Шардара ауданының туристік әлеуетін анықтау және туризмнің жағдайы мен даму мүмкіншіліктерін талдау
КІРІСПЕ
1 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Ауданның табиғи.географиялық ерекшеліктері
1.2 Туризм дамуының тарихи алғышарттары
1.3 Ауданның әлеуметтік.экономикалық дамуы
2 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИСТІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
2.1 Туризм дамуының қазіргі жағдайы
2.2 Тарихи.мәдени нысандары
2.3 Әлеуметтік.экономикалық нысандары
2.4 Шардара су қоймасында туризмді дамыту
3 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1 Шардара ауданында туризмді дамуының негізгі мәселелері
3.2 Туризмді дамыту жолдары
3.3 Шардара ауданы бойынша туристік маршрутты құрастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Ауданның табиғи.географиялық ерекшеліктері
1.2 Туризм дамуының тарихи алғышарттары
1.3 Ауданның әлеуметтік.экономикалық дамуы
2 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИСТІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ
2.1 Туризм дамуының қазіргі жағдайы
2.2 Тарихи.мәдени нысандары
2.3 Әлеуметтік.экономикалық нысандары
2.4 Шардара су қоймасында туризмді дамыту
3 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1 Шардара ауданында туризмді дамуының негізгі мәселелері
3.2 Туризмді дамыту жолдары
3.3 Шардара ауданы бойынша туристік маршрутты құрастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазіргі таңда Қазақстан маңызды табиғи әлеуеті және әлеуметтік – экономикалық мүмкіншіліктері бар дамып жатқан жаңа туристік бағыт болып табылады. Қазақстанды әлемдік туристік нарыққа өткізудің басты талабы – ішкі нарыққа ұсынуға болатын тартымды туристік өнімді қалыптастыру. Аймақтық туристік саясаттың даму мәселесі Қазақстанның көптеген облыстары үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанда туризмді дамытудың негізгі алғышарттарының бірі – алдымен ішкі туризмді дамыту. Осыған орай, еліміздің туризмді ұйымдастыруға болатын аймақтарын анықтап, оларды дамыту, әрі зерттеу қажет екендігі айқын. Алайда, еліміздің көптеген жерлері назар аударылмай қалады, сондықтан диплом жұмысымның негізі болып отырған Шардара ауданының туристік мүмкіншілігін анықтап, зерттеу жүргізу мәселесі бүгінгі күні өте өзекті мәселе болып отыр.
Осы өлкенің табиғи-туристік мүмкіншіліктерін бағалай отырып аймақты үлкен демалыс орнына айналдыру. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды.
Қазақстан Республикасының өкіметінің қабылдаған республика туризмнің даму концепция мен бағдарламасы жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың зерттеу нысаны –Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданының туристік орындары .
Жұмыстың мақсаты – Шардара ауданының туристік әлеуетін анықтау және туризмнің жағдайы мен даму мүмкіншіліктерін талдау.
Жұмыстың міндетері:
-Шардара ауданының туризм дамуының алғышарттарын сипаттау;
-Шардара ауданының туризм шаруашылығының жағдайын анықтау;
-Шардара ауданының туризм дамуы болашағы мен мәселелерін талдау;
Зерттеу барысында келесі мәселелер қарастырылды:
-туристік объект ретінде Шардара ауданының туризм дамуының алғышарттары көрсетілген. Оның ішінде, табиғи, тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттары берілген.
-ауданның туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Негізгі туристік нысандарына сипаттама жасалынған.
-туристер потенциалы, туристік саладағы жағажай бағытының маңыздылығы, даму мәселелері, ішкі туризмінің көрсеткіштері анықталған. Жұмыстың соңында қорытынды және әдебиеттер тізімі келтірілген.
Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде бүгінгі таңға дейін туризм саласындағы зеттеулер мен аудандық, облыстық туризм басқармасының еңбектері жатады.
Зерттеу жұмысының барысында келесі әдістер пайдаланды: тарихи, салыстырмалы, сипаттау, статистикалық және картографиялық.
Қазақстанда туризмді дамытудың негізгі алғышарттарының бірі – алдымен ішкі туризмді дамыту. Осыған орай, еліміздің туризмді ұйымдастыруға болатын аймақтарын анықтап, оларды дамыту, әрі зерттеу қажет екендігі айқын. Алайда, еліміздің көптеген жерлері назар аударылмай қалады, сондықтан диплом жұмысымның негізі болып отырған Шардара ауданының туристік мүмкіншілігін анықтап, зерттеу жүргізу мәселесі бүгінгі күні өте өзекті мәселе болып отыр.
Осы өлкенің табиғи-туристік мүмкіншіліктерін бағалай отырып аймақты үлкен демалыс орнына айналдыру. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды.
Қазақстан Республикасының өкіметінің қабылдаған республика туризмнің даму концепция мен бағдарламасы жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың зерттеу нысаны –Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданының туристік орындары .
Жұмыстың мақсаты – Шардара ауданының туристік әлеуетін анықтау және туризмнің жағдайы мен даму мүмкіншіліктерін талдау.
Жұмыстың міндетері:
-Шардара ауданының туризм дамуының алғышарттарын сипаттау;
-Шардара ауданының туризм шаруашылығының жағдайын анықтау;
-Шардара ауданының туризм дамуы болашағы мен мәселелерін талдау;
Зерттеу барысында келесі мәселелер қарастырылды:
-туристік объект ретінде Шардара ауданының туризм дамуының алғышарттары көрсетілген. Оның ішінде, табиғи, тарихи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттары берілген.
-ауданның туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Негізгі туристік нысандарына сипаттама жасалынған.
-туристер потенциалы, туристік саладағы жағажай бағытының маңыздылығы, даму мәселелері, ішкі туризмінің көрсеткіштері анықталған. Жұмыстың соңында қорытынды және әдебиеттер тізімі келтірілген.
Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде бүгінгі таңға дейін туризм саласындағы зеттеулер мен аудандық, облыстық туризм басқармасының еңбектері жатады.
Зерттеу жұмысының барысында келесі әдістер пайдаланды: тарихи, салыстырмалы, сипаттау, статистикалық және картографиялық.
1 Бейсенова А.С Физико- географическое исследования Казахстана. Алма-Ата: Казахстан, 1982. – 256 с.
2 Әбдірахманов Ә. Т. Қазақстанның жер-су аттары.– Алматы. 1959-236 б.
3 Абдуллин А.А Геология Казахстана. Наука Казахской ССР, Алма- Ата, 1981. - 278 с.
4 Геология СССР. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга 2. – М.: Недра, 1982. – 450 с.
5 Абдуллин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. - Алма- Ата: Ғылым, 1994. - 276 с.
6 Қазақ Совет энциклопедиясы, 12 том. - Алматы, 1984. 564 б.
7 Биғалиев А, Жамалбеков Е, Білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. – Алматы: Санат, 1995. – 385 б.
8 Вавилова С.И (Под общ. ред., С.И Вавилова) Казахстан. Общая физико- географическая характиристика. –М.: Академия Наук, 1950. – 426 с.
9 Қалиев Б. Өсімдік атаулары орысша- қазақша сөздік. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 358 б.
10 Бабаев А. А., Гаривани Г. М. Сравнительный анализ опустынивания в Туркменистане, Иране и Афганистане // Проблемы освоения пустынь. 1997. №6. С.3-14.
11Бабаев А. Г. Опустынивание можно предупредить и остановить // Проблемы освоения пустынь, 1991, №1, С.3-8.
12 Қызылқұм метеостанциясының мәліметтері. – Алматы, 2011. - 25 б.
13Бекенов А. Қазақстан сүтқоректілері. – Алматы: Ғылым, 1995. – 210 б.
14 Состояние водных ресурсов Южно-Казахстанской области. Ш. Сейтжанова. // Аль- Пари, 2001. №3. – 20 с.
15 Төребеков Қ. Шежірелі Шардара. – Алматы: Қайна, 1999. – 320 б.
16 Семенова М.И Природа и хозяйство Южно-Казахстанской области. - Алма-Ата: Наука, 1969. – 450 с.
17 Гомолицкий П.А. Некоторые археологические наблюдения на левом берегу р.Сыр–Дарьи в Южном Казахстане // Труды Ташкентского государственного университета. Выпуск 172. Ташкент, 1960. – С. 203
18 Максимова А.Г., Мерщиев М.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары. – Алма-Ата, 1968. – 261 с.
19 Буряков Ю.Ф., Ростовцев О.М. Работы в Ташкентской области // Археологическая открытия 1971 года. – М. 1972. – С. 523-524.
20 Ортағасырлық Үтіртөбе қаласы / Ғылыми–зерттеу жобаның 2009 жылғы (аралық) есебі. – Жетісай - Алматы, 2009. – 37 б.
21 Голодная степь. Первостроители / Южный Казахстан, 1990. 5- октябрь. – 16с.
22 Мерщиев М.С. Раскопки цитадели Актобе–1 // Вестник АН КазССР. 1964. – №12(237). – С. 74-77.
23 Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алматы, 1976
24 Шардараның әлеуеті жоғары // Түркістан 2006. – 12 б.
25 Шаруасы оңға басқан Шардара / Оңтүстік Қазақстан, 2006. - 12б.
26 Мұқанов Ж.О. Шағалалы шардара.– Алматы, 2009. – 520 б.
27 Жер жағдайы. Ж. Отарбаев / Өскен өңір, 2002. 1- ші қаңтар. – 9 б.
28 Ахметов Ә.Т. Шежірелі Шардара. Алматы: Қайнар, 1993.– 320 б.
29 Шардара аудандық дене шынықтыру және спорт туризм бөлімінің есебі
30 Оңтүстік Қазақстан облысындағы көлік, байланыс және туризм қызметі 2006-2010. Статистикалық жинақ. – Шымкент, 2011. – 37 б.
31 Оңтүстік Қазақстан облысындағы көлік, байланыс және туризм қызметі 2006-2010. – Шымкент, 2011. – 37 б.
32 Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы № 1241 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы/Егемен Қазақстан, 2010.- 12б.
33 Сырдария археологиялық экспедициясының 2004 жылғы Мақтарал ауданындағы Үтіртөбе қаласында жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есебі. – Жетісай, 2005 (Сырдария университетінің архиві). – 16 б.
34 Тұран археологиялық экспедициясының 2010 жылы ортағасырлық Үтіртөбе қаласы мен Хантағы төрткүлінде жүргізген зерттеулері / Ғылыми – зертеу жұмысының 2010 жылғы (аралық) есебі. – Алматы, 2010. – 42 б.
35 Сырдария бойы: кешегі қалың қамыс, ну тоғай қайда. Р. Шырақбаев. / Ауыл, 2002. №3 23- наурыз. – 11 б.
36 Географический Атлас. 4-ое издание. Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР. - М., 1981. – 202 с.
37 Шардара ауданының сайты. www.chardara.kz/ihtour43/23р
38 Оңтүстік Қазақстан облысы, Шардара аудандық дене шынықтыру және спорт бөлімінің құжаттық базасы
39 Шардара ауданында туризмді дамытудың 2008 – 2010 жылдарға арналған бағдарламасының іс-шаралар жоспары. – Шымкент, 2008. – 12б.
40 Шардара аудандық дене шынықтыру және спорт туризм бөлімінің 2011-2015 ж.ж.стратегиялық жоспары
2 Әбдірахманов Ә. Т. Қазақстанның жер-су аттары.– Алматы. 1959-236 б.
3 Абдуллин А.А Геология Казахстана. Наука Казахской ССР, Алма- Ата, 1981. - 278 с.
4 Геология СССР. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга 2. – М.: Недра, 1982. – 450 с.
5 Абдуллин А.А. Геология и минеральные ресурсы Казахстана. - Алма- Ата: Ғылым, 1994. - 276 с.
6 Қазақ Совет энциклопедиясы, 12 том. - Алматы, 1984. 564 б.
7 Биғалиев А, Жамалбеков Е, Білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. – Алматы: Санат, 1995. – 385 б.
8 Вавилова С.И (Под общ. ред., С.И Вавилова) Казахстан. Общая физико- географическая характиристика. –М.: Академия Наук, 1950. – 426 с.
9 Қалиев Б. Өсімдік атаулары орысша- қазақша сөздік. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 358 б.
10 Бабаев А. А., Гаривани Г. М. Сравнительный анализ опустынивания в Туркменистане, Иране и Афганистане // Проблемы освоения пустынь. 1997. №6. С.3-14.
11Бабаев А. Г. Опустынивание можно предупредить и остановить // Проблемы освоения пустынь, 1991, №1, С.3-8.
12 Қызылқұм метеостанциясының мәліметтері. – Алматы, 2011. - 25 б.
13Бекенов А. Қазақстан сүтқоректілері. – Алматы: Ғылым, 1995. – 210 б.
14 Состояние водных ресурсов Южно-Казахстанской области. Ш. Сейтжанова. // Аль- Пари, 2001. №3. – 20 с.
15 Төребеков Қ. Шежірелі Шардара. – Алматы: Қайна, 1999. – 320 б.
16 Семенова М.И Природа и хозяйство Южно-Казахстанской области. - Алма-Ата: Наука, 1969. – 450 с.
17 Гомолицкий П.А. Некоторые археологические наблюдения на левом берегу р.Сыр–Дарьи в Южном Казахстане // Труды Ташкентского государственного университета. Выпуск 172. Ташкент, 1960. – С. 203
18 Максимова А.Г., Мерщиев М.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары. – Алма-Ата, 1968. – 261 с.
19 Буряков Ю.Ф., Ростовцев О.М. Работы в Ташкентской области // Археологическая открытия 1971 года. – М. 1972. – С. 523-524.
20 Ортағасырлық Үтіртөбе қаласы / Ғылыми–зерттеу жобаның 2009 жылғы (аралық) есебі. – Жетісай - Алматы, 2009. – 37 б.
21 Голодная степь. Первостроители / Южный Казахстан, 1990. 5- октябрь. – 16с.
22 Мерщиев М.С. Раскопки цитадели Актобе–1 // Вестник АН КазССР. 1964. – №12(237). – С. 74-77.
23 Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алматы, 1976
24 Шардараның әлеуеті жоғары // Түркістан 2006. – 12 б.
25 Шаруасы оңға басқан Шардара / Оңтүстік Қазақстан, 2006. - 12б.
26 Мұқанов Ж.О. Шағалалы шардара.– Алматы, 2009. – 520 б.
27 Жер жағдайы. Ж. Отарбаев / Өскен өңір, 2002. 1- ші қаңтар. – 9 б.
28 Ахметов Ә.Т. Шежірелі Шардара. Алматы: Қайнар, 1993.– 320 б.
29 Шардара аудандық дене шынықтыру және спорт туризм бөлімінің есебі
30 Оңтүстік Қазақстан облысындағы көлік, байланыс және туризм қызметі 2006-2010. Статистикалық жинақ. – Шымкент, 2011. – 37 б.
31 Оңтүстік Қазақстан облысындағы көлік, байланыс және туризм қызметі 2006-2010. – Шымкент, 2011. – 37 б.
32 Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы № 1241 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы/Егемен Қазақстан, 2010.- 12б.
33 Сырдария археологиялық экспедициясының 2004 жылғы Мақтарал ауданындағы Үтіртөбе қаласында жүргізген ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есебі. – Жетісай, 2005 (Сырдария университетінің архиві). – 16 б.
34 Тұран археологиялық экспедициясының 2010 жылы ортағасырлық Үтіртөбе қаласы мен Хантағы төрткүлінде жүргізген зерттеулері / Ғылыми – зертеу жұмысының 2010 жылғы (аралық) есебі. – Алматы, 2010. – 42 б.
35 Сырдария бойы: кешегі қалың қамыс, ну тоғай қайда. Р. Шырақбаев. / Ауыл, 2002. №3 23- наурыз. – 11 б.
36 Географический Атлас. 4-ое издание. Главное управление геодезии и картографии при Совете Министров СССР. - М., 1981. – 202 с.
37 Шардара ауданының сайты. www.chardara.kz/ihtour43/23р
38 Оңтүстік Қазақстан облысы, Шардара аудандық дене шынықтыру және спорт бөлімінің құжаттық базасы
39 Шардара ауданында туризмді дамытудың 2008 – 2010 жылдарға арналған бағдарламасының іс-шаралар жоспары. – Шымкент, 2008. – 12б.
40 Шардара аудандық дене шынықтыру және спорт туризм бөлімінің 2011-2015 ж.ж.стратегиялық жоспары
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстан маңызды табиғи әлеуеті және әлеуметтік –
экономикалық мүмкіншіліктері бар дамып жатқан жаңа туристік бағыт болып
табылады. Қазақстанды әлемдік туристік нарыққа өткізудің басты талабы –
ішкі нарыққа ұсынуға болатын тартымды туристік өнімді қалыптастыру.
Аймақтық туристік саясаттың даму мәселесі Қазақстанның көптеген облыстары
үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанда туризмді дамытудың негізгі алғышарттарының бірі – алдымен
ішкі туризмді дамыту. Осыған орай, еліміздің туризмді ұйымдастыруға болатын
аймақтарын анықтап, оларды дамыту, әрі зерттеу қажет екендігі айқын.
Алайда, еліміздің көптеген жерлері назар аударылмай қалады, сондықтан
диплом жұмысымның негізі болып отырған Шардара ауданының туристік
мүмкіншілігін анықтап, зерттеу жүргізу мәселесі бүгінгі күні өте өзекті
мәселе болып отыр.
Осы өлкенің табиғи-туристік мүмкіншіліктерін бағалай отырып аймақты
үлкен демалыс орнына айналдыру. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға
тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды.
Қазақстан Республикасының өкіметінің қабылдаған республика туризмнің
даму концепция мен бағдарламасы жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың зерттеу нысаны –Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара
ауданының туристік орындары .
Жұмыстың мақсаты – Шардара ауданының туристік әлеуетін анықтау және
туризмнің жағдайы мен даму мүмкіншіліктерін талдау.
Жұмыстың міндетері:
-Шардара ауданының туризм дамуының алғышарттарын сипаттау;
-Шардара ауданының туризм шаруашылығының жағдайын анықтау;
-Шардара ауданының туризм дамуы болашағы мен мәселелерін талдау;
Зерттеу барысында келесі мәселелер қарастырылды:
-туристік объект ретінде Шардара ауданының туризм дамуының
алғышарттары көрсетілген. Оның ішінде, табиғи, тарихи және әлеуметтік-
экономикалық алғышарттары берілген.
-ауданның туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Негізгі
туристік нысандарына сипаттама жасалынған.
-туристер потенциалы, туристік саладағы жағажай бағытының маңыздылығы,
даму мәселелері, ішкі туризмінің көрсеткіштері анықталған. Жұмыстың соңында
қорытынды және әдебиеттер тізімі келтірілген.
Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде бүгінгі таңға дейін туризм
саласындағы зеттеулер мен аудандық, облыстық туризм басқармасының еңбектері
жатады.
Зерттеу жұмысының барысында келесі әдістер пайдаланды: тарихи,
салыстырмалы, сипаттау, статистикалық және картографиялық.
Зерттеу пәні Шардара ауданның туризм шаруашылығының даму
мүмкіншіліктері.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыс зерттеулерінен алынған нәтижелер
аймақта туризмді дамытуға мүмкіндік береді. Таңдап алынған аудан автор үшін
тек қана қызығушылығына байланысты болмай, сонымен қатар, ауданның тарихи
және географиялық ерекшеліктерінің аудан туризмін дамытуға үлкен әсер
етуіне байланысты. Жұмыста Шардара ауданы бойынша жаңа туристік маршрут
құрастырылды.
Жұмыстың нәтижелері Қазақстан рәміздеріне арналған Халықаралық жас
ғалымдар мен студенттер конференциясының жинақтарында жарияланғанды.
1 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Ауданның табиғи-географиялық ерекшеліктері
Жалпы алғанда Тұран плитасы Оңтүстік және Батыс Қазақстан
территорияларында орналасқан. Шардара ауданы негізінен Тұран плитасында
орналасқан.Тұран плитасының шекарасын әр түрлі зертеушілер әрқалай
көрсетеді, бірақ олардың көпшілігі былай қабылдаған: плита батысында Каспий
теңізінің акваториясымен шектелген, солтүстік -батысы, яғни Оңтүстік Ембі
ауданында Шығыс Европа платформасының Каспий маңы ойысымен шектеседі;
солтүстігі мен солтүстік – шығысында оның контуры Орал және Орталық
Қазақстанның мезозойға дейінгі қатпарлы кұрылымдарының беткі бөлігіне шыға
беріспен сөйкес келеді де Тұран иілімімен жалғасады; оңтүстік-шығысы мен
оңтүстігінде плита Батыс Тянь-Шань мен Копетдагтың жоталары және таулы
ойыстарынан тұратан альпі орогенді белдеуімен шектеседі.
Тұран плитасының фундаменті құрамы мен жасы әр түрлі болып келетін
докембрийден пермь-триаска дейінгі геологиялық формациялардан кұралған
күрделі гетерогендік кұрылым. Бұлар әр түрлі деңгейде дислокацияланған,
сынулармен және интрузиялармен бөлінген.Тұран плитасының платформалык
қаптамасы жоғарғы триастан төрттікке дейінгі шөгінділерден құралған.
Қаратау жотасы мен Қызылқұмның орталык бөлігіндегі үстірттерден (Бұқантау,
Тамдытау, Құлдыжықтау,Сұлтансыздак т.б.) басқа плитаның барлық жерінде
дерлік мезозой-кайназой қаптамасы дамыған. Қызылқұм мен солтүстік-батыстағы
Шу-Сарысу ойысында теңіздік щөгінді қабаттар көбінесе сұр саздар, ақ және
сұр кварцты кұмдармен көмкерілген: карбонатты жыныстардың маңызы шамалы.
Қабаттың калыңдығы 20-400 метр аралығын құрайды [1].
Орта олигоцен-төрттік шөгінділер (жоғарғы құрылымдық қабат) Тұран
плитасының барлық дерлік территориясында таралған, тек ірі көтерілімдердің
кейбір бөліктерінде ғана жоқ. Олардың жалпы калыңдығының таралуында айқын
зандылық байқалады, олар алғашқы жүз метрден аспайды. Қабат кескінінде 3
бөлік байқалады: орта олигоцен-төменгі миоцен, орта миоцен-төменгі плиоцен
және жоғарғы плиоцен-төрттік. Олардың арасындағы шекаралар айқын байқалады.
Бөліктердің ішінде сонымен қатар үзілістер де бар, бірақ олардың маңызы
айтарлықтай емес.Жоғарғы плиоцен-төрттік қабат платформалық қаптама
кескінін аяқтайды. Ол көбінесе төсеме қабатга жатады, ал негізінен үлкен
аумақтарда жоқ немесе аз қалындықта болады. Қызылқұмда кейінгі плиоценге
континенттік немесе теңіздік сары-сұр, сұр және далалық карбонатты және
құмды саздар, сұр және далалық құмдар, борпылдақ құмдақтар, алевриттер,
мергельдер жатады. Солтүстікте Қарақтау тауына қарай төменгі миоценге
қызғыш-коңыр және сұр құмдақты саздар, сұр жұқа дәнді саздақты құмдақтардан
тұратын шұбар түсті шөгінділер (қалыңдығы 4-26 м арлығында) жатады.
Батысында төменгі миоцен шөгінілерінің қалыңдығы 85 м-ге дейін ұлғаяды.
В.П. Нижегородовтың анықтауы бойынша бұнда олар борпылдақ сары ұсақ дәнді
кұмдақтар және қоңыр-қызыл құмдақты саздардан тұрады. Солтүстік-батысқа
Арыс ойысына қарай қалыңдығы 400 м-ге дейінгі құмдақты, карбонатты ашық-
қоңыр саздар мен алевриттерден тұратын біртекті кабатты кездестіруге болады
[2].
Қарақтау тауы аумағында палеонтологиялық материал орта миоценді
жоғарғыдан бөлуге мүмкіндік бермейді. Бұл шөгінділер кей жерлерінде ашық-
сұр гипсі бар ашық және қызғыш-қоңыр саздардан тұрады. Сырдария өзенінің
аңғарындағы төрттік жыныстар көбінесе көлдік, аллювийлік, эолдық (сұр және
жасыл сұр саздар,құмдар, алевриттеқұмдақтар, саздақтар, қалың саздақтар).
Жалпы алғанда Шардара территориясының беткі бөлігі негізінен бор және үштік
кезең құмдары, құмдақтары, саздары, сонымен қатар опок, конгломерат,
галечник сияқты континенттік және теңіздік шөгінділерден құралған. Теңіз
шөгінділері плиоценнен кейін бұнда қалыптаспады. Үштік және бор шөгінділері
көбінесе лесс тәрізді саздар мен саздақтар, сондай-ақ әр түрлі аллювиалдық
үйінділермен жабылған [3].
Тұран плитасының платформалык қаптама құрылымы барлық қалыңдықта
бірдей емес. Аталған кұрылымдық қабаттардың әрқайсысына құрылымдық жоспар
ерекшеліктері тән, бірақ жалпы алғанда жоғарғы горизонттан төменге қарай
қаптама құрылымының күрделенетіндігі байқалады. Басты құрылымдық
элементтері барлық горизонттан көрінеді.Оларға ірі ойыстар мен
көтерілімдер, сонымен қатар аралық кұрылымдық элементтер - моноклиналдар,
ойыстар және қүрылымдық террасалар (сатылар) жатады. Сырдария ойысы ( Шығыс
Қызылқұм ) Шығыс Аралдың оңтүстігіне қарай орналасқан және одан Аққыр-
Құмқалы ойпатымен бөлектенген. Сырдария ойысының ішкі құрылысы құрылысы
күрделі. Оның ішінде алты иілу - Үрмеқұм, Жауғаш, Берді, Арыс-Байырқұм,
Ерғашқұдық және Келес -үш көтерілу – Төртқұдық, Балтакөл-Басаға және
Қарақтау бөлінеді. Осы құрылымдық элементтер арасындағы шекаралар әдетте
флексуралар мен жарылулар арқылы жүргізіледі.Иілімдердегі фундаменттің жату
тереңдігі 3 шақырымға жетеді, ал көтерілулер мен ойыстардың ернеу маңы
бөліктерінде жүздеген метрге дейін төмендей береді.
Шөгінді қабаттардың қалыңдығының анализі құрылымдардың морфологиясы
мен даму ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік береді. Қаптаманың барлық ірі
құрылымдары мезозойдағы сияқты кайназой шөгінділерінен де жақсы байқалады.
Қаптама құрылымдарына фундаментгщ сынулармен бөлшектенген және мезозой мен
кайназой шөгінділерінен де жақсы байқалады. Қаптама құрылымдарына
фундаменттің сынулармен бөлшектенген және мезозой мен кайназойда тік
қозғалыстар дифференциациясына ұшыраған көтерілген және төмнен түскен.
Солтүстік бөлігінде ойыстар шартты түрде Үрмеқұм иілімі және Кемпір
көтерілімі, Жауғаш иілімі бөлінген. Үрмеқұм иілімі бірнеше
брахиантиклиналдармен күрделіленген қүрылымнан түрады. Кемпір көтерілімі
солтүстік-батысқа бағытталған, ол Үлкен Қаратаудың оңтүстік-батыс
беткейінің терең батқан моноклиналын қиындата түседі. Жауғаш иілімі ойыстың
орталык бөлігінде орналасқан [4].
Құрылымның шығыс бөлігінің білігі солтүстік -шығысқа
бағытталған.Солтүстік-шығысқа қарай созылған шөгінді қаптаманың ірі
қүрылымына Балтакөл-Басаға мен Қарақтау бүйраты және оларды бөліп түратын
Берді иілімі, сонымен қатар Арыс-Байырқұм иілімдері жүйесін Келес иілімінен
бөліп тұратын Шулы-Шардара көтерілімдер тобы жатады. Балтакөл-Басаға
бұйраты ойыстың орталық бөлігінде орналасқан. Берді иілімі Балтакөл-Басаға
бұйратымен қатар орналасқан. Оның морфологиясы қаптаманың әр түрлі
горизонтында әрқалай болып келеді. Иілімнің солтүстік-батыс бөлігінде Айдар
антиклиналы табылған. Оның оңтүстік-батыс қанатын бұрғылаудың нәтижесінде
пермь-триастың сұр түсті, шұбар түсті шөгінділері табылған. Қарақтау
бұйраты ойыстың орталық бөлігін оның шығыс шетінің құрылымынан бөліп
тұрады. Жоспарда оның формасы дұрыс эллипс тәрізді, оның оңтүстік -шығыс
қанаты солтүстік бөлігінде Асаршық брахантиклиналымен күрделіленген. Арыс-
Байырқұм иілімдер жүйесі Қарақтау бұйратының шығысына қарай орналасқан. Ол
солтүстік-шығысында Үлкен Қарақтаудьщ оңтүстік-батыс беткейінің
моноклиналына, ал оңтүстік-батысында Нұратау жотасының солтүстік-шығыс
беткейінің моноклиналына біртіндеп ауысады [5].
Жүйе шөгінді қаптаманың барлық горизонтынан айқын байқалады және
аралас Қарақтау дуалы мен Шулы көтерілімінен ірі сынулармен бөлектенген.
Жүйе Арыс және Байырқұм иілімдеріне бөлінген : олардың арсындағы шекара
шартты түрде жүргізіледі.Изометрлі Арыс иілімі солтүстік шығыста
орналасқан. Оның ішкі бөлігі ірі антиклиналь жөне синклиналь қатпарлармен
(Қаракүңгір- Ақдала, Арыс антиклиналы т.б.) күрделіленген. Иілімнін
солтүстік-батыс қанатында Шығыс-Қоскүңгір брахиантиклиналы зерттелген.
Байырқұм иілімі Арыстың оңтүстік-шығысына қарай орналасқан. Иілімнің
солтүстік бөлігінде Байырқұм брахиантиклиналы бар. Шулы-Шардара
көтерілімдер тобы ойыстың оңтүстік-шығысында орналасқан. Ол Шулы және
Шардара көтерілімдерінен түрады. Алғашқысының формасы бұрыс изометрлі,
құрылымдық үйінділер және шығанақтармен күрделіленген. Палеозой
фундаментінің беткі бөлігінің изосызықтарынан оның бөлігінің солтүстік-
шығысқа бағытталғаны көрінеді. Көтерілімнің қанаттары Арыс-Байырқұм
көтерілімдер жүйесімен шекарада ірі сынулармен күрделіленген; оңтүстік
қанаты Келес иілімімен шекарада фундаменттің сынуымен байланысқан ірі
флексурамен созылған. Шардара көтерілімі Шулының оңтүстік-батысында
орналасқан және одан жайпақ ойпат арқылы бөлінген. Ол бұрыс күрлелі формалы
бірақ жалпы алғанда солтүстік-шығысқа қарай аздап созылған. Ол оңтүстік-
батысында Нұратау жотасының солтүстік-шығыс беткейінің моноклиналына
акырындап ауысады. Көтерілімнің солтүстік-шығыс бөлігінде қанаттары
жарылулармен күрделіленген ірі Жаусымқұм моноклиналы бар. Келес иілімі
ойыстың шеткі оңтүстік-шығысын ала, солтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр.
Иілім шөгінді қаптаманың барлық горизонтында жақсы көрінеді. Ойыстың
оңтүстік-батыс шетінде Ерғашқұдық иілімі мен Төртқұдық-Қызылқұрын
көтерілімі орналасқан. Бірақ бұлар өте аз зерттелген [6].
Аллювиалды төрттік үйінділердің ұшуынан пайда болған кұмдары басым
болып келетін кең байтақ аймақтарға мыналар жатады: 1) солтүстік-шығысынан
Аралға тақалып жататын Арал маңы Қарқұмы 2) Сырдария маңы жазығының
оңтүстік жағалаулық үлкен бөлігін алып жатқан Қызылқұм және 3) Үлкен Борсық
құмдарының солтүстік бөлігі. Көбінесе бұл құмдардың қалыңдығы аса үлкен
емес және жоғарыда аталған үштік, сирек болса да бор жасындағы шөгінділер
әлгі құм жалдарының арасында жиі кездесіп отырады. Көпшілік бөлігі өте
тегістігімен, әйтсе де қазіргі кездегіге қарағанда бүрынғы кездердегі,
бастауын таулардан алатын өзендердің тегіс жазықта жиі ұшырасатындығымен
байланысты пайда болған төбешікті бұйратты жер бедерімен ерекшеленеді.
Бұндай аудандардың кейбір жерлерінен беткі бөлік тілімденуі үштік
шөгінділердің борпылдақ құрылымымен, сондай-ақ олардың тұздылығымен
қамтамасыз етілген басқа типтерін табуға болады. Борпылдақ жыныстардың
тығыздануы, сонымен қатар тұздың сумен бірге тереңге сіңуі сияқты басқа да
факторлар өте тегіс ойыстардың пайда болуына жағдай жасайды. Шығу тегіс сол
немесе басқа тегіс қазаншұңқырларда әдетте тұзды көлдердің таралуы осыған
байланысты.
Тұран ойысының бұрынғы өткен біршама дәуірлердегі транзиттік
өзендерінің кеуіп қалған аудандарында алғашында кәдімгі жайылмалық жер
бедері болған аллювиалды құмдардың кең байтақ жерлері пайда болды.
Кейінірек құм рельефі жел әрекетінің әсерінен түбегейлі өзгерістерге
ұшырады. Сырдария маңы жазығында құмды материалдардың жетіспнушілігі
байқалмайды, қайта өзендер арқылы жиналған үштік және бор жыныстары бұнда
өте көп кездеседі. Сондықтан аллювиалдық құмды жазықтардың пайда болуы үшін
өзендер тек аздаған арақашықтыққа құмды материалдарды алып келіп, түбірлі
жыныстардың үстіне, ең құрығанда аллювиалды үйінділердің бетіне жұқа
қаптама етіп төсей салса болғаны. Осындай жолмен пайда болған аллювиалды
жазықтардың біріне Сырдария маңы жазығы жатады. Ол Сырдария өзенінің іс-
әрекеті нәтижесінде пайда болған жазық. Сырдариядан кейінгі Қызылорда
қаласынан төмен оңтүстік-батыс пен батысқа қарай кететін көптеген ежелгі
кұрғақ арналарды көріп, алғашында бұл өзен оңтүстік-батыс бағытқа, сосын
батысқа, ең соңында барып солтүстік-батысқа (қазіргі кездегісіндей)
бағытталған жаңа арналарды қосып алған шығар деп ойлауыңыз мүмкін
(Герасимов 1943). Сырдария арнасының бағытын бұлайша өзгертуі Қызылқұмның
кең байтақ территориясының аллювиалды жазыққа айналуына жағдай жасады.
Түбегейлі зерттелмесе де бұл аудандағы құмды жазықтың қалыптасу процесін
детальды түрде сипаттап айтуға болады. Бұндағы құмдардың арасында сазды
шөлдердің (тақырлар) көптеп кездесуі оның бір ерекшелігі болып табылады.
Бүның себебі Сырдария өзенінің әкелген және әкеліп жатқан өте көп
мөлшердегі лайымен түсіндіріледі. Өзендердің суы азайған кезде бұл лайлар
саз үйінділеріне айналады екен. Герасимовтың айтуынша , тақырлардың өте көп
кездесуі сонымен қатар Сырдария маңы жазығында ойыстар мен көлдердің жоқ
болуына себеп болады. И.П. Герасимов бұны ылғал жинала алатын жер бедерінің
төмен түскен элементтерін су өткізбейтін тақырлардың жауып жатуымен
түсіндіреді. Қызылқұм жазығы оңтүстік-шығысында тегіс Оңтүстік Бетпақдала
жазығына өтеді. Бұл жерде Сырдария өзенінің ені онша кең емес. Өзен
Қызылқұмға жақындаған солтүстік-батысына таман өзен арнасы өте кеңейе
түседі [7].
Оңтүстік Қазақстандағы өзен торабының аңғарлары бір мезгілде пайда
болған жоқ. Дамудың кейінгі альпілік неотектоникалық этабының анализі таулы
бөліктердегі бассейндердің жер бедері аллювиалды жазықтардың беткі
бөлігінен ежелгірек екендігін көрсетеді. Таулардағы өзен тораптарының
қалыптасуы бүған дейінгі этапта басталып, бірінші кезекте жауын-шашын көп
түсетін жерлерде, яғни көтеріңкі жер-телімдерде белгісі мен амплитудасы
бойынша біртекті емес қарқынды радиалды неотектоникалық қозғалыстар
жағдайында дамыды. Таулы көтерілімдердің өзен торабы жазықтардың өзен
торабынан және өзінің қабылдайтын бассейіндерінен ежелгі болып келетін
Оңтүстік Қазақстан өзендерінің арналары мен аңғарлары тау алды шлейфтері
мен аллювиалды жазықтардың төменгі ағыстарында олар қазіргі сағаларына
қаншалықты жақын орналасса ; соншалықты жас болады. Кейбір өзендердің
арналары (Сырдария, Арыс) өздерінің аллювиалды жазықтарының өзен маңылық
жер-телімдерінен асып кетеді. Су толған кездерде апатгы су тасқындарына
дейін баруы мүмкін. Өзен арналары мен аңғарлары В.М.Девистің айтуы бойынша
(1899) негізінен регрессивті эрозия жолымен белсенді түрде ұзарады.
В.Н.Вебердің (1929-1930 жж) сипаттауынша Оңтүсік Ферғанада күрғақ атырау
миграциясы кеңінен танымал. Бүл қүбылыс Оңтүстік Қазақстанның өзендерінде
айкын байқалады. Сырдария өзенінің арнасында төрттік дәуірде оңтүстіктен
солтүстікке қарай миграция болғандыгын Б.А.Федорович (1946) сипаттап жазды
[8].
Шардара ауданыны территориясының қазіргі кездегі беткі бөлігіне өзен
арналары мен аңғарларындағы аллювиалды жазыктар тән. Олар өзен арналары мен
аңғарларына қарай аздап еңгіш келеді. Олардың беткі бөлігін
күрделілендіретін эолдық өңдеудің әр түрлі формалары тән. Аралық зонаның
батып, шөгіп кеткен жер-телімдеріне Қызылқұм ойысы (депрессия) жатады. Оның
жер бедері Сырдария өзенінің төрттік шөгінділерінен күралған аллювиалды
және аллювиалды-пролювиалды жазыктан тұрады. Бұл жазық тектоникалық
қозғалмалы аудандарда ұзақ уақыт бойы түзілді. Өзендері арнасының орнын
біртекті өзгертпеді және аллювиалды жазықта бұралаңдап ағып отырды.
Сырдария өзеніндегі бұл кұбылысты Б.Н.Федорович (1946,1952) сипаттап жазды.
Бұндағы аллювиалды жазықтар террасаланған. Құмдардан кұралған биік те
ежелгі террасалар желдің әрекетінен пайда болған. Бұндай жазықтардағы
эолдық жер бедерінің пайда болуы мен дамуын Б.Н.Федорович (1952, 1956)
зерттеп жазған болатын.
Қызылқұм құмдарының шығу тегі туралы әдебиеттерде бір жақты пікір
айтылмады; оларды мезозой және үштік жастағы жыныстардың үгілуіне немесе
кейінгі борпылдақ жыныстардың ұшып тарауына жатқызады. Қазіргі уақытта
Қызылқұмның қызғыш-сары эолдық құмдары неоген және одан да ежелгі палеозой
және бор шөгінділерінен қүралғандығы дәлелденді. Құмдардың эолдық формалары
әр түрлі - жалаңаш барханнан тізбекті, қуысты, дөңесті құмдарға дейін
барады. Ылғалданудың әр түрлі дәрежесіне байланысты Э. Мамедов кұм
типтерінің бойлық заңдылығын атап көрсетеді: 1) бөліну тереддігі 20-дан 80,
тіпті 100 метрге дейін баратын бүзылған үстірттер мен қазаншұңқырлар
түлғасындағы қазаншұңқырлы- қуысты қүмдар, 2) сақиналы "дюналар"- диаметрі
20-40 м дефляциялық қазаншұңқырлар және 3) қайтадан, бөліну тереңдігі 40-45
м-ге дейінгі қуысты құмдар. Құм рельефінің барлық формалары өсімдік
жамылғысымен бекіген. Құмдардың бекуі олардың қуысқа айналуының негізгі
себебі болып табылады. Қызылқұмның құмды рельефі ежелден-ақ (мезолит, тіпті
палеолит) адамның ықпалына үшыраған. Бұл рельефтің біршама кайтадан
түзілуіне алып келді [9].
Климат жағдайларының ерекшеліктері ең алдымен географиялық орнына
байланысты. Шардара ауданы қоңыржай климаттық белдеудің оңтүстігіндегі шөл
зонасында орналасқан. Аудан климатының қалыптасуына сонымен қатар Қызылқұм
кұмдары, жазда тропиктік ауа массалары әсер етеді. Бұл территорияның
климаты айқын көрінетін континенталдығымен, құрғақтығымен және жылудың
молдығымен сипаттталады. Жоғарғы континенталдық күн мен түннің, қыс пен
жаздың шұғыл температуралық өзгерістерінен байқалады. Ауаның орташа
тәуліктік температурасы 0°-тан жоғары жылы кезең шамамен 10 айға созылады.
Жазы ыстық, ұзақ және құрғақ. "Қызылқұм" метеостанция-сының мәліметтері
бойынша ең ыстық ай шілденін, орташа температурасы +29,6°С құрайды.
Абсолюттік максимумы +46° С. Жаздағы аптап ыстық Иран жақтан соққан желге
байланысты. Ондай күндері ауа құрғап, температура +45°-қа дейін көтеріледі
[10].
Мұндай ыстық егінге, бау-бақшаға үлкен зиян тигізеді. Маусым айының 25-
інен тамыз айының 5-іне дейін "шілде" түседі. Бұл 40 күн шілде жылдың ең
ыстық мезгілі. Күннің ыстығы соншалық күндізгі сағат 12-ден кешкі 18-ге
дейін даладағы қызу енбек, тіршілік тоқтап қалғандай болады. Жаздағы болып
түратын желдің жылдамдығы 3-5,5 мсек. Аңызак жиі болып тұрады. Қыс аудан
территориясында ұзаққа созылмайды және коңыржай суық болады. Қыстағы ауаның
абсолюттік максимумы -35°С. Қыстағы жалпы қар жамылғысының калыңдығы 8-15
см-ге жетеді. Қыс катты, ұзақ болған жылдары 25-30 см-ге барады. Жылдың
суық мезгілдерінде аудан территориясында солтүстік-шығыс пен шығыстан
соғатын жел басым келеді. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 3-5 м сек.
Аязсыз күндері топырақ қабатының 30-40 см-і тоңданып қалады. Көктайғақ
болатын күндер саны 1-7 аралығында. Жылдың көп мезгілінде күн ашык болады.
Жыл бойьгаа дауылды желдер болып түрады. Әсіресе көктемнің соңында және жаз
айларында шаңды дауылдарды көруге болады. Құрғақшылық - бүл аудан
климатының негізгі белгісі. Жауын-шашынның көп бөлігі көктем-қыс айларына
тура келеді. Территорияға түсетін атмосфералық жауын-шашын көп емес, оның
орташа жылдық мөлшері 170 см-ден аспайды. Бұның өзі маусым бойынша әрқалай
таралады. Жауын-шашынның 2 максимумы байқалады: бастысы, шүғыл көрінетін-
көктемгі, екіншісі - күзгі. Жазы өте құрғақ. Эффективті температура
жиынтығы 4000-4600° құрайды. Температурасы 10 -тан жоғары кезеңде ауа
ылғалы дефицитінің жиынтығы 2600-3200 мм-ге тең. Ылғалдану коэффициенті 0,3-
ке дейін өзгереді.
Шөлдердің топырағында ылғал аз болатындықтан өсімдіктердің
қоректенуіне керекті минералдық тұздар топырақта қатты күйде болады. Күн
көзінен қызған, қүрғақ ауада су буы да аз болады. Өсімдіктердің жапырақ
арқылы қоректенуіне қажетті жарық жеткілікті. Бірақ топырақтағы минералдық
тұздар өсімдік тамырына өте алмайды. Шөл топырағында шірінді аз болады,
түсі ақшыл, сұр топырақ деп аталады. Аудан жерінде сұр және шалғынды
топырақ таралған. Топырақтың түзілуіне және оның қасиетіне түрлі факторлар
әсер етеді. Солардың ішінде климаттьң маңызы зор. Жауын-шашын аз жауып,
климаты қүрғақ әрі ыстық жерлерде сирек өсетін шөптесін өсімдіктерден
шірінді аз түседі. Ал еріп топыраққа сіңбеген тұз жер бетіне жиналып жерді
сортаңдандырады [11].
Топырақтың беткі қабатына шірінді көктем мен қоңыр күзде көбірек
жиналады. Топырақтьң түзілуіне жер бедерінің де әсері көп. Топырақтың
түзілу процесі өте баяу жүреді, әрі әр аймақта әр түрлі. Топырақтарының
механикалық құрамы да әр түрлі болып келеді. Онда өте ұсақ бөлшектерден
бастап, біршама ірі түйіршіктер (тау жыныстары) мен минерал үгінділері
кездеседі. Топырағы минералдық құрамына қарай сазды, саздақты, құмдауытты
және құмды болып келеді. Өсімдік сирек шығатындыктан, олардың топырақта
қалдыратын қалдықтары да мардымсыз.
Сондыктан топырақтарында қарашірік аз. Осының салдарынан топырақ түсі
бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына ұқсайды.
Шардара ауданы Қызылқұм құмды массивтерінде орналасқандықтан,
территориясында топырақ түрлері көп емес. Территориясының көпшілік бөлігін
құмдар алып жатыр. Тек ауданның шығысына қарай, яғни Шардара жалаңаш
даласының территориясында ғана топырақ түрлері өзгереді. Бүл ауданның
топырағы негізінен екі типті болып келеді: жайылмалық шалғынды және ашық
сұр топырақ. Жайылмалық шалғынды тұзды топырақ Сырдария өзені аңғары мен
жайылмасын алып жатыр. Бұл топырақ түрі аудандағы басқа топырақтарға
қарағанда біршама кұнарлы , себебі бүл топырақта тоғайлар мен бұталы
алқаптар таралған. Бұл топырақ түрінің топырақ түзуші жыныстары аллювилік
шөгінділер болып табылады. Топырақ қабаты профилімен ерекшеленеді, яғни
қабаттар әр түрлі механикалық құрамы жағынан кезектесіп отырады. Әр түрлі
ауыр саздар басым келеді. Сырдария өзенінің ағынын реттегеннен бері топырақ
одан да бетер тұздана түсуде [12].
Шардара даласын оңтүстіктің ашық сұр топырақтары алып жатыр. Бұл
топырақтың қарашірігі біршама. Осы топырақ таралған аумақта құм төбелер мен
тақырлар, сонымен қатар сортаңдар кездеседі.Төбелі және тізбекті кұмдар
аудан территориясының кей бөліктерінде басым келеді. Құмдары көбінесе
псаммофильді өсімдікпен толықтай және жартылай бекіген деуге болады.
Топырақ гумысының мөлшері 0,3-1%. Осы топырақ түрі ауданда маңызды рөль
атқарады. Өйткені аталған топырақ түрлеріне карағанда осы топырақ ауыл
шаруашылығы, оның ішінде өсімдік шаруашылығын дамытуда қосар үлесі өте зор.
Аудан жерінде осы топырақ түрі ғана суармалы егіншілікке пайдаланылып,
шабындық, пішендік қызметін аткарады . Осы екі топырақ типінен басқа аудан
жерінде сортаңдар мен сорлар және тақырлар жиі кездесіп отырады. Топырақтың
бүндай түрлері ауыл шаруашылығына пайдаланудың нәтижесінде пайда болған.
Өсімдіктер жамылғысы. Қазакстанның құмды шөлдерінің өсімдіктері
біршама көп және алуан түрлі болып келеді. Араларында қуыстары көп
борпылдақ құмды топырақтан су төмен қарай тез өтіп, тереңде тығыз тау
жыныстарының үстінде жиналады: бұдан су өте алмайды. Қазақстанда кұмды
шөлдер көп. Соның ішінде Қызылқұм шөлі Өзбекстан Республикасындағы Амудария
өзені мен Сырдария өзенінің аралығында жатыр. Шардара ауданындағы құмды
өсімдік алдымен құм төбелер арасындағы ойпаттарда, беткейлерде, содан кейін
ғана құм төбелердің үстінде өседі. Осындай жерлерде ақ сексеуіл кездеседі.
Құм төбелер мен құм жалдарының төбесінде, беткейлерінде жүзгеннің әр қилы
түрлері кездеседі. Құмды шөлдерде бетегеге ұқсас селеубояу деген шөп өседі
Бұл өсімдік тіпті шағыл құмда да өсе алады. Құмдарында майда шөл кияқтары
көп өседі. Кәдімгі қияк әдетте саз балшықты жерлер мен өзен жағалауларында
биік болып өседі. Қияқтардың жапырақтары ұсақ болады да олар жазда кеуіп
кетеді, сол кепкен күйінде қыстап шығады. Сондықтан бұларды шабылмаған
пішен деп атайды. Шөл қияқтары қой үшін негізгі азық.
Жануарлар дүниесі. Шөлде дала аймағындай өсімдік жер бетін тұтас
бүркеп жатпайды. Олардың аралары сирек, селдір өседі. Мүндай жағдайда
жануарлар түрінің аз болуы өзінен өзі түсінікті: себебі, шөлді жерлерде
жануарларға қажетті азық та аз, баспана да кем, климаты қатаң. Дегенмен,
шөлді жерлерді мекендейтін жануарлар осындай өте ауыр жағдайларға
бейімделген. Шөл жануарлары ыстыққа да төзімді келеді. Кейбіреулері күннің
ыстығы қайтқан кезде інінен тысқа шығады. Екінші біреулері кұмды қазып,
астына көміліп жатады не бұтаға өрмелеп шығып тыныстайды. Шөлді жерлерде
топырақ бетін күн қатты қыздырады, оның температурасы 1,5-2 метр
биіктіктегі ауа температурасынан 30-35°-тай жоғары болады. Ал топырақтың
төменгі қабатына қарай тереңдеген сайын температура төмендейді: жарты метр
тереңдікте топырақ қабатының температурасы, топырақ бетіндегіден екі есеге
жуық төмен болады [13].
Аудан территориясындағы бауырымен жорғалаушылар өте алуан түрлі және
орасан көп, ал сүтқоректілерден кемірушілер көп кездеседі. Бүл жерлерде
тұяқтылар кем тараған, ал жыртқыш сүтқоректілер мен құстар жоқ деуге де
болады. Селдір өсімдікті жерлері мен өсімдіксіз жалаңаш тақырлы кең алаптар
кезектесіп келетін сазды және тастақ топырақтарда жануарлар өте сирек
кездеседі. Сырдария өзені аңғарында ну тоғайлар өседі. Ол тоғайларда зәулім
ағаштар жайқала өсіп түрады. Тоғайларға іргелес өзен жайылмасының
шабындықтары болады. Жағдайдың осындай алуан түрлі болуына байланысты бүл
жерлердегі жануарлар дүниесі де көп түрлі келеді. Сырдарияның қамыс
қопаларында тоғай бұгасы деп аталатын бұғының бір түрі болған. Қазіргі
кезде бұл жануарды кездестіру қиын, Амудария жаққа ауып кетті деседі.
Даласында құм қояндары, ал жалаңаш құмдарда, шағылдарда қосаяқтар мен
шисаусақ сарышұнақтар мекендейді. Жануарларының арсында түлкі, жабайы
шошқа, борсық, бөкен, қарсақ, шүйе бөрі, шағал ірілері болып саналады.
Жабайы шошқаны түрғылықты халық қабан деп атайды. Жыртқыштардан қасқырды
атап өтуге болады . Аймақта жиі ұшырасатын ондатр - терісі бағалы аңдардың
бірінен саналады. Оның шыққан жері, мекені Солтүстік Америка. Сыр өңіріне
1935 жылы әкелініп, жерсіндірілгенен кейін ондатр аңшылық шаруашылықтары
құрылған. Кірпі, тасбақа, жылан, кесіртке сияқты бауырымен жорғалаушылар
жиі ұшырасады. Құстарынан дуадақ, құр, бөдене, қаршыға, үкі, тырна,
көкқұтан; бөктергі, шағала, үйрек, кекілік, қаз, қырғи, балықшы, бозторғай,
қараторғай, тоқылдақ, қырғауыл т.б. мекендейді. Қырғауылдың еті өте дәмді
болғасын жергілікті тұрғындар оны атып, аулап тауысуға жақын қалғандықтан,
облыстық атқару комитетінің шешімі бойынша қорғауға алынған.
1.2 Туризм дамуының тарихи алғышарттары
Оңтүстік Қазақстан облысы Тянь-Шань тауының батыс сілемдері мен Тұран
ойпатының шығысын алады, 117,3 мың шаршы шақырым аумаққа орналаскан. Оның
солтүстік бөлігін Бетпақдала шөлі, оңтүстік қиыр шетін Мырзашөл куаң даласы
алып жатыр.
Оңтүстік Қазақстан облысының шағын ғана аумағын салыстыра қарағанда
өзіне астасқан ғажап табиғаттың бояу тақтасын еске салатын алуан түрлі
ландшафты сыйғызғанын көресіз. Бір жағынан, байсалды қалпындағы атам
заманғы дала суреті, сондай-ақ сирек ұшырасатын, әдеттегі өсімдіктер
түрлерінен тұратын әсем өрнек. Облыстың бір бөлігінде - тіршілік куан
көрінгенмен де, оның дәл қасында жануарлар үшін таптырмас жұмақ жер тұр.
Облыстың солтүстігіне қарай Бетпақ дала мен Мойынқұм Қаратау қырқаларына
иек артқан. Нақ осы тұста, бұлақтар мен дала қайнарларының айналасындағы
шалғындарда сан ғасырлық мал жайылымына пайдаланылатын жерлер
қалыптасқан.Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысында 11 аудан бар, олар мыналар:
Бәйдібек ауданы,Қазығұрт ауданы, Мақтаарал ауданы,Ордабасы ауданы,Отырар
ауданы,Сайрам ауданы,Сарыағаш ауданы, Созақ ауданы,Төле би ауданы,Түлкібас
ауданы ,Шардара ауданы.
Шардара ауданы - облыстың оңтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық
әкімшілік бөлік.Аудан жері негізінен Сырдария өзенінің сол жағалауын,
Қызылқұм құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара
даласында) орналасқан. Ол 1965 жылы Қызылқұм алқабын суландыру кезінде
құрылған. Жерінің аумағы 13 мың км2 (облыстың 11,1%-ын құрайды). Әкімшілік
орталығы- Шардара қаласы [14].
Шардара ауданының жаңа тарихы Кеңес Одағы тұсында 50-жылдарда
басталды. Мырзашөл тыңының бірінші кезеңі (Ильич ауданы) игеріліп, тыңның
екінші кезеңін игеру үшін 1940 жылы Киров ауданы құрылды. Ал, 1956 жылдары
Қызылқұм ауданы таратылып, шаруашылықтары Киров ауданының құрамына берілді.
Негізгі міндеттері- ауданды ірілендірумен қатар мақта егісінің бұл аймақта
болашағының болмауында, өйткені, су мен кішкентай канал көп жерді игеруге
мүмкіндік бермеді- ау деймін. Мақта егетін колхоздардың тұрғындары
түгелдей Киров ауданындағы инженерлік жүйеге негізделіп дайындалған
суармалы жерлерге көшірілді.
Себебі, мұнда суармалы жерді игеріп, мақта егу ісін адамдар жетік
білетін. 1963 жылдың қаңтарында Қазақ КСР жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Жарлығымен Шардара ауылдық Кеңесі қала іргесіндегі құрылысшылар поселкесі
Қызылқұм ауданына берілді. Бұрынғы Шәуілдір ауданы кезінде Қызылқұм ауданы
болып аталатын. Бұл өзгерістер сол кездегі Орқалықтың (Москва) солақай
саясатына байланысты болды. Өйткені Қазақстанның Оңтүстіктегі мақта егетін
үш ауданы (Мақтаарал, Ильич, Киров) Өзбекстан Республикасына 1963 жылы
қаңтарда беріліп жіберілген. Ол үш аудан 1971 жылы Қазақстанға қайтарылды
[15].
1965 жылы Қызылқұмның алқабы, Шардара құрылысшылар поселкесінің
төңірегі мен совхоздары (Шардара, Көксу, Сүткент, Байырқұм) Келес
ауданының құрамына берілді.
Ал, Шардара ауданын құруға қандай негіздер болды, қандай жұмыстың
атқарылғандығы туралы тоқталып кетейік.
Қызылкұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп,
суландыру аркылы ел қоныстандыру үшін 1958 жылы "Шардара кұрылысы"
басқармасы құрылды. Кеңестер одағының әр түпкірінен келген мыңдаған
комсомол жастар жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары
бірлесіп жұмыс істеді. 1987 жылы 15 қазанда мемлекеттік комиссия
сыйымдылығы 5 млрд 700 млн метр Шардара бөгені мен су электр станциясының
құрылысының аяқталған жөнінде актіге қол қойылды. Сырдария өзенінің бойлай
ұзындығы 130 шаршы Қызылкұм магистральды каналы іске қосылды.
Қызылқұм өңірін игерудің алғашқы кезеңі аяқталған 1967 жылы мұнда 60-
мың гектарға жуық суармалы жер, үзындығы 130 шақырымдық магистральды канал,
ішкі шаруашылық аралық инженерлік су жүйелері және қазіргі заман тлабына
сай кешенді әлеуметтік мәдени обьектілері бар, 2 жаңа поселке салынып,
пайдалануға берілді. Аудан негізінен еліміздің халық шаруашылығында шешуші
маңызы бар дақылдың бірі күріш өсіруге мамандырылып, 1969 жылы қазан айында
құрылды. Сол жылдары ауданда 13-кеңшар ұйымдастырылып күріш дақылын
өсірумен қатар бау-бақша өсірумен шұғылданатын кеңшар мен қаракөл
шаруашылықтары кұрылды.
Шардарамен бірге ірге көтерген су электр станциясымен катар, кұрылыс
материалдары комбинаты, жөндеу механикалық зауыты, астық қабылдау мекемесі
сияқты ірі өндіріс орындары Одақ тұсында бүкіл елімізге танымал болды.
Еліміз Тәуелсіздік алып өз алдына шаңырақ көтергелі бері, Шардаралықтар
нарық қыспағынан өтіп, шаруашылық пен өндірістің жаңа заманның талабына өте
бастады. Қазір аудан негізінен мақта дақылын өсірумен айналысады. Аудандағы
мыңдаған шаруа қожалықтары, осында орналасқан мақта қабылдау пункттеріне өз
өнімдерін өткізу арқылы еңбегінің жемісін көруде. Мақта өсіру өркендеген
сайын ірі шаруашылық өндіріс орындары салынып жұмыс істеуде. Қазір мұнда
Шардара мақта зауыты мен НИМЕКС-корпорациясы зауыты жұмыс істеуде. Ауданда
10-ауыл округі мен Шардара қаласында 74-мыңға жуық халық тұрады.
Ондаған құрылыс ұйымдары транспорт кәсіпорындары құрылыс материалдар
комбинаты жұмыс істейді.
Аудандағы тұңғыш күріш өсіретін шаруашылық – Восход совхозы 1965
жылы құрылған болатын. 1968 жылы Октябрьдің 50- жылдығы атындағы совхоз
құрылды. Одан кейін Комсомол, Қызылқұм, Қазақстан күріш совхоздары,
ал, 1977 жылы Достық, одан кейінгі жылдары Ақ алтын, 1980 жылдары
Қазақ КСР- нің 60- жылдығы мақта совхоздары құрылды.
Ежелгі Шардараның атақ-абыройын шартарапқа танытқан жаңа тарихы - ХХ
ғасырдың 50-60 жылдары кең канатты құрылыс жұмыстары өріс алған Қызылқұм
мен Жаушықұм алқаптарының аясындағы тың жерлерді игеруден бастау алады.
Бүкілодақтың екпінді құрылыс атанған Шардараға сол жылдары кең байтақ
еліміздің түпкір-түпкірінен білікті мамандар, құрылысшылар, механизаторлар,
агрономдар, мұғалімдер басқа да сан-салалы мамандық иелері жинала бастады
[16].
Шардараның бүгінгі келбетінде-құла түзде бой көтерген әсем жасанды
теңіз жағасындағы қаламыз бен ауылдарымыз, кең көлемді суармалы жерлер мен
егістік алқаптар, бірнеше жүздеген шақырымдарға созылатын үлкенді-кішілі
каналдар мен қашыртқылар, жолдар мен көшелер, ғимарат жайлар мен
жағажайлар, бір сөзбен айтқанда, ауыз толтырып айтуға тұрарлық ұлан ғайып
жанқиярлык жұмыстарда қас майданның майталмандарының, құрыштан құйылған
құдіретті тұлғалардың да мәңгілік қолтаңбалары қалды.
Бүгінгі күнде Шардара өңіріндегі қалалар мен елді мекендердің пайда
болуын, дамуын, олардың тарихи-топографиялық құрылымын, қалыптасу
кезеңдерін және мәдениетін зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Себебі,
Оңтүстік Қазақстан облысында археологиялық зерттеулер аз жүргізілген аймақ
– Шардара өңірі болып табылады. Сондай-ақ, Шардара су қоймасы аймағында
орналасқан, ортағасырлардан сыр шертетін, өзіндік тарихы бар қалалар мен
елді мекендер су шайып бұзылып жатыр және бірнеше археологиялық ескерткіш
су қойманың астында қалған.
1884 жылы географ А.П. Федченко Сырдарияның сол жағалауының суландыру
жүйесі туралы жазып, Шардара, Сүткент, Байырқұм қалалар тобын атап өткен
[17].
1900 жылы Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің мүшесі А.О.
Руднев Сырдарияның сол жағалауы мен Қысты аймағында орналасқан, бұрынғы
Түркістан және Перовск уездерінің шекарасына дейін тексеру жүргізіп, он бір
ортағасырлық қалалар мен елді мекендерді тіркеп, Шардара өңіріндегі
Ұзыната, Сүткент және Байырқұм ортағасырлық қалаларын атап, ежелгі
суландыру жүйесі, қираған қаланың орындары, қабырға құрылыстарының
техникасы туралы жазады [18].
1914 жылы шыққан В.В. Бартольдтың К истории орошения Туркестана атты
еңбегінде Түркістан маңындағы ежелгі қалалар туралы, соның ішінде
Сырдарияның оң жағалауындағы Сүткент қаласы туралы да құнды мәлімет
берілген.
1947 жылы Материалдық мәдениет тарихы институты Ленинград бөлімшесінің
қатысуымен Қазақ ССР Ғылым академиясы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институты Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедициясын ұйымдастырды. Экспедицияны 1947 жылдан 1951 жылға дейін А.Н.
Бернштам басқарды.
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы 1949 жылы Шардара
өңіріндегі Сүткент қаласында екі стратиграфиялық қазба жүргізді. Сүткент
ауылынан 2,5 км жерде, Сырдария өзенінің сол жағалауында орналасқан
қалашықтағы бірінші қазба шахристанның оңтүстік-шығыс жағында, екінші қазба
цитадельде жүргізілді [4, с. 340]. Осы жылы экспедиция Көксу ауылынан 1 км
оңтүстікте орналасқан Көксутөбе елді мекенін ашып, зерттеу жүргізді.
Экспедиция Шардара өңірінде 1951 жылға дейін зерттеу жұмыстарын
жалғастырды. Соның барысында экспедиция 1950 ж. Сейіттөбе, Байырқұм
қалаларында болып, Шардара елді мекенін ашып, оның тарихи-топографиялық
құрылымын анықтады [19].
1951 жылы Экспедиция (А.Н. Бернштам, Г.И. Пацевич) Ақтөбе (Ұзыната),
Байырқұм қалалары және Сүткент елді мекенінде зерттеу жұмыстарын жүргізді,
ал Е.И. Агеева және Г.И. Пацевич Ақтөбе-1 қаласының схемалық жоспарын
қысқаша суреттеп, табылған заттардың негізінде оны ІХ-ХІ ғғ. жататындығын
дәлелдеді.
1955 жылы Ақтөбе 1 қаласында Н.Н. Вактурская барлау жұмыстарын
жүргізіп, ол көтерілген материалдарға байланысты, оны ортағасырдың аяғы деп
мерзімдейді [20].
1958 жылы Сырдарияның сол жағасымен Асықата өткелінен Ұзыната
аралығында археологиялық барлау жүргізген П.А. Гомолицкий бірқатар
ескерткіштерді көріп, есепке алған, олардың қатарында құмның жиегінде
орналасқан көне қамалдың орнын көрсеткен, осы ескерткіш Ақтөбе 1 қаласы
болса керек.
1959 жылы Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография
институты Шардара экспедициясын ұйымдастырды, оның мақсаты Шардара су
қоймасы орналасатын территорияда археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізу
болды.
Экспедиция өзінің жұмысында ортағасырлық Ақтөбе-1, Шәушіқұмтөбе
қалаларында, Ақтөбе-2 елдімекенінде және жерлеу орындарында зерттеу
жұмыстарын жүргізуге баса назар аударды.
Бүгінгі күнде Шардара су қоймасының астында қалған Ақтөбе-1
қалашығында 1959-1963 жж. М.С. Мерщиев бастаған арнайы археологиялық
экспедициясының тобы қазба жұмыстарын жүргізді. Қала үш бөліктен: цитадель,
шахристан, рабадтан тұрады. Шахристан трапециялық үлгіде шығыстан батысқа
қарай 300 м аймақта созылып жатқан, биіктігі 2 м-ден 7 м-ге дейін болып
келетін төбе. Цитадельдегі негізгі қазба жұмысы солтүстік-батыс бұрышындағы
ең биік төбеде жүргізілді. Қазба – 340 м² аумақты қамтиды. Қаланың төрт
мәдени қабаттан тұратыны қазба жұмыстарынан белгілі болды. Соның
нәтижесінде М.С. Мерщиев қаланың өмір сүрген уақытын ІV – ХІІІ ғ. басы деп
мерзімдейді.
Шардара су қоймасынан 15 км оңтүстікте, Сырдарияның ескі арнасының
жоғарғы оң жағалауында орналасқан Ақтөбе-2 елдімекенінде 1961-1962 жж.
Шардара археологиялық экспедициясы (Б.И. Вайнберг, Л.М. Левина) қазба
жұмыстарын жүргізді.
Ол үш бөліктен тұрады: қала, цитадель және сарай. Бірінші ескерткіштің
ең биік жерінде қазба жүргізіліп, кейіннен цитадельдің шығыс қабырғасына
қарай үлкейтілді. Ескерткіштің әр түрлі бөліктерінде стратиграфиялық кесік
салынды. Кесік цитадель арқылы сарай ғимаратының солтүстік-батысында және
қалашықтың сыртқы бөлігінде жүргізілді. Сыртқы қабырғаларын анықтау үшін
бекіністің оңтүстік бұрышында үшінші қазба жүргізілді. Цитадельдің
солтүстік бұрышында төртінші қазба жүргізіліп, тұрғын үйлердің
стратиграфиясы анықталды [21].
Қорытындылай келе Ақтөбе-2 елді мекені – бірқабатты ескерткіш болып
келеді, өйткені, екінші қазба барысында салынған стратиграфиялық кесік
бойынша сарай, цитадель және қала бір мезгілде салынғаны анықталды.
1960 жылы Археологическая карта Казахстана атты энциклопедиялық
үлгідегі жинақ жарыққа шықты. Қазақ жерінде бір ғасырға жуық жүргізілген
археологиялық зерттеулердің қорытындысына арналған бұл жинаққа Шардара
өңіріндегі он ортағасырлық қала мен елдімекендер енген. Бұл тізімде
Байырқұм, Сүткент-1, 2, Ақтөбе, Сейіттөбе, Шардара, Шәушіқұмтөбе қалалары
мен Ақтөбе-2, Көксутөбе елдімекендері аталады.
Мақтаарал ауданының орталығы Жетісай қаласынан 30 км солтүстік-
шығыста, Сырдария өзенінің сол жағасындағы өзектің баурайында орналасқан
ортағасырлық Үтірлітөбе (Үтіртөбе) қаласын 1971 ж. Өзбек ССР ҒА Археология
институтының Шаш-Илак тобы ашып, оның тарихи-топографиялық құрылымын
анықтап, әртүрлі бөліктерінде қазба жұмыстарын жүргізген.
1994 жылы баспадан шыққан Свод памятников истории и культуры
Казахстана. Южно-Казахстанская область атты энциклопедиялық үлгідегі
жинаққа Шардара ауданы бойынша он бір ортағасырлық қала мен елдімекен
кірген. Жинаққа Ақтөбе-1, Ақтөбе (Ұзыната), Шәушіқұмтөбе, Байырқұм,
Сейіттөбе, Сүткент ортағасырлық қалалары, Ақтөбе-2, Шардара, Көксутөбе,
Сүткент елдімекендері және Ұзыната мазары енгізіліп, аталған ескерткіштер
туралы толыққанды мәліметтер береді [22].
2004 жылы 5-20 тамыз күндері аралығында Сырдария университетінің
археологиялық экспедициясы ортағасырлық Үтіртөбе қаласында зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Экспедиция жетекшісі М. Қасенов ортағасырлық қаланың
үштен бір бөлігін су шайып кеткенін айта келіп Үтіртөбенің шығыстан батысқа
қарай 388 м, солтүстіктен оңтүстікке қарай 180 м созылып жатқанын, батыс
жағындағы ені 40 м бөлігін қала, оның шығыс бөлігінде орналасқан биіктігі
шығысында 3-3,5 м, батысында 1-1,5 м бөлігін цитадель деп атаған. Қаланың
батыс бөлігіндегі көлемі 300х150 м, биіктігі 1,5 м жолмен қоршалған
төрткүлді шаруашылық аймағы, одан батыста 0,3 км жерде қала зираты
орналасқанын көрсеткен. Сонымен қатар, Шардара суқоймасы шайып, бұзылып
жатқан ортағасырлық Үтіртөбе қаласында экспедиция тарихи-топографиялық
зерттеу мен қатар оның әртүрлі бөліктерінде бес қазба жүргізді.
2009 жылы тамыз айында Мырзашөл археологиялық экспедициясы (М. Елеуов)
Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал ауданында орналасқан, 1969 ж. бері
Шардара суқоймасының суы шайып бұзылып жатқан, қазіргі күнде апатты
жағдайда тұрған ортағасырлық Үтіртөбе қаласында далалық зерттеу жұмыстарын
жүргізді.
Тұран археологиялық экспедициясы 2010 жылы Шардара суқоймасы шайып
бұзылып жатқан ортағасырлық Үтіртөбе қаласындағы зерттеу жұмыстарын
жалғастырды. Шахристанның су шайып жатқан солтүстік бөлігінде 2009 ж.
басталған қазбаны жалғастырып, ұзындығы шығыстан батысқа қарай 20 м, ені
шығысында 6 м, батысында 13 м қазба бастап, оны 1,5-2 м тереңдікте
жүргізді. Қазбаны 0,2-0,3 м тереңдікте қазған кезде оның батыс бөлігінен 5
шұңқыр ашылып, олар түбіне дейін қазылды .
Қазбаны онан әрі тереңдету кезінде 2009 ж. ашылған бөлмелердің астында
жатқан, онан бұрынғы құрылыс кезеңінің алты бөлмесі ашылды. Қазба жұмыстары
барысында көптеген керамикалық бұйымдар табылды. Сондай-ақ металдан
жасалған жебенің ұшы мен қола сақина табылды [23].
Бүгінгі күнде Шардара өңірінде он екі ортағасырлық қала мен елдімекен
анықталып отыр. Олар: Ақтөбе 1, Шәушіқұмтөбе, Үтіртөбе, Сүткент,
Ақтөбе(Ұзыната), Байырқұм, Сейіттөбе ортағасырлық қалалары, Ақтөбе-2,
Шардара, Көксутөбе, Сүткент елдімекендері және Ұзыната мазары болып
табылады. Соның ішінде Ақтөбе-1, Шәушіқұмтөбе, Үтіртөбе, Сүткент
ортағасырлық қалалары мен Ақтөбе-2 елдімекенінде археологиялық қазба
жүргізілді. Өкінішке орай 1969 ж. Шардара суқоймасының іске қосылуына
байланысты ортағасырлық Ақтөбе 1 қаласы мен Ақтөбе 2 елдімекені су астында
қалды. Ал Шардара суқоймасының суы шайып бұзылып жатқан Үтіртөбе қаласында
2009 ж. бастап Тұран археологиялық экспедициясы (М. Елеуов) қазба
жұмыстарын бүгінгі күнге дейін жалғастырып келеді.
1.3 Ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуы
Шардара ауданы 1969 жылы, Қызылқұм өлкесін игеру барысында құрылған.
Аудан құрамына 10 ауыл округы кіреді.
Әкімшілік орталығы – Шардара қаласы
Ауданның халық саны - 70000 адам, Шардара ауданының тұрғындарының
негізгі бөлігін қазақтар құрайды, қалғаны орыс, өзбек, әзербайжан, украин,
тағы басқа ұлт өкілдері.
Аудан территориясы 13000 шаршы километрді құрайды
Аудан экономикасының негізін ауыл шаруашылығы құрайды. 65 мың гектар
суармалы жерде мақта, бақша дақылдары, жемістер мен жидектер өсіріледі.
Аудан бойынша ауылшаруашылық өнімдерінің жалпы өнімінің 54% мақта өсіруге
келеді. Ауданда сонымен бірге мал шаруашылығы мен балық шаруашылығы да бар.
Ауданда 116 заңды және 5185 шағын жеке кәсіпорындар қызмет атқарады.
Оларда 18530 адам жұмыс істеп, 4725,3 млн. теңгеге өнім өндіреді.
Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп,
суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 жылы Шардара құрылыс басқармасы
құрылды. Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Кеңестер Одағының
әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы
өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 жылы 15 қазанда
Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м3 Шардара бөгені мен су
электр стансасының құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол
жылы Сырдария өзенін бойлай ұзындығы 130 км Қызылкұм магистральды каналы
іске қосылды [24].
Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы, Көксу, Шардара, Қоссейіт,
Ұзыната, Қазақстан, Целинное ауылдары. Ауылдарда негізінен күріш, қаракөл
қойы, оған қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша
өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған
(1988 жылы Қазақстан, Целинный біріктіріліп, Жиделі, Ақ-қала,
Байырқұм кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда
өндірістік кооперативі, жауакершілігі шектеулі серіктестігі, 4186 шаруа
қожалықтары құрылған. Елді мекендер Қызылқұм каналы мен Сырдария өзенінің
бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы
өнім көлемінің 67,7% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік
жерлердің 58,8% немесе 30,2 мың гектары мақта егістігі, қой басының 23,9%-
ын қаракөл қойы құрайды. Аудан шаруашылығының негізін Талапты өндірістік
кооперативі, Қызылқұмда ауылым өндірістік кооперативі, НИМЕКС
корпорациясының зауыты, Мырзакент, Достық мақта пункттері, Мырзакент
акционерлік қоғамы, Игілік жауакершілігі шектеулі серіктестігі тағы басқа
құрайды.
Шардара ауданы бойынша 1 аудандық мәдениет сарайы, 8 ауылдық мәдениет
үйлері және аудандық мұражай халыққа тұрақты қызмет көрсетіп келеді.
Шардара аудандық орталықтандырылған кітапханалар жүйесіне қарасты 16
кітапхана бар. Олар:
- 1 аудандық орталық кітапхана;
- 1 аудандық балалар кітапханасы;
- 2 қалалық кітапхана;
- 12 ауылдық кітапхана
Шардара аудандық медицина бірлестігінің құрылымында 12 мекеме аудан
халқына медициналық көмек көрсетуде.Орталық аудандық аурухана. Ғимараты
1982 жылы пайдалануға берілген. Аурухана ғимараты күрделі жөндеуден өткен.
4 санитарлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі таңда Қазақстан маңызды табиғи әлеуеті және әлеуметтік –
экономикалық мүмкіншіліктері бар дамып жатқан жаңа туристік бағыт болып
табылады. Қазақстанды әлемдік туристік нарыққа өткізудің басты талабы –
ішкі нарыққа ұсынуға болатын тартымды туристік өнімді қалыптастыру.
Аймақтық туристік саясаттың даму мәселесі Қазақстанның көптеген облыстары
үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанда туризмді дамытудың негізгі алғышарттарының бірі – алдымен
ішкі туризмді дамыту. Осыған орай, еліміздің туризмді ұйымдастыруға болатын
аймақтарын анықтап, оларды дамыту, әрі зерттеу қажет екендігі айқын.
Алайда, еліміздің көптеген жерлері назар аударылмай қалады, сондықтан
диплом жұмысымның негізі болып отырған Шардара ауданының туристік
мүмкіншілігін анықтап, зерттеу жүргізу мәселесі бүгінгі күні өте өзекті
мәселе болып отыр.
Осы өлкенің табиғи-туристік мүмкіншіліктерін бағалай отырып аймақты
үлкен демалыс орнына айналдыру. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға
тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды.
Қазақстан Республикасының өкіметінің қабылдаған республика туризмнің
даму концепция мен бағдарламасы жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың зерттеу нысаны –Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара
ауданының туристік орындары .
Жұмыстың мақсаты – Шардара ауданының туристік әлеуетін анықтау және
туризмнің жағдайы мен даму мүмкіншіліктерін талдау.
Жұмыстың міндетері:
-Шардара ауданының туризм дамуының алғышарттарын сипаттау;
-Шардара ауданының туризм шаруашылығының жағдайын анықтау;
-Шардара ауданының туризм дамуы болашағы мен мәселелерін талдау;
Зерттеу барысында келесі мәселелер қарастырылды:
-туристік объект ретінде Шардара ауданының туризм дамуының
алғышарттары көрсетілген. Оның ішінде, табиғи, тарихи және әлеуметтік-
экономикалық алғышарттары берілген.
-ауданның туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Негізгі
туристік нысандарына сипаттама жасалынған.
-туристер потенциалы, туристік саладағы жағажай бағытының маңыздылығы,
даму мәселелері, ішкі туризмінің көрсеткіштері анықталған. Жұмыстың соңында
қорытынды және әдебиеттер тізімі келтірілген.
Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде бүгінгі таңға дейін туризм
саласындағы зеттеулер мен аудандық, облыстық туризм басқармасының еңбектері
жатады.
Зерттеу жұмысының барысында келесі әдістер пайдаланды: тарихи,
салыстырмалы, сипаттау, статистикалық және картографиялық.
Зерттеу пәні Шардара ауданның туризм шаруашылығының даму
мүмкіншіліктері.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыс зерттеулерінен алынған нәтижелер
аймақта туризмді дамытуға мүмкіндік береді. Таңдап алынған аудан автор үшін
тек қана қызығушылығына байланысты болмай, сонымен қатар, ауданның тарихи
және географиялық ерекшеліктерінің аудан туризмін дамытуға үлкен әсер
етуіне байланысты. Жұмыста Шардара ауданы бойынша жаңа туристік маршрут
құрастырылды.
Жұмыстың нәтижелері Қазақстан рәміздеріне арналған Халықаралық жас
ғалымдар мен студенттер конференциясының жинақтарында жарияланғанды.
1 ШАРДАРА АУДАНЫНЫҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Ауданның табиғи-географиялық ерекшеліктері
Жалпы алғанда Тұран плитасы Оңтүстік және Батыс Қазақстан
территорияларында орналасқан. Шардара ауданы негізінен Тұран плитасында
орналасқан.Тұран плитасының шекарасын әр түрлі зертеушілер әрқалай
көрсетеді, бірақ олардың көпшілігі былай қабылдаған: плита батысында Каспий
теңізінің акваториясымен шектелген, солтүстік -батысы, яғни Оңтүстік Ембі
ауданында Шығыс Европа платформасының Каспий маңы ойысымен шектеседі;
солтүстігі мен солтүстік – шығысында оның контуры Орал және Орталық
Қазақстанның мезозойға дейінгі қатпарлы кұрылымдарының беткі бөлігіне шыға
беріспен сөйкес келеді де Тұран иілімімен жалғасады; оңтүстік-шығысы мен
оңтүстігінде плита Батыс Тянь-Шань мен Копетдагтың жоталары және таулы
ойыстарынан тұратан альпі орогенді белдеуімен шектеседі.
Тұран плитасының фундаменті құрамы мен жасы әр түрлі болып келетін
докембрийден пермь-триаска дейінгі геологиялық формациялардан кұралған
күрделі гетерогендік кұрылым. Бұлар әр түрлі деңгейде дислокацияланған,
сынулармен және интрузиялармен бөлінген.Тұран плитасының платформалык
қаптамасы жоғарғы триастан төрттікке дейінгі шөгінділерден құралған.
Қаратау жотасы мен Қызылқұмның орталык бөлігіндегі үстірттерден (Бұқантау,
Тамдытау, Құлдыжықтау,Сұлтансыздак т.б.) басқа плитаның барлық жерінде
дерлік мезозой-кайназой қаптамасы дамыған. Қызылқұм мен солтүстік-батыстағы
Шу-Сарысу ойысында теңіздік щөгінді қабаттар көбінесе сұр саздар, ақ және
сұр кварцты кұмдармен көмкерілген: карбонатты жыныстардың маңызы шамалы.
Қабаттың калыңдығы 20-400 метр аралығын құрайды [1].
Орта олигоцен-төрттік шөгінділер (жоғарғы құрылымдық қабат) Тұран
плитасының барлық дерлік территориясында таралған, тек ірі көтерілімдердің
кейбір бөліктерінде ғана жоқ. Олардың жалпы калыңдығының таралуында айқын
зандылық байқалады, олар алғашқы жүз метрден аспайды. Қабат кескінінде 3
бөлік байқалады: орта олигоцен-төменгі миоцен, орта миоцен-төменгі плиоцен
және жоғарғы плиоцен-төрттік. Олардың арасындағы шекаралар айқын байқалады.
Бөліктердің ішінде сонымен қатар үзілістер де бар, бірақ олардың маңызы
айтарлықтай емес.Жоғарғы плиоцен-төрттік қабат платформалық қаптама
кескінін аяқтайды. Ол көбінесе төсеме қабатга жатады, ал негізінен үлкен
аумақтарда жоқ немесе аз қалындықта болады. Қызылқұмда кейінгі плиоценге
континенттік немесе теңіздік сары-сұр, сұр және далалық карбонатты және
құмды саздар, сұр және далалық құмдар, борпылдақ құмдақтар, алевриттер,
мергельдер жатады. Солтүстікте Қарақтау тауына қарай төменгі миоценге
қызғыш-коңыр және сұр құмдақты саздар, сұр жұқа дәнді саздақты құмдақтардан
тұратын шұбар түсті шөгінділер (қалыңдығы 4-26 м арлығында) жатады.
Батысында төменгі миоцен шөгінілерінің қалыңдығы 85 м-ге дейін ұлғаяды.
В.П. Нижегородовтың анықтауы бойынша бұнда олар борпылдақ сары ұсақ дәнді
кұмдақтар және қоңыр-қызыл құмдақты саздардан тұрады. Солтүстік-батысқа
Арыс ойысына қарай қалыңдығы 400 м-ге дейінгі құмдақты, карбонатты ашық-
қоңыр саздар мен алевриттерден тұратын біртекті кабатты кездестіруге болады
[2].
Қарақтау тауы аумағында палеонтологиялық материал орта миоценді
жоғарғыдан бөлуге мүмкіндік бермейді. Бұл шөгінділер кей жерлерінде ашық-
сұр гипсі бар ашық және қызғыш-қоңыр саздардан тұрады. Сырдария өзенінің
аңғарындағы төрттік жыныстар көбінесе көлдік, аллювийлік, эолдық (сұр және
жасыл сұр саздар,құмдар, алевриттеқұмдақтар, саздақтар, қалың саздақтар).
Жалпы алғанда Шардара территориясының беткі бөлігі негізінен бор және үштік
кезең құмдары, құмдақтары, саздары, сонымен қатар опок, конгломерат,
галечник сияқты континенттік және теңіздік шөгінділерден құралған. Теңіз
шөгінділері плиоценнен кейін бұнда қалыптаспады. Үштік және бор шөгінділері
көбінесе лесс тәрізді саздар мен саздақтар, сондай-ақ әр түрлі аллювиалдық
үйінділермен жабылған [3].
Тұран плитасының платформалык қаптама құрылымы барлық қалыңдықта
бірдей емес. Аталған кұрылымдық қабаттардың әрқайсысына құрылымдық жоспар
ерекшеліктері тән, бірақ жалпы алғанда жоғарғы горизонттан төменге қарай
қаптама құрылымының күрделенетіндігі байқалады. Басты құрылымдық
элементтері барлық горизонттан көрінеді.Оларға ірі ойыстар мен
көтерілімдер, сонымен қатар аралық кұрылымдық элементтер - моноклиналдар,
ойыстар және қүрылымдық террасалар (сатылар) жатады. Сырдария ойысы ( Шығыс
Қызылқұм ) Шығыс Аралдың оңтүстігіне қарай орналасқан және одан Аққыр-
Құмқалы ойпатымен бөлектенген. Сырдария ойысының ішкі құрылысы құрылысы
күрделі. Оның ішінде алты иілу - Үрмеқұм, Жауғаш, Берді, Арыс-Байырқұм,
Ерғашқұдық және Келес -үш көтерілу – Төртқұдық, Балтакөл-Басаға және
Қарақтау бөлінеді. Осы құрылымдық элементтер арасындағы шекаралар әдетте
флексуралар мен жарылулар арқылы жүргізіледі.Иілімдердегі фундаменттің жату
тереңдігі 3 шақырымға жетеді, ал көтерілулер мен ойыстардың ернеу маңы
бөліктерінде жүздеген метрге дейін төмендей береді.
Шөгінді қабаттардың қалыңдығының анализі құрылымдардың морфологиясы
мен даму ерекшеліктерін бағалауға мүмкіндік береді. Қаптаманың барлық ірі
құрылымдары мезозойдағы сияқты кайназой шөгінділерінен де жақсы байқалады.
Қаптама құрылымдарына фундаментгщ сынулармен бөлшектенген және мезозой мен
кайназой шөгінділерінен де жақсы байқалады. Қаптама құрылымдарына
фундаменттің сынулармен бөлшектенген және мезозой мен кайназойда тік
қозғалыстар дифференциациясына ұшыраған көтерілген және төмнен түскен.
Солтүстік бөлігінде ойыстар шартты түрде Үрмеқұм иілімі және Кемпір
көтерілімі, Жауғаш иілімі бөлінген. Үрмеқұм иілімі бірнеше
брахиантиклиналдармен күрделіленген қүрылымнан түрады. Кемпір көтерілімі
солтүстік-батысқа бағытталған, ол Үлкен Қаратаудың оңтүстік-батыс
беткейінің терең батқан моноклиналын қиындата түседі. Жауғаш иілімі ойыстың
орталык бөлігінде орналасқан [4].
Құрылымның шығыс бөлігінің білігі солтүстік -шығысқа
бағытталған.Солтүстік-шығысқа қарай созылған шөгінді қаптаманың ірі
қүрылымына Балтакөл-Басаға мен Қарақтау бүйраты және оларды бөліп түратын
Берді иілімі, сонымен қатар Арыс-Байырқұм иілімдері жүйесін Келес иілімінен
бөліп тұратын Шулы-Шардара көтерілімдер тобы жатады. Балтакөл-Басаға
бұйраты ойыстың орталық бөлігінде орналасқан. Берді иілімі Балтакөл-Басаға
бұйратымен қатар орналасқан. Оның морфологиясы қаптаманың әр түрлі
горизонтында әрқалай болып келеді. Иілімнің солтүстік-батыс бөлігінде Айдар
антиклиналы табылған. Оның оңтүстік-батыс қанатын бұрғылаудың нәтижесінде
пермь-триастың сұр түсті, шұбар түсті шөгінділері табылған. Қарақтау
бұйраты ойыстың орталық бөлігін оның шығыс шетінің құрылымынан бөліп
тұрады. Жоспарда оның формасы дұрыс эллипс тәрізді, оның оңтүстік -шығыс
қанаты солтүстік бөлігінде Асаршық брахантиклиналымен күрделіленген. Арыс-
Байырқұм иілімдер жүйесі Қарақтау бұйратының шығысына қарай орналасқан. Ол
солтүстік-шығысында Үлкен Қарақтаудьщ оңтүстік-батыс беткейінің
моноклиналына, ал оңтүстік-батысында Нұратау жотасының солтүстік-шығыс
беткейінің моноклиналына біртіндеп ауысады [5].
Жүйе шөгінді қаптаманың барлық горизонтынан айқын байқалады және
аралас Қарақтау дуалы мен Шулы көтерілімінен ірі сынулармен бөлектенген.
Жүйе Арыс және Байырқұм иілімдеріне бөлінген : олардың арсындағы шекара
шартты түрде жүргізіледі.Изометрлі Арыс иілімі солтүстік шығыста
орналасқан. Оның ішкі бөлігі ірі антиклиналь жөне синклиналь қатпарлармен
(Қаракүңгір- Ақдала, Арыс антиклиналы т.б.) күрделіленген. Иілімнін
солтүстік-батыс қанатында Шығыс-Қоскүңгір брахиантиклиналы зерттелген.
Байырқұм иілімі Арыстың оңтүстік-шығысына қарай орналасқан. Иілімнің
солтүстік бөлігінде Байырқұм брахиантиклиналы бар. Шулы-Шардара
көтерілімдер тобы ойыстың оңтүстік-шығысында орналасқан. Ол Шулы және
Шардара көтерілімдерінен түрады. Алғашқысының формасы бұрыс изометрлі,
құрылымдық үйінділер және шығанақтармен күрделіленген. Палеозой
фундаментінің беткі бөлігінің изосызықтарынан оның бөлігінің солтүстік-
шығысқа бағытталғаны көрінеді. Көтерілімнің қанаттары Арыс-Байырқұм
көтерілімдер жүйесімен шекарада ірі сынулармен күрделіленген; оңтүстік
қанаты Келес иілімімен шекарада фундаменттің сынуымен байланысқан ірі
флексурамен созылған. Шардара көтерілімі Шулының оңтүстік-батысында
орналасқан және одан жайпақ ойпат арқылы бөлінген. Ол бұрыс күрлелі формалы
бірақ жалпы алғанда солтүстік-шығысқа қарай аздап созылған. Ол оңтүстік-
батысында Нұратау жотасының солтүстік-шығыс беткейінің моноклиналына
акырындап ауысады. Көтерілімнің солтүстік-шығыс бөлігінде қанаттары
жарылулармен күрделіленген ірі Жаусымқұм моноклиналы бар. Келес иілімі
ойыстың шеткі оңтүстік-шығысын ала, солтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр.
Иілім шөгінді қаптаманың барлық горизонтында жақсы көрінеді. Ойыстың
оңтүстік-батыс шетінде Ерғашқұдық иілімі мен Төртқұдық-Қызылқұрын
көтерілімі орналасқан. Бірақ бұлар өте аз зерттелген [6].
Аллювиалды төрттік үйінділердің ұшуынан пайда болған кұмдары басым
болып келетін кең байтақ аймақтарға мыналар жатады: 1) солтүстік-шығысынан
Аралға тақалып жататын Арал маңы Қарқұмы 2) Сырдария маңы жазығының
оңтүстік жағалаулық үлкен бөлігін алып жатқан Қызылқұм және 3) Үлкен Борсық
құмдарының солтүстік бөлігі. Көбінесе бұл құмдардың қалыңдығы аса үлкен
емес және жоғарыда аталған үштік, сирек болса да бор жасындағы шөгінділер
әлгі құм жалдарының арасында жиі кездесіп отырады. Көпшілік бөлігі өте
тегістігімен, әйтсе де қазіргі кездегіге қарағанда бүрынғы кездердегі,
бастауын таулардан алатын өзендердің тегіс жазықта жиі ұшырасатындығымен
байланысты пайда болған төбешікті бұйратты жер бедерімен ерекшеленеді.
Бұндай аудандардың кейбір жерлерінен беткі бөлік тілімденуі үштік
шөгінділердің борпылдақ құрылымымен, сондай-ақ олардың тұздылығымен
қамтамасыз етілген басқа типтерін табуға болады. Борпылдақ жыныстардың
тығыздануы, сонымен қатар тұздың сумен бірге тереңге сіңуі сияқты басқа да
факторлар өте тегіс ойыстардың пайда болуына жағдай жасайды. Шығу тегіс сол
немесе басқа тегіс қазаншұңқырларда әдетте тұзды көлдердің таралуы осыған
байланысты.
Тұран ойысының бұрынғы өткен біршама дәуірлердегі транзиттік
өзендерінің кеуіп қалған аудандарында алғашында кәдімгі жайылмалық жер
бедері болған аллювиалды құмдардың кең байтақ жерлері пайда болды.
Кейінірек құм рельефі жел әрекетінің әсерінен түбегейлі өзгерістерге
ұшырады. Сырдария маңы жазығында құмды материалдардың жетіспнушілігі
байқалмайды, қайта өзендер арқылы жиналған үштік және бор жыныстары бұнда
өте көп кездеседі. Сондықтан аллювиалдық құмды жазықтардың пайда болуы үшін
өзендер тек аздаған арақашықтыққа құмды материалдарды алып келіп, түбірлі
жыныстардың үстіне, ең құрығанда аллювиалды үйінділердің бетіне жұқа
қаптама етіп төсей салса болғаны. Осындай жолмен пайда болған аллювиалды
жазықтардың біріне Сырдария маңы жазығы жатады. Ол Сырдария өзенінің іс-
әрекеті нәтижесінде пайда болған жазық. Сырдариядан кейінгі Қызылорда
қаласынан төмен оңтүстік-батыс пен батысқа қарай кететін көптеген ежелгі
кұрғақ арналарды көріп, алғашында бұл өзен оңтүстік-батыс бағытқа, сосын
батысқа, ең соңында барып солтүстік-батысқа (қазіргі кездегісіндей)
бағытталған жаңа арналарды қосып алған шығар деп ойлауыңыз мүмкін
(Герасимов 1943). Сырдария арнасының бағытын бұлайша өзгертуі Қызылқұмның
кең байтақ территориясының аллювиалды жазыққа айналуына жағдай жасады.
Түбегейлі зерттелмесе де бұл аудандағы құмды жазықтың қалыптасу процесін
детальды түрде сипаттап айтуға болады. Бұндағы құмдардың арасында сазды
шөлдердің (тақырлар) көптеп кездесуі оның бір ерекшелігі болып табылады.
Бүның себебі Сырдария өзенінің әкелген және әкеліп жатқан өте көп
мөлшердегі лайымен түсіндіріледі. Өзендердің суы азайған кезде бұл лайлар
саз үйінділеріне айналады екен. Герасимовтың айтуынша , тақырлардың өте көп
кездесуі сонымен қатар Сырдария маңы жазығында ойыстар мен көлдердің жоқ
болуына себеп болады. И.П. Герасимов бұны ылғал жинала алатын жер бедерінің
төмен түскен элементтерін су өткізбейтін тақырлардың жауып жатуымен
түсіндіреді. Қызылқұм жазығы оңтүстік-шығысында тегіс Оңтүстік Бетпақдала
жазығына өтеді. Бұл жерде Сырдария өзенінің ені онша кең емес. Өзен
Қызылқұмға жақындаған солтүстік-батысына таман өзен арнасы өте кеңейе
түседі [7].
Оңтүстік Қазақстандағы өзен торабының аңғарлары бір мезгілде пайда
болған жоқ. Дамудың кейінгі альпілік неотектоникалық этабының анализі таулы
бөліктердегі бассейндердің жер бедері аллювиалды жазықтардың беткі
бөлігінен ежелгірек екендігін көрсетеді. Таулардағы өзен тораптарының
қалыптасуы бүған дейінгі этапта басталып, бірінші кезекте жауын-шашын көп
түсетін жерлерде, яғни көтеріңкі жер-телімдерде белгісі мен амплитудасы
бойынша біртекті емес қарқынды радиалды неотектоникалық қозғалыстар
жағдайында дамыды. Таулы көтерілімдердің өзен торабы жазықтардың өзен
торабынан және өзінің қабылдайтын бассейіндерінен ежелгі болып келетін
Оңтүстік Қазақстан өзендерінің арналары мен аңғарлары тау алды шлейфтері
мен аллювиалды жазықтардың төменгі ағыстарында олар қазіргі сағаларына
қаншалықты жақын орналасса ; соншалықты жас болады. Кейбір өзендердің
арналары (Сырдария, Арыс) өздерінің аллювиалды жазықтарының өзен маңылық
жер-телімдерінен асып кетеді. Су толған кездерде апатгы су тасқындарына
дейін баруы мүмкін. Өзен арналары мен аңғарлары В.М.Девистің айтуы бойынша
(1899) негізінен регрессивті эрозия жолымен белсенді түрде ұзарады.
В.Н.Вебердің (1929-1930 жж) сипаттауынша Оңтүсік Ферғанада күрғақ атырау
миграциясы кеңінен танымал. Бүл қүбылыс Оңтүстік Қазақстанның өзендерінде
айкын байқалады. Сырдария өзенінің арнасында төрттік дәуірде оңтүстіктен
солтүстікке қарай миграция болғандыгын Б.А.Федорович (1946) сипаттап жазды
[8].
Шардара ауданыны территориясының қазіргі кездегі беткі бөлігіне өзен
арналары мен аңғарларындағы аллювиалды жазыктар тән. Олар өзен арналары мен
аңғарларына қарай аздап еңгіш келеді. Олардың беткі бөлігін
күрделілендіретін эолдық өңдеудің әр түрлі формалары тән. Аралық зонаның
батып, шөгіп кеткен жер-телімдеріне Қызылқұм ойысы (депрессия) жатады. Оның
жер бедері Сырдария өзенінің төрттік шөгінділерінен күралған аллювиалды
және аллювиалды-пролювиалды жазыктан тұрады. Бұл жазық тектоникалық
қозғалмалы аудандарда ұзақ уақыт бойы түзілді. Өзендері арнасының орнын
біртекті өзгертпеді және аллювиалды жазықта бұралаңдап ағып отырды.
Сырдария өзеніндегі бұл кұбылысты Б.Н.Федорович (1946,1952) сипаттап жазды.
Бұндағы аллювиалды жазықтар террасаланған. Құмдардан кұралған биік те
ежелгі террасалар желдің әрекетінен пайда болған. Бұндай жазықтардағы
эолдық жер бедерінің пайда болуы мен дамуын Б.Н.Федорович (1952, 1956)
зерттеп жазған болатын.
Қызылқұм құмдарының шығу тегі туралы әдебиеттерде бір жақты пікір
айтылмады; оларды мезозой және үштік жастағы жыныстардың үгілуіне немесе
кейінгі борпылдақ жыныстардың ұшып тарауына жатқызады. Қазіргі уақытта
Қызылқұмның қызғыш-сары эолдық құмдары неоген және одан да ежелгі палеозой
және бор шөгінділерінен қүралғандығы дәлелденді. Құмдардың эолдық формалары
әр түрлі - жалаңаш барханнан тізбекті, қуысты, дөңесті құмдарға дейін
барады. Ылғалданудың әр түрлі дәрежесіне байланысты Э. Мамедов кұм
типтерінің бойлық заңдылығын атап көрсетеді: 1) бөліну тереддігі 20-дан 80,
тіпті 100 метрге дейін баратын бүзылған үстірттер мен қазаншұңқырлар
түлғасындағы қазаншұңқырлы- қуысты қүмдар, 2) сақиналы "дюналар"- диаметрі
20-40 м дефляциялық қазаншұңқырлар және 3) қайтадан, бөліну тереңдігі 40-45
м-ге дейінгі қуысты құмдар. Құм рельефінің барлық формалары өсімдік
жамылғысымен бекіген. Құмдардың бекуі олардың қуысқа айналуының негізгі
себебі болып табылады. Қызылқұмның құмды рельефі ежелден-ақ (мезолит, тіпті
палеолит) адамның ықпалына үшыраған. Бұл рельефтің біршама кайтадан
түзілуіне алып келді [9].
Климат жағдайларының ерекшеліктері ең алдымен географиялық орнына
байланысты. Шардара ауданы қоңыржай климаттық белдеудің оңтүстігіндегі шөл
зонасында орналасқан. Аудан климатының қалыптасуына сонымен қатар Қызылқұм
кұмдары, жазда тропиктік ауа массалары әсер етеді. Бұл территорияның
климаты айқын көрінетін континенталдығымен, құрғақтығымен және жылудың
молдығымен сипаттталады. Жоғарғы континенталдық күн мен түннің, қыс пен
жаздың шұғыл температуралық өзгерістерінен байқалады. Ауаның орташа
тәуліктік температурасы 0°-тан жоғары жылы кезең шамамен 10 айға созылады.
Жазы ыстық, ұзақ және құрғақ. "Қызылқұм" метеостанция-сының мәліметтері
бойынша ең ыстық ай шілденін, орташа температурасы +29,6°С құрайды.
Абсолюттік максимумы +46° С. Жаздағы аптап ыстық Иран жақтан соққан желге
байланысты. Ондай күндері ауа құрғап, температура +45°-қа дейін көтеріледі
[10].
Мұндай ыстық егінге, бау-бақшаға үлкен зиян тигізеді. Маусым айының 25-
інен тамыз айының 5-іне дейін "шілде" түседі. Бұл 40 күн шілде жылдың ең
ыстық мезгілі. Күннің ыстығы соншалық күндізгі сағат 12-ден кешкі 18-ге
дейін даладағы қызу енбек, тіршілік тоқтап қалғандай болады. Жаздағы болып
түратын желдің жылдамдығы 3-5,5 мсек. Аңызак жиі болып тұрады. Қыс аудан
территориясында ұзаққа созылмайды және коңыржай суық болады. Қыстағы ауаның
абсолюттік максимумы -35°С. Қыстағы жалпы қар жамылғысының калыңдығы 8-15
см-ге жетеді. Қыс катты, ұзақ болған жылдары 25-30 см-ге барады. Жылдың
суық мезгілдерінде аудан территориясында солтүстік-шығыс пен шығыстан
соғатын жел басым келеді. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 3-5 м сек.
Аязсыз күндері топырақ қабатының 30-40 см-і тоңданып қалады. Көктайғақ
болатын күндер саны 1-7 аралығында. Жылдың көп мезгілінде күн ашык болады.
Жыл бойьгаа дауылды желдер болып түрады. Әсіресе көктемнің соңында және жаз
айларында шаңды дауылдарды көруге болады. Құрғақшылық - бүл аудан
климатының негізгі белгісі. Жауын-шашынның көп бөлігі көктем-қыс айларына
тура келеді. Территорияға түсетін атмосфералық жауын-шашын көп емес, оның
орташа жылдық мөлшері 170 см-ден аспайды. Бұның өзі маусым бойынша әрқалай
таралады. Жауын-шашынның 2 максимумы байқалады: бастысы, шүғыл көрінетін-
көктемгі, екіншісі - күзгі. Жазы өте құрғақ. Эффективті температура
жиынтығы 4000-4600° құрайды. Температурасы 10 -тан жоғары кезеңде ауа
ылғалы дефицитінің жиынтығы 2600-3200 мм-ге тең. Ылғалдану коэффициенті 0,3-
ке дейін өзгереді.
Шөлдердің топырағында ылғал аз болатындықтан өсімдіктердің
қоректенуіне керекті минералдық тұздар топырақта қатты күйде болады. Күн
көзінен қызған, қүрғақ ауада су буы да аз болады. Өсімдіктердің жапырақ
арқылы қоректенуіне қажетті жарық жеткілікті. Бірақ топырақтағы минералдық
тұздар өсімдік тамырына өте алмайды. Шөл топырағында шірінді аз болады,
түсі ақшыл, сұр топырақ деп аталады. Аудан жерінде сұр және шалғынды
топырақ таралған. Топырақтың түзілуіне және оның қасиетіне түрлі факторлар
әсер етеді. Солардың ішінде климаттьң маңызы зор. Жауын-шашын аз жауып,
климаты қүрғақ әрі ыстық жерлерде сирек өсетін шөптесін өсімдіктерден
шірінді аз түседі. Ал еріп топыраққа сіңбеген тұз жер бетіне жиналып жерді
сортаңдандырады [11].
Топырақтың беткі қабатына шірінді көктем мен қоңыр күзде көбірек
жиналады. Топырақтьң түзілуіне жер бедерінің де әсері көп. Топырақтың
түзілу процесі өте баяу жүреді, әрі әр аймақта әр түрлі. Топырақтарының
механикалық құрамы да әр түрлі болып келеді. Онда өте ұсақ бөлшектерден
бастап, біршама ірі түйіршіктер (тау жыныстары) мен минерал үгінділері
кездеседі. Топырағы минералдық құрамына қарай сазды, саздақты, құмдауытты
және құмды болып келеді. Өсімдік сирек шығатындыктан, олардың топырақта
қалдыратын қалдықтары да мардымсыз.
Сондыктан топырақтарында қарашірік аз. Осының салдарынан топырақ түсі
бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына ұқсайды.
Шардара ауданы Қызылқұм құмды массивтерінде орналасқандықтан,
территориясында топырақ түрлері көп емес. Территориясының көпшілік бөлігін
құмдар алып жатыр. Тек ауданның шығысына қарай, яғни Шардара жалаңаш
даласының территориясында ғана топырақ түрлері өзгереді. Бүл ауданның
топырағы негізінен екі типті болып келеді: жайылмалық шалғынды және ашық
сұр топырақ. Жайылмалық шалғынды тұзды топырақ Сырдария өзені аңғары мен
жайылмасын алып жатыр. Бұл топырақ түрі аудандағы басқа топырақтарға
қарағанда біршама кұнарлы , себебі бүл топырақта тоғайлар мен бұталы
алқаптар таралған. Бұл топырақ түрінің топырақ түзуші жыныстары аллювилік
шөгінділер болып табылады. Топырақ қабаты профилімен ерекшеленеді, яғни
қабаттар әр түрлі механикалық құрамы жағынан кезектесіп отырады. Әр түрлі
ауыр саздар басым келеді. Сырдария өзенінің ағынын реттегеннен бері топырақ
одан да бетер тұздана түсуде [12].
Шардара даласын оңтүстіктің ашық сұр топырақтары алып жатыр. Бұл
топырақтың қарашірігі біршама. Осы топырақ таралған аумақта құм төбелер мен
тақырлар, сонымен қатар сортаңдар кездеседі.Төбелі және тізбекті кұмдар
аудан территориясының кей бөліктерінде басым келеді. Құмдары көбінесе
псаммофильді өсімдікпен толықтай және жартылай бекіген деуге болады.
Топырақ гумысының мөлшері 0,3-1%. Осы топырақ түрі ауданда маңызды рөль
атқарады. Өйткені аталған топырақ түрлеріне карағанда осы топырақ ауыл
шаруашылығы, оның ішінде өсімдік шаруашылығын дамытуда қосар үлесі өте зор.
Аудан жерінде осы топырақ түрі ғана суармалы егіншілікке пайдаланылып,
шабындық, пішендік қызметін аткарады . Осы екі топырақ типінен басқа аудан
жерінде сортаңдар мен сорлар және тақырлар жиі кездесіп отырады. Топырақтың
бүндай түрлері ауыл шаруашылығына пайдаланудың нәтижесінде пайда болған.
Өсімдіктер жамылғысы. Қазакстанның құмды шөлдерінің өсімдіктері
біршама көп және алуан түрлі болып келеді. Араларында қуыстары көп
борпылдақ құмды топырақтан су төмен қарай тез өтіп, тереңде тығыз тау
жыныстарының үстінде жиналады: бұдан су өте алмайды. Қазақстанда кұмды
шөлдер көп. Соның ішінде Қызылқұм шөлі Өзбекстан Республикасындағы Амудария
өзені мен Сырдария өзенінің аралығында жатыр. Шардара ауданындағы құмды
өсімдік алдымен құм төбелер арасындағы ойпаттарда, беткейлерде, содан кейін
ғана құм төбелердің үстінде өседі. Осындай жерлерде ақ сексеуіл кездеседі.
Құм төбелер мен құм жалдарының төбесінде, беткейлерінде жүзгеннің әр қилы
түрлері кездеседі. Құмды шөлдерде бетегеге ұқсас селеубояу деген шөп өседі
Бұл өсімдік тіпті шағыл құмда да өсе алады. Құмдарында майда шөл кияқтары
көп өседі. Кәдімгі қияк әдетте саз балшықты жерлер мен өзен жағалауларында
биік болып өседі. Қияқтардың жапырақтары ұсақ болады да олар жазда кеуіп
кетеді, сол кепкен күйінде қыстап шығады. Сондықтан бұларды шабылмаған
пішен деп атайды. Шөл қияқтары қой үшін негізгі азық.
Жануарлар дүниесі. Шөлде дала аймағындай өсімдік жер бетін тұтас
бүркеп жатпайды. Олардың аралары сирек, селдір өседі. Мүндай жағдайда
жануарлар түрінің аз болуы өзінен өзі түсінікті: себебі, шөлді жерлерде
жануарларға қажетті азық та аз, баспана да кем, климаты қатаң. Дегенмен,
шөлді жерлерді мекендейтін жануарлар осындай өте ауыр жағдайларға
бейімделген. Шөл жануарлары ыстыққа да төзімді келеді. Кейбіреулері күннің
ыстығы қайтқан кезде інінен тысқа шығады. Екінші біреулері кұмды қазып,
астына көміліп жатады не бұтаға өрмелеп шығып тыныстайды. Шөлді жерлерде
топырақ бетін күн қатты қыздырады, оның температурасы 1,5-2 метр
биіктіктегі ауа температурасынан 30-35°-тай жоғары болады. Ал топырақтың
төменгі қабатына қарай тереңдеген сайын температура төмендейді: жарты метр
тереңдікте топырақ қабатының температурасы, топырақ бетіндегіден екі есеге
жуық төмен болады [13].
Аудан территориясындағы бауырымен жорғалаушылар өте алуан түрлі және
орасан көп, ал сүтқоректілерден кемірушілер көп кездеседі. Бүл жерлерде
тұяқтылар кем тараған, ал жыртқыш сүтқоректілер мен құстар жоқ деуге де
болады. Селдір өсімдікті жерлері мен өсімдіксіз жалаңаш тақырлы кең алаптар
кезектесіп келетін сазды және тастақ топырақтарда жануарлар өте сирек
кездеседі. Сырдария өзені аңғарында ну тоғайлар өседі. Ол тоғайларда зәулім
ағаштар жайқала өсіп түрады. Тоғайларға іргелес өзен жайылмасының
шабындықтары болады. Жағдайдың осындай алуан түрлі болуына байланысты бүл
жерлердегі жануарлар дүниесі де көп түрлі келеді. Сырдарияның қамыс
қопаларында тоғай бұгасы деп аталатын бұғының бір түрі болған. Қазіргі
кезде бұл жануарды кездестіру қиын, Амудария жаққа ауып кетті деседі.
Даласында құм қояндары, ал жалаңаш құмдарда, шағылдарда қосаяқтар мен
шисаусақ сарышұнақтар мекендейді. Жануарларының арсында түлкі, жабайы
шошқа, борсық, бөкен, қарсақ, шүйе бөрі, шағал ірілері болып саналады.
Жабайы шошқаны түрғылықты халық қабан деп атайды. Жыртқыштардан қасқырды
атап өтуге болады . Аймақта жиі ұшырасатын ондатр - терісі бағалы аңдардың
бірінен саналады. Оның шыққан жері, мекені Солтүстік Америка. Сыр өңіріне
1935 жылы әкелініп, жерсіндірілгенен кейін ондатр аңшылық шаруашылықтары
құрылған. Кірпі, тасбақа, жылан, кесіртке сияқты бауырымен жорғалаушылар
жиі ұшырасады. Құстарынан дуадақ, құр, бөдене, қаршыға, үкі, тырна,
көкқұтан; бөктергі, шағала, үйрек, кекілік, қаз, қырғи, балықшы, бозторғай,
қараторғай, тоқылдақ, қырғауыл т.б. мекендейді. Қырғауылдың еті өте дәмді
болғасын жергілікті тұрғындар оны атып, аулап тауысуға жақын қалғандықтан,
облыстық атқару комитетінің шешімі бойынша қорғауға алынған.
1.2 Туризм дамуының тарихи алғышарттары
Оңтүстік Қазақстан облысы Тянь-Шань тауының батыс сілемдері мен Тұран
ойпатының шығысын алады, 117,3 мың шаршы шақырым аумаққа орналаскан. Оның
солтүстік бөлігін Бетпақдала шөлі, оңтүстік қиыр шетін Мырзашөл куаң даласы
алып жатыр.
Оңтүстік Қазақстан облысының шағын ғана аумағын салыстыра қарағанда
өзіне астасқан ғажап табиғаттың бояу тақтасын еске салатын алуан түрлі
ландшафты сыйғызғанын көресіз. Бір жағынан, байсалды қалпындағы атам
заманғы дала суреті, сондай-ақ сирек ұшырасатын, әдеттегі өсімдіктер
түрлерінен тұратын әсем өрнек. Облыстың бір бөлігінде - тіршілік куан
көрінгенмен де, оның дәл қасында жануарлар үшін таптырмас жұмақ жер тұр.
Облыстың солтүстігіне қарай Бетпақ дала мен Мойынқұм Қаратау қырқаларына
иек артқан. Нақ осы тұста, бұлақтар мен дала қайнарларының айналасындағы
шалғындарда сан ғасырлық мал жайылымына пайдаланылатын жерлер
қалыптасқан.Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысында 11 аудан бар, олар мыналар:
Бәйдібек ауданы,Қазығұрт ауданы, Мақтаарал ауданы,Ордабасы ауданы,Отырар
ауданы,Сайрам ауданы,Сарыағаш ауданы, Созақ ауданы,Төле би ауданы,Түлкібас
ауданы ,Шардара ауданы.
Шардара ауданы - облыстың оңтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық
әкімшілік бөлік.Аудан жері негізінен Сырдария өзенінің сол жағалауын,
Қызылқұм құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара
даласында) орналасқан. Ол 1965 жылы Қызылқұм алқабын суландыру кезінде
құрылған. Жерінің аумағы 13 мың км2 (облыстың 11,1%-ын құрайды). Әкімшілік
орталығы- Шардара қаласы [14].
Шардара ауданының жаңа тарихы Кеңес Одағы тұсында 50-жылдарда
басталды. Мырзашөл тыңының бірінші кезеңі (Ильич ауданы) игеріліп, тыңның
екінші кезеңін игеру үшін 1940 жылы Киров ауданы құрылды. Ал, 1956 жылдары
Қызылқұм ауданы таратылып, шаруашылықтары Киров ауданының құрамына берілді.
Негізгі міндеттері- ауданды ірілендірумен қатар мақта егісінің бұл аймақта
болашағының болмауында, өйткені, су мен кішкентай канал көп жерді игеруге
мүмкіндік бермеді- ау деймін. Мақта егетін колхоздардың тұрғындары
түгелдей Киров ауданындағы инженерлік жүйеге негізделіп дайындалған
суармалы жерлерге көшірілді.
Себебі, мұнда суармалы жерді игеріп, мақта егу ісін адамдар жетік
білетін. 1963 жылдың қаңтарында Қазақ КСР жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Жарлығымен Шардара ауылдық Кеңесі қала іргесіндегі құрылысшылар поселкесі
Қызылқұм ауданына берілді. Бұрынғы Шәуілдір ауданы кезінде Қызылқұм ауданы
болып аталатын. Бұл өзгерістер сол кездегі Орқалықтың (Москва) солақай
саясатына байланысты болды. Өйткені Қазақстанның Оңтүстіктегі мақта егетін
үш ауданы (Мақтаарал, Ильич, Киров) Өзбекстан Республикасына 1963 жылы
қаңтарда беріліп жіберілген. Ол үш аудан 1971 жылы Қазақстанға қайтарылды
[15].
1965 жылы Қызылқұмның алқабы, Шардара құрылысшылар поселкесінің
төңірегі мен совхоздары (Шардара, Көксу, Сүткент, Байырқұм) Келес
ауданының құрамына берілді.
Ал, Шардара ауданын құруға қандай негіздер болды, қандай жұмыстың
атқарылғандығы туралы тоқталып кетейік.
Қызылкұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп,
суландыру аркылы ел қоныстандыру үшін 1958 жылы "Шардара кұрылысы"
басқармасы құрылды. Кеңестер одағының әр түпкірінен келген мыңдаған
комсомол жастар жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары
бірлесіп жұмыс істеді. 1987 жылы 15 қазанда мемлекеттік комиссия
сыйымдылығы 5 млрд 700 млн метр Шардара бөгені мен су электр станциясының
құрылысының аяқталған жөнінде актіге қол қойылды. Сырдария өзенінің бойлай
ұзындығы 130 шаршы Қызылкұм магистральды каналы іске қосылды.
Қызылқұм өңірін игерудің алғашқы кезеңі аяқталған 1967 жылы мұнда 60-
мың гектарға жуық суармалы жер, үзындығы 130 шақырымдық магистральды канал,
ішкі шаруашылық аралық инженерлік су жүйелері және қазіргі заман тлабына
сай кешенді әлеуметтік мәдени обьектілері бар, 2 жаңа поселке салынып,
пайдалануға берілді. Аудан негізінен еліміздің халық шаруашылығында шешуші
маңызы бар дақылдың бірі күріш өсіруге мамандырылып, 1969 жылы қазан айында
құрылды. Сол жылдары ауданда 13-кеңшар ұйымдастырылып күріш дақылын
өсірумен қатар бау-бақша өсірумен шұғылданатын кеңшар мен қаракөл
шаруашылықтары кұрылды.
Шардарамен бірге ірге көтерген су электр станциясымен катар, кұрылыс
материалдары комбинаты, жөндеу механикалық зауыты, астық қабылдау мекемесі
сияқты ірі өндіріс орындары Одақ тұсында бүкіл елімізге танымал болды.
Еліміз Тәуелсіздік алып өз алдына шаңырақ көтергелі бері, Шардаралықтар
нарық қыспағынан өтіп, шаруашылық пен өндірістің жаңа заманның талабына өте
бастады. Қазір аудан негізінен мақта дақылын өсірумен айналысады. Аудандағы
мыңдаған шаруа қожалықтары, осында орналасқан мақта қабылдау пункттеріне өз
өнімдерін өткізу арқылы еңбегінің жемісін көруде. Мақта өсіру өркендеген
сайын ірі шаруашылық өндіріс орындары салынып жұмыс істеуде. Қазір мұнда
Шардара мақта зауыты мен НИМЕКС-корпорациясы зауыты жұмыс істеуде. Ауданда
10-ауыл округі мен Шардара қаласында 74-мыңға жуық халық тұрады.
Ондаған құрылыс ұйымдары транспорт кәсіпорындары құрылыс материалдар
комбинаты жұмыс істейді.
Аудандағы тұңғыш күріш өсіретін шаруашылық – Восход совхозы 1965
жылы құрылған болатын. 1968 жылы Октябрьдің 50- жылдығы атындағы совхоз
құрылды. Одан кейін Комсомол, Қызылқұм, Қазақстан күріш совхоздары,
ал, 1977 жылы Достық, одан кейінгі жылдары Ақ алтын, 1980 жылдары
Қазақ КСР- нің 60- жылдығы мақта совхоздары құрылды.
Ежелгі Шардараның атақ-абыройын шартарапқа танытқан жаңа тарихы - ХХ
ғасырдың 50-60 жылдары кең канатты құрылыс жұмыстары өріс алған Қызылқұм
мен Жаушықұм алқаптарының аясындағы тың жерлерді игеруден бастау алады.
Бүкілодақтың екпінді құрылыс атанған Шардараға сол жылдары кең байтақ
еліміздің түпкір-түпкірінен білікті мамандар, құрылысшылар, механизаторлар,
агрономдар, мұғалімдер басқа да сан-салалы мамандық иелері жинала бастады
[16].
Шардараның бүгінгі келбетінде-құла түзде бой көтерген әсем жасанды
теңіз жағасындағы қаламыз бен ауылдарымыз, кең көлемді суармалы жерлер мен
егістік алқаптар, бірнеше жүздеген шақырымдарға созылатын үлкенді-кішілі
каналдар мен қашыртқылар, жолдар мен көшелер, ғимарат жайлар мен
жағажайлар, бір сөзбен айтқанда, ауыз толтырып айтуға тұрарлық ұлан ғайып
жанқиярлык жұмыстарда қас майданның майталмандарының, құрыштан құйылған
құдіретті тұлғалардың да мәңгілік қолтаңбалары қалды.
Бүгінгі күнде Шардара өңіріндегі қалалар мен елді мекендердің пайда
болуын, дамуын, олардың тарихи-топографиялық құрылымын, қалыптасу
кезеңдерін және мәдениетін зерттеу қажеттілігі туындап отыр. Себебі,
Оңтүстік Қазақстан облысында археологиялық зерттеулер аз жүргізілген аймақ
– Шардара өңірі болып табылады. Сондай-ақ, Шардара су қоймасы аймағында
орналасқан, ортағасырлардан сыр шертетін, өзіндік тарихы бар қалалар мен
елді мекендер су шайып бұзылып жатыр және бірнеше археологиялық ескерткіш
су қойманың астында қалған.
1884 жылы географ А.П. Федченко Сырдарияның сол жағалауының суландыру
жүйесі туралы жазып, Шардара, Сүткент, Байырқұм қалалар тобын атап өткен
[17].
1900 жылы Түркістан археология әуесқойлар үйірмесінің мүшесі А.О.
Руднев Сырдарияның сол жағалауы мен Қысты аймағында орналасқан, бұрынғы
Түркістан және Перовск уездерінің шекарасына дейін тексеру жүргізіп, он бір
ортағасырлық қалалар мен елді мекендерді тіркеп, Шардара өңіріндегі
Ұзыната, Сүткент және Байырқұм ортағасырлық қалаларын атап, ежелгі
суландыру жүйесі, қираған қаланың орындары, қабырға құрылыстарының
техникасы туралы жазады [18].
1914 жылы шыққан В.В. Бартольдтың К истории орошения Туркестана атты
еңбегінде Түркістан маңындағы ежелгі қалалар туралы, соның ішінде
Сырдарияның оң жағалауындағы Сүткент қаласы туралы да құнды мәлімет
берілген.
1947 жылы Материалдық мәдениет тарихы институты Ленинград бөлімшесінің
қатысуымен Қазақ ССР Ғылым академиясы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институты Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедициясын ұйымдастырды. Экспедицияны 1947 жылдан 1951 жылға дейін А.Н.
Бернштам басқарды.
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы 1949 жылы Шардара
өңіріндегі Сүткент қаласында екі стратиграфиялық қазба жүргізді. Сүткент
ауылынан 2,5 км жерде, Сырдария өзенінің сол жағалауында орналасқан
қалашықтағы бірінші қазба шахристанның оңтүстік-шығыс жағында, екінші қазба
цитадельде жүргізілді [4, с. 340]. Осы жылы экспедиция Көксу ауылынан 1 км
оңтүстікте орналасқан Көксутөбе елді мекенін ашып, зерттеу жүргізді.
Экспедиция Шардара өңірінде 1951 жылға дейін зерттеу жұмыстарын
жалғастырды. Соның барысында экспедиция 1950 ж. Сейіттөбе, Байырқұм
қалаларында болып, Шардара елді мекенін ашып, оның тарихи-топографиялық
құрылымын анықтады [19].
1951 жылы Экспедиция (А.Н. Бернштам, Г.И. Пацевич) Ақтөбе (Ұзыната),
Байырқұм қалалары және Сүткент елді мекенінде зерттеу жұмыстарын жүргізді,
ал Е.И. Агеева және Г.И. Пацевич Ақтөбе-1 қаласының схемалық жоспарын
қысқаша суреттеп, табылған заттардың негізінде оны ІХ-ХІ ғғ. жататындығын
дәлелдеді.
1955 жылы Ақтөбе 1 қаласында Н.Н. Вактурская барлау жұмыстарын
жүргізіп, ол көтерілген материалдарға байланысты, оны ортағасырдың аяғы деп
мерзімдейді [20].
1958 жылы Сырдарияның сол жағасымен Асықата өткелінен Ұзыната
аралығында археологиялық барлау жүргізген П.А. Гомолицкий бірқатар
ескерткіштерді көріп, есепке алған, олардың қатарында құмның жиегінде
орналасқан көне қамалдың орнын көрсеткен, осы ескерткіш Ақтөбе 1 қаласы
болса керек.
1959 жылы Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография
институты Шардара экспедициясын ұйымдастырды, оның мақсаты Шардара су
қоймасы орналасатын территорияда археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізу
болды.
Экспедиция өзінің жұмысында ортағасырлық Ақтөбе-1, Шәушіқұмтөбе
қалаларында, Ақтөбе-2 елдімекенінде және жерлеу орындарында зерттеу
жұмыстарын жүргізуге баса назар аударды.
Бүгінгі күнде Шардара су қоймасының астында қалған Ақтөбе-1
қалашығында 1959-1963 жж. М.С. Мерщиев бастаған арнайы археологиялық
экспедициясының тобы қазба жұмыстарын жүргізді. Қала үш бөліктен: цитадель,
шахристан, рабадтан тұрады. Шахристан трапециялық үлгіде шығыстан батысқа
қарай 300 м аймақта созылып жатқан, биіктігі 2 м-ден 7 м-ге дейін болып
келетін төбе. Цитадельдегі негізгі қазба жұмысы солтүстік-батыс бұрышындағы
ең биік төбеде жүргізілді. Қазба – 340 м² аумақты қамтиды. Қаланың төрт
мәдени қабаттан тұратыны қазба жұмыстарынан белгілі болды. Соның
нәтижесінде М.С. Мерщиев қаланың өмір сүрген уақытын ІV – ХІІІ ғ. басы деп
мерзімдейді.
Шардара су қоймасынан 15 км оңтүстікте, Сырдарияның ескі арнасының
жоғарғы оң жағалауында орналасқан Ақтөбе-2 елдімекенінде 1961-1962 жж.
Шардара археологиялық экспедициясы (Б.И. Вайнберг, Л.М. Левина) қазба
жұмыстарын жүргізді.
Ол үш бөліктен тұрады: қала, цитадель және сарай. Бірінші ескерткіштің
ең биік жерінде қазба жүргізіліп, кейіннен цитадельдің шығыс қабырғасына
қарай үлкейтілді. Ескерткіштің әр түрлі бөліктерінде стратиграфиялық кесік
салынды. Кесік цитадель арқылы сарай ғимаратының солтүстік-батысында және
қалашықтың сыртқы бөлігінде жүргізілді. Сыртқы қабырғаларын анықтау үшін
бекіністің оңтүстік бұрышында үшінші қазба жүргізілді. Цитадельдің
солтүстік бұрышында төртінші қазба жүргізіліп, тұрғын үйлердің
стратиграфиясы анықталды [21].
Қорытындылай келе Ақтөбе-2 елді мекені – бірқабатты ескерткіш болып
келеді, өйткені, екінші қазба барысында салынған стратиграфиялық кесік
бойынша сарай, цитадель және қала бір мезгілде салынғаны анықталды.
1960 жылы Археологическая карта Казахстана атты энциклопедиялық
үлгідегі жинақ жарыққа шықты. Қазақ жерінде бір ғасырға жуық жүргізілген
археологиялық зерттеулердің қорытындысына арналған бұл жинаққа Шардара
өңіріндегі он ортағасырлық қала мен елдімекендер енген. Бұл тізімде
Байырқұм, Сүткент-1, 2, Ақтөбе, Сейіттөбе, Шардара, Шәушіқұмтөбе қалалары
мен Ақтөбе-2, Көксутөбе елдімекендері аталады.
Мақтаарал ауданының орталығы Жетісай қаласынан 30 км солтүстік-
шығыста, Сырдария өзенінің сол жағасындағы өзектің баурайында орналасқан
ортағасырлық Үтірлітөбе (Үтіртөбе) қаласын 1971 ж. Өзбек ССР ҒА Археология
институтының Шаш-Илак тобы ашып, оның тарихи-топографиялық құрылымын
анықтап, әртүрлі бөліктерінде қазба жұмыстарын жүргізген.
1994 жылы баспадан шыққан Свод памятников истории и культуры
Казахстана. Южно-Казахстанская область атты энциклопедиялық үлгідегі
жинаққа Шардара ауданы бойынша он бір ортағасырлық қала мен елдімекен
кірген. Жинаққа Ақтөбе-1, Ақтөбе (Ұзыната), Шәушіқұмтөбе, Байырқұм,
Сейіттөбе, Сүткент ортағасырлық қалалары, Ақтөбе-2, Шардара, Көксутөбе,
Сүткент елдімекендері және Ұзыната мазары енгізіліп, аталған ескерткіштер
туралы толыққанды мәліметтер береді [22].
2004 жылы 5-20 тамыз күндері аралығында Сырдария университетінің
археологиялық экспедициясы ортағасырлық Үтіртөбе қаласында зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Экспедиция жетекшісі М. Қасенов ортағасырлық қаланың
үштен бір бөлігін су шайып кеткенін айта келіп Үтіртөбенің шығыстан батысқа
қарай 388 м, солтүстіктен оңтүстікке қарай 180 м созылып жатқанын, батыс
жағындағы ені 40 м бөлігін қала, оның шығыс бөлігінде орналасқан биіктігі
шығысында 3-3,5 м, батысында 1-1,5 м бөлігін цитадель деп атаған. Қаланың
батыс бөлігіндегі көлемі 300х150 м, биіктігі 1,5 м жолмен қоршалған
төрткүлді шаруашылық аймағы, одан батыста 0,3 км жерде қала зираты
орналасқанын көрсеткен. Сонымен қатар, Шардара суқоймасы шайып, бұзылып
жатқан ортағасырлық Үтіртөбе қаласында экспедиция тарихи-топографиялық
зерттеу мен қатар оның әртүрлі бөліктерінде бес қазба жүргізді.
2009 жылы тамыз айында Мырзашөл археологиялық экспедициясы (М. Елеуов)
Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал ауданында орналасқан, 1969 ж. бері
Шардара суқоймасының суы шайып бұзылып жатқан, қазіргі күнде апатты
жағдайда тұрған ортағасырлық Үтіртөбе қаласында далалық зерттеу жұмыстарын
жүргізді.
Тұран археологиялық экспедициясы 2010 жылы Шардара суқоймасы шайып
бұзылып жатқан ортағасырлық Үтіртөбе қаласындағы зерттеу жұмыстарын
жалғастырды. Шахристанның су шайып жатқан солтүстік бөлігінде 2009 ж.
басталған қазбаны жалғастырып, ұзындығы шығыстан батысқа қарай 20 м, ені
шығысында 6 м, батысында 13 м қазба бастап, оны 1,5-2 м тереңдікте
жүргізді. Қазбаны 0,2-0,3 м тереңдікте қазған кезде оның батыс бөлігінен 5
шұңқыр ашылып, олар түбіне дейін қазылды .
Қазбаны онан әрі тереңдету кезінде 2009 ж. ашылған бөлмелердің астында
жатқан, онан бұрынғы құрылыс кезеңінің алты бөлмесі ашылды. Қазба жұмыстары
барысында көптеген керамикалық бұйымдар табылды. Сондай-ақ металдан
жасалған жебенің ұшы мен қола сақина табылды [23].
Бүгінгі күнде Шардара өңірінде он екі ортағасырлық қала мен елдімекен
анықталып отыр. Олар: Ақтөбе 1, Шәушіқұмтөбе, Үтіртөбе, Сүткент,
Ақтөбе(Ұзыната), Байырқұм, Сейіттөбе ортағасырлық қалалары, Ақтөбе-2,
Шардара, Көксутөбе, Сүткент елдімекендері және Ұзыната мазары болып
табылады. Соның ішінде Ақтөбе-1, Шәушіқұмтөбе, Үтіртөбе, Сүткент
ортағасырлық қалалары мен Ақтөбе-2 елдімекенінде археологиялық қазба
жүргізілді. Өкінішке орай 1969 ж. Шардара суқоймасының іске қосылуына
байланысты ортағасырлық Ақтөбе 1 қаласы мен Ақтөбе 2 елдімекені су астында
қалды. Ал Шардара суқоймасының суы шайып бұзылып жатқан Үтіртөбе қаласында
2009 ж. бастап Тұран археологиялық экспедициясы (М. Елеуов) қазба
жұмыстарын бүгінгі күнге дейін жалғастырып келеді.
1.3 Ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуы
Шардара ауданы 1969 жылы, Қызылқұм өлкесін игеру барысында құрылған.
Аудан құрамына 10 ауыл округы кіреді.
Әкімшілік орталығы – Шардара қаласы
Ауданның халық саны - 70000 адам, Шардара ауданының тұрғындарының
негізгі бөлігін қазақтар құрайды, қалғаны орыс, өзбек, әзербайжан, украин,
тағы басқа ұлт өкілдері.
Аудан территориясы 13000 шаршы километрді құрайды
Аудан экономикасының негізін ауыл шаруашылығы құрайды. 65 мың гектар
суармалы жерде мақта, бақша дақылдары, жемістер мен жидектер өсіріледі.
Аудан бойынша ауылшаруашылық өнімдерінің жалпы өнімінің 54% мақта өсіруге
келеді. Ауданда сонымен бірге мал шаруашылығы мен балық шаруашылығы да бар.
Ауданда 116 заңды және 5185 шағын жеке кәсіпорындар қызмет атқарады.
Оларда 18530 адам жұмыс істеп, 4725,3 млн. теңгеге өнім өндіреді.
Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп,
суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 жылы Шардара құрылыс басқармасы
құрылды. Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Кеңестер Одағының
әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы
өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 жылы 15 қазанда
Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м3 Шардара бөгені мен су
электр стансасының құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол
жылы Сырдария өзенін бойлай ұзындығы 130 км Қызылкұм магистральды каналы
іске қосылды [24].
Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы, Көксу, Шардара, Қоссейіт,
Ұзыната, Қазақстан, Целинное ауылдары. Ауылдарда негізінен күріш, қаракөл
қойы, оған қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша
өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған
(1988 жылы Қазақстан, Целинный біріктіріліп, Жиделі, Ақ-қала,
Байырқұм кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда
өндірістік кооперативі, жауакершілігі шектеулі серіктестігі, 4186 шаруа
қожалықтары құрылған. Елді мекендер Қызылқұм каналы мен Сырдария өзенінің
бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы бойынша ауыл шаруашылығының жалпы
өнім көлемінің 67,7% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік
жерлердің 58,8% немесе 30,2 мың гектары мақта егістігі, қой басының 23,9%-
ын қаракөл қойы құрайды. Аудан шаруашылығының негізін Талапты өндірістік
кооперативі, Қызылқұмда ауылым өндірістік кооперативі, НИМЕКС
корпорациясының зауыты, Мырзакент, Достық мақта пункттері, Мырзакент
акционерлік қоғамы, Игілік жауакершілігі шектеулі серіктестігі тағы басқа
құрайды.
Шардара ауданы бойынша 1 аудандық мәдениет сарайы, 8 ауылдық мәдениет
үйлері және аудандық мұражай халыққа тұрақты қызмет көрсетіп келеді.
Шардара аудандық орталықтандырылған кітапханалар жүйесіне қарасты 16
кітапхана бар. Олар:
- 1 аудандық орталық кітапхана;
- 1 аудандық балалар кітапханасы;
- 2 қалалық кітапхана;
- 12 ауылдық кітапхана
Шардара аудандық медицина бірлестігінің құрылымында 12 мекеме аудан
халқына медициналық көмек көрсетуде.Орталық аудандық аурухана. Ғимараты
1982 жылы пайдалануға берілген. Аурухана ғимараты күрделі жөндеуден өткен.
4 санитарлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz