Қазақ халқының ортағсырлық мәдениеті

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Тақырып: Қазақ халқының ортағсырлық мәдениеті

Жоспар

Кіріспе.

І. Тарау. Орта ғасырлардағы рухани мәдениет.

І. 1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.

І. 2. Моңғол жаулап алуларынан кейінгі құрылған

мемлекеттердегі мәдениет.

ІІ. Тарау. Қазақ хандығы және Ресей отары болған

кезіндегі қазақ халқының рухани мәдениеті.

ІІ. 1. Қазақ хандығы тұсындағы рухани мәдениет.

ІІ. 2. Патшалық Ресей құрамындағы Қазақстандағы

рухани мәдениеттің даму деңгейі.

Қорытынды.

Кіріспе

Қазақ халқының рухани мәдениеті өте бай, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы құрған, ұрпақтан-ұрпаққа берілген мұра болып табылады. Тәуелсіздік алған тұста рухани мәдениетімізді шынайы түрде зерттеуге, оны бағалауға, осы құндылықтарды пайдалануға мүмкіндік туды. Қазақ халқы қалыптаспай жатып-ақ, сонау ата-бабаларымыз сақтар дәуірінен бізге рухани мәдениеттің құндылықтары жинақтала бастады.

Осы бітіру жұмыста мен қазақ халқының рухани мәдениетінің даму тарихын, әр кезеңдердегі ерекшеліктерін, құндылықтардың мәнін ашуға тырыстым. Қазақ халқының рухани мәдениті Орхон-Енисей жазбаларында, орта ғасырлық әдеби-тарихи шығармаларда, аңыз һикаяларда, фольклорлық туындыларда, қол жазба кітаби дүниелерінде, шешендік өнерде, музыкалық және халықтың драмалық шығармашылықта жинақталған.

Қазақ халқы көшпелі мемлекет болғандықтан рухани мәдениеттің оның өмірінде алатын орны ерекше болды. Рухани мәдениетіміз аса ұқыптылықпен ұрпақтан-ұрпаққа беріліп осы күндерге дейін жетті.

Тәуелсіз Қазақстан халықтары бай рухани мәдениетті пайдалана отырып, ХХІ ғасырға еңсесін тік көтеріп кіруде.

Рухани мәдениет Қазақ халқының қалыптасуымен қатар жүрді. Халықтың басына қиын қыстау уақыт туғанда рухани дүниенің байлығы, оның мүмкіндіктері қазақ халқын қиындықтардан аман сақтап қалды.

І. 1. Түркілер дәуіріндегі рухани мәдениет.

Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер -Суға (Йер-Суб) сыйыну болды. Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, олар «Көк тектестер және Көкте туғандар» деп аталды. «Көк өз билігінен (көк жүзінен) менің әкем Илтериш-қағанға және менің анам Илбілге-қатынға жөн сілтей отырып, оларды (халықтан) жоғары қойды, менің өзімді түрік халкының аты мен даңқы жойылып кетпеу үшін қаған етіп отырғызған (қағандарға) мемлекетті сыйлаушы Көк деп ойлау керек». Көктің еркімен «түріктер жеңіске жетіп немесе жеңіліске ұшырап отырды». Жүт жайлаған жылдары түрік халқын Көк пен Жер-Су сақтап қалған. Түрік хандары өздерінің жазбаларында Көкті өздерін әрқашанда желеп-жебеуге шақырады.

Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай - от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған. Ұмайға табыну Алтайдың кейбір түркі тілдес халықтарында XIX ғасырдың аяғына дейін сақталып калды. Сонымен бірге, Ұмай түріктер сыйынған күдіретті үш күштің бірі болған және оларға қашанда қамқоршы болып отырған. Мұны мәселен, Тоникөктің құрметіне орнатылған ескерткіштен көруге болады, онда түріктердің сәтті жорықтарының бірін сипаттағанда былай делінген: «Көк, Ұмай (құдай), қасиетті Жер-Су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!».

Ертедегі орта ғасырлардағы барлық түркі тілдес тайпалардың наным-сенімінде қасиетті тауларға (ыдұқ баш) табынушылыктың маңызды мәні болды, бұл сенім Оңтүстік Сібірде өткен ғасырдың өзінде сақталып келді. Ертедегі түріктер «қасиетті Отүкен қара күшін» (Хантай таулары) ерекше қастерлеген, олардың рухы қаған тегінің қамқоршысы деп есептелген. Онда «бабалардың үңгірі» болған, түрік аңыздары бойынша, осы үңгірде қасқырдан түріктердің бабалары туған. Түріктердің пікірінше, бүкіл төңірек рухтарға толы, оларға тасаттық беріп, рақымын алып отыру керек. Адамдар өлген соң жаны орналасатын жер асты патшалығын жер асты дүниесінің билеушісі Ерікліг басқарады1.

Осы сипатталған наным-сенімдер ежелгі түрік тайпаларына, оның ішінде оғыздарға, қарлұктарға, кимектерге, кыпшақтарға ортақ болған. Бұған, атап айтқанда, орта ғасырлардағы араб және парсы шығармаларында кездесетін түріктердің наным-сенімдерін сипаттайтын қысқа және үздік-создық сипаттамалар айқын дәлел бола алады. Араб географы әл-Макдиси (X ғ. ) Орта Азиядағы түріктердің діні туралы былай деп жазады: «Түріктер бір тәнірі, яғни «тәңір - біреу» дейді. Олардың кейбіреулері тәңір дегеніміз зенгір көктің атауы деп пайымдаса, енді біреулері тәңір деген көктің нақ өзі дейді»2.

Ертедегі түріктер арасында әр түрлі діндер таралған, олардың ішінде ең әйгілілері - отқа табыну, жануарларға табыну, өсімдіктерге табыну. Византия тарихшысы Менандр түрік қағаны Дизабулға елші Земархтың келуін сипаттай келіп, былай деп жазады: «Түріктердің осы тайпасының ішінен кесел біткенді аластай аламыз деп өзіне-өзі сенетін біраз адам Земархқа келді де, римдіктердің өздерімен бірге ала келген заттарын бір жерге үйді, одан соң ливан ағаштарының бұтақтарын лаулатып жағып, скиф тілінде әлде бір тағылық сөздер айтып сыбырлап, дабылдарын ұрғылап, үйіліп жатқан заттарға кайта-кайта төнді. Шытырлап жанып жатқан бір бұтақты ортаға әкеліп, құтырына айғайлап, кәрін төгіп, ойнақтаған жын-шайтанды құғандай болды. Жұрт бұл адамдарға жын-шайтанды аластап, бізді кесел-пәледен құтқарады деп сенеді; өздерінше барлық кеселді аластадық деп сенген олар Земархтың өзін осы оттан өткізіп, өзімізден де пәле-жаланы аластадық деп сенгендей болды».

Алдыңғы орта ғасырларда будда дінінің негізгі миссионерлері рөлін соғдылар алды. «Бодисатва» деген сөз парсы, ұйғыр, қытай тілдеріне соғди тілінен енген. Шығыс Түркістандағы буддалық түрік текстерінің терминдеріне жасалған талдау олардың соғдылар арқылы келгенін дәлелдейді.

Бұдан бұрын атап өтілгеніндей, VI ғасырдан бастап түріктер будда дінінің күшті ықпалына ұшырады. Сюань-Цзян батыс түрік қағанының будда дініне ізгі көзқараста болғаның жазады. Зерттеушілердің пікірінше, VII ғасырдың бірінші жартысында батыс түріктердің кейбір билеушілері будда дініне көшеді немесе будда дініне қамқоршылық етеді. Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда будда діні едәуір кең таралды. Мұны бірінші кезекте будда ғибадатханаларының, монастырьларының табылуы дәлелдейді. Кездейсоқ табылған заттар ішінде үнді бұйымдары: буддалар мен будда дініне тән алтын жалатылып, асыл тастармен ою-өрнек салынған қола және күміс мүсіншелері ұшырасады.

Орта ғасырлардан белгілі қала Испиджабтың - Сайрамның қирағаң жүртына жақын жерден табылған жерасты монастыры археологтардың жақында ашқан жаңалықтарының қатарына жатады.

Үңгірдегі монастырь кешендерінің ертедегі үлгілерін Үндістаннан іздестіру керек, онда үңгірдегі сәулет өнерінің дәстүрлері Маурья кезеңінде, Магадхада және соған жақын жерде (қазіргі Бихарда) дамыған. Батыу Үндістанның ертедегі үңгір ғимараттары монастырьлар болған. Әрбір монастырь бір немесе бірнеше чатьядан - мінәжат орындарынан және бірнеше вихара - монахтар тұруға арналған жайлардан тұрған3. Испиджабқа жақын жерден ашылған жайлардың вихаралар болуы мүмкін. Будда дінімен қатар Жібек жолымен батыстан Шығысқа жылжи отырып, христиан діні де таралған. V ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Рим империясында әулие Несторийдің жолын қуушылардың «күпірлік» сектасы пайда болды. Несторий Мария анадан құдай емес, адам туған, Христос «құдайлар мекенінен келуші», қасиетті рухты таратушы ғана болған деп үйретті. Несторийдің пікірінше, Мария ананы құдайдың анасы демей, қайта Христ анасы деп атау керек, «Мария құдайды емес, қайта адамды - Христты туған». Нақ осы жаңалық бұқара арасында абыржушылық туғызды. Бұл 325 жылы Нике соборында қабылданған наным нышанына қайшы келетін еді, ал ол бойынша Христос ажырағысыз болып қосылған ипостасьтардың - адам мен құдай ипостасьтарының иесі деп саналды, сондықтан ортодоксалдық шіркеу оның құдай-әкемен бір екенін теріске шығаруды асқан зор күпірлік деп есептеді.

Несторийдің ілімі 431 жылы Эфес соборында айыпталып, несториандар аяусыз қудалана бастады. Қуғындаулар нәтижесінде олар Шығысқа қашуға мәжбүр болды. Азияның алыстағы аймактарынын несториандармен байланысты болғаны қайрам калдырады. Олардың колониялары мен сауда факториялары Жерорта теңізінің жағалауынан «Аспан империясына» дейін созылып жатты. Таулар мен ойпаттар арқылы өткен бұл жол бойындағы алқаптардан христиан мәдениетінің ескерткіштері табылды. Метрополияда да, отарларда да соғдыларға христиан дінінің таралуы соғдылардың сирия жазуымен танысуына жеткізді. Сирия жазуы христиан-соғдылардан ертедегі түріктерге жетті; бұл жазуды ұйғырлар қабылдады: « . . . сириялықтар дүниежүзілік ғылым мен мәдениетке зор үлес қосты. Олар Шығысты дүниежүзілік мәдениет дамуының көне замандағы жетістіктерден бастау алған сарынына қосты»

VII-VIII ғасырларда несториандық ілім Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында кең таралды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болды Патриарх Тимофей кезінде (780-819), сірә, қарлұқ жабғуы болар, түрік патшасы христиан дінін қабылдаған. ІХ-Х ғасырлар шебінде ерекше қарлұқ метрополиясы құрылды, Тараз бен Миркиде христиан шіркеулері жұмыс істеді. Жетісу және Оңтүстік Қазақстан қалаларынан табылған несториандықпен байланысты олжалар жазбаша деректемелердің мәліметтерін айқын дәлелдейді. Бұл - Акбешім қаласының жұртынан табылған христиан шіркеуінің қалдықтары.

Жібек жолының бойымен келесі бір дін - манихей діні таралған. Ол ІІІ ғасырда Иранда пайда болып, тез арада Италиядан Қытайға дейін көп мөлшерде адептілер тапты. Ол жалпы алғанда зороастрашылдық пен христиан дінінің қосындысы болатын. Христиан дінінем манихет діні - мессианшылдықты, ал зороастрадан ізгілік пен зұлымдықтың, жарық пен қараңғылықтың күресі идеясын алған.

Манихей дінінің Жетісу мен Қдзақстанның оңтүстігінде, бірінші кезекте, отырықшы тұрғындар арасында өз жақтаушылары болды. Тұрфан алқабынан табылған манихейлік «Екі негіздің қасиетті кітабы» деген шығарманың ертедегі ұйғырша қолжазбасында бұл кітап «он оқ елінде (нанымды) ояту үшін) «Арғу, Талас (Алтын Арғу -Талас-улуше, Талас-улуше) » қасында жазылды делінген. Бұл арада белгілі Тараз қаласы айтылып отыр. Жетісудың тағы бірқатар қалаларында - Баласағунда, Жікіл-Балықта манихей мекендері болғаны мәлім. Сірә, Таразды қазған қезде табылған, манихейлік астралдық құдайлар нышаны болып саналатын айы бар, әйел бейнеленген қола медальонды манихейлік жәдігерлер қатарына жатқызған жөн.

Қазақстанның ортағасырлық қалаларының тұрғындары арасында тағы бір дүние жүзілік дін - зороастра дінінің өкілдері болған, ол дін б, з. б. VII-IV ғасырларда ежелгі Иран аумағында қалыптасты. Оның ғұрыптық практикасына. Ғаламның төрт элементін - суды, отты, жерді, ауаны кұрметтеу тән. Зороастра ескерткіштерің Орта Азиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан аңғаруға болады. Бұлар - мұнара сияқты құрылыстардың қалдықтары, оларды от жағатын мұнаралармен байланыстыру қажет. Олар Костөбе және Қызылөзен қалалары орнының топографиясында сақталған. Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зороастра дінінің канондық түрінен айырмашылығы бар ерекше нұсқасы таралған. Ол жергілікті табынушылық діндермен, атаң айтқанда, отқа, текке, бабаларға, жануарларға - қойға, жылқыға түйеге табынумен тығыз араласып кеткен

Б. з. б. ІІ-І мыңжылдықта Сібір мен Орталық Азиядағы «алтай» тайпаларының арасында ертеректегі түрік-монғол және тунгус- маньчжур тіл қауымдастығы біртіндеп қалыптаса берді. Б. з. б. I мыңжылдықтың орта шенінде алғашқы топ ішінде ертедегі түрік және монғол тілдері қалыптаса бастады, бұл орайда ертедегі монғол тілдерінде сөйлейтін тайпалар Солтүстік Маньчжурия мен Солтүстік-Шығыс Монғолияда топтасты, ал ертедегі түрік тілінде сөйлейтін тайпалар негізінен алғанда Орталық және Ішкі Монғолияда, Байкалдан Ордосқа дейін қоныстанды. Тілдің саралану үрдісі тым күрделі болды және түрлі аймақтарда түрліше өтті; көптеген жерлерде ертедегі түрік және монғол тайпалары аралас тұрып жатты; б. з. б. II ғасырдың бас кезіне дейін юэчжилер (сірә, иран тілдес болар) басым болған Батыс және Орталық Монғолияда ертедегі түрік тайпалары олармен тікелей көрші болды.

Орта және Орталық Азияның ғұндардың (хунну) тайпалық одағы құрған Ғұн «империясы» пайда болғанға дейінгі этнолингвистикалық жағдайының ең жалпылама белгілері осындай еді. Ғұн конфедерациясының ішінде, сірә, ежелгі түрік тілдерінде сөйлеген тайпалар басым болды.

Алайда, Қазақстанның онтүстігі мен Жетісудың далалық өңіріндегі тілдік жағдай VI ғасырдың орта шенінде едәуір өзгере бастайды, ол кезде, Түрік қағанаты құрылғаннан кейін, ертедегі түрік тайпаларыныц жаппай қоныстануы басталған болатын. VI-VIII ғасырларда Қазақстан мен көршілес аумақтарда ертедегі түріктердің бірнеше тілдік топтары: бұлғар-хазар, батыс түрік (оғыз), қарлұқ қалыптасады. Әрине, аталған этникалық топтардың бәрі оларға кірген тайпалар құрамының үнемі өзгеріп отыруы, сондай-ақ мейлінше әр түрлі тайпалық диалектілердің үнемі араласып, өзара ықпал етуі салдарынан ол топтардың айқындаушы тілдік белгілері бойынша тым араласып жатты. Мәселен, батыс түрік және қарлұқ тайпалары арасында «ж» диалектісінде сөйлеген тайпалар болған.

VІІІ-Х ғасырларда, алғашында Ертіс өңірінде көне түрік тілдес көлемді топ - кимек-қыпшақтобы қалыптасады.

Түрік тобының тілдерімен қатар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда отырықшы-егіншілік және қала мәдениеті өңірінде иран (көбінесе соғды) тілдік тобы одан әрі сақталып қалды. Нақ сол ортада семит тілдерінің бірі - сирия тілінде сөйлеген өте шағын халық топтары болған. Кейініректе мұнда басқа бір семит тілі - Орта Азияны жаулап алушы арабтардың тілі енді, бірақ ол мұнда X ғасырда кейбір түрік тайпалары ислам дінін қабылдап, Қарахандар мемлекеті пайда болғаннан кейін діни және заң саласында тым шектеулі түрде ғана қолданылды. Біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың аяғына қарай Солтүстік Қазақстанда түрік тілдерінің уғор тілдерін біртіндеп ығыстырып шығару үрдісі аяқталды.

Сонымен, біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысын Алтайдың батысынан Еділ бойына дейінгі далалар, соның ішінде VІІІ-Х ғасырларда оғыздар мемлекеті құрылған Каспий-Арал өңірі аймағы, сондай-ақ Жетісудың түргеш-қарлұқ (батыс түрік) халқының түріктену кезеңі деп қарастыруға болады. 4

Орта Азия мен Қазақстан аумағында тұрған халықтар ертедегі дәуірдің өзінде-ақ (б. з. б. I мыңжылдықтың ортасы - біздің заманымыздағы I мыңжылдықтың ортасы) жазу мәдениетін меңгерген және шаруашылық, діни және әкімшілік-саяси практика үшін жазудың әр түрлі бірнеше жүйесін пайдаланған. Өкінішке қарай, осы аумақтан табылған ежелгі жазба ескерткіштері әзірше біршама аз.

Алматы маңындағы сақ обасын қазған кезде табылған күміс тостағандағы Есік жазбасы Қазақстандағы ежелгі олжа деуге болады. Алайда, ол әлі күнге дейін оқылған жоқ және оның тілін анықтау да даулы.

VІ-VІІ ғасырларда Түрік қағанатының құрамына кірген Орталық және Орта Азия мен Қазақстанның түркі тілдес тайпалары, сондай-ақ Төменгі Еділ бойының, Дон бойы мен Солтүстік Кавказдың Хазар мемлекетін құрған батыс түрік тайпалары сол кезде-ақ өз жазуын пайдаланған. Сірә, жазудың қажеттігі әкімшілік және дипломатиялық практика қажеттерінен, мемлекеттік құжаттар мен мемлекеттік дәстүрді тіркеу қажеттерінен туған болса керек; діни себептердің де белгілі бір рөл атқаруы мүмкін.

Деректемелерде түріктер «қажетті адамдардың, жылқының, алым-салық пен малдың санын» есептеген кезде кертіп (белгі?) жасаған ағаш тақтайшалар жайында хабарлар бар. Сонымен бірге түрік елшілеріне грамоталар берілетін болған. Мәселен, 568 жылы Константинопольге, Юстиннің сарайына барған түрік елшісі соғдылық Маниах қағаннан, византия тарихшысы Менандрдың айтуынша, «скиф жазуымен» жазылған хатын алып келген.

Түрік қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде, кеш дегенде VII ғасырдың бірінші жартысында, ертедегі түрік таңбаларына (рулық нышандарына) ұқсас бірнеше белгілермен толықтырылған соғды жазуы негізінде түріктердің арасында жаңа жазу пайда болды. Ол жазған кезде бір-бірімен қосылмайтын геометриялық пішіндегі 38 таңбадан тұрған және соғды әріптерінен ерекшелігі - ағашқы немесе тасқа жазуға жақсы бейімделген еді.

Ертедегі түрік жазуын тұңғыш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарында I Петрде қызмет атқарған неміс ғалымы Д. Мессершмидт пен оған еріп жүрген шведтің тұтқын офицері И. Страленберг Енисей аңғарында ашты. Олар Скандинавияның руналық жазуымен ұқсастығына қарап оны «руналық», жазу деп атады. Атау онша дәл болмағанымен, қолайлы болып шықты және ғылымда осы атау орнығып қалды. 1889 жылы Н. М. Ядринцев Солтүстік Монғолияда, Орхон өзенінің анғарынан руна жазулары бар орасан зор құлыптастарды тапты. Табылған тексті оқудың бірінші болып кілтін тапқан дат ғалымы В. Томсен және жазбаларды алғаш рет оқыған орыс түркологы В. В. Радлов болды. Негізгі ескерткіштердің табылған жері бойынша жазу «орхон-енисей» жазуы деп атала бастады, ал басқа белгілері (тілі және жазылу сипаты) бойынша ол ертедегі түріктердің руналық жазуы деп аталып келеді.

Руналық жазулардың барлық табылған ескерткіштері ішінде Солтүстік Монғолияның негізінен алғанда Орхон, Тола және Селенга өзендерінің аңғарларында шоғырланған ескерткіштері ең ірілері болып отыр. Олардың бәрі екінші Түрік қағанаты (689-744 жж. ) және Монғолиядағы Үйғыр қаған-аты (745-840 жж. ) дәуірінде орнатылған. Ең әйгілілері - Білге-қаған мен оның інісі, қолбасшы Күлтегіннің қүрметіне 732-735 жылдары тұрғызылған ескерткіштер және екінші Түрік қағанатының алғашқы қағандарының кеңесшісі Тоникөктін (716 жыл) құрметіне Тоникөктің тірі кезінде-ақ орнатылған ескерткіш.

Орта Азия мен Қазақстан аумағында руналық ескерткіштердің екі тобын - ферғаналық тобы мен жетісулық тобын бөліп қараған жөн. Бұларға үлкен-үлкен қой тастардағы, қабір басына қойылған тастардағы тоғыз жазу және Талас өзенінің аңғарындағы Терексай қойнауындағы жартас бетіндегі жазулар, Жамбыл қаласының маңынан табылған керамикадағы жазулар, теңгелер мен тұрмыстық бұйымдардағы ұсақ жазулар мен жекелеген белгілер, ағаш таяқшадағы жазу (Талас өзені бойынан кен қазу жұмыстарында кездейсоқ табылған), сондай-ақ Шығыс Қазақстаннан табылған екі қола айнадағы руналық жазулар, Талғар қала жұртынан табылған қыш ұршық бастағы ұсақ жазулар жатады.

Бұл ескерткіштердің бәрі Батыс түрік кағанаты мен Қарлұқ мемлекетінде (VII-IX ғғ. ) жасалған; қола айналардағы жазулар кимектерге тән. Ағаш таяқшадағы жазудың біршама жұмбақ сыры бар. Ондағы жазу түрі орхон-енисей жазуынан өзгеше, бірақ ол ертедегі Хазар мемлекетінің аумағында - Еділ, Дон бойында және Солтүстік Кавказда қазба жұмыстары кезінде табылған алтын ыдыстардағы «печенег жазуы» деп аталатын жазуларға (Надь-Сент-Миклош жазулары) ұқсас. Руна жазуының батыстық бұл нұсқасы, барлық әрекеттерге қарамастан, азды-көпті ірі текстердің жоқтығынан әлі күнге дейін ажыратылмай келеді. Мүмкін, Таластан табылған таяқша хазарлар мен Батыс түрік қағанаты арасындағы ертедегі байланыстарды меңзейтін болар.

Ертедегі түріктердің руна жазуы XI-XII ғасырлардан кейін қолданудан шығып қалған. Орталық және Орта Азияда оны әуелі ұйғыр курсиві, содан соң ислам дінін қабылдаған түрік тайпаларының арасына тараған араб жазуы ығыстырып шығарды.

Түріктердің руналық жазуымен қатар Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда соғды тілі таралды. Ол соғды және түрік тұрғындары арасында халықаралық қарым-қатынас тілі ретінде де пайдаланылған. Сирия және ұйғыр жазулары қолданылды. Әрине, жазуды ең алдымен қоғамның білімді өкілдері мен дінбасылар пайдаланған, алайда керамикадағы, айналардағы жазулардың көп табылуы халықтың қалың топтары арасында да сауаттылық таралғанын дәлелдейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.