп соққан
күдікшілдігі түрінде көрінеді. Ал эпостың кейбір нұсқаларында Едіге орынсыз
бақытсыздыққа ұшыраған адам деп көрсетіледі, ол жастайынан жетім қалады;
балалық шағын жоқшылықта өткізіп, мал бағып жүреді. Мұның өзі фольклордың
заңдылығы - төмен адамның көтерілуі. Сонымен бірге болашақ батырдың
төменнен шыққан жағдайы оның халықпен жақындығын айқын анғартып, оның
халықтан шыққанын көрсетеді.
Әрине, мұндай эпикалық сюжеттер мен мінсіз бейнелердің пайда болуында
жыршы сарбаздардың өздері көзімен көрген немесе қатысқан оқиғалар туралы
алғаш жыр туғызушылардың рөлі зор. Жекелеген жырларды үлкен эпос етіп
циклдерге айналдыру және оларды кейіннен жыршы-сарбаздардың арасынан
бөлініп шығып, батырлық және романтикалық эпостардың көсіби орындаушысы
болған аңызшы-жыршылардың орындауы кезінде олардың есімдері ұмытылып
қалған.
Ауызша жеке поэзия. ХІІІ-ХV ғасырларда Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде
халық шығармашылығымен қатар, ауыз әдебиеті өмір сүріп, дами түсті, ол өте
ерекше түрде: суырып салма шығарма, ауызша орындау және ауыздан-ауызға
берілу түрінде көрініп, орнықты. Оған авторының болуы, мәтінінің біршама
тұрақтылығы, оның мазмұнының нақтылығы, арналған адамның болуы, сондай-ақ
оның стилінде жеке басталу мен тек өзінің ғана менін білдіруге
тырысушылық тән болған.
Бізге дейін жеткен авторы мәлім поэзияның ең ертедегі үлгісінің
мерзімі ХІІІ-ХV ғасырлар деп белгіленеді. Бұлар - деректемелерде Ұлы жыршы
деп аталатын Кетбұға (XIII ғ.) Қотан (XIV ғ.) ақындар мен Сыпыра жырау (ХІV-
ХV ғғ.) жырларының үзінділері. Олардың өмірбаяндары мен шығармашылықтары
туралы мәліметтер өте аз және мейлінше аңызға айналған. Мәтіндері мазмұны
мен жанры әр түрлі және сол дәуірде Алтын Орда қоғамының көркемдік
шығармашылығында ақындар мен жыраулар болғанын дәлелдейді.
Бұл шығарушылардың ең ежелгісі — отбасындағы өлеңші мен рудағы жыршы-
сарбаздардан отбасылық-тұрмыстық тақырыпта да, қоғамдық маңызы бар
тақырыпта да суырып салып айтатын жалпы жұрт таныған шеберлікке дейінгі
жолдан өткен ақындар. Олар ақын атағын бірнеше поэтикалық сөз жарыстарына —
айтыстарға қатысып, атақты ақындардың бірін жеңгеннен кейін ғана алған.
Сонымен бірге ақындар соғыс жорықтарына да, қоғамдық істерге де қатысып
отырған, сондай-ақ жол-жора мен дәстүрлердің білгірлері ретінде олардың
өздері де басшылық етіп, адам өмірінің кезеңдеріне байланысты әр түрлі жол-
жоралар жасаған, маңызды оқиғалар мен кезеңдер туралы, атақты адамдар және
т. б. туралы жырлар шығарған. Мұндай суырып салма жырлар арасында мақтаған
арнаулар да, әскери ұрандар да, жерлеу жоқтаулары да, жеке толғаулар мен
тағы басқалар да болған.
Осындай естіру жырының бірі — Шыңғысхан заманында өмір сүрген ақын
Кетбұганың жыры. Жыр мәтінінің үзінділерін XIII ғасырда араб тарихшысы Ибн
әл-Асир жазып алған[9]. Ол ұлы жыршы Кетбұға мен ұлы билеуші Шыңғыс-ханның
арасындағы поэтикалық сұхбат түрінде берілген. Әдет-ғұрыпқа сәйкес
болғанындай, Кетбұға Шыңғыс-ханға оның үлкен ұлы Жошының қаза тапқаны
туралы астарлап былайша хабарлайды:
Теңіз бастан былғанды,
Кім тұндырар, уа, ханым?!
Терек түіптен жығылды,
Кім тұрғызар, уа, ханым? !
Бұған Шыңғыс былай деп жауап қайтарады:
Теңіз бастан былғанса,
Тұндырар ұлым Жошы-дүр!
Терек түптен жығылса,
Тұрғызар ұлым Жошы-дүр!
Көзің жасын жүгіртер,
Көңілің тұлды болғай-ма?
Жырың көңіл өкіртер, Жошы өлді болғай-ма?
Сөйлемекке еркім жок,
Сен сөйледің, уа, ханым!
Өз жарлығың — өзіңе жауап,
Ой ойладың, уа, ханым!
Сөйтіп Шыңғыс-хан былай деп қорытады:
Құлын[ын] алған құландай,
Құлынымнан айырылдым!
Айырылысқан аққудай
Ер ұлымнан айырылдым.
Бұл жолдардан жоғары поэтикалылық шеберлік аңғарылады. Қайғылы оқиға
тура айтылмай, астарланып, айшықталып жеткізіледі. Қаза тапқан кейіпкер де
бейнелі түрде айтылып, терек, құлын, аққу деп аталады. Ал ұлынан
айырылған адамның жай-күйі тап басылып, психологиялық параллелизм,
мегафоралар, эпитеттер мен теңеулер көмегімен суреттеледі. Мұнда автордың
да, мезгілсіз қаза тапқан кейіпкердің де, ішін жалын жалаған әкенің де
көркемдік бейнелері бар. Мифтік психологизмнің элементтері де айқын
көрінеді. Осының бәрі келтірілген мәтінді жеке шығармашылық туындысы
ретінде сипаттайды.
Бір ғажабы, бұл жыр көп өзгермеген және неғұрлым толық түрде Жезқазған
облысы қазақтарының арасында қазіргі кезге дейін айтылып келеді, олар
өздерінің генеалогиясын нақ Кетбуғаға апарып тірейді және оны жоғарыда
айтылған жырдың авторы деп санайды[10]. Өзкезінде танымал болған би ретінде
Кетбұғаның есімін ХV-ХVІ ғасырларда өмір сүрген даңқты Доспамбет жырау да
атайды (Кетбұғадай билерден кеңес сұрар күн қайда?!).
Дешті Қыпшақтың әйгілі ақындарының бірі Қотан болған, генеалогиялық
аңыздарға сәйкес, ол арғын тайпасының негізін қалаушы болып табылады, ал
басқа бір деректемелер бойынша Қоттан (нұскалары: Кодан, Кодон, Котян) -
половец-қыпшақ хандарының бірі[11] (Айтқандайын, мадиярлардың Венгрияға
қоныс аударғанын басқарған мадияр жетекшілерінің бірі де Котян деп
аталған[12]). Қотанның аса көрнекті ақын болғаны жөнінде XIX ғасырда өмір
сүрген атақты ақын Жанақ былай дейді:
Ертеде Арғын ата болған зерек,
Өзгеден ол кісінің жөні белек.
Арғынның түп атасы — ақын Қотан,
Өлеңге бізден ұста болса керек.
Қотан шығармаларының бірнеше жолы сақталған, ол оның ұлы Ақжолдың
(Дайырқожаның нұскасы) қарақыпшақ Қобыланды батырдың қолынан қаза табуына
байланысты жоқтау өлеңінің мынадай үзіндісі болып табылады:
Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?
Сексен асып,
Таянғанда тоқсанға
Тұра алмастай
Үзілді ме жұлыным?
Адасқанын жолға салдық
Бұл Ноғайлы үлының!
Аққан бұлақ, жаққан шырақ,
Жалғыз күнде құрыдың!
Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?![13]
Жырда әбден қартайған әкенің жай-күйі терең сезіммен берілген, ол ұлын
жоқтап, өзінің қайғысын төгеді, ұлын құлыным деп еркелетіп атайды және
өзінің бойын бірден жайлап алған касіретпен өкініш, өзін кінәлау мен
мүсіркеу жөніндегі әр түрлі сезімдерін білдіреді.
Ақжолдың (Дайырқожа да сол) Әбілкайыр хан кезінде атақты би болғаны,
барлық мәселелерді әділ шешкені үшін Ақжол атанғаны мәлім. Ол 1456 жылы
өлген. Егер оның әкесі Қотан сол кезде тоқсанға таянғанын ескерер болсақ,
Қотан ақын 1370 жылдарда туған деп жорамалдауга болады.
ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың аса әйгілі жыршыларының бірі
-Сыпыра жырау Сұрғантайұлы жырлап өткен. Халық аңыздарында Сыпыра жырау
өте ұзақ, әбден қартайғанша өмір сүрген деп айтылады. Оның тұсында Дешті
Қыпшақ даласында бірнеше хан билік құрған, соңдықтан ол далада 200 жыл
ішінде болған барлық оқиғаларды жақсы білген... Сол кездің өзінде-ақ әбіден
қартайған Тоқтамыстың ордаасында соның шақыруымен соңғы рет
жырлайды...10.
Ауыз әдебиетінің дөстүрі біздің заманымызға оның Алт ын Орданың қиын
кездерде өзінен ақыл сұраған сол кездегі билеушілеріне арналған бірнеше
толғау-монологтарында жеткізді. Бұл толғау-монологтарында ол билеушінің
өзіне, оның ата-бабалары мен төңірегіндегі ең жақындарына мінездеме беріп,
жағдайды бағалаған және болашақты болжап айтқан да, сонан соң ақыл берген.
Оның қиын жағдайларға ұшырап, Сыпыра жыраудан көмек сұраған хандармен
жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған толғау-монологтары
белгілі. Бұл толғау-монологтар Сыпыра жыраудың негізінен нақты жыршы және
бітістіруші болғанын дәлелдейді. Оның толғауының классикалық үлгісі Едіге
туралы эпоста айтылған Тоқтамыс ханға арналған арнау өлеңі болып табылады.
Онда Сыпыра жырау әуелі өзін таныстырады және өзінің Тоқтамыстың сегіз
атасын, соның ішінде Шыңғыс-ханды да көріп-білгенін айтады, олардың
әрқайсысына тиісінше анықтама береді. Сонан соң ол Едігенің Тоқтамыстан
қашып кетуі кездейсоқ еместігін, Едігенің Темірмен одақ жасап, қайта келіп
соғыс ашуы мүмкіндігін жыр етеді. Бұл орайда ол Тоқтамыстың күйзеліп біткен
ұлысының көрінісі мен оның тұтқынға түскен қыздары мен әйелдерінің тағдырын
көркем суреттейді. Бұған жол бермеу үшін Сыпыра жырау Тоқтамысқа Едігеге
елші жіберіп, онымен татуласуға, ал сонан соң оны алдап өлтіруге кеңес
береді.
Сыпыра жыраудың толғау-монологы тауып айтылған поэтикалық сипаттамалар
мен бейнелі сөздерге толы. Жырау Едіге жүріп өтуге тиісті жерлерді жарқын
суреттеп, қатысушы адамдар мен кейіпкерлерге бейнелі анықтамалар береді.
Тоқтамыстың алдында айтылған бұл толғау-монолог Сыпыра жырау өміріндегі ең
соңғысы болған және шамамен 1390 жылы айтылған. Егер сол кезде жырау аңызға
қарағанда 180 жаста болғанын ескерер болсақ, Сыпыра жырау шамамен 1210 жылы
туған деп санауға негіз бар. Бұл оның өзі айтқандай Шыңғыс-ханды шынында да
көріп-білген деген сөз.
XIV-ХV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде халық арасында
және деректемелерде Асан Қайғы деген есіммен белгілі аса көрнекті жырау
Асан Сәбитұлы елеулі рөл атқарды. Ол шамамен 1370 жылдарда Еділ жағасында
туып, атақты құсбегінің отбасында өскен және сол кез үшін едәуір білім
алған. Білімі мен табиғи таланты оның қоғамда кеңінен мәлім болуына
көмектесті және оны сайып келгенде билеушілердің сарайына кіргізеді.
Деректемелерде айтылатынындай, Асан толысқан жасында-ақ Ұлық-Мұхаммед
ханның ең жақын және ықпалды ұлықтарының біріне айналып, ол құлатылып,
Ордадан қуылған кезде де одан байланысын үзбеген. Ұлық-Мұхаммед пен бірге
Асан бірсыпыра уақыт бойы Қазанда тұрып, оның кеңесшісі болған, сөйтіп
Қазанды билеген сүйеніші Ұлық-Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін Дешті
Қыпшаққа қайтып оралған. Дешті Қыпшаққа қайтып келгеннен кейін ол билеуші
Әбілқайыр мен оның қарсыластары Жәнібек пен Керей арасындағы саяси күрес
оқиғаларының қайнаған ортасына тап болып, соңғыларының жағына шықты және
Ордадан бөлініп, Қазақ мемлекетінің негізін салған бүлікшіл сұлтандарға
еріп, олармен өмірінің ақырына дейін бірге болды.
Асан Қайғының поэтикалық мұрасынан бізге дейін шың өмір туралы, халық
тағдыры туралы, қоғам және хан мен халық бұқарасының өзара қатынастары
туралы бірнеше толғау тебіреністері жеткен. Асанның Жәнібек ханға арнау
өлеңі кеңінен таралған, онда жырау қоғамдақ болмыс проблемаларын көтереді
және өзін халықтың мүдделері мен арман-тілектерін білдіруші ретінде
көрсетеді. Бұл толғауда сол кездегі ауыз әдебиетінде тұңғыш рет билеуші мен
оның саясатына оппозициялық ой айтылған. Асан Қайғы салған бұл негіз
кейіннен дәстүрге айналған, ХVІ-ХVІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясының
басты белгілерінің бірі болды. Асан Қайғы аталған толғауда Жәнібек пен
Керейдің Ноғай Ордасынан бөлініп кеткенін өзінің мақұлдамайтын көзқарасын
бүкпесіз білдіреді. Жырау қазақтар мен ноғайлардың берік одағын, туыс
тайпалардың бірлігі мен достық қатынастарының сақталуын жақтады. Асан
эпикалық Орманбет ханның дәстүрлерін сақтауды жан сала жақтады11, оның
билік құрған уақытын қазақ-ноғай бірлескен өмірінің алтын дәуірі деп
санады. Бұл Асанның өзі толғауында ұзаққа созылып, әбден титықтатқан
айырыла көшуді айыптай келіп, өздері көшіп барған жаңа жерді ежелгі туған
жерге қарама-қарсы қоюынан, Еділ мен Жайық жағаларында, Арал өңіріңде өткен
өмірді дәріптеуінен, туған жерді, көлдер мен өзеңдерді былай деп әсірелеп
бейнелеуінен көрініс тапқан:
...Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Ойшуытгай тоғай егіннің
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде де кеңес қылмадың12...
Асанның Жәнібекке оппозициялық көзқарасы ханның алысты көздемейтін
және ойланбай жасаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе.
І. Тарау. Орта ғасырлардағы рухани мәдениет.
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
ІІ. Тарау. Қазақ хандығы және Ресей отары болған
кезіндегі қазақ халқының рухани мәдениеті.
ІІ.1. Қазақ хандығы тұсындағы рухани мәдениет.
ІІ.2. Патшалық Ресей құрамындағы Қазақстандағы
рухани мәдениеттің даму деңгейі.
Қорытынды.
Кіріспе
Қазақ халқының рухани мәдениеті өте бай, ата-бабаларымыздың ғасырлар
бойы құрған, ұрпақтан-ұрпаққа берілген мұра болып табылады. Тәуелсіздік
алған тұста рухани мәдениетімізді шынайы түрде зерттеуге, оны бағалауға,
осы құндылықтарды пайдалануға мүмкіндік туды. Қазақ халқы қалыптаспай жатып-
ақ, сонау ата-бабаларымыз сақтар дәуірінен бізге рухани мәдениеттің
құндылықтары жинақтала бастады.
Осы бітіру жұмыста мен қазақ халқының рухани мәдениетінің даму
тарихын, әр кезеңдердегі ерекшеліктерін, құндылықтардың мәнін ашуға
тырыстым. Қазақ халқының рухани мәдениті Орхон-Енисей жазбаларында, орта
ғасырлық әдеби-тарихи шығармаларда, аңыз һикаяларда, фольклорлық
туындыларда, қол жазба кітаби дүниелерінде, шешендік өнерде, музыкалық және
халықтың драмалық шығармашылықта жинақталған.
Қазақ халқы көшпелі мемлекет болғандықтан рухани мәдениеттің оның
өмірінде алатын орны ерекше болды. Рухани мәдениетіміз аса ұқыптылықпен
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп осы күндерге дейін жетті.
Тәуелсіз Қазақстан халықтары бай рухани мәдениетті пайдалана отырып,
ХХІ ғасырға еңсесін тік көтеріп кіруде.
Рухани мәдениет Қазақ халқының қалыптасуымен қатар жүрді. Халықтың
басына қиын қыстау уақыт туғанда рухани дүниенің байлығы, оның
мүмкіндіктері қазақ халқын қиындықтардан аман сақтап қалды.
І.1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.
Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер -Суға (Йер-
Суб) сыйыну болды. Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк
болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, олар Көк тектестер
және Көкте туғандар деп аталды. Көк өз билігінен (көк жүзінен) менің әкем
Илтериш-қағанға және менің анам Илбілге-қатынға жөн сілтей отырып, оларды
(халықтан) жоғары қойды, менің өзімді түрік халкының аты мен даңқы жойылып
кетпеу үшін қаған етіп отырғызған (қағандарға) мемлекетті сыйлаушы Көк деп
ойлау керек. Көктің еркімен түріктер жеңіске жетіп немесе жеңіліске
ұшырап отырды. Жүт жайлаған жылдары түрік халқын Көк пен Жер-Су сақтап
қалған. Түрік хандары өздерінің жазбаларында Көкті өздерін әрқашанда желеп-
жебеуге шақырады.
Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай - от басы
мен бала-шағаны қорғаушы болған. Ұмайға табыну Алтайдың кейбір түркі тілдес
халықтарында XIX ғасырдың аяғына дейін сақталып калды. Сонымен бірге, Ұмай
түріктер сыйынған күдіретті үш күштің бірі болған және оларға қашанда
қамқоршы болып отырған. Мұны мәселен, Тоникөктің құрметіне орнатылған
ескерткіштен көруге болады, онда түріктердің сәтті жорықтарының бірін
сипаттағанда былай делінген: Көк, Ұмай (құдай), қасиетті Жер-Су, міне,
бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!.
Ертедегі орта ғасырлардағы барлық түркі тілдес тайпалардың наным-
сенімінде қасиетті тауларға (ыдұқ баш) табынушылыктың маңызды мәні болды,
бұл сенім Оңтүстік Сібірде өткен ғасырдың өзінде сақталып келді. Ертедегі
түріктер қасиетті Отүкен қара күшін (Хантай таулары) ерекше қастерлеген,
олардың рухы қаған тегінің қамқоршысы деп есептелген. Онда бабалардың
үңгірі болған, түрік аңыздары бойынша, осы үңгірде қасқырдан түріктердің
бабалары туған. Түріктердің пікірінше, бүкіл төңірек рухтарға толы, оларға
тасаттық беріп, рақымын алып отыру керек. Адамдар өлген соң жаны
орналасатын жер асты патшалығын жер асты дүниесінің билеушісі Ерікліг
басқарады[1].
Осы сипатталған наным-сенімдер ежелгі түрік тайпаларына, оның ішінде
оғыздарға, қарлұктарға, кимектерге, кыпшақтарға ортақ болған. Бұған, атап
айтқанда, орта ғасырлардағы араб және парсы шығармаларында кездесетін
түріктердің наным-сенімдерін сипаттайтын қысқа және үздік-создық
сипаттамалар айқын дәлел бола алады. Араб географы әл-Макдиси (X ғ.) Орта
Азиядағы түріктердің діні туралы былай деп жазады: Түріктер бір тәнірі,
яғни тәңір - біреу дейді. Олардың кейбіреулері тәңір дегеніміз зенгір
көктің атауы деп пайымдаса, енді біреулері тәңір деген көктің нақ өзі
дейді[2].
Ертедегі түріктер арасында әр түрлі діндер таралған, олардың ішінде ең
әйгілілері — отқа табыну, жануарларға табыну, өсімдіктерге табыну. Византия
тарихшысы Менандр түрік қағаны Дизабулға елші Земархтың келуін сипаттай
келіп, былай деп жазады: Түріктердің осы тайпасының ішінен кесел біткенді
аластай аламыз деп өзіне-өзі сенетін біраз адам Земархқа келді де,
римдіктердің өздерімен бірге ала келген заттарын бір жерге үйді, одан соң
ливан ағаштарының бұтақтарын лаулатып жағып, скиф тілінде әлде бір тағылық
сөздер айтып сыбырлап, дабылдарын ұрғылап, үйіліп жатқан заттарға кайта-
кайта төнді. Шытырлап жанып жатқан бір бұтақты ортаға әкеліп, құтырына
айғайлап, кәрін төгіп, ойнақтаған жын-шайтанды құғандай болды. Жұрт бұл
адамдарға жын-шайтанды аластап, бізді кесел-пәледен құтқарады деп сенеді;
өздерінше барлық кеселді аластадық деп сенген олар Земархтың өзін осы оттан
өткізіп, өзімізден де пәле-жаланы аластадық деп сенгендей болды.
Алдыңғы орта ғасырларда будда дінінің негізгі миссионерлері рөлін
соғдылар алды. Бодисатва деген сөз парсы, ұйғыр, қытай тілдеріне соғди
тілінен енген. Шығыс Түркістандағы буддалық түрік текстерінің терминдеріне
жасалған талдау олардың соғдылар арқылы келгенін дәлелдейді.
Бұдан бұрын атап өтілгеніндей, VI ғасырдан бастап түріктер будда
дінінің күшті ықпалына ұшырады. Сюань-Цзян батыс түрік қағанының будда
дініне ізгі көзқараста болғаның жазады. Зерттеушілердің пікірінше, VII
ғасырдың бірінші жартысында батыс түріктердің кейбір билеушілері будда
дініне көшеді немесе будда дініне қамқоршылық етеді. Қазақстанның оңтүстігі
мен Жетісуда будда діні едәуір кең таралды. Мұны бірінші кезекте будда
ғибадатханаларының, монастырьларының табылуы дәлелдейді. Кездейсоқ табылған
заттар ішінде үнді бұйымдары: буддалар мен будда дініне тән алтын
жалатылып, асыл тастармен ою-өрнек салынған қола және күміс мүсіншелері
ұшырасады.
Орта ғасырлардан белгілі қала Испиджабтың - Сайрамның қирағаң жүртына
жақын жерден табылған жерасты монастыры археологтардың жақында ашқан
жаңалықтарының қатарына жатады.
Үңгірдегі монастырь кешендерінің ертедегі үлгілерін Үндістаннан
іздестіру керек, онда үңгірдегі сәулет өнерінің дәстүрлері Маурья
кезеңінде, Магадхада және соған жақын жерде (қазіргі Бихарда) дамыған.
Батыу Үндістанның ертедегі үңгір ғимараттары монастырьлар болған. Әрбір
монастырь бір немесе бірнеше чатьядан — мінәжат орындарынан және бірнеше
вихара - монахтар тұруға арналған жайлардан тұрған[3]. Испиджабқа жақын
жерден ашылған жайлардың вихаралар болуы мүмкін. Будда дінімен қатар Жібек
жолымен батыстан Шығысқа жылжи отырып, христиан діні де таралған. V
ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Рим империясында әулие Несторийдің жолын
қуушылардың күпірлік сектасы пайда болды. Несторий Мария анадан құдай
емес, адам туған, Христос құдайлар мекенінен келуші, қасиетті рухты
таратушы ғана болған деп үйретті. Несторийдің пікірінше, Мария ананы
құдайдың анасы демей, қайта Христ анасы деп атау керек, Мария құдайды
емес, қайта адамды - Христты туған. Нақ осы жаңалық бұқара арасында
абыржушылық туғызды. Бұл 325 жылы Нике соборында қабылданған наным нышанына
қайшы келетін еді, ал ол бойынша Христос ажырағысыз болып қосылған
ипостасьтардың - адам мен құдай ипостасьтарының иесі деп саналды, сондықтан
ортодоксалдық шіркеу оның құдай-әкемен бір екенін теріске шығаруды асқан
зор күпірлік деп есептеді.
Несторийдің ілімі 431 жылы Эфес соборында айыпталып, несториандар
аяусыз қудалана бастады. Қуғындаулар нәтижесінде олар Шығысқа қашуға мәжбүр
болды. Азияның алыстағы аймактарынын несториандармен байланысты болғаны
қайрам калдырады. Олардың колониялары мен сауда факториялары Жерорта
теңізінің жағалауынан Аспан империясына дейін созылып жатты. Таулар мен
ойпаттар арқылы өткен бұл жол бойындағы алқаптардан христиан мәдениетінің
ескерткіштері табылды. Метрополияда да, отарларда да соғдыларға христиан
дінінің таралуы соғдылардың сирия жазуымен танысуына жеткізді. Сирия жазуы
христиан-соғдылардан ертедегі түріктерге жетті; бұл жазуды ұйғырлар
қабылдады: ...сириялықтар дүниежүзілік ғылым мен мәдениетке зор үлес
қосты. Олар Шығысты дүниежүзілік мәдениет дамуының көне замандағы
жетістіктерден бастау алған сарынына қосты
VII-VIII ғасырларда несториандық ілім Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
қалаларында кең таралды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болды
Патриарх Тимофей кезінде (780-819), сірә, қарлұқ жабғуы болар, түрік
патшасы христиан дінін қабылдаған. ІХ-Х ғасырлар шебінде ерекше қарлұқ
метрополиясы құрылды, Тараз бен Миркиде христиан шіркеулері жұмыс істеді.
Жетісу және Оңтүстік Қазақстан қалаларынан табылған несториандықпен
байланысты олжалар жазбаша деректемелердің мәліметтерін айқын дәлелдейді.
Бұл - Акбешім қаласының жұртынан табылған христиан шіркеуінің қалдықтары.
Жібек жолының бойымен келесі бір дін — манихей діні таралған. Ол ІІІ
ғасырда Иранда пайда болып, тез арада Италиядан Қытайға дейін көп мөлшерде
адептілер тапты. Ол жалпы алғанда зороастрашылдық пен христиан дінінің
қосындысы болатын. Христиан дінінем манихет діні — мессианшылдықты, ал
зороастрадан ізгілік пен зұлымдықтың, жарық пен қараңғылықтың күресі
идеясын алған.
Манихей дінінің Жетісу мен Қдзақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте,
отырықшы тұрғындар арасында өз жақтаушылары болды. Тұрфан алқабынан
табылған манихейлік Екі негіздің қасиетті кітабы деген шығарманың
ертедегі ұйғырша қолжазбасында бұл кітап он оқ елінде (нанымды) ояту
үшін)Арғу, Талас (Алтын Арғу -Талас-улуше, Талас-улуше) қасында жазылды
делінген. Бұл арада белгілі Тараз қаласы айтылып отыр. Жетісудың тағы
бірқатар қалаларында - Баласағунда, Жікіл-Балықта манихей мекендері болғаны
мәлім. Сірә, Таразды қазған қезде табылған, манихейлік астралдық құдайлар
нышаны болып саналатын айы бар, әйел бейнеленген қола медальонды манихейлік
жәдігерлер қатарына жатқызған жөн.
Қазақстанның ортағасырлық қалаларының тұрғындары арасында тағы бір
дүние жүзілік дін - зороастра дінінің өкілдері болған, ол дін б, з. б. VII-
IV ғасырларда ежелгі Иран аумағында қалыптасты. Оның ғұрыптық практикасына.
Ғаламның төрт элементін - суды, отты, жерді, ауаны кұрметтеу тән. Зороастра
ескерткіштерің Орта Азиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан аңғаруға
болады. Бұлар — мұнара сияқты құрылыстардың қалдықтары, оларды от жағатын
мұнаралармен байланыстыру қажет. Олар Костөбе және Қызылөзен қалалары
орнының топографиясында сақталған. Алайда Орта Азия мен Қазақстанда
зороастра дінінің канондық түрінен айырмашылығы бар ерекше нұсқасы
таралған. Ол жергілікті табынушылық діндермен, атаң айтқанда, отқа, текке,
бабаларға, жануарларға - қойға, жылқыға түйеге табынумен тығыз араласып
кеткен
Б. з. б. ІІ-І мыңжылдықта Сібір мен Орталық Азиядағы алтай
тайпаларының арасында ертеректегі түрік-монғол және тунгус- маньчжур тіл
қауымдастығы біртіндеп қалыптаса берді. Б. з. б. I мыңжылдықтың орта
шенінде алғашқы топ ішінде ертедегі түрік және монғол тілдері қалыптаса
бастады, бұл орайда ертедегі монғол тілдерінде сөйлейтін тайпалар Солтүстік
Маньчжурия мен Солтүстік-Шығыс Монғолияда топтасты, ал ертедегі түрік
тілінде сөйлейтін тайпалар негізінен алғанда Орталық және Ішкі Монғолияда,
Байкалдан Ордосқа дейін қоныстанды. Тілдің саралану үрдісі тым күрделі
болды және түрлі аймақтарда түрліше өтті; көптеген жерлерде ертедегі түрік
және монғол тайпалары аралас тұрып жатты; б. з. б. II ғасырдың бас кезіне
дейін юэчжилер (сірә, иран тілдес болар) басым болған Батыс және Орталық
Монғолияда ертедегі түрік тайпалары олармен тікелей көрші болды.
Орта және Орталық Азияның ғұндардың (хунну) тайпалық одағы құрған Ғұн
империясы пайда болғанға дейінгі этнолингвистикалық жағдайының ең
жалпылама белгілері осындай еді. Ғұн конфедерациясының ішінде, сірә, ежелгі
түрік тілдерінде сөйлеген тайпалар басым болды.
Алайда, Қазақстанның онтүстігі мен Жетісудың далалық өңіріндегі тілдік
жағдай VI ғасырдың орта шенінде едәуір өзгере бастайды, ол кезде, Түрік
қағанаты құрылғаннан кейін, ертедегі түрік тайпаларыныц жаппай қоныстануы
басталған болатын. VI-VIII ғасырларда Қазақстан мен көршілес аумақтарда
ертедегі түріктердің бірнеше тілдік топтары: бұлғар-хазар, батыс түрік
(оғыз), қарлұқ қалыптасады. Әрине, аталған этникалық топтардың бәрі оларға
кірген тайпалар құрамының үнемі өзгеріп отыруы, сондай-ақ мейлінше әр түрлі
тайпалық диалектілердің үнемі араласып, өзара ықпал етуі салдарынан ол
топтардың айқындаушы тілдік белгілері бойынша тым араласып жатты. Мәселен,
батыс түрік және қарлұқ тайпалары арасында ж диалектісінде сөйлеген
тайпалар болған.
VІІІ-Х ғасырларда, алғашында Ертіс өңірінде көне түрік тілдес көлемді
топ - кимек-қыпшақтобы қалыптасады.
Түрік тобының тілдерімен қатар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда
отырықшы-егіншілік және қала мәдениеті өңірінде иран (көбінесе соғды)
тілдік тобы одан әрі сақталып қалды. Нақ сол ортада семит тілдерінің бірі -
сирия тілінде сөйлеген өте шағын халық топтары болған. Кейініректе мұнда
басқа бір семит тілі — Орта Азияны жаулап алушы арабтардың тілі енді, бірақ
ол мұнда X ғасырда кейбір түрік тайпалары ислам дінін қабылдап, Қарахандар
мемлекеті пайда болғаннан кейін діни және заң саласында тым шектеулі түрде
ғана қолданылды. Біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың аяғына қарай Солтүстік
Қазақстанда түрік тілдерінің уғор тілдерін біртіндеп ығыстырып шығару
үрдісі аяқталды.
Сонымен, біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың ортасы мен екінші
жартысын Алтайдың батысынан Еділ бойына дейінгі далалар, соның ішінде VІІІ-
Х ғасырларда оғыздар мемлекеті құрылған Каспий-Арал өңірі аймағы, сондай-ақ
Жетісудың түргеш-қарлұқ (батыс түрік) халқының түріктену кезеңі деп
қарастыруға болады.[4]
Орта Азия мен Қазақстан аумағында тұрған халықтар ертедегі дәуірдің
өзінде-ақ (б. з. б. I мыңжылдықтың ортасы — біздің заманымыздағы I
мыңжылдықтың ортасы) жазу мәдениетін меңгерген және шаруашылық, діни және
әкімшілік-саяси практика үшін жазудың әр түрлі бірнеше жүйесін пайдаланған.
Өкінішке қарай, осы аумақтан табылған ежелгі жазба ескерткіштері әзірше
біршама аз.
Алматы маңындағы сақ обасын қазған кезде табылған күміс тостағандағы
Есік жазбасы Қазақстандағы ежелгі олжа деуге болады. Алайда, ол әлі күнге
дейін оқылған жоқ және оның тілін анықтау да даулы.
VІ-VІІ ғасырларда Түрік қағанатының құрамына кірген Орталық және Орта
Азия мен Қазақстанның түркі тілдес тайпалары, сондай-ақ Төменгі Еділ
бойының, Дон бойы мен Солтүстік Кавказдың Хазар мемлекетін құрған батыс
түрік тайпалары сол кезде-ақ өз жазуын пайдаланған. Сірә, жазудың қажеттігі
әкімшілік және дипломатиялық практика қажеттерінен, мемлекеттік құжаттар
мен мемлекеттік дәстүрді тіркеу қажеттерінен туған болса керек; діни
себептердің де белгілі бір рөл атқаруы мүмкін.
Деректемелерде түріктер қажетті адамдардың, жылқының, алым-салық пен
малдың санын есептеген кезде кертіп (белгі?) жасаған ағаш тақтайшалар
жайында хабарлар бар. Сонымен бірге түрік елшілеріне грамоталар берілетін
болған. Мәселен, 568 жылы Константинопольге, Юстиннің сарайына барған түрік
елшісі соғдылық Маниах қағаннан, византия тарихшысы Менандрдың айтуынша,
скиф жазуымен жазылған хатын алып келген.
Түрік қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде, кеш дегенде VII ғасырдың
бірінші жартысында, ертедегі түрік таңбаларына (рулық нышандарына) ұқсас
бірнеше белгілермен толықтырылған соғды жазуы негізінде түріктердің
арасында жаңа жазу пайда болды. Ол жазған кезде бір-бірімен қосылмайтын
геометриялық пішіндегі 38 таңбадан тұрған және соғды әріптерінен ерекшелігі
— ағашқы немесе тасқа жазуға жақсы бейімделген еді.
Ертедегі түрік жазуын тұңғыш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарында I Петрде
қызмет атқарған неміс ғалымы Д.Мессершмидт пен оған еріп жүрген шведтің
тұтқын офицері И.Страленберг Енисей аңғарында ашты. Олар Скандинавияның
руналық жазуымен ұқсастығына қарап оны руналық, жазу деп атады. Атау онша
дәл болмағанымен, қолайлы болып шықты және ғылымда осы атау орнығып қалды.
1889 жылы Н. М. Ядринцев Солтүстік Монғолияда, Орхон өзенінің анғарынан
руна жазулары бар орасан зор құлыптастарды тапты. Табылған тексті оқудың
бірінші болып кілтін тапқан дат ғалымы В. Томсен және жазбаларды алғаш рет
оқыған орыс түркологы В. В. Радлов болды. Негізгі ескерткіштердің табылған
жері бойынша жазу орхон-енисей жазуы деп атала бастады, ал басқа
белгілері (тілі және жазылу сипаты) бойынша ол ертедегі түріктердің руналық
жазуы деп аталып келеді.
Руналық жазулардың барлық табылған ескерткіштері ішінде Солтүстік
Монғолияның негізінен алғанда Орхон, Тола және Селенга өзендерінің
аңғарларында шоғырланған ескерткіштері ең ірілері болып отыр. Олардың бәрі
екінші Түрік қағанаты (689-744 жж.) және Монғолиядағы Үйғыр қаған-аты (745-
840 жж.) дәуірінде орнатылған. Ең әйгілілері — Білге-қаған мен оның інісі,
қолбасшы Күлтегіннің қүрметіне 732—735 жылдары тұрғызылған ескерткіштер
және екінші Түрік қағанатының алғашқы қағандарының кеңесшісі Тоникөктін
(716 жыл) құрметіне Тоникөктің тірі кезінде-ақ орнатылған ескерткіш.
Орта Азия мен Қазақстан аумағында руналық ескерткіштердің екі тобын —
ферғаналық тобы мен жетісулық тобын бөліп қараған жөн. Бұларға үлкен-үлкен
қой тастардағы, қабір басына қойылған тастардағы тоғыз жазу және Талас
өзенінің аңғарындағы Терексай қойнауындағы жартас бетіндегі жазулар, Жамбыл
қаласының маңынан табылған керамикадағы жазулар, теңгелер мен тұрмыстық
бұйымдардағы ұсақ жазулар мен жекелеген белгілер, ағаш таяқшадағы жазу
(Талас өзені бойынан кен қазу жұмыстарында кездейсоқ табылған), сондай-ақ
Шығыс Қазақстаннан табылған екі қола айнадағы руналық жазулар, Талғар қала
жұртынан табылған қыш ұршық бастағы ұсақ жазулар жатады.
Бұл ескерткіштердің бәрі Батыс түрік кағанаты мен Қарлұқ мемлекетінде
(VII—IX ғғ.) жасалған; қола айналардағы жазулар кимектерге тән. Ағаш
таяқшадағы жазудың біршама жұмбақ сыры бар. Ондағы жазу түрі орхон-енисей
жазуынан өзгеше, бірақ ол ертедегі Хазар мемлекетінің аумағында - Еділ, Дон
бойында және Солтүстік Кавказда қазба жұмыстары кезінде табылған алтын
ыдыстардағы печенег жазуы деп аталатын жазуларға (Надь-Сент-Миклош
жазулары) ұқсас. Руна жазуының батыстық бұл нұсқасы, барлық әрекеттерге
қарамастан, азды-көпті ірі текстердің жоқтығынан әлі күнге дейін
ажыратылмай келеді. Мүмкін, Таластан табылған таяқша хазарлар мен Батыс
түрік қағанаты арасындағы ертедегі байланыстарды меңзейтін болар.
Ертедегі түріктердің руна жазуы XI—XII ғасырлардан кейін қолданудан
шығып қалған. Орталық және Орта Азияда оны әуелі ұйғыр курсиві, содан соң
ислам дінін қабылдаған түрік тайпаларының арасына тараған араб жазуы
ығыстырып шығарды.
Түріктердің руналық жазуымен қатар Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда
соғды тілі таралды. Ол соғды және түрік тұрғындары арасында халықаралық
қарым-қатынас тілі ретінде де пайдаланылған. Сирия және ұйғыр жазулары
қолданылды. Әрине, жазуды ең алдымен қоғамның білімді өкілдері мен
дінбасылар пайдаланған, алайда керамикадағы, айналардағы жазулардың көп
табылуы халықтың қалың топтары арасында да сауаттылық таралғанын
дәлелдейді.
Монғолия мен Енисейдің руналық текстері маңызы зор тарихи құжаттар
болып қана қоймай, сонымен бірге аса көрнекті әдеби шығармалар да болып
табылады. Бұл тұрғыда аса көрнектілері — Білге-қаған мен Күлтегіннің
құрметіне жазылған руналық ең үлкен екі текст. Текстің соңында
көрсетілгендей, олардың авторы басқа адам болғанымен, олар Білге-қағанның
өз атынан жазылған. Бүкіл ортағасырлық түркі тілдес әдебиетте шешендік
өнердің жәме батырдың ерлігі жайындағы талай ғасырлардың өңдеуімен өткен
ауызша хикаялардың дәстүрлі түрлерін сақтаған саяси прозаның бұлардан
асатын тамаша үлгілері жоқ.
Екі жазудың да композициясы әбден ұқсас, тіпті жазулардың денінің
текстері де бірдей. Ескерткіштердің кіріспе жолдары бағзы бір замандарға—
арналған: Жоғарыда зеңгір көк, төменде қара жер жаңалғанда, олардың
екеуінің арасында адам баласы пайда болған. Адам баласына менің ата-
бабаларым үстемдік құрған!.. Дүниенің төрт бұрышы түгел оларға дұшпан
болған. Әскер құрып, жорыққа аттанып, олар дүниенің төрт бұрышының халқын
түгел бағындырған... Олар бұган дейін әміршісі болмаған көк түріктердің
арасында тәртіп орнатып, басқарған. Олар кемеңгер қағандар, ержүрек болса
керек; олардың балалары да халықпен ынтымақты болған. Олардың мемлекетті
соншалық ұзақ басқарып тұрғаны да сондықтан болу керек... Бұлардан кейін
інілері қаған болды, одан соң ұлдары қаған болды. Інілері ағаларындай,
ұлдары әкелеріндей болмағандықтан, жетесіз қағандар патшалық құрып, олардың
қызметіндегілер де сондай жетесіз, қорқақ болып шықты. Бектер мен халық бір-
біріне сенуден қалғандықтан, Қытайдан келген алдаушылардың алдап-арбауы мен
арандатуына еріп, солардың құйтыр қылықтарынан, олардың ағайын арасына от
салып, халық пен бектерді жауластыруынан келіп түрік халқы бұған дейінгі
елдігінің шырқын бұзды, билік жүргізіп тұрған қағанын өлімге душар етті.
731 жылы осы текст жазылғанда құрылған кезі (VI ғасырдың орта шені)
аңыздағыша өте ертеде өткендей көрінген бірінші Түрік қағанатының құрылуы
мен құлдырауы, дәуірлеуі мен күйреуі жайында Білге-қаған осылайша
баяндайды. Егер ескерткіштің тұжырымды тексінен қоғамдық үлкен
өзгерістердің сарыны сезілмесе, ал баяндаудың өлшемді ырғағынан түріктерге
патшалық құрып отырған қағанның арғы ата-бабалары берген жаңа әлеуметтік
құрылысты мадақтайтын саяси декларацияның көтеріңкі сарыны айқын бой
көрсетіп тұрмаса, өткен оқиғалар туралы естелікті екі ғасыр бойы сақталған
дәстүрлі тарихи дегеннен гөрі эпикалық дәстүр деп атауға болар еді. Одан
әрі сол ырғақта екінші Түрік қағанатының құрылуына байланысты оқиғалар
баяндалып, Білге-қаған мен Күл-тегіннің ерлігі айтыладі[5].
І.2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған
мемлекеттердегі мәдениет.
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік,
монғол және ислам мәдениеті дәстүрлерінің өзара тығыз ықпалымен
сипатталады. Ол негізінен алғанда фольклор, ауызекі жеке поэзия, жазбаша
(қол-жазба-кітаби) әдебиет және музыкалық-поэтикалық өнер түрінде болып,
дамып отырған.
Фольклор. Ауызекі халықтық-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының
рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден келе жатқан және
тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен Түрік қағанаты дәуірінде
пайда болған көптеген фольклорлық сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының
өзінде-ақ одан әрі жетілдіріле берді. Халық арасында ертеден келе жатқан
мифтер мен ертегілер, аңыз-әңгімелер кеңтаралды, олардың бір бөлігі
жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал басқа бір бөлігі басқа жанрлардың
құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді Ертедегі туындылармен
қатар, сол кезде ұлан-байғақ Дешті Қыпшақ даласында болған оқиғалар туралы,
оларға белсене қатысып, жалпы алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда
Жошы ұрпақтары мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған
жеке адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды.
Ол кезеңдегі фольклордың ең ертедегі үлгілері ғарыштық, тотемдік,
этиологиялық және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі мифологиялық
сюжеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан пайда болғаны туралы,
Күннің, Айдың және басқа да аспан шырақтарының қайдан шыкқаны туралы
айтылатын. Мифтерде алғашқы адамдар мен жануарлардың жарық дүниеге қалай
келгені, таулардың, көлдердің, өзендердің және басқа да Жер объектілерінің
қалай пайда болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-құлқы
неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік тарихы да
баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік бабалармен
байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше бір танымдық-
ақпараттық міндет атқарды және дүниенің құрылысын, табиғат құбылыстарын,
адамның іс-әрекеттері мен хайуандардың қылықтарын аңғалдықпен, кейде теріс
түсіндірді. Сонымен бірге монотеистік ислам діні ықпалының артуына
байланысты ертедегі мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайында бұрынғы
нанымдар күпірлік деп жармаланып, куғынға салынды, соның салдарынан
көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге енгізіліп
үлгірмеді, Олар бұзылып, басқа жаналарға айнала бастады, бұл орайда өзінің
танымдық міндетін толық жоғалтқан жоқ. Бұл мифтер көркемдік міндеті басым
сындарлы жүйе құрған жоқ мұның өзі ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің
мифолоғиясына тән болатын.
Құл иеленушілік мемлекеттерде алғашқы қауымдық мифтер циклдерге
айналдырылып қана қоймай, сонымен бірге жаңа қоғамдық құрылысқа сәйкес
жаңадан жасалды. Жаңа мифологияландыру жүзеге асырылып, бұл орайда
циклдерге айналдырылған көне мифгер қайтадан ой елегінен еткізіліп, енді
жаңа мемлекеттік жағдайларға, қол ұптасып, орнықкан көп құдайға
бағынушылыққа бейімделді. Осының арқасында сындарлы, біртұтас мифология
жасалды, сол қезде ол танымдық қызметтен гөрі, көркемдік-идеологиялық
мазмұнда болып, феодалдық қоғам өмірінде көркемфольклор сияқты рөл атқарды
және бұрынғысы сияқты, таза қолданбалы немесе этиологаялық сипатта
болмады[6].
Фольклор жанрлардың арасында әдет-ғұрыптық өлеңдер, ертегілер батырлық
жырлар, мақалдар мен мәтелдер мейлінше кең қолданылатын еді. Олар
әлеуметтік-тұрмыстық қызмет атқарды. Әдет-ғұрып өлендері көбінесе кәделік-
қолданбалы сипатта болды және алуан түрлі отбасылық-тұрмыстық әдеп-
ғүрыптарға, салт-жоралар мен ойындарға, сондай-ақ күнтізбелік-еңбек
процестеріне қоса айтылатын еді. Той және жерлеу рәсімдері кезінде әдет-
ғұрып өлеңдеріне зор мән берілді, өйткені әрбір адамның тууы, үйленуі және
өлуі зор маңызды оқиға деп саналатын және оларда ерекше ресімдер жасалып,
ән айтылатын.
Әдет-ғұрып өлеңдерінен айырмашылығы ертегілер тәрбиелік, көңіл көтеру
мақсатында айтылды, сондықтан халық арасында ғажайып-батырлық және ғибратты
мазмұндағы ертегілер (Құламерген-Жоямерген, Жерден шыққан Желім батыр,
Желкілдек, Ер Төстік, Керқұла атты Кеңдебай, Хан Шентей, Еркем
Айдар, Аяз би және басқалар) кең таралды. Оларда неғұрлым ертедегі
қоғамдардың көптеген мифологиялық түсініктері мен діни нанымдары, сондай-ақ
біршама кейінгі дәуірлердің өмір шындығының элементтері көрініс тапты. Ең
көне ертегілерде әр түрлі құбыжықтарды қырып-жоюшы және жер бетін жын-
шайтандар мен басқа да зұлым күшттерден тазартушы Аңшы-мерген (батыр-аңшы)
туралы айтылады. Ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарау барысында ертегілер
түрі жағынан өзгеріп, түрлі дәуірлердің шындықтарын сіңіре берген. Хандық
мемлекет көрсетіліп, хандықтың ақылды да дана адамдары туралы, әділ
билеушілер мен уәзірлер туралы айталатыын ертегілер (Аяз би) соларға
жатады[7].
Халық арасында жалпы Шығыс ертегілері мен ғибратты-новелла сипаттағы
мысал ертегілері де едәуір кең таралды. Егер ғажайып-батырлық сюжеттер
негізінен ежелгі түрік сюжеттері болса, новеллалық және мысал ертегілердің
көпшілік бөлігі үнді-иран және араб сюжеті болатын (Панча-тантра,
Хитопадеша, Калила мен Димна, Тотынама, Мың бір түн және басқалар).
Бұл кезенде Алпамыс, Қобыланды, Сайын, Қозы Көрпеш туралы ертеден қеле
жатқан, кейбір дәрежеде бытыраңқы жырлар циклдерге біріктіріліп, көп
сюжетті іс-қимылдар мен кейіпкерлері бар эпикалық жырларға айналдырылды. VI-
VIII ғасырларда-ақ Алтайда пайда болған Алпамыстың бастапқы сюжеті ХІІІ
ғасырға қарай фольклорлық циклге біріктірілуден өтіп, мифологиялық эпостан
Алтайдағы Алып Манашта айтылатынындай, өзінің отбасының ар-намысын ғана
емес, қайта бүкіл қоңырат тайпасының ар-намысын қорғайтын батыр туралы
батырлық эпосқа айналды.
Қобыланды батыр туралы эпостың көне негіздері де VІІІ-ІХ ғасырларда,
оғыз-қыпшақ дәуірінде пайда болған, ал ХШ-ХІV ғасырларда бұрынғы сюжеті
тарихи циклге ұшырап, көптеген көріністермен толықтырылған, Алтын Ордаға
дейін оғыздар құрамына кірген қыпшақтар мен қияттардың қызылбастар мен
қалмақтарға қарсы бірлескен қимылдары эпикалық туындыға айналды.
Кеңейтіліп, жаңартылу барысында бұрынғы сюжетке Алтын Орда заманындағы
тарихи адамдар: Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ және басқа есімдер енді.
Ер Сайын эпосы да нақ осылайша қалыптасқан. Ертедегі сюжеті ХШ-ХІV
ғасырлардың эпикалық дәстүрі рухында қайта түледі, оған деректемелерде
кейде Батый делінетін Сайын енгізілді[8]. Алайда эпикалық Сайын тарихи
Сайыннан алыс жатыр, ал оның эпикалық өмірбаяны жартылай мифологиялық-аңыз
тұрғысында суреттелген. Ер Сайын эпосы мазмұнының дербес дамуына
қарамастан, Қобыланды батыр туралы эпостың бір бөлігі сияқты болып
көрінеді. Ғажайып болып туып, өскен Сайынды жорыққа Қобылаңды бастап
шығады, ол мұнда жасы үлкен және әйгілі батыр ретінде көрінеді. Шынына
келгенде, эпоста Сайынның қалмақтарға қарсы бір жорығы ғана суреттелген,
бұл жорықты да Қобыланды басқарады, ол содан соң, жауырынға қарап жорамал
жасағаннан кейін шайқасқа түсуден бас тартып, Сайынды соғыспауға
көндірмекші болады, бірақ ол мұны тыңдамайды. Сайын жалғыз соғысып, қаза
табады да, оның әйелі Айым бикеш өлі батырды тауып, оны кереметтің күшімен
тірілтіп алады.
XIV-ХV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлық эпос (Ер
Тарғын, Ер Едіге, Қарасай-Казы, Орақ-Мамай, Ер Көкше, Ер Қосай
және басқалар) ерекше етек алады, олар біздің заманымызға жекелеген жырлар
түрінде де, Қырымның қырық батыры деген эпикалық топтама түрінде де
жеткен. Бұл топтамада ерлік іздері көп мөлшерде қамтылған, оларда Алтын
Орданың нақғы қайраткерлері де, ойдан шығарылған кейіпкерлер де іс-әрекет
жасайды. Фольклорлық циклге түсірудің (сюжеттік, өмірбаяндық,
генеалогиялық, тарихи және географиялық жағынан) алуан түрлі болуының
арқасында топтама бірнеше ғасырдың оқиғаларын қамтитын және Алтын Орданың,
Ногай Ордасы мен Қазақ хандығының саяси өміріне белгілі бір түрде қатысқан
бірнеше билеуші-батырлардың істері туралы айтылатын ауызекі халық
эпопеясына айналған.
Эпопея Ноғайлының барлық батырларының эпикалық бабасы - Аңшыбай батыр
туралы баяндаудан басталады. Содан соң кезек-кезегімен оның ұрпақтары:
Парпария, Құпықия, Едіге, Нұрадын, Мұсахан, Орақ, Мамай, Карасай,
Қазытуралы жырланады. Әрине, эпикалық дәстүр тарихи оқиғаларды дәлме-дәл
көрсете де, нақты адамдардың нақты істерін дәлме-дәл суреттей де алмайды,
сондықтан эпопеяда тарихи фактілер мен қатысушы адамдардың нақты
өмірбаянынан едәуір көп ауытқушылық бар.
Қырымның қырық батыры эпопеясында оқиғалар мен тарихи адамдардың
орны ауыстырылған, жекелеген жағдайларда көркемдік-фольклорлық поэтика
басым, мұның өзі оған кейбір жағынан шарттылық түр береді. Ең алдымен
ноғайларға нақты ноғай батырлары ғана жатқызылмаған. Аңшыбайдан бастап,
Қобыланды батырмен аяқталатын батырлардың бәрі ноғайлар делінеді. Мұнда
Шота деген ұлымен бірге Нарық батыр, Ер Көкше мен оның ұлы Ер Қосай бар.
Жалпы алғанда Ноғайлы топтамасының уақыты эпикалық уақыт тәрізді, сондықтан
да көптеген оқиғалар мен батырлардың істері Ноғай Ордасы дәуіріне
көшірілген, ал батырлардың өздері қоңырат болса да, тама болса да ноғайлар
деп аталған.
Ноғайлы топтамасындағы өзекті туынды — Алтын Орданың атақты әмірі,
1396-1412 жылдарда іс жүзінде билеуші болған Едіге туралы эпос. Ол туралы
эпикалық аңыз Ноғай Ордасында оның тірі кезінде-ақ жайылған болуы ықтимал.
Бұған көп жағдайда оның жеке басының қасиеттері мен қолбасшы және билеуші
ретіндегі жоғары беделі себеп болған, өйткені ол белгілі бір уақыт бойы
Алтын Орданың саяси бірлігін қалпына келтіріп, елде тәртіп орната алған
еді, ал мұны Мамай да, Тоқтамыс та істей алмаған болатын. Халық түсінігінде
ол өз мемлекетінің тәуелсіздігі үшін күресуші және оны жаулап алушылардың
шапқыншылықтарынан қорғаушы ретінде көрінген еді. Едіге дәріптеле бастады,
ол жөнінде әр түрлі аңыз-әңгімелер фольклорландырылған эпикалық өмірбаяны
осылайша жасалған, ол бойынша Едіге Баба Түкті Шашты Әзіз әулиенің пері
қызымен қосылуынан кереметтің күшімен туады, ал перінің қызы су астында
өмір сүрген және күйеуі оның тыйым салған үш шартын бұзған кезде ғайып
болып, баласын елсіз жерге тастап кеткен, сондықтан әкесі ұлын Едіге деп
атаған. Кейіпкердің әдеттен тас жағдайларда тууы оның ерекше екенін және
оның ерекше мақсатқа арналғанын атап көрсететін сияқты.
Солай бола тұрса да, Едіге туралы эпостың Тоқтамыс пен Едіге
арасындағы күрестің негізгі кезеңдері: Едігенің Тоқтамыстан Темірге қашып
кетуі, оның Темірмен бірге Тоқтамысқа қарсы жорығы, Тоқтамыстың қаза табуы
мен оның балаларының кек алуы ерекше бір түрде бейнеленетінін атап өткен
жөн. Ал Тоқтамыс пен Едіге арасындағы жаулықтың мәні, олардың қаза табу
жағдайлары эпоста өздігінше, фольклорлық поэтика мен эстетика: жазықсыз
қудаланғандарды қорғау мен дәріптеу рухында баяндалған. Жырда бұл ханның
Едіге жөніндегі орынсыз, Едігені амалсыздан қашып кетуге әкеп соққан
күдікшілдігі түрінде көрінеді. Ал эпостың кейбір нұсқаларында Едіге орынсыз
бақытсыздыққа ұшыраған адам деп көрсетіледі, ол жастайынан жетім қалады;
балалық шағын жоқшылықта өткізіп, мал бағып жүреді. Мұның өзі фольклордың
заңдылығы - төмен адамның көтерілуі. Сонымен бірге болашақ батырдың
төменнен шыққан жағдайы оның халықпен жақындығын айқын анғартып, оның
халықтан шыққанын көрсетеді.
Әрине, мұндай эпикалық сюжеттер мен мінсіз бейнелердің пайда болуында
жыршы сарбаздардың өздері көзімен көрген немесе қатысқан оқиғалар туралы
алғаш жыр туғызушылардың рөлі зор. Жекелеген жырларды үлкен эпос етіп
циклдерге айналдыру және оларды кейіннен жыршы-сарбаздардың арасынан
бөлініп шығып, батырлық және романтикалық эпостардың көсіби орындаушысы
болған аңызшы-жыршылардың орындауы кезінде олардың есімдері ұмытылып
қалған.
Ауызша жеке поэзия. ХІІІ-ХV ғасырларда Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде
халық шығармашылығымен қатар, ауыз әдебиеті өмір сүріп, дами түсті, ол өте
ерекше түрде: суырып салма шығарма, ауызша орындау және ауыздан-ауызға
берілу түрінде көрініп, орнықты. Оған авторының болуы, мәтінінің біршама
тұрақтылығы, оның мазмұнының нақтылығы, арналған адамның болуы, сондай-ақ
оның стилінде жеке басталу мен тек өзінің ғана менін білдіруге
тырысушылық тән болған.
Бізге дейін жеткен авторы мәлім поэзияның ең ертедегі үлгісінің
мерзімі ХІІІ-ХV ғасырлар деп белгіленеді. Бұлар - деректемелерде Ұлы жыршы
деп аталатын Кетбұға (XIII ғ.) Қотан (XIV ғ.) ақындар мен Сыпыра жырау (ХІV-
ХV ғғ.) жырларының үзінділері. Олардың өмірбаяндары мен шығармашылықтары
туралы мәліметтер өте аз және мейлінше аңызға айналған. Мәтіндері мазмұны
мен жанры әр түрлі және сол дәуірде Алтын Орда қоғамының көркемдік
шығармашылығында ақындар мен жыраулар болғанын дәлелдейді.
Бұл шығарушылардың ең ежелгісі — отбасындағы өлеңші мен рудағы жыршы-
сарбаздардан отбасылық-тұрмыстық тақырыпта да, қоғамдық маңызы бар
тақырыпта да суырып салып айтатын жалпы жұрт таныған шеберлікке дейінгі
жолдан өткен ақындар. Олар ақын атағын бірнеше поэтикалық сөз жарыстарына —
айтыстарға қатысып, атақты ақындардың бірін жеңгеннен кейін ғана алған.
Сонымен бірге ақындар соғыс жорықтарына да, қоғамдық істерге де қатысып
отырған, сондай-ақ жол-жора мен дәстүрлердің білгірлері ретінде олардың
өздері де басшылық етіп, адам өмірінің кезеңдеріне байланысты әр түрлі жол-
жоралар жасаған, маңызды оқиғалар мен кезеңдер туралы, атақты адамдар және
т. б. туралы жырлар шығарған. Мұндай суырып салма жырлар арасында мақтаған
арнаулар да, әскери ұрандар да, жерлеу жоқтаулары да, жеке толғаулар мен
тағы басқалар да болған.
Осындай естіру жырының бірі — Шыңғысхан заманында өмір сүрген ақын
Кетбұганың жыры. Жыр мәтінінің үзінділерін XIII ғасырда араб тарихшысы Ибн
әл-Асир жазып алған[9]. Ол ұлы жыршы Кетбұға мен ұлы билеуші Шыңғыс-ханның
арасындағы поэтикалық сұхбат түрінде берілген. Әдет-ғұрыпқа сәйкес
болғанындай, Кетбұға Шыңғыс-ханға оның үлкен ұлы Жошының қаза тапқаны
туралы астарлап былайша хабарлайды:
Теңіз бастан былғанды,
Кім тұндырар, уа, ханым?!
Терек түіптен жығылды,
Кім тұрғызар, уа, ханым? !
Бұған Шыңғыс былай деп жауап қайтарады:
Теңіз бастан былғанса,
Тұндырар ұлым Жошы-дүр!
Терек түптен жығылса,
Тұрғызар ұлым Жошы-дүр!
Көзің жасын жүгіртер,
Көңілің тұлды болғай-ма?
Жырың көңіл өкіртер, Жошы өлді болғай-ма?
Сөйлемекке еркім жок,
Сен сөйледің, уа, ханым!
Өз жарлығың — өзіңе жауап,
Ой ойладың, уа, ханым!
Сөйтіп Шыңғыс-хан былай деп қорытады:
Құлын[ын] алған құландай,
Құлынымнан айырылдым!
Айырылысқан аққудай
Ер ұлымнан айырылдым.
Бұл жолдардан жоғары поэтикалылық шеберлік аңғарылады. Қайғылы оқиға
тура айтылмай, астарланып, айшықталып жеткізіледі. Қаза тапқан кейіпкер де
бейнелі түрде айтылып, терек, құлын, аққу деп аталады. Ал ұлынан
айырылған адамның жай-күйі тап басылып, психологиялық параллелизм,
мегафоралар, эпитеттер мен теңеулер көмегімен суреттеледі. Мұнда автордың
да, мезгілсіз қаза тапқан кейіпкердің де, ішін жалын жалаған әкенің де
көркемдік бейнелері бар. Мифтік психологизмнің элементтері де айқын
көрінеді. Осының бәрі келтірілген мәтінді жеке шығармашылық туындысы
ретінде сипаттайды.
Бір ғажабы, бұл жыр көп өзгермеген және неғұрлым толық түрде Жезқазған
облысы қазақтарының арасында қазіргі кезге дейін айтылып келеді, олар
өздерінің генеалогиясын нақ Кетбуғаға апарып тірейді және оны жоғарыда
айтылған жырдың авторы деп санайды[10]. Өзкезінде танымал болған би ретінде
Кетбұғаның есімін ХV-ХVІ ғасырларда өмір сүрген даңқты Доспамбет жырау да
атайды (Кетбұғадай билерден кеңес сұрар күн қайда?!).
Дешті Қыпшақтың әйгілі ақындарының бірі Қотан болған, генеалогиялық
аңыздарға сәйкес, ол арғын тайпасының негізін қалаушы болып табылады, ал
басқа бір деректемелер бойынша Қоттан (нұскалары: Кодан, Кодон, Котян) -
половец-қыпшақ хандарының бірі[11] (Айтқандайын, мадиярлардың Венгрияға
қоныс аударғанын басқарған мадияр жетекшілерінің бірі де Котян деп
аталған[12]). Қотанның аса көрнекті ақын болғаны жөнінде XIX ғасырда өмір
сүрген атақты ақын Жанақ былай дейді:
Ертеде Арғын ата болған зерек,
Өзгеден ол кісінің жөні белек.
Арғынның түп атасы — ақын Қотан,
Өлеңге бізден ұста болса керек.
Қотан шығармаларының бірнеше жолы сақталған, ол оның ұлы Ақжолдың
(Дайырқожаның нұскасы) қарақыпшақ Қобыланды батырдың қолынан қаза табуына
байланысты жоқтау өлеңінің мынадай үзіндісі болып табылады:
Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?
Сексен асып,
Таянғанда тоқсанға
Тұра алмастай
Үзілді ме жұлыным?
Адасқанын жолға салдық
Бұл Ноғайлы үлының!
Аққан бұлақ, жаққан шырақ,
Жалғыз күнде құрыдың!
Қарақыпшақ Қобыландыда
Нең бар еді, құлыным?![13]
Жырда әбден қартайған әкенің жай-күйі терең сезіммен берілген, ол ұлын
жоқтап, өзінің қайғысын төгеді, ұлын құлыным деп еркелетіп атайды және
өзінің бойын бірден жайлап алған касіретпен өкініш, өзін кінәлау мен
мүсіркеу жөніндегі әр түрлі сезімдерін білдіреді.
Ақжолдың (Дайырқожа да сол) Әбілкайыр хан кезінде атақты би болғаны,
барлық мәселелерді әділ шешкені үшін Ақжол атанғаны мәлім. Ол 1456 жылы
өлген. Егер оның әкесі Қотан сол кезде тоқсанға таянғанын ескерер болсақ,
Қотан ақын 1370 жылдарда туған деп жорамалдауга болады.
ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың аса әйгілі жыршыларының бірі
-Сыпыра жырау Сұрғантайұлы жырлап өткен. Халық аңыздарында Сыпыра жырау
өте ұзақ, әбден қартайғанша өмір сүрген деп айтылады. Оның тұсында Дешті
Қыпшақ даласында бірнеше хан билік құрған, соңдықтан ол далада 200 жыл
ішінде болған барлық оқиғаларды жақсы білген... Сол кездің өзінде-ақ әбіден
қартайған Тоқтамыстың ордаасында соның шақыруымен соңғы рет
жырлайды...10.
Ауыз әдебиетінің дөстүрі біздің заманымызға оның Алт ын Орданың қиын
кездерде өзінен ақыл сұраған сол кездегі билеушілеріне арналған бірнеше
толғау-монологтарында жеткізді. Бұл толғау-монологтарында ол билеушінің
өзіне, оның ата-бабалары мен төңірегіндегі ең жақындарына мінездеме беріп,
жағдайды бағалаған және болашақты болжап айтқан да, сонан соң ақыл берген.
Оның қиын жағдайларға ұшырап, Сыпыра жыраудан көмек сұраған хандармен
жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған толғау-монологтары
белгілі. Бұл толғау-монологтар Сыпыра жыраудың негізінен нақты жыршы және
бітістіруші болғанын дәлелдейді. Оның толғауының классикалық үлгісі Едіге
туралы эпоста айтылған Тоқтамыс ханға арналған арнау өлеңі болып табылады.
Онда Сыпыра жырау әуелі өзін таныстырады және өзінің Тоқтамыстың сегіз
атасын, соның ішінде Шыңғыс-ханды да көріп-білгенін айтады, олардың
әрқайсысына тиісінше анықтама береді. Сонан соң ол Едігенің Тоқтамыстан
қашып кетуі кездейсоқ еместігін, Едігенің Темірмен одақ жасап, қайта келіп
соғыс ашуы мүмкіндігін жыр етеді. Бұл орайда ол Тоқтамыстың күйзеліп біткен
ұлысының көрінісі мен оның тұтқынға түскен қыздары мен әйелдерінің тағдырын
көркем суреттейді. Бұған жол бермеу үшін Сыпыра жырау Тоқтамысқа Едігеге
елші жіберіп, онымен татуласуға, ал сонан соң оны алдап өлтіруге кеңес
береді.
Сыпыра жыраудың толғау-монологы тауып айтылған поэтикалық сипаттамалар
мен бейнелі сөздерге толы. Жырау Едіге жүріп өтуге тиісті жерлерді жарқын
суреттеп, қатысушы адамдар мен кейіпкерлерге бейнелі анықтамалар береді.
Тоқтамыстың алдында айтылған бұл толғау-монолог Сыпыра жырау өміріндегі ең
соңғысы болған және шамамен 1390 жылы айтылған. Егер сол кезде жырау аңызға
қарағанда 180 жаста болғанын ескерер болсақ, Сыпыра жырау шамамен 1210 жылы
туған деп санауға негіз бар. Бұл оның өзі айтқандай Шыңғыс-ханды шынында да
көріп-білген деген сөз.
XIV-ХV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың мәдени өмірінде халық арасында
және деректемелерде Асан Қайғы деген есіммен белгілі аса көрнекті жырау
Асан Сәбитұлы елеулі рөл атқарды. Ол шамамен 1370 жылдарда Еділ жағасында
туып, атақты құсбегінің отбасында өскен және сол кез үшін едәуір білім
алған. Білімі мен табиғи таланты оның қоғамда кеңінен мәлім болуына
көмектесті және оны сайып келгенде билеушілердің сарайына кіргізеді.
Деректемелерде айтылатынындай, Асан толысқан жасында-ақ Ұлық-Мұхаммед
ханның ең жақын және ықпалды ұлықтарының біріне айналып, ол құлатылып,
Ордадан қуылған кезде де одан байланысын үзбеген. Ұлық-Мұхаммед пен бірге
Асан бірсыпыра уақыт бойы Қазанда тұрып, оның кеңесшісі болған, сөйтіп
Қазанды билеген сүйеніші Ұлық-Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін Дешті
Қыпшаққа қайтып оралған. Дешті Қыпшаққа қайтып келгеннен кейін ол билеуші
Әбілқайыр мен оның қарсыластары Жәнібек пен Керей арасындағы саяси күрес
оқиғаларының қайнаған ортасына тап болып, соңғыларының жағына шықты және
Ордадан бөлініп, Қазақ мемлекетінің негізін салған бүлікшіл сұлтандарға
еріп, олармен өмірінің ақырына дейін бірге болды.
Асан Қайғының поэтикалық мұрасынан бізге дейін шың өмір туралы, халық
тағдыры туралы, қоғам және хан мен халық бұқарасының өзара қатынастары
туралы бірнеше толғау тебіреністері жеткен. Асанның Жәнібек ханға арнау
өлеңі кеңінен таралған, онда жырау қоғамдақ болмыс проблемаларын көтереді
және өзін халықтың мүдделері мен арман-тілектерін білдіруші ретінде
көрсетеді. Бұл толғауда сол кездегі ауыз әдебиетінде тұңғыш рет билеуші мен
оның саясатына оппозициялық ой айтылған. Асан Қайғы салған бұл негіз
кейіннен дәстүрге айналған, ХVІ-ХVІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясының
басты белгілерінің бірі болды. Асан Қайғы аталған толғауда Жәнібек пен
Керейдің Ноғай Ордасынан бөлініп кеткенін өзінің мақұлдамайтын көзқарасын
бүкпесіз білдіреді. Жырау қазақтар мен ноғайлардың берік одағын, туыс
тайпалардың бірлігі мен достық қатынастарының сақталуын жақтады. Асан
эпикалық Орманбет ханның дәстүрлерін сақтауды жан сала жақтады11, оның
билік құрған уақытын қазақ-ноғай бірлескен өмірінің алтын дәуірі деп
санады. Бұл Асанның өзі толғауында ұзаққа созылып, әбден титықтатқан
айырыла көшуді айыптай келіп, өздері көшіп барған жаңа жерді ежелгі туған
жерге қарама-қарсы қоюынан, Еділ мен Жайық жағаларында, Арал өңіріңде өткен
өмірді дәріптеуінен, туған жерді, көлдер мен өзеңдерді былай деп әсірелеп
бейнелеуінен көрініс тапқан:
...Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Ойшуытгай тоғай егіннің
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде де кеңес қылмадың12...
Асанның Жәнібекке оппозициялық көзқарасы ханның алысты көздемейтін
және ойланбай жасаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz