Мемлекеттік инвестициялық қызметті жетілдіру және оның тиімділігін арттыру, өндірістік инфроқұрылымдарды және өңдеуші өндірістерді дамыту жолдары
I ТАРАУ. БАНКТІҢ ТУЫНДАУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Банктің туындау тарихы, даму кезеңдері
1.2 Банктік заңнама: мәні.маңызы
1.3 Қазақстан Республикасының банк жүйесі: экономикалық мәні, сипаты, құқықтық негіздері
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ДАМУ БАНКІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасының Даму Банкі туралы жалпы түсініктеме
2.2 «Қазақстанның Даму Банкі туралы» Қазақстан Республикасының заңының кұрылымы
2.3 Даму Банкінің қызметі
2.4 Даму Банкінің капиталы, есебі, есептілігі және тәуелсіз аудиті
2.5 Даму Банкiнiң органдары
III ТАРАУ. ДАМУ БАНКІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ЖОБАЛАРЫ
3.1 Банк жүйесіндегі Қазақстан Республикасының Даму Банкі: кредиттеу.инвестициялау сипатындағы қаржылық құзыреті және қаржылық операциялары
3.2 Даму Банк инвестициялық жобалары және экспорттық операциялары
3.3 Даму Банкі бүгінгі таңда
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.1 Банктің туындау тарихы, даму кезеңдері
1.2 Банктік заңнама: мәні.маңызы
1.3 Қазақстан Республикасының банк жүйесі: экономикалық мәні, сипаты, құқықтық негіздері
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ДАМУ БАНКІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасының Даму Банкі туралы жалпы түсініктеме
2.2 «Қазақстанның Даму Банкі туралы» Қазақстан Республикасының заңының кұрылымы
2.3 Даму Банкінің қызметі
2.4 Даму Банкінің капиталы, есебі, есептілігі және тәуелсіз аудиті
2.5 Даму Банкiнiң органдары
III ТАРАУ. ДАМУ БАНКІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ЖОБАЛАРЫ
3.1 Банк жүйесіндегі Қазақстан Республикасының Даму Банкі: кредиттеу.инвестициялау сипатындағы қаржылық құзыреті және қаржылық операциялары
3.2 Даму Банк инвестициялық жобалары және экспорттық операциялары
3.3 Даму Банкі бүгінгі таңда
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму Республика қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі болып табылады [1].
Банк экономиканың дамуына зор үлесін қосады. Банксіз бірде бір дамыған елді елестете алмаймыз. Өйткені қоғамда банк арқылы көптеген операциялар жүзеге асырылады. Біз банк арқылы аударымдар жүргіземіз, сатып алушы мен сатушы банк арқылы есеп айырысуларды жүргізеді, жалақыны аламыз, депозит, несие немесе көптеген басқа операцияларды жүргізе аламыз. Бұл бізге мемлекеттің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндігін береді.
Бүкіләлемдік банктің 2010 жылғы баяндамасында Қазақстан бизнес мүддесі үшін реформа жүргізуде көшбасшы деп танылған. Бизнеске неғұрлым қолайлы ахуал жасау жөніндегі әлемдік рейтингте Қазақстан 183 елдің арасынан 59-шы орынды иеленеді [2].
А.А. Аралбаева өзінің диссертациясында банк жүйесінің ел экономикасында алатын орынды былай көрсеткен: бүгінгі нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық жүйедегі Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі ел экономикасының маңызды секторы ретінде дамуда. Осы банк жүйесінің банктік заңнамаға және өзге де нормативтік құқықтық актілерге сай жұмыс істеуінің нәтижесінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық банктер өз клиенттері мемлекетке, уәкілетті мемлекеттік органдарға, заңды және жеке тұлғаларға қаржылық-несиелік, инвестициялық және есеп айырысу қызметін көрсете отырып жалпы ұлттық өнімді құруға өз үлестерін қосады. Сонымен бірге олар ақша қаражаттарын, оның ішінде салық төлемі сомаларын бюджеттерге аудару, республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын қарыз алушыға немесе алушыға аудару, уақытша бос бюджеттік қаражаттарды депозитке алу және осыған орай тиісті бюджетке сыйақы төлеу, мемлекеттік қарыз қаражаттарын тапсырма бойынша аудару, банктік несиелеу барысында қоғамның қаржылық инфрақұрылымының шешуші буыны сипатында, сондай-ақ тиісті банктік құқықтық қатынастарда макроэкономикалық өсу көрсеткіштерінің ерекшеліктерін есепке алатын мемлекеттің экономикмлық тұрақтыландыру саясатының жүргізушісі ретінде көрініс табады [3, 3 бет]. Осыдан банктің қоғам және мемлекет өмірінде алатын орынын көреміз.
Банк қалыпты жұмыс істеу үшін оның қызметі үнемі реттелініп қадағалану қажет. Әсіресе қазіргі кезде, өйткені қаржы жүйесіндегі орын алған дағдарыс бүкіл әлемнің экономикасына әсер етті. Қаржы рыногының ғаламдық тұрақсыздығының соққысын өзіне қабылдаған негізгі сектор болып елдің банк секторы табылады [4, 7 бет].
Банк экономиканың дамуына зор үлесін қосады. Банксіз бірде бір дамыған елді елестете алмаймыз. Өйткені қоғамда банк арқылы көптеген операциялар жүзеге асырылады. Біз банк арқылы аударымдар жүргіземіз, сатып алушы мен сатушы банк арқылы есеп айырысуларды жүргізеді, жалақыны аламыз, депозит, несие немесе көптеген басқа операцияларды жүргізе аламыз. Бұл бізге мемлекеттің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндігін береді.
Бүкіләлемдік банктің 2010 жылғы баяндамасында Қазақстан бизнес мүддесі үшін реформа жүргізуде көшбасшы деп танылған. Бизнеске неғұрлым қолайлы ахуал жасау жөніндегі әлемдік рейтингте Қазақстан 183 елдің арасынан 59-шы орынды иеленеді [2].
А.А. Аралбаева өзінің диссертациясында банк жүйесінің ел экономикасында алатын орынды былай көрсеткен: бүгінгі нарықтық қатынастарға негізделген экономикалық жүйедегі Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі ел экономикасының маңызды секторы ретінде дамуда. Осы банк жүйесінің банктік заңнамаға және өзге де нормативтік құқықтық актілерге сай жұмыс істеуінің нәтижесінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық банктер өз клиенттері мемлекетке, уәкілетті мемлекеттік органдарға, заңды және жеке тұлғаларға қаржылық-несиелік, инвестициялық және есеп айырысу қызметін көрсете отырып жалпы ұлттық өнімді құруға өз үлестерін қосады. Сонымен бірге олар ақша қаражаттарын, оның ішінде салық төлемі сомаларын бюджеттерге аудару, республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын қарыз алушыға немесе алушыға аудару, уақытша бос бюджеттік қаражаттарды депозитке алу және осыған орай тиісті бюджетке сыйақы төлеу, мемлекеттік қарыз қаражаттарын тапсырма бойынша аудару, банктік несиелеу барысында қоғамның қаржылық инфрақұрылымының шешуші буыны сипатында, сондай-ақ тиісті банктік құқықтық қатынастарда макроэкономикалық өсу көрсеткіштерінің ерекшеліктерін есепке алатын мемлекеттің экономикмлық тұрақтыландыру саясатының жүргізушісі ретінде көрініс табады [3, 3 бет]. Осыдан банктің қоғам және мемлекет өмірінде алатын орынын көреміз.
Банк қалыпты жұмыс істеу үшін оның қызметі үнемі реттелініп қадағалану қажет. Әсіресе қазіргі кезде, өйткені қаржы жүйесіндегі орын алған дағдарыс бүкіл әлемнің экономикасына әсер етті. Қаржы рыногының ғаламдық тұрақсыздығының соққысын өзіне қабылдаған негізгі сектор болып елдің банк секторы табылады [4, 7 бет].
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз (өзгертулер мен толықтырулар 2011 жылғы 2 ақпандағы №254-ІІІ заңымен)// СД Қазақстанның заңнама базасы: анықтама жүйесі «Юрист». Компания ЮрИнфо 1996-2010.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына Жолдауы 2011жыл.
3 Аралбаева А.А. Қазақстан Республикасындағы банктік құқықтық қатынастар: теориялық және қаржылық-құқықтық аспектісі: заң ғыл. канд. дис.: -Алматы, 2007.- 147 бет.
4 Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2007 жылғы есебі.- 90 бет http://www.afn.kz
5 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2008ж.
6 «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейнгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығымен мақұлданған.
7 «Қазақстан Даму Банкі» http://www.kdb.kz.
8 Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444 Заңы (2011.25.03.берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
9 Найманбаев С.М. Банктік құқық: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 152 б.
10 Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқу құралы – Алматы: Жеті жарғы, 2009. – 552 б.
11 Найманбаев С.М. Қазақстан Республикасының қаржылық құқы.
- Алматы: Демеу, 1994. – 200 б.
12 Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 241 б.
13 Тедеева А.А. Банковское право: Учебник. – М.: Эксмо, 2005. – 431 с.
14 Тасыбаева А.С. Банкілік құқық: Оқу құралы. - Алматы, 1999. – 196 б.
15 Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005. – 416 б.
16 Травкин А.А. Банковское право. - М.: Юристъ, 2005. – 459 с.
17 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. - Алматы, 2005. – 552 б.
18 «Қазақстан Республикасының Даму Банкі туралы» http://www.kdb.kz/documents 01.03.2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама.
19 Карасева М.В., Крохина Ю.А. Финансовое право. - М., 2001. – 288 с.
20 Сейітқасымов Ғ.С., Мәжітов Д.М., Мақыш С.Б., Мусина Ә.Ә., Ілияс А.А., Нұрымов А.А., Сейтқасымов А.Ғ., Хамитов Н.Н., Мәулетов К.М., Бекболатов Ж.Б. Банк ісі: Оқулық. - Астана, 2009. – 586 б.
21 Қазақстанның Даму Банкі туралы 2001 ж. 25 сәуірдегі № 178-II Қазақстан Республикасының Заңы (2010.02.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
22 Смағұлова Р.О., Мәдіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 462 б.
23 «Қазақстанның Даму Банкі» Акционерлік Қоғамының жарғысы http://www.pdffactory.com
24 «Жылдық Есеп» http://www.kdb/documents.kz 01.03.2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама
25 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. – Алматы, 2001. –512 с.
26 Искаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. - 296 б.
27 Алексеева Д.Г., Пыхтин С.В., Хоменко Е.Г. Банковское право. – М.: Юристь, 2003. – 480 с.
28 Абдыкалыков Т.А. Учет и аудит: Учебное пособие. - Алматы: Қазақ Университеті, 2000. - 208 бет.
29 Банковское дело: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и статистика, 1998. - 576 с.
30 Ажиханов С.О. Правовые основы функционирования банковской системы Республики Казахстан: (вопросы теории и практики): автореф. ... канд.юрид.наук. 12.00.02. - Алматы, 2002. – 140 с.
31 Финансовое право / Под ред. О.Н. Горбуновой. - М.: Юристъ, 2007. - 400 с.
32 Налоговое право / Под ред. С.Г. Пепеляева. - М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2009. -608 с.
33 А.А. Сәтмырзаев, Б.Е. Укашев // аудит теориясы (оқу құралы) // жалпы ред.басқ. э.ғ.д., проф. Г.С. Сейтқасымов. // Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті //Алматы, 2009ж, 145 б.
34 Вишневский А.А. Банковское право (Краткий курс лекций). – М.: Статут, 2004. - 2-е изд., перераб. и доп. - 335 с.
35 Эриашвили Н.Д. Банковское право. Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп. - М: ЮНИТИ, 2000. – 471
36 Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы 2003 жылғы 4 шілдедегі №474-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы (07.07.04ж. №577-ІІ ҚР Заңымен енгізілген өзгерістерімен) Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы ереже // СД Қазақстанның заңнама базасы: анықтама жүйесі “Юрист”. Компания ЮрИнфо 1996. - 2009.
37 Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М. Қазақстан Республикасының банк құқығы: оқу құралы/ Алматы « Бастау», 2009-252б.
38 Л.Давыдов. Д.Раймов. Банковское право РК – Алматы, Жеті жарғы, 2005-156с
39 Хамитов Н.Н. Банк ісі: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2010. – 216 б.
40 Жарковская Е.П. Банковское дело. - М.: Омега-Л, 2005. – 440 с.
41«Инвестициялық жобалардың аймақтық құрылымы» http://www.origin.kz 2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама.
42 «Инвестициялық жобалардың салалық құрылымы» http://www.rfca.kz
43 «Қазақстанның Даму Банкі» Акционерлік Қоғамының 2007-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму бағыттары.
44 «Қазақстанның Даму Банкі» Акционерлік Қоғамының 2008-2010 жылдарға арналған даму бағдарламасы.
45 «Экспорт операцияларының аймақтық құрылымы» http://www.egemen.kz.
46 Тосунян Г.А. Теория банковского права. В 2-х т. – М.: Юристъ, 2010. - Т. 1. – 696 с.
47 «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы» 2003 жылы 4 шілдеде №474 Заңы // База данных «Закон». – 2009. – 25-б.
48 Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлының Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: Атамұра, 2005. - 48 б.
49 “Самұрық-Қазына” ұлттық әл-ауқат мемлекеттік қоры http://www.samruk-kazyna.kz 01.03.2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына Жолдауы 2011жыл.
3 Аралбаева А.А. Қазақстан Республикасындағы банктік құқықтық қатынастар: теориялық және қаржылық-құқықтық аспектісі: заң ғыл. канд. дис.: -Алматы, 2007.- 147 бет.
4 Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2007 жылғы есебі.- 90 бет http://www.afn.kz
5 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 2008ж.
6 «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейнгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығымен мақұлданған.
7 «Қазақстан Даму Банкі» http://www.kdb.kz.
8 Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444 Заңы (2011.25.03.берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
9 Найманбаев С.М. Банктік құқық: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 152 б.
10 Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқу құралы – Алматы: Жеті жарғы, 2009. – 552 б.
11 Найманбаев С.М. Қазақстан Республикасының қаржылық құқы.
- Алматы: Демеу, 1994. – 200 б.
12 Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 241 б.
13 Тедеева А.А. Банковское право: Учебник. – М.: Эксмо, 2005. – 431 с.
14 Тасыбаева А.С. Банкілік құқық: Оқу құралы. - Алматы, 1999. – 196 б.
15 Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005. – 416 б.
16 Травкин А.А. Банковское право. - М.: Юристъ, 2005. – 459 с.
17 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. - Алматы, 2005. – 552 б.
18 «Қазақстан Республикасының Даму Банкі туралы» http://www.kdb.kz/documents 01.03.2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама.
19 Карасева М.В., Крохина Ю.А. Финансовое право. - М., 2001. – 288 с.
20 Сейітқасымов Ғ.С., Мәжітов Д.М., Мақыш С.Б., Мусина Ә.Ә., Ілияс А.А., Нұрымов А.А., Сейтқасымов А.Ғ., Хамитов Н.Н., Мәулетов К.М., Бекболатов Ж.Б. Банк ісі: Оқулық. - Астана, 2009. – 586 б.
21 Қазақстанның Даму Банкі туралы 2001 ж. 25 сәуірдегі № 178-II Қазақстан Республикасының Заңы (2010.02.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
22 Смағұлова Р.О., Мәдіханова Қ.Ә., Тұсаева Ә.Қ., Сатыбалдиева Ж.Ш. Қаржы, ақша айналысы және несие: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 462 б.
23 «Қазақстанның Даму Банкі» Акционерлік Қоғамының жарғысы http://www.pdffactory.com
24 «Жылдық Есеп» http://www.kdb/documents.kz 01.03.2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама
25 Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник. – Алматы, 2001. –512 с.
26 Искаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. - 296 б.
27 Алексеева Д.Г., Пыхтин С.В., Хоменко Е.Г. Банковское право. – М.: Юристь, 2003. – 480 с.
28 Абдыкалыков Т.А. Учет и аудит: Учебное пособие. - Алматы: Қазақ Университеті, 2000. - 208 бет.
29 Банковское дело: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и статистика, 1998. - 576 с.
30 Ажиханов С.О. Правовые основы функционирования банковской системы Республики Казахстан: (вопросы теории и практики): автореф. ... канд.юрид.наук. 12.00.02. - Алматы, 2002. – 140 с.
31 Финансовое право / Под ред. О.Н. Горбуновой. - М.: Юристъ, 2007. - 400 с.
32 Налоговое право / Под ред. С.Г. Пепеляева. - М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2009. -608 с.
33 А.А. Сәтмырзаев, Б.Е. Укашев // аудит теориясы (оқу құралы) // жалпы ред.басқ. э.ғ.д., проф. Г.С. Сейтқасымов. // Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті //Алматы, 2009ж, 145 б.
34 Вишневский А.А. Банковское право (Краткий курс лекций). – М.: Статут, 2004. - 2-е изд., перераб. и доп. - 335 с.
35 Эриашвили Н.Д. Банковское право. Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп. - М: ЮНИТИ, 2000. – 471
36 Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы 2003 жылғы 4 шілдедегі №474-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы (07.07.04ж. №577-ІІ ҚР Заңымен енгізілген өзгерістерімен) Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі туралы ереже // СД Қазақстанның заңнама базасы: анықтама жүйесі “Юрист”. Компания ЮрИнфо 1996. - 2009.
37 Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М. Қазақстан Республикасының банк құқығы: оқу құралы/ Алматы « Бастау», 2009-252б.
38 Л.Давыдов. Д.Раймов. Банковское право РК – Алматы, Жеті жарғы, 2005-156с
39 Хамитов Н.Н. Банк ісі: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2010. – 216 б.
40 Жарковская Е.П. Банковское дело. - М.: Омега-Л, 2005. – 440 с.
41«Инвестициялық жобалардың аймақтық құрылымы» http://www.origin.kz 2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама.
42 «Инвестициялық жобалардың салалық құрылымы» http://www.rfca.kz
43 «Қазақстанның Даму Банкі» Акционерлік Қоғамының 2007-2011 жылдарға арналған стратегиялық даму бағыттары.
44 «Қазақстанның Даму Банкі» Акционерлік Қоғамының 2008-2010 жылдарға арналған даму бағдарламасы.
45 «Экспорт операцияларының аймақтық құрылымы» http://www.egemen.kz.
46 Тосунян Г.А. Теория банковского права. В 2-х т. – М.: Юристъ, 2010. - Т. 1. – 696 с.
47 «Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен қадағалау туралы» 2003 жылы 4 шілдеде №474 Заңы // База данных «Закон». – 2009. – 25-б.
48 Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлының Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: Атамұра, 2005. - 48 б.
49 “Самұрық-Қазына” ұлттық әл-ауқат мемлекеттік қоры http://www.samruk-kazyna.kz 01.03.2011 жылғы жағдай бойынша ақпараттық анықтама.
К І Р І С П Е
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық
даму Республика қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі болып табылады
[1].
Банк экономиканың дамуына зор үлесін қосады. Банксіз бірде бір
дамыған елді елестете алмаймыз. Өйткені қоғамда банк арқылы көптеген
операциялар жүзеге асырылады. Біз банк арқылы аударымдар жүргіземіз,
сатып алушы мен сатушы банк арқылы есеп айырысуларды жүргізеді, жалақыны
аламыз, депозит, несие немесе көптеген басқа операцияларды жүргізе
аламыз. Бұл бізге мемлекеттің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндігін береді.
Бүкіләлемдік банктің 2010 жылғы баяндамасында Қазақстан бизнес
мүддесі үшін реформа жүргізуде көшбасшы деп танылған. Бизнеске неғұрлым
қолайлы ахуал жасау жөніндегі әлемдік рейтингте Қазақстан 183 елдің
арасынан 59-шы орынды иеленеді [2].
А.А. Аралбаева өзінің диссертациясында банк жүйесінің ел
экономикасында алатын орынды былай көрсеткен: бүгінгі нарықтық
қатынастарға негізделген экономикалық жүйедегі Қазақстан Республикасының
қазіргі заманғы банк жүйесі ел экономикасының маңызды секторы ретінде
дамуда. Осы банк жүйесінің банктік заңнамаға және өзге де нормативтік
құқықтық актілерге сай жұмыс істеуінің нәтижесінде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық
банктер өз клиенттері мемлекетке, уәкілетті мемлекеттік органдарға, заңды
және жеке тұлғаларға қаржылық-несиелік, инвестициялық және есеп айырысу
қызметін көрсете отырып жалпы ұлттық өнімді құруға өз үлестерін қосады.
Сонымен бірге олар ақша қаражаттарын, оның ішінде салық төлемі сомаларын
бюджеттерге аудару, республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын
қарыз алушыға немесе алушыға аудару, уақытша бос бюджеттік қаражаттарды
депозитке алу және осыған орай тиісті бюджетке сыйақы төлеу, мемлекеттік
қарыз қаражаттарын тапсырма бойынша аудару, банктік несиелеу барысында
қоғамның қаржылық инфрақұрылымының шешуші буыны сипатында, сондай-ақ
тиісті банктік құқықтық қатынастарда макроэкономикалық өсу
көрсеткіштерінің ерекшеліктерін есепке алатын мемлекеттің экономикмлық
тұрақтыландыру саясатының жүргізушісі ретінде көрініс табады [3, 3 бет].
Осыдан банктің қоғам және мемлекет өмірінде алатын орынын көреміз.
Банк қалыпты жұмыс істеу үшін оның қызметі үнемі реттелініп
қадағалану қажет. Әсіресе қазіргі кезде, өйткені қаржы жүйесіндегі орын
алған дағдарыс бүкіл әлемнің экономикасына әсер етті. Қаржы рыногының
ғаламдық тұрақсыздығының соққысын өзіне қабылдаған негізгі сектор болып
елдің банк секторы табылады [4, 7 бет].
Осы әсерлердің салдарын жою үшін, сонымен қатар бұндай жағдайларды
қайта болдырмау үшін біз банк қызметін реттеу керекпіз. 2008 жылдың
Елбасының халыққа жолдауында макроэкономикалық саясаттың басымдықтары
жайлы былай делінген: Үкімет, Ұлттық банк, Қаржылық бақылау агенттігі
мемлекеттің қаржылық тұрақсыздық қатерлеріне қарсы жүйелі де жедел іс-
қимылдар жасауының ықпалды тетігін қалыптастырып, халықаралық рыноктардың
Қазақстан экономикасына деген сенімін нығайтуы керек. Бірінші, қаржылық
бақылау агенттігінің жұмысын жүйелі түрде нығайту қажет. Елдің қаржы
жүйесінің, әсіресе, банк секторының бәсекеге қабілеттілігін және
тұрақтылығын арттыру Агенттіктің Ұлттық банкпен және Қаржы министрлігімен
бірлесе отырып атқаратын басты міндеті болуға тиіс [5].
Сонымен қатар, Елбасы өзінің қаржы секторын дағдарыстан кейнгі
кезеңде дамыту тұжырымдамасында дағдарыстан кейн еліміздің экономикасын
күшейту үшін қолданылатын шараларды қарастырды. Оның ішінде салымшылардың
екінші деңгейдегі банктердің қызметіне сенімділігін арттыру бойынша
сұрақтар да қарастырылды: Халықтың және кәсіпорындардың жинақ ақшасын
тарту. Халықтың және заңды тұлғалардың екінші деңгейдегі банктердегі
депозиттері қаржы секторын қорландырудың негізгі көзі болып қалады.
Мемлекет осы құралға сенімді нығайту және оның тартымдылығын арттыру
жөнінде шаралар қабылдайды. Бұған кірістер деңгейі тұрғысынан алғанда
қолайлы болатын, бүкіл депозиттерге толық кепілдік бермей, депозиттер
бойынша өтеуге кепілдік беру, нарықтық тәуекелдерді сақтандыру құралдарын
дамыту, қаржы нарықтарының қатысушылары қызметінің және олардың
құралдарының айқындылығын арттыру, сондай-ақ халықтың қаржылық
сауаттылығын арттыру арқылы қол жеткізіледі [6].
Жоғарыдан көргендей банк жүйесі еліміздің экономикамызда маңызды орын
алатындықтан, банк аясы мемлекет жағынан мұқият бақылау мен талдаудың
объектісі болып табылады. Мемлекет бақылауды өзінің органдары арқылы
жүзеге асырады. Кез келген қадағалау мен реттеу заңның негізінде
жүргізіледі. Әрбір елде банктік қызметті әр түрлі аспектілерде реттеп
отыратын құқықтық актілер жүйесі болады. Олардың өмірде болып жатқан
өзгерістерге сай және икемді болуы өте маңызды.
ҚР-ның Даму Банкінің құқықтық мәртебесі бүгінгі банк құқығы
теориясында кешенді және толық түрде зерттелмегендігімен түсіндіріледі.
Ішкі мемлекеттік заңдылықтың ақтаңдақтары, қарастырған мәселе бойынша
кешенді ғылыми зерттеудің жоқтығы зерттеу тақырыбын таңдауды негіздеді
және жұмыстың мазмұнын, құрылымын, мақсаттарын, міндеттерін анықтады.
2001 жылы құрылған Қазақстанның Даму Банкі бүгінгі күнде мемлекеттік
инвестициялық саясаттың ең басты жолсеріктерінің бірі болып табылады.
Өнеркәсіптің шикізатқа жатпайтын салаларында бәсекеге қабілетті
өндірістер құруды қаржыландырып және елдің инфрақұрылымын дамыта отырып,
Банк Қазақстан экономикасының тұрақты дамуына тікелей ықпал етеді.
Банктің инвестициялық қызметі елдің барлық өңірлерінде және өңдеуші
өнеркәсіптің маңызды салаларында танытылған. Банктің қаржыландыру
көмегімен енгізілген жаңа және жаңғыртылған өндірістер Қазақстанның
өнеркәсіптік және экспорттық қатаюына және өңіраралық интеграцияға іс
жүзінде елеулі үлесін қосып отыр.
Қазақстанның Даму Банкі экономиканы жаңғыртудың ең басты
қатысушыларының бірі болып табылып, бұдан әрі де серпінді және кластерлік
жобаларды іске асыруда, мемлекеттік инвестициялық қызметтің тиімілігін
арттыруда өз озаттығын нығайта беретін болады. Бұл істе біздің негізгі
қағидаттарымыз Кәсібилік, Сенімділік және Айқындылық болып табылады [7].
Осы үдерістердің барлығы біз үшін біздің бүгінгі құрып жатқан
экономикамыздың, жаңа экономикамыздың инжинирингіне бірігеді.
Тақырыптың ғылыми зерттеу дәрежесі. Жұмыстың теориялық негізіне
банктік және қаржылық құқық салаларын зерттеуші ресей, қазақстан және ТМД
елдерінің мынадай ғалымдарының С.С. Алексеевтің, М.Н. Марченконың, М.М.
Агарковтың, М.В. Карасеваның, А.Ю. Викулиннің, О.Н. Горбунованың, И.С.
Гуревичтің, Н.Ю. Ерпылеваның, Л.Г. Ефимованың, О.Н. Олейниктің, Н.И.
Химичеваның, Г.А. Тосунянның, А.А. Тедеевтің, А.И.Худяковтың, С.М.
Найманбаевтың және т.б. авторлардың ғылыми еңбектері көрініс тапты.
Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыстың объектісі – Қазақстан
Республикасының Конституциясы, банктік заңнама және өзге де заңнамалық
актілер, оның ішінде Даму Банкі заңнамасы негізінде жасалатын банктік
шартының жалпы теориялық-тәжірибелік мәселелері мен нақтылы мемлекеттік
құқықтық аспектісі.
Зерттеудің пәні. Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – Даму Банкінің
қызметіне байланысты банктік құқықтық қатынастар және нақтылы бағытталған
іс – шаралар, сондай-ақ өзге де нормативтік құқықтық актілердің
нормативтік – мәнділік және құрылымдық – функционалдық мән-жайларын, Даму
Банкінің құқтық мәртебесінің ғылыми негіздемелерін қалыптастыру және
құқықтық жүйесіндегі мемлекеттік құқықтық іс – шаралардың экономикалық –
заңи табиғатын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
мемлекеттік инвестициялық қызметті жетілдіру және оның тиімділігін
арттыру, өндірістік инфроқұрылымдарды және өңдеуші өндірістерді дамыту,
экономикаға сыртқы және ішкі инвестицияларды тартуда Даму Банкінің ролін,
теориялық мәселелерін жан – жақты саралап, қарастыру, ғылыми сипаттамасын
беру, Даму Банкінің құқықтық аспектісін, оның ерекшеліктерін нақтылы
айқындау, Даму Банкі қызметі барысында туындайтын банктік қадағалау
қатынастардың теориялық және тәжірибелік мән – жайларын тұжырымдап,
түйіндеу әрі қазіргі заманғы даму тенденциялары мен ағымдағы жағдайларын
ашып көрсету жатады.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Қойылған мақсаттарға жету үшін зерттеу
барысында мынадай міндеттер қойылды:
- Даму Банкінің түсінігін, белгілерін, оның маңыздылығын және
банктік қызмет жүйесінде алатын орнын анықтау;
- Қазақстан Республикасының Даму Банкі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы: арнайы бағыт-бағдары, құрылымын талдау;
- Даму Банкінің инвестициялық жобалары мен экспорттық операцияларын
анықтау, зерттеу және т.б.
Зерттеу жұмысына ұсыныс:
1) Мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелерді, яғни мемлекеттік заңды
тұлғаларды қаржыландыру көзін Қазақстан Даму Банкі арқылы жүзеге асыру.
2) Қазақстан Республикасының өзге де облыстарында, аймақтарында,
ауылдық жерлерінде Даму Банкінің филиалдарын ашу.
Зерттеудің ғылыми - әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыстың ғылыми
– әдістемелік негізі талдау, ұқсастық, салыстыру, жүйелі – құрылымдық,
нақты әлеуметтік, статистикалық әдістерден тұрады. Дипломдық жұмыста
қолданыстағы заңнамаға талдау жасалынады. Қоғамдық, әлеуметтік -
экономикалық, банктік және қаржылық құқықтық құбылыстарды зерттеуге орай
қолданылатын жалпы және арнаулы ғылыми таным тәсілдері мен әдістерінің
жиынтығы (диалектикалық, салыстырмалы – құқықтық, талдау, қыйсындылық –
заңи, құрылымдық – функционалдық, нақтылы – социологиялық, жүйелік
әдістер), бойынша диалектикалық танымның іргелі ережелері құрайды.
Банктік заңнаманың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің
нормаларын талдау, Қазақстан Республикасындағы банктік құқықтық
қатынастардың, оның ішінде қаржылық құқықтық аспектілі банктік құқықтық
қатынастардың қазіргі заман әрі мемлекет дамуының талабына сай екенін
танып – білу, осыған орай банктік және қаржылық заңнаманың тиімділігін
банктік құқықтық және қаржылық құқықтық реттеу теориясы мен тәжірибелік
нәтижелеріне қарай айқындау барысында жоғарыда аталған таным әдістері,
сондай-ақ жүйелік жолдар қолданылды.
Жұмыстың жаңалығы. Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы бойынша
банктік құқықтық қатынастар мен Даму Банкінің теориялық және құқықтық
мәселелеріне байланысты жүргізілген ғылыми ізденіс нәтижесінде жазылған
еңбектердің бірі болып табылатындықтан өзіне тән жаңалығымен, жұмыста
жасалған тұжырым-қорытындылар мен қалыптастырылған ұғым,
түсініктемелердің және алынған дәйекті ережелердің теориялық әрі
тәжірибелік қажеттілігімен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының құқықтық
базасын: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заң, Қазақстанның Даму
Банкі туралы Заң, нормативтік актілер, Қазақстан Респуликасы
Президентінің Жарлығы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
ғылыми зерттеудің мақсаты және міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы үш
бөлімнен яғни, кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан, үш тараудан, қн
бөлімшеден және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық
жұмыстың көлемі қойылған талапқа сай.
I ТАРАУ. БАНКТІҢ ТУЫНДАУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК
ЖҮЙЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Банктің туындау тарихы, даму кезеңдері
Банк – өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін – өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме [8].
Нарықтық даму жағдайындағы қоғам өмірінің әр алуан әлеуметтік –
экономикалық мүдделерінің түйісетін жері банктер жұмыс істейтін банк
жүйесінің ауқымы болғандықтан, сондай-ақ осы жүйе арқылы мемлекеттің
қаржы, ақша – кредит, оның ішінде валюталық саясатын іске асыру
мақсатында түрлі банктік операциялар құқық құзырымен қамтылатыны бүгінде
көпшілікке мәлім.
Осы орайда банктік құқықтың мән – жайын және қажеттілігін негіздеу
үшін банк сөзінің, банктік қызметтің мағынасын қысқаша анықтау әрі ашып
көрсету жөн болар деп санаймын. Банктердің алғашқы қалыптасып, даму
кезеңдері, олардың банктік істері мен қызметі коммерциялық бағдарлы
сипатымен сан ғасырлар белесінде тарих бетінде із қалдырғаны белгілі.
Ең алғашқы банктер ретінде тауарлар мен ақша қаражаттарын сақтауға
қолайлы қауіпсіз жер храмдар болып есептелген. Осындай операциялар біздің
эрамызға дейінгі XXVIII-XXVII ғ.ғ Мысырда (Египетте) жүзеге асырылған. Ал
көне Вавилон мен Ассирия археологиялық қазбалары кезінде табылған
көптеген қыш тақтайшалар (құжаттар) храмдарда қаражат сақтау нысандары
мен қарыз беру операциялары заңмен реттеліп отырғанын, сондай-ақ ақша
қаражаттарын сақтағаны үшін заң жүзінде ақша алу көзделгенін дәлелдейді.
Дегенмен аталған банктік операциялар толық мәнінде бактік қызмет
болып табылмаған. Себебі толыққанды банктік істі дамыту негізін
банктердің сақтау функциясына қоса жүргізілген кредиттік операциялар
қалаған. Ал көне банктік іс саласындағы кәсіби қызметті жүзеге асырушылар
ретінде айырбасшылар мен өсімқорлар ғана көрініс тапқан. Банк сөзі
италян тілінде вансо - ақшалы стол, айырбас жүргізілетін орын (дық)
деген мағынада түсіндірілген. Сонымен коммерциялық ұйымдар ретінде
туындап, дамыған банктер әр даму кезңінде банко, трапезид, аргираймос,
довейстаи, аргентарий, менсарии, трансферит, кумулярии деп аталған. Ең
бірінші банк Банка ди Сан Джорджо Италияның Генуя қаласында 1407 жылы
мамандандырылған кредиттік – есеп айырысу институты ретінде құрылған
болатын.
Дүние жүзіндегі елдердің банктері кезінде Ганзейлік банктер, кенеппен
сауда жасайтын Британ банкі, теңіз садасына арналған Пруссия банкі, париж
есепке алу кассасы, Ломбардтар, жиробанктер, Ресей мәнет канцеляриясы
деген және т.б аттарымен белгілі болған. Бүгінде Ресей Федерациясының
Орталық Банкі, Францияның мемлекеттік банкі, Австриның Ұлттық Банкі,
Бельгияның Ұлттық банкі, Италияның ұлттық банкі, АҚШ орталық банкі -
Федералдық резервтік жүйе, Ағылшын Банкі және т.б елдердің немесе орталық
банктері жұмыс істейді [9, 5 бет].
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекеленген қалаларында
(Венеция, Греция) XIV-XV ғ.ғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк
тауар шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
XVI-XVII ғ.ғ. Венецияда, Генуяда, Миланда, Амстердамда, Гамбургте,
Нюрнбергте саудагер – клиенттер арасында қолма – қол ақшасыз есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер
өздерінің клиенттерінің арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан
жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізеді. Өздерінің бос
ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар
компанияларға ссудаға береді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында
пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің
төлемдегі делдадық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі
мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, банк сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп
қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына
күмән туғызады.
Банк сөзі banco - деген ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы
дегенді білдіреді. Бұл "айырбас столы" тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген
тұлғалардың әр турлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың
біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда – саттық барысында әр түрлі
формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша –
сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап,
оларды әр түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт
өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша
қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу ушін пайдалана бастайды. Сөйтіп,
айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.
Біздің түсінігімізде банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда
пайда болу ceбебi, оның сол уақыттарда дуниежүзілік сауда орталығы
болғандығын eскеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай
ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э.д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда
компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметгері мен қатар,
ссудалар берген. Олар б.э.д. VI г. Ежелгі Вавилонда салым операциялары:
салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б.э.д. IV ғ. Ежелгі Грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып,
белгілі бip ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.
Сонымен, бұл алғашқы бантік операцияларды орындаған кімдер? деген
сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тулғалар және
қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен.
Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол
уақытгары белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша
сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде Kiші Азия жағалауындағы
елдердің салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық
Грецияның бос ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға
болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу кажеттігін
түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердің
салым иелерінің бip шотынан басқа бip шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлылығы iскерадамдардың назарынан тыс
қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз
кезеңінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруда сенім
қызметтерін көрсетіп, сауда – саттықта делдал кызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік
билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді.
Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк – Ағылшын банкі 1694 ж. құрылып,
үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәpi алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура
жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды.
Мұндағы несие берушімен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының
тек алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны
таң қалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бip нәрсе – бұл
несиенің жеке формасы мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бip тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк
ұғымына мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк "ipi несиелік мекеме"
ретінде сипатталады. Несиелікicтің даму деңгейіне байланысты және несие
берушілердің несиелік операциялары бip жүйеге айналу нәтижесінде жеке
несие бepyшi өзінің несие беpyiн тоқтатады. Несие тек қана тұтыну
мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де
қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бipге несие бepyші
өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да
операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы
даму сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін бipтұтac
орталыққа айналады. Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
сатысынан да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған
дегенге негіз бар. Мұндай қатынастардың құл иеленушілік қоғамында
болғандығына тарих куә.
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға
сәйксс, б.э.д. III ғ. айырбас iciне мамандандырылған Римдік банкирлерді
кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат
етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие
бepiп қана қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу – сату, және
басқа да операцияларды орындаған [10].
Қазіргі уақытта банктер меншік нысандарына қарай: мемлекеттік банк;
жеке меншік банк; акционерлік банк; кооперативтік банк; муниципалдық
банк; аралас банк; халықаралық банк болып бөлінеді. Осы банктер өз
өкілеттігі мен қызмет аяларына орай депозиттік банк, инновациялық банк,
клирингтік банк, коммерциялық банк, жер банкі, ипотекалық банк, жинақтау
банкі, консорциялдық банк, даму банкі, әмбебап банк, трансұлттық банктер,
тұтыну кредиті банкі, мемлекетаралық банк және т.б банктер түрінде сипат
лады.
Банктер алғашқы кездерде негізінен ақшалай операцияларды, сондай – ақ
сақтау, есепке алу, есеп айырысу және айырбас операцияларын, салым
операцияларын, ақша белгілерін, эмиссиялауды жүргізген.
Бүгінде банктер эмиссиялық, депозиттік, кредиттік, төлемдік,
кассалық, лизингтік, трасталық, факторингтік, валюталық және т.б
операцияларды тиісті заңнама мен лицензиялар негізінде жүзеге асыратын
заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдар болып табылады.
Банктер негізгі аспектілеріне орай ақша сақтайтын орын; кредиттік
мекеме, ұйым; коммерциялық ұйым; экономикалық басқару органы; дилерлік-
делдалдық ұйым; биржалық егент; кредиттік кәсіпорын; заңды тұлға; тек
банктік қызметті (операциялар мен мәмілелерді) жүзеге асыратын кредиттік
ұйым; мекеме деп және т.б сипатта аталуы мүмкін [11].
Алайда, банктің мәнін терең зерделеген И.О. Лаврушин, банк мәнін
зерделеудің мынадай әдістемелік негіздерін ұсынады:
- банк мәнін макродеңгейде оньң қызметімен байланыстыра отырып
талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас жүйесі
ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды кажет етеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді
[10].
1987-1988 жылдары реформалауға ұшыраған банктер егемен Қазақстанда
1991 жылы жаңадан құрылып, қалыптасқан болатын. Осы кезден бастап
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (бұрынғы Мемлекеттік банк),
акционерлік – коммерциялық банк Тұран банкі (бұрынғы Өнеркәсіпқұрылыс
банкі), акционерлік – коммерциялық банк Агроөнеркәсіп банкі (бұрынғы
Агроөнеркәсіп банкі), акционерлік – коммерциялық банк Әлем банк
(бұрынғы Сыртқы сауда банкі), акционерлік – коммерциялық банк Жинақ
банкі (бұрынғы Жинақ банкі, кейіннен Халықтық банк деп аталды) жұмыс
істей бастады.
1993 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы және
Қазақстан Республикасындағы банкілер туралы Қазақстан Республикасы
заңдарының қабылдануына сәйкес барлық акционерлік – коммерциялық банктер
акционерлік банктер ретінде қайтадан құрылды. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1994 жылғы шілденің 16-сындағы және қыркүйектің 6-сындағы
Жарлығына орай Мемлекеттік Даму Банкі, сондай-ақ 1996 жылғы наурыздың
29-ындағы Жарлығы бойынша Мемлекеттік медетші банк құрылды [12].
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға
жақындайды, бipaқта банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала
бермек.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі
операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу – сату, кей жағдайларда
делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге
асырылады.
Банктің мәнін aшуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және
экономикалық. Заңи тұрғыдан қарасақ "банктік операциялар" ұғымының маңызы
артады. Олардың қатарына ҚР-ғы банктер және банк кызметі туралы ҚР
заңында көрсетілген операциялар тізімі жатады.
Банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады.
Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана
шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын анықтайтын
заң емес, оны icтің экономикалық жағы және банктің жаратылысын анықтайды.
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта
айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез
келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды
орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің кажеті
шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан
өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.
Ең бастысы – банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара
ажыратылатыны, оның кызметінің өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас
аясында жүзеге асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнiмі материалдық өндіріс
аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның
тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оныц несие берунен байқалады. Оньң негізгі өнімі несие
болғандықтан,банкті - "несиеллік мекеме" деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау
сипатына да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да
бағалы қағаздар шығарып қоймайды, сол сиякты басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті – сауда және делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің
саудаға ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды
сатып алып, оларды сатумен айналысады.
Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол да банктің
кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы, ipi сауда кәсіпорындары да банк
сияқты
белгілі мөлшерде ақшалай немесе заттай несие бepyi мумкін. Сауда
кәсіпорынынан банктің іргелі айырмашылығын оның негізінен байқауға
болады. Банктің негізі деп – оның басты өнімі-несие ісі түсіндіріледі.
Сонымен, қазіргі түсінікте "коммерциялық банк" - бұл ерекше өнім
шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма – қол және қолма – қолсыз
ақшада төлем айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша – несие институты
болып табылады [13].
1.2 Банктік заңнама: мәні-маңызы
Бантік заңнама мемлекеттік банктік менеджмент және банктердің банктік
кызметі аясында туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды реттейтін
заңнамалық актіердің (заңдардың) жиынтығы болып табылады.
Банктік заңнама тиісті банктердің, банк жүйесінің және банктік құқық
институттарының нормативтік құқықтық базасын құрайтын, банктік қызметті
және оның аясындағы қоғамдық банктік қатынастарды регламенттейтін,
мемлекеттің қаржы, ақша – кредит, валюталык, сыртқы экономикалық саясаты
ұстанымдарын іске асыру мақсатында жүргізілетін мемлекетің монетарлық
билігінің және мемлекеттің банктік менеджментінің нормативтік құқықтық
негізін қалыптастыратын банктік заңнамалық актілер арнайы және жалпы
сипатты заңдардың жиынтығынан тұрады.
Осындай арнайы банктік заңдар қатарына: Қазақстан Республикасының
Ұлттык Банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы, Қазақстан Даму Банкі туралы Қазақстан Республикасының
тұрғын үй құрылысы жинақ банкі туралы. Қаржы рыногы мен қаржылық
ұйымдарды мемлекеттің ретгеу және қадағалау туралы, Қазақстан
Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру
туралы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері жатады [14].
Банктік заңнамалық актілер өздеріне тән мынадай белгілерімен
ерекшеленеді:
- банктер, банктік қызмет, банк жүйесі сондай-ақ оларды мемлекеттік
реттеу туралы заңдар тек заң шығарушы билік органдары тарапынан
қабылданады;
- олар әрдайым ерекше іс жүргізу нормаларын сақгай отырып қабыдданды
және жоғары заңи күшке ие болады;
- олар тек мемлекеттің монетарлық билігі мен банктік құқығы
ауқымындағы қоғамдық банктік қатынастарды ғана реттейді;
- олар заңға тәуелді нормативтік банктік құқықтық актілерді
кабыддауға қажетті бастапқы сипаттағы нормалардан тұрады.
Банк жүйесі мен банктердің жұмыс icтеу режиміне, қоғамдық банктік
қатынастардың жекеленген тұстарына қатысы бар заңнамалық актілер ретінде
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының
Бюджет кодексі Ақша төлемі мен аударымы туралы Лицензиялау туралы,
Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы, Бухгалтерлік есепке
алу және каржылық есеп беру туралы және т.б. Қазақстан Республикасының
заңдары көрініс табады.
Демек Қазақстан Республикасының банктік заңнамамсы тікелей
(арнаулы) банктік заңнамалық актілерден және құрамында тиісті банктік
құқық нормалары бар өзге де заңнамалық актілерден құралады.
Банктік заңнамалық актілер мемлекеттің банктік менеджменті және ел
экономикасының банктік секторы (банк жүйесі) ауқымында жүзеге асырылатын
банктік қызметтің құқықтыұ нысаны болып саналады [9].
Уәкiлеттi органның банк ашуға рұқсат беруi.
Банк ашуға рұқсат беру тәртiбi мен оған рұқсат беруден бас тарту
негiздерi Қазақстан Республикасының банк заңнамасында белгiленедi. Банк
ашуға берiлген рұқсаттың банк операцияларын жүргiзуге банкке лицензия
беру туралы уәкiлеттi орган шешiм қабылдағанға дейiн заңды күшi болады.
Банк ашуға берiлген рұқсатты уәкiлеттi орган керi қайтарып ала алады.
Банк операцияларын жүргiзуге лицензия берiлген жағдайда немесе банктiң
қызметiн тоқтату туралы сот шешiм қабылдаған жағдайда, сондай-ақ
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңда
көзделген негiздер бойынша рұқсат керi қайтарып алынған жағдайда банк
ашуға берiлген рұқсатты банк уәкiлеттi органға қайтаруға тиiс. Банк өзiне
банк ашуға берiлген рұқсатты ерiктi түрде қайтаруға және заңда
белгiленген тәртiппен қайта тiркелуге құқылы.
Банкiнiң құрылтай құжаттары.
Банк Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында заңды тұлғалар
үшiн белгiленген тәртiппен, Қазақстан Республикасының банк заңнамасында
белгiленген ерекшелiктер ескерiле отырып құрылады.
Банк құру жөнiндегi құрылтай шартында, қолданылып жүрген заңдарда
көзделген мәлiметтерден басқа, мiндеттi түрде:
- толық атауы мен олардың әрқайсысының тұрған жерiн қоса
құрылтайшылар туралы мәлiметтер, сондай-ақ олардың мемлекеттiк
тiркеуден өткендiгi жөнiндегi деректер (заңды тұлғалар үшiн), аты-
жөнi, азаматтығы, тұрғылықты жерi мен жеке өзiн (жеке адамдар үшiн)
куәландыратын құжат деректерi;
- акциялардың саны, санаттары мен орналастыру бағалары туралы
мәлiметтер
көрсетiлуге тиiс.
Банк жарғысында, қолданылып жүрген заңдарда көзделген мәлiметтерден
басқа, мiндеттi түрде:
- банкiнiң толық және қысқартылған атауы;
- банк қорларын (резервтік капиталын) құру түрлерi мен тәртiбi туралы
мәлiметтер;
- банк органдарының шешiм қабылдау тәртiбi.
Банктiң ұйымдық-құқықтық нысаны және атауы.
Банктер акционерлiк қоғамдар нысанында құрылады. Банк өз жарғысында
жазылған атауды өзiнiң атауы ретiнде пайдаланады. Банктiң атауында банк
деген сөз немесе одан туындаған сөз болуға тиiс. Ұлттық Банкiден басқа
банкiлердiң бәрiне өзiнiң атауында кез келген тiлде толық және қысқарған
түрiнде ұлттық, орталық деген сөздердi қолдануға тыйым салынады.
Банктердiң бәрiне өзiнiң атауында кез келген тiлде толық және қысқарған
түрiнде мемлекеттiк деген сөздi қолдануға тыйым салынады.
Ислам банкінің атауында ислам банкі деген сөз тіркесі болуға тиіс.
Бұрын құрылған банкiлердiң, еншiлес банктердi қоспағанда соның iшiнде
Қазақстан Республикасының резиденттерi емес банкiлердiң атауымен бiрдей
немесе орнын ауыстырған дәрежеде ұқсас таңбаларды атау ретiнде қолдануға
жол берiлмейдi. Еншiлес банктер өзiнiң атауына негiзгi банктердiң атауын
пайдалануға мiндеттi.
Банк ашуға рұқсат беру жөнiндегi өтiнiштi қарау тәртiбi:
Банк ашуға рұқсат беру жөнiндегi өтiнiштi уәкiлеттi орган өтiнiш
берушi уәкiлеттi орган сұратқан соңғы қосымша ақпаратты немесе құжатты
табыс еткен күннен бастап үш ай iшiнде, бiрақ өтiнiш қабылданған күннен
бастап алты айдан кешiктiрмей қарауға тиiс.
Уәкiлеттi орган қабылданған шешiм туралы өтiнiш берушiнi жазбаша
хабардар етедi. Хабарлама банк ашуға рұқсат беру жөнiндегi өтiнiште
көрсетiлген мекен-жайға жiберiледi. Уәкiлеттi орган банк ашуға берiлген
рұқсаттың есебiн жүргiзiп отырады [15].
Банк операцияларын лицензиялау.
Банктiк, сондай-ақ Заңға сәйкес белгiленген өзге де операцияларды
жүргiзуге арналған лицензияларды Заңның талаптарына сәйкес уәкiлеттi
орган, Ұлттық Банк белгiлеген тәртiппен және өздерiнiң құзыретi шегiнде
уәкiлеттi орган немесе Ұлттық Банк бередi. Банк операцияларын жүргiзуге
лицензиялар Ұлттық Банк белгiлеген тәртiп бойынша берiледi.
Ұлттық Банк немесе уәкiлеттi орган лицензия берген кезде Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес банктердің жүзеге асыруына рұқсат
берілген операциялардың атауларын нақтылауға құқылы. Лицензия берiлгенi
үшiн алым алынады, оның мөлшерi мен төлеу тәртiбi Қазақстан
Республикасының заңдарымен белгiленедi.
Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш беруші
мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап бір жыл ішінде:
1) өтінішті;
2) барлық ұйымдастырушылық-техникалық іс-шараларды орындағаны туралы,
оның ішінде уәкілетті органның және Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық
актілерінің талаптарына сәйкес келетін үй-жайдың, жабдықтың және
бухгалтерлік есепті және бас бухгалтерлік кітапты автоматтандыру
жөніндегі бағдарламалық қамтамасыз етудің дайындығы туралы, сондай-ақ
Ұлттық Банк талаптарына сай келетін автоматтандырылған банк жүйесінің бар
екені жөнінде куәландыратын құжаттарды табыс етуге және тиісті
біліктілігі бар персоналды жалдауға;
3) жарғының нотариат куәландырған көшірмесін және өтініш берушінің
заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеуден өткені туралы куәліктің
көшірмесін;
4) салық төлеуші куәлігінің көшірмесін;
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығына лицензиялық алымның
бюджетке төленгенін растайтын құжатты;
6) Заң талаптарына сәйкес банктің басшы қызметкерлері лауазымына
ұсынылатын адамдардың құжаттарын;
7) банктің директорлар кеңесі бекіткен ішкі аудит қызметі туралы
ережені;
8) банктің директорлар кеңесі бекіткен кредит комитеті туралы
ережені;
9) штат кестесін (қызметкерлердің тегін, атын және бар болса әкесінің
атын көрсете отырып);
10) банктің бағдарламалық техникалық құралдарының уәкілетті органның
және Қазақстан Республикасының кредиттік бюро туралы заңнамасының
талаптарына сәйкес келуін растайтын құжаттарды;
11) ең төмен мөлшері уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің
нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген жарғылық капиталдың
төленгенін растайтын құжаттардың көшірмелерін табыс етуге тиіс.
Жұмыс істеп тұрған банк қосымша банк операцияларын жүргізуге лицензия
алу үшін:
1) қосымша банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш
берген айдың алдындағы қатарынан үш ай ішінде пруденциялық нормативтердің
орындалуын қамтамасыз етуге;
2) тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуы бөлігінде
уәкілетті орган белгілеген талаптардың орындалуын қамтамасыз етуге;
3) банк операцияларының қосымша түрлерін жүргізудің жалпы шарттары
туралы ережені табыс етуге тиіс.
Банк операциясын жүргiзуге лицензия беру туралы өтiнiшпен бiр
мезгiлде лицензиат аталған талаптардың орындалуын растайтын құжаттарды
уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерінде
белгіленген тәртіппен табыс етуге мiндеттi.
Банк операцияларын жүргiзуге лицензия беру жөнiндегi өтiнiштi
уәкiлеттi орган немесе Ұлттық Банк Қазақстан Республикасы заңнамасының
талаптарына сәйкес келетін құжаттар табыс етілген күннен бастап отыз
жұмыс күні iшiнде қарауға тиiс.
Ұлттық және (немесе) шетелдiк валютамен банк операцияларын жүргiзуге
лицензия шектеусiз мерзiмге берiледi.
Банк операцияларын жүргiзуге берiлген лицензия үшiншi адамдарға
берiлмеуге тиiс.
Банк операцияларының барлық түрлерi оны жүргiзу құқығы лицензияда
тiкелей көрсетiлген жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкiн. Банк
операцияларын жүргiзуге лицензия беру жөнiндегi шешiмдi уәкiлеттi
органның немесе Ұлттық Банктiң ресми басылымдарында жариялайды. Банк
операцияларын жүргiзуге берiлген лицензияның тиiстi дәрежеде
куәландырылған көшiрмесi банк клиенттерi көруiне оңтайлы жерге
орналастырылуы тиiс [8].
1.3 Қазақстан Республикасының банк жүйесі: экономикалық мәні, сипаты,
құқықтық негіздері
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы Ресей тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді.
Ресейдің мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болды.
Акционерлік коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығында басымдық
жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы, қалалық қоғамдық
банктер.
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға
қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз-жинақ
кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер
мен басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. 1922 жылы
Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп банкі құрылды.
1924 жылы акционерлік қоғам үлгісіндегі сыртқы сауда банкі құрылып, оның
акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды.сөйтіп,
1925 жылы КСРО-да Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және
ауылшаруашылық банкі болды.сондай-ақ Орталық коммуналды банкі
(Ценкомбанк), Кооперативтік банк және акционерлік, салалық, аймақтық
банктер құрылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері
бойынша да ажыратылды. 1928 жылы Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі
бірыңғай өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу Банкіне
біріктірілді. Жалпы 1927-1929 жылдары банктердің өзіне тән ерекшк қызметі
–банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың
түріне айналды.
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде
жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды:
1. Промбанк, 1959 ж КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
2. Ауылшаруашылық банкі, 1959 ж оның қызметтері КСРО Мембанкі
мен Құрылыс банк арасынд аүлестірілді.
3. Всекомбанк, 1939 ж Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал активтері
мен пассивтері 1959 ж таратылған КСРО Сауда банкіне берілді.
4. Ценкомбанк, 1959 ж таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс
банк мен Мембанк арасында үлестірілді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде,
КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс
банкі, Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеумеетік банкі; КСРО
Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары негізінде: Сыртқы
экономбанк, Жианқ банкі, құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік- есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты.
Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі
заң - Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі
туралы Заң бекітілді. Осы заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер
акцияландыру кезінде коммерциялық банктерге айнала бастады [16].
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның
экономикалық қауіпсіздігі, мемлекеттік билік органдары мен жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының, мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс icтeyi елдің стратегиялық маңызы бар
банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әpi орнықтылығын қамтамасыз ету
мәселелеріне тікелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі eкi деңгейден жоғарғы және
төменгі деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) денгейі
егемен Қазақстанның орталық банкі болып табылатын Қазақстан Ұлттық
Банкінен тұрады.
Мемлекеттің монетарлық билігінің және мемлекеттік банктік
менеджментінің басты органы Қазақстан Ұлттык Банкі өз құзыреті шегінде
Қазақстан Республикасының экономикалық қаржылық мүддесін тиісінше
қамтамасыз етуге ат салысады.
Ұлттық Банк өзiнiң құзыретi шегiнде банк қызметiнiң жекелеген
мәселелерi бойынша реттеудi және қадағалауды жүзеге асырады және
банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың жұмыс iстеуi үшiн жалпы жағдайлар жасауға жәрдемдеседi.
Банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдарға қатысты Ұлттық Банктiң реттеу және қадағалау
функциялары Қазақстан Республикасының ақша-кредит жүйесiнiң тұрақтылығын
қолдауға, банк кредиторларының, олардың салымшылары мен клиенттерiнiң
мүдделерiн қорғауға бағытталған.
Қоғам мен мемлекеттің муддесіне сай инвестиииялық қаржылық және
кредиттік кұзыреті бар Қазақстанның Даму Банкі өзінің ерекше құқықтық
мәртебесіне орай деңгей аралық мемлекеттік банк ретінде көрінic тапқан.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің төменгi (екінші) деңгейін:
1. мемлекетаралық банктер;
2. Қазақстан Республикасының резидент банктері (занды тұлғалары-
коммерииялық ұйымдары);
3. Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктер;
4. шетелдік қатысуы бар Қазақстан Республикасының резидент банкі -
аралас капиталы бар банктер құрайды.
Шетелдер қатысушы банк - орналастырылған акцияларының үштен бiрiнен
астамы:
а) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң;
б) орналастырылған акцияларының немесе жарғылық капиталдарға қатысу
үлестерiнiң үштен бірiнен астамы Қазақстан Республикасының резиденттерi
еместердiң не соларға ұқсас Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң –
заңды тұлғаларының иелiгiнде, меншiгiнде жәненемесе басқаруында болатын
Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң – заңды тұлғаларының;
в) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң не Заңда
көрсетiлген заңды тұлғалардың қаражаттарына билiк етушiлер (сенiм
бiлдiрiлген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы
резиденттерiнiң иелiгiнде, меншiгiнде немесе басқаруында болатын екiншi
деңгейдегi банк.
Ислам банкі – уәкілетті органның лицензиясы негізінде Заңда көзделген
банк қызметін жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банк.
Ислам банкі депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің қатысушысы
болып табылмайды және депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесімен ислам
банкіндегі депозиттерге кепілдік берілмейді.
Мемлекетаралық банк – халықаралық шарт негiзiнде құрылып, жұмыс iстеп
тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкiметi мен сол шартқа
қол қойған мемлекеттердiң үкiметтерi болып табылатын банк [8].
Қазақстан Республикасының осындай нарықтық үлгідегі банк жүйесінің
құрылуы және оның нормативтік құқықтық негіздерінің айтарлықтай
қалыптасуы елімізде үзбей жүргізіліп жатқан экономикалық және құқықтық
реформаның жемісті нәтижесіне жатады.
Қазақстан Республикасы банк жуйесінің нормативтік құқықтық негізін
құрайтын банктік заңнамалық актілердің сондай-ақ банк секторына қатысы
бар өзге де заңнамалық актілірдің нормаларының өзара генетикалық,
функционалдық және құрылымдық байланыстары банктік заңнаманың банк жуйесі
ауқымында жүзеге асырылатын банктік қызмет барысында туындайтын қоғамдық
банктік қатынастарды жан – жақты реттей алатынын көрсетеді.
Банк жүйесінде жүргізілетін әр алуан банктік қызметтің ұйымдастырылу
ерекшелігі және ресурстық – ұйымдастыру негізі банк жүйесінің
экономикалық, сондай-ақ заңнамалық негізін құру процесінде айқындалады.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық
және құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Осындай иерархиялық,
біртұтастық және құрылымдық сипаты – мәні банк жүйесінің тиісінше
қалыптасуына септігін тигізеді. Қазақстан Республикасының казіргі заманғы
банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік банктік менеджмент мән –
жайларымен ғана емес, сонымен бipre өзіндік басқаруға және ұйымдастыруға
қабілеттілігімен ерекшеленеді [17].
Сонымен Қазақстан Республикасының бүгінгі банк жүйесінің сипаттамалық
белгілері мынадай көрінic табады:
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі күрделі әлеуметтік жүйе
тобына жатады;
- Банк жүйесінің қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне сай жұмыс
істеуін оның нормативтік құқықтық базасын құрайтын банктік заңнамалық
актілер және заңға тәуелді нормативтік банктік құқықтық актілер, сондай-
ақ халықаралық банктік келісімдер мен банктік стандарт ережелері
қамтамасыз етеді;
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі мемлекеттік банктік
менеджмент (мемлекеттік басқару – реттеу ықпалы) ауқымында жұмыс icтейдi;
- Банк жүйесі Қазақстан Республикасы қаржы-кредит жүйесінің аса
маңызды бip бөлігі болып саналады;
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі eкi денгейлі иерархиялы,
бipтұтac және өзіндік ұйымдастырылуға қабілетті құрылым болып табылады;
- Жоғарғы және төменгі денгейлі банк жүйесі Қазақстан Ұлттық
Банкінен, Қазақстанның Даму Банкінен, Қазақстан Республикасының тұрғын үй
құрылысы жинақ банкінен, коммерциялық банктерден, мемлекетаралық
банктерден, банктік инфрақұрылымнан және банктік рыноктан тұрады;
- Банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейіндегі Қазақстац Ұлттық
Банкі белгілі бip дәреже — көлемде тиісті мемлекеттік билік органдарының
ықпалына тәуелсіз, кредиттік – қаржылық сипатты айрықша құқықтық
мәртебесі бар экономикалық субъект – мемлекеттік монетарлық биліктің
басты органы болып табылады;
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі оның ұйымдастырылу нысандары
мен басқа да мән – жайлары Қазақстан Республикасы Конституциясымен, ҚР
банктік заңнамалық актілерімен, қатысы бар өзге де заңнамалық актілермен,
сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкінің заңға тәуелді нормативтік құқықтық
актілерімен регламенттелінеді;
- Банк жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатын icке асыруға
айтарлықтай септігін тигізеді және дүниежүзілік экономика аясындағы
халықаралық банк жүйесімен өзара тиімді қарым қатынас механизімін құрады;
- Банк жүйесі мемлекеттік меншікті реформалауға, баға тұрақтылығын
және ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз етуге септігін тигізеді,
сондай-ақ инфляцияны төмендетуді нәтежелейді;
- Банк жүйесінің жұмыс істеyi кредиттік – қаржылық қызметгер
көрсетуді тиіснше ұйымдастыру барысында экономикалық, салалық және
жергілікті мемлекеттік басқару органдарымен тығыз байланыс арнасында
көрініc табады.
Бүгінде нарықтық талаптарға және халықаралық банктік стандарт
ережелеріне сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық
даму Республика қызметінің түбегейлі принциптерінің бірі болып табылады
[1].
Банк экономиканың дамуына зор үлесін қосады. Банксіз бірде бір
дамыған елді елестете алмаймыз. Өйткені қоғамда банк арқылы көптеген
операциялар жүзеге асырылады. Біз банк арқылы аударымдар жүргіземіз,
сатып алушы мен сатушы банк арқылы есеп айырысуларды жүргізеді, жалақыны
аламыз, депозит, несие немесе көптеген басқа операцияларды жүргізе
аламыз. Бұл бізге мемлекеттің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндігін береді.
Бүкіләлемдік банктің 2010 жылғы баяндамасында Қазақстан бизнес
мүддесі үшін реформа жүргізуде көшбасшы деп танылған. Бизнеске неғұрлым
қолайлы ахуал жасау жөніндегі әлемдік рейтингте Қазақстан 183 елдің
арасынан 59-шы орынды иеленеді [2].
А.А. Аралбаева өзінің диссертациясында банк жүйесінің ел
экономикасында алатын орынды былай көрсеткен: бүгінгі нарықтық
қатынастарға негізделген экономикалық жүйедегі Қазақстан Республикасының
қазіргі заманғы банк жүйесі ел экономикасының маңызды секторы ретінде
дамуда. Осы банк жүйесінің банктік заңнамаға және өзге де нормативтік
құқықтық актілерге сай жұмыс істеуінің нәтижесінде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму Банкі және коммерциялық
банктер өз клиенттері мемлекетке, уәкілетті мемлекеттік органдарға, заңды
және жеке тұлғаларға қаржылық-несиелік, инвестициялық және есеп айырысу
қызметін көрсете отырып жалпы ұлттық өнімді құруға өз үлестерін қосады.
Сонымен бірге олар ақша қаражаттарын, оның ішінде салық төлемі сомаларын
бюджеттерге аудару, республикалық және жергілікті бюджет қаражаттарын
қарыз алушыға немесе алушыға аудару, уақытша бос бюджеттік қаражаттарды
депозитке алу және осыған орай тиісті бюджетке сыйақы төлеу, мемлекеттік
қарыз қаражаттарын тапсырма бойынша аудару, банктік несиелеу барысында
қоғамның қаржылық инфрақұрылымының шешуші буыны сипатында, сондай-ақ
тиісті банктік құқықтық қатынастарда макроэкономикалық өсу
көрсеткіштерінің ерекшеліктерін есепке алатын мемлекеттің экономикмлық
тұрақтыландыру саясатының жүргізушісі ретінде көрініс табады [3, 3 бет].
Осыдан банктің қоғам және мемлекет өмірінде алатын орынын көреміз.
Банк қалыпты жұмыс істеу үшін оның қызметі үнемі реттелініп
қадағалану қажет. Әсіресе қазіргі кезде, өйткені қаржы жүйесіндегі орын
алған дағдарыс бүкіл әлемнің экономикасына әсер етті. Қаржы рыногының
ғаламдық тұрақсыздығының соққысын өзіне қабылдаған негізгі сектор болып
елдің банк секторы табылады [4, 7 бет].
Осы әсерлердің салдарын жою үшін, сонымен қатар бұндай жағдайларды
қайта болдырмау үшін біз банк қызметін реттеу керекпіз. 2008 жылдың
Елбасының халыққа жолдауында макроэкономикалық саясаттың басымдықтары
жайлы былай делінген: Үкімет, Ұлттық банк, Қаржылық бақылау агенттігі
мемлекеттің қаржылық тұрақсыздық қатерлеріне қарсы жүйелі де жедел іс-
қимылдар жасауының ықпалды тетігін қалыптастырып, халықаралық рыноктардың
Қазақстан экономикасына деген сенімін нығайтуы керек. Бірінші, қаржылық
бақылау агенттігінің жұмысын жүйелі түрде нығайту қажет. Елдің қаржы
жүйесінің, әсіресе, банк секторының бәсекеге қабілеттілігін және
тұрақтылығын арттыру Агенттіктің Ұлттық банкпен және Қаржы министрлігімен
бірлесе отырып атқаратын басты міндеті болуға тиіс [5].
Сонымен қатар, Елбасы өзінің қаржы секторын дағдарыстан кейнгі
кезеңде дамыту тұжырымдамасында дағдарыстан кейн еліміздің экономикасын
күшейту үшін қолданылатын шараларды қарастырды. Оның ішінде салымшылардың
екінші деңгейдегі банктердің қызметіне сенімділігін арттыру бойынша
сұрақтар да қарастырылды: Халықтың және кәсіпорындардың жинақ ақшасын
тарту. Халықтың және заңды тұлғалардың екінші деңгейдегі банктердегі
депозиттері қаржы секторын қорландырудың негізгі көзі болып қалады.
Мемлекет осы құралға сенімді нығайту және оның тартымдылығын арттыру
жөнінде шаралар қабылдайды. Бұған кірістер деңгейі тұрғысынан алғанда
қолайлы болатын, бүкіл депозиттерге толық кепілдік бермей, депозиттер
бойынша өтеуге кепілдік беру, нарықтық тәуекелдерді сақтандыру құралдарын
дамыту, қаржы нарықтарының қатысушылары қызметінің және олардың
құралдарының айқындылығын арттыру, сондай-ақ халықтың қаржылық
сауаттылығын арттыру арқылы қол жеткізіледі [6].
Жоғарыдан көргендей банк жүйесі еліміздің экономикамызда маңызды орын
алатындықтан, банк аясы мемлекет жағынан мұқият бақылау мен талдаудың
объектісі болып табылады. Мемлекет бақылауды өзінің органдары арқылы
жүзеге асырады. Кез келген қадағалау мен реттеу заңның негізінде
жүргізіледі. Әрбір елде банктік қызметті әр түрлі аспектілерде реттеп
отыратын құқықтық актілер жүйесі болады. Олардың өмірде болып жатқан
өзгерістерге сай және икемді болуы өте маңызды.
ҚР-ның Даму Банкінің құқықтық мәртебесі бүгінгі банк құқығы
теориясында кешенді және толық түрде зерттелмегендігімен түсіндіріледі.
Ішкі мемлекеттік заңдылықтың ақтаңдақтары, қарастырған мәселе бойынша
кешенді ғылыми зерттеудің жоқтығы зерттеу тақырыбын таңдауды негіздеді
және жұмыстың мазмұнын, құрылымын, мақсаттарын, міндеттерін анықтады.
2001 жылы құрылған Қазақстанның Даму Банкі бүгінгі күнде мемлекеттік
инвестициялық саясаттың ең басты жолсеріктерінің бірі болып табылады.
Өнеркәсіптің шикізатқа жатпайтын салаларында бәсекеге қабілетті
өндірістер құруды қаржыландырып және елдің инфрақұрылымын дамыта отырып,
Банк Қазақстан экономикасының тұрақты дамуына тікелей ықпал етеді.
Банктің инвестициялық қызметі елдің барлық өңірлерінде және өңдеуші
өнеркәсіптің маңызды салаларында танытылған. Банктің қаржыландыру
көмегімен енгізілген жаңа және жаңғыртылған өндірістер Қазақстанның
өнеркәсіптік және экспорттық қатаюына және өңіраралық интеграцияға іс
жүзінде елеулі үлесін қосып отыр.
Қазақстанның Даму Банкі экономиканы жаңғыртудың ең басты
қатысушыларының бірі болып табылып, бұдан әрі де серпінді және кластерлік
жобаларды іске асыруда, мемлекеттік инвестициялық қызметтің тиімілігін
арттыруда өз озаттығын нығайта беретін болады. Бұл істе біздің негізгі
қағидаттарымыз Кәсібилік, Сенімділік және Айқындылық болып табылады [7].
Осы үдерістердің барлығы біз үшін біздің бүгінгі құрып жатқан
экономикамыздың, жаңа экономикамыздың инжинирингіне бірігеді.
Тақырыптың ғылыми зерттеу дәрежесі. Жұмыстың теориялық негізіне
банктік және қаржылық құқық салаларын зерттеуші ресей, қазақстан және ТМД
елдерінің мынадай ғалымдарының С.С. Алексеевтің, М.Н. Марченконың, М.М.
Агарковтың, М.В. Карасеваның, А.Ю. Викулиннің, О.Н. Горбунованың, И.С.
Гуревичтің, Н.Ю. Ерпылеваның, Л.Г. Ефимованың, О.Н. Олейниктің, Н.И.
Химичеваның, Г.А. Тосунянның, А.А. Тедеевтің, А.И.Худяковтың, С.М.
Найманбаевтың және т.б. авторлардың ғылыми еңбектері көрініс тапты.
Зерттеу объектісі. Дипломдық жұмыстың объектісі – Қазақстан
Республикасының Конституциясы, банктік заңнама және өзге де заңнамалық
актілер, оның ішінде Даму Банкі заңнамасы негізінде жасалатын банктік
шартының жалпы теориялық-тәжірибелік мәселелері мен нақтылы мемлекеттік
құқықтық аспектісі.
Зерттеудің пәні. Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – Даму Банкінің
қызметіне байланысты банктік құқықтық қатынастар және нақтылы бағытталған
іс – шаралар, сондай-ақ өзге де нормативтік құқықтық актілердің
нормативтік – мәнділік және құрылымдық – функционалдық мән-жайларын, Даму
Банкінің құқтық мәртебесінің ғылыми негіздемелерін қалыптастыру және
құқықтық жүйесіндегі мемлекеттік құқықтық іс – шаралардың экономикалық –
заңи табиғатын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
мемлекеттік инвестициялық қызметті жетілдіру және оның тиімділігін
арттыру, өндірістік инфроқұрылымдарды және өңдеуші өндірістерді дамыту,
экономикаға сыртқы және ішкі инвестицияларды тартуда Даму Банкінің ролін,
теориялық мәселелерін жан – жақты саралап, қарастыру, ғылыми сипаттамасын
беру, Даму Банкінің құқықтық аспектісін, оның ерекшеліктерін нақтылы
айқындау, Даму Банкі қызметі барысында туындайтын банктік қадағалау
қатынастардың теориялық және тәжірибелік мән – жайларын тұжырымдап,
түйіндеу әрі қазіргі заманғы даму тенденциялары мен ағымдағы жағдайларын
ашып көрсету жатады.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Қойылған мақсаттарға жету үшін зерттеу
барысында мынадай міндеттер қойылды:
- Даму Банкінің түсінігін, белгілерін, оның маңыздылығын және
банктік қызмет жүйесінде алатын орнын анықтау;
- Қазақстан Республикасының Даму Банкі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы: арнайы бағыт-бағдары, құрылымын талдау;
- Даму Банкінің инвестициялық жобалары мен экспорттық операцияларын
анықтау, зерттеу және т.б.
Зерттеу жұмысына ұсыныс:
1) Мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелерді, яғни мемлекеттік заңды
тұлғаларды қаржыландыру көзін Қазақстан Даму Банкі арқылы жүзеге асыру.
2) Қазақстан Республикасының өзге де облыстарында, аймақтарында,
ауылдық жерлерінде Даму Банкінің филиалдарын ашу.
Зерттеудің ғылыми - әдістемелік негіздері. Дипломдық жұмыстың ғылыми
– әдістемелік негізі талдау, ұқсастық, салыстыру, жүйелі – құрылымдық,
нақты әлеуметтік, статистикалық әдістерден тұрады. Дипломдық жұмыста
қолданыстағы заңнамаға талдау жасалынады. Қоғамдық, әлеуметтік -
экономикалық, банктік және қаржылық құқықтық құбылыстарды зерттеуге орай
қолданылатын жалпы және арнаулы ғылыми таным тәсілдері мен әдістерінің
жиынтығы (диалектикалық, салыстырмалы – құқықтық, талдау, қыйсындылық –
заңи, құрылымдық – функционалдық, нақтылы – социологиялық, жүйелік
әдістер), бойынша диалектикалық танымның іргелі ережелері құрайды.
Банктік заңнаманың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің
нормаларын талдау, Қазақстан Республикасындағы банктік құқықтық
қатынастардың, оның ішінде қаржылық құқықтық аспектілі банктік құқықтық
қатынастардың қазіргі заман әрі мемлекет дамуының талабына сай екенін
танып – білу, осыған орай банктік және қаржылық заңнаманың тиімділігін
банктік құқықтық және қаржылық құқықтық реттеу теориясы мен тәжірибелік
нәтижелеріне қарай айқындау барысында жоғарыда аталған таным әдістері,
сондай-ақ жүйелік жолдар қолданылды.
Жұмыстың жаңалығы. Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы бойынша
банктік құқықтық қатынастар мен Даму Банкінің теориялық және құқықтық
мәселелеріне байланысты жүргізілген ғылыми ізденіс нәтижесінде жазылған
еңбектердің бірі болып табылатындықтан өзіне тән жаңалығымен, жұмыста
жасалған тұжырым-қорытындылар мен қалыптастырылған ұғым,
түсініктемелердің және алынған дәйекті ережелердің теориялық әрі
тәжірибелік қажеттілігімен ерекшеленеді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының құқықтық
базасын: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заң, Қазақстанның Даму
Банкі туралы Заң, нормативтік актілер, Қазақстан Респуликасы
Президентінің Жарлығы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
ғылыми зерттеудің мақсаты және міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы үш
бөлімнен яғни, кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан, үш тараудан, қн
бөлімшеден және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық
жұмыстың көлемі қойылған талапқа сай.
I ТАРАУ. БАНКТІҢ ТУЫНДАУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАНК
ЖҮЙЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Банктің туындау тарихы, даму кезеңдері
Банк – өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін – өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын
тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме [8].
Нарықтық даму жағдайындағы қоғам өмірінің әр алуан әлеуметтік –
экономикалық мүдделерінің түйісетін жері банктер жұмыс істейтін банк
жүйесінің ауқымы болғандықтан, сондай-ақ осы жүйе арқылы мемлекеттің
қаржы, ақша – кредит, оның ішінде валюталық саясатын іске асыру
мақсатында түрлі банктік операциялар құқық құзырымен қамтылатыны бүгінде
көпшілікке мәлім.
Осы орайда банктік құқықтың мән – жайын және қажеттілігін негіздеу
үшін банк сөзінің, банктік қызметтің мағынасын қысқаша анықтау әрі ашып
көрсету жөн болар деп санаймын. Банктердің алғашқы қалыптасып, даму
кезеңдері, олардың банктік істері мен қызметі коммерциялық бағдарлы
сипатымен сан ғасырлар белесінде тарих бетінде із қалдырғаны белгілі.
Ең алғашқы банктер ретінде тауарлар мен ақша қаражаттарын сақтауға
қолайлы қауіпсіз жер храмдар болып есептелген. Осындай операциялар біздің
эрамызға дейінгі XXVIII-XXVII ғ.ғ Мысырда (Египетте) жүзеге асырылған. Ал
көне Вавилон мен Ассирия археологиялық қазбалары кезінде табылған
көптеген қыш тақтайшалар (құжаттар) храмдарда қаражат сақтау нысандары
мен қарыз беру операциялары заңмен реттеліп отырғанын, сондай-ақ ақша
қаражаттарын сақтағаны үшін заң жүзінде ақша алу көзделгенін дәлелдейді.
Дегенмен аталған банктік операциялар толық мәнінде бактік қызмет
болып табылмаған. Себебі толыққанды банктік істі дамыту негізін
банктердің сақтау функциясына қоса жүргізілген кредиттік операциялар
қалаған. Ал көне банктік іс саласындағы кәсіби қызметті жүзеге асырушылар
ретінде айырбасшылар мен өсімқорлар ғана көрініс тапқан. Банк сөзі
италян тілінде вансо - ақшалы стол, айырбас жүргізілетін орын (дық)
деген мағынада түсіндірілген. Сонымен коммерциялық ұйымдар ретінде
туындап, дамыған банктер әр даму кезңінде банко, трапезид, аргираймос,
довейстаи, аргентарий, менсарии, трансферит, кумулярии деп аталған. Ең
бірінші банк Банка ди Сан Джорджо Италияның Генуя қаласында 1407 жылы
мамандандырылған кредиттік – есеп айырысу институты ретінде құрылған
болатын.
Дүние жүзіндегі елдердің банктері кезінде Ганзейлік банктер, кенеппен
сауда жасайтын Британ банкі, теңіз садасына арналған Пруссия банкі, париж
есепке алу кассасы, Ломбардтар, жиробанктер, Ресей мәнет канцеляриясы
деген және т.б аттарымен белгілі болған. Бүгінде Ресей Федерациясының
Орталық Банкі, Францияның мемлекеттік банкі, Австриның Ұлттық Банкі,
Бельгияның Ұлттық банкі, Италияның ұлттық банкі, АҚШ орталық банкі -
Федералдық резервтік жүйе, Ағылшын Банкі және т.б елдердің немесе орталық
банктері жұмыс істейді [9, 5 бет].
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің
мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекеленген қалаларында
(Венеция, Греция) XIV-XV ғ.ғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк
тауар шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
XVI-XVII ғ.ғ. Венецияда, Генуяда, Миланда, Амстердамда, Гамбургте,
Нюрнбергте саудагер – клиенттер арасында қолма – қол ақшасыз есеп
айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер
өздерінің клиенттерінің арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан
жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізеді. Өздерінің бос
ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар
компанияларға ссудаға береді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында
пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің
төлемдегі делдадық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі
мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, банк сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп
қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына
күмән туғызады.
Банк сөзі banco - деген ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы
дегенді білдіреді. Бұл "айырбас столы" тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген
тұлғалардың әр турлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың
біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда – саттық барысында әр түрлі
формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша –
сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап,
оларды әр түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт
өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша
қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу ушін пайдалана бастайды. Сөйтіп,
айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.
Біздің түсінігімізде банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда
пайда болу ceбебi, оның сол уақыттарда дуниежүзілік сауда орталығы
болғандығын eскеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай
ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б.э.д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда
компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметгері мен қатар,
ссудалар берген. Олар б.э.д. VI г. Ежелгі Вавилонда салым операциялары:
салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б.э.д. IV ғ. Ежелгі Грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып,
белгілі бip ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.
Сонымен, бұл алғашқы бантік операцияларды орындаған кімдер? деген
сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тулғалар және
қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен.
Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол
уақытгары белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша
сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде Kiші Азия жағалауындағы
елдердің салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық
Грецияның бос ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға
болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу кажеттігін
түсінеді.
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердің
салым иелерінің бip шотынан басқа бip шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлылығы iскерадамдардың назарынан тыс
қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз
кезеңінде клиенттер арасында жасалатын келісімшарттарды құруда сенім
қызметтерін көрсетіп, сауда – саттықта делдал кызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік
билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді.
Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк – Ағылшын банкі 1694 ж. құрылып,
үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәpi алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура
жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды.
Мұндағы несие берушімен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының
тек алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны
таң қалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бip нәрсе – бұл
несиенің жеке формасы мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бip тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк
ұғымына мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк "ipi несиелік мекеме"
ретінде сипатталады. Несиелікicтің даму деңгейіне байланысты және несие
берушілердің несиелік операциялары бip жүйеге айналу нәтижесінде жеке
несие бepyшi өзінің несие беpyiн тоқтатады. Несие тек қана тұтыну
мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де
қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бipге несие бepyші
өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да
операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы
даму сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін бipтұтac
орталыққа айналады. Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
сатысынан да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған
дегенге негіз бар. Мұндай қатынастардың құл иеленушілік қоғамында
болғандығына тарих куә.
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға
сәйксс, б.э.д. III ғ. айырбас iciне мамандандырылған Римдік банкирлерді
кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат
етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие
бepiп қана қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу – сату, және
басқа да операцияларды орындаған [10].
Қазіргі уақытта банктер меншік нысандарына қарай: мемлекеттік банк;
жеке меншік банк; акционерлік банк; кооперативтік банк; муниципалдық
банк; аралас банк; халықаралық банк болып бөлінеді. Осы банктер өз
өкілеттігі мен қызмет аяларына орай депозиттік банк, инновациялық банк,
клирингтік банк, коммерциялық банк, жер банкі, ипотекалық банк, жинақтау
банкі, консорциялдық банк, даму банкі, әмбебап банк, трансұлттық банктер,
тұтыну кредиті банкі, мемлекетаралық банк және т.б банктер түрінде сипат
лады.
Банктер алғашқы кездерде негізінен ақшалай операцияларды, сондай – ақ
сақтау, есепке алу, есеп айырысу және айырбас операцияларын, салым
операцияларын, ақша белгілерін, эмиссиялауды жүргізген.
Бүгінде банктер эмиссиялық, депозиттік, кредиттік, төлемдік,
кассалық, лизингтік, трасталық, факторингтік, валюталық және т.б
операцияларды тиісті заңнама мен лицензиялар негізінде жүзеге асыратын
заңды тұлғалар коммерциялық ұйымдар болып табылады.
Банктер негізгі аспектілеріне орай ақша сақтайтын орын; кредиттік
мекеме, ұйым; коммерциялық ұйым; экономикалық басқару органы; дилерлік-
делдалдық ұйым; биржалық егент; кредиттік кәсіпорын; заңды тұлға; тек
банктік қызметті (операциялар мен мәмілелерді) жүзеге асыратын кредиттік
ұйым; мекеме деп және т.б сипатта аталуы мүмкін [11].
Алайда, банктің мәнін терең зерделеген И.О. Лаврушин, банк мәнін
зерделеудің мынадай әдістемелік негіздерін ұсынады:
- банк мәнін макродеңгейде оньң қызметімен байланыстыра отырып
талдау;
- оның мәнін әр түрлі тұрпаттарына қарамастан банктің біртұтас жүйесі
ретінде қарастыру;
- банктің мәнін ашып көрсету оның басқа экономикалық институттардан
айрықшаланатын өзіндік ерекшеліктерін ашуды кажет етеді;
- банк мәнін ашып көрсету оның құрылымын ашып көрсетуді қажет етеді
[10].
1987-1988 жылдары реформалауға ұшыраған банктер егемен Қазақстанда
1991 жылы жаңадан құрылып, қалыптасқан болатын. Осы кезден бастап
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (бұрынғы Мемлекеттік банк),
акционерлік – коммерциялық банк Тұран банкі (бұрынғы Өнеркәсіпқұрылыс
банкі), акционерлік – коммерциялық банк Агроөнеркәсіп банкі (бұрынғы
Агроөнеркәсіп банкі), акционерлік – коммерциялық банк Әлем банк
(бұрынғы Сыртқы сауда банкі), акционерлік – коммерциялық банк Жинақ
банкі (бұрынғы Жинақ банкі, кейіннен Халықтық банк деп аталды) жұмыс
істей бастады.
1993 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы және
Қазақстан Республикасындағы банкілер туралы Қазақстан Республикасы
заңдарының қабылдануына сәйкес барлық акционерлік – коммерциялық банктер
акционерлік банктер ретінде қайтадан құрылды. Қазақстан Республикасы
Президентінің 1994 жылғы шілденің 16-сындағы және қыркүйектің 6-сындағы
Жарлығына орай Мемлекеттік Даму Банкі, сондай-ақ 1996 жылғы наурыздың
29-ындағы Жарлығы бойынша Мемлекеттік медетші банк құрылды [12].
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға
жақындайды, бipaқта банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала
бермек.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі
операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу – сату, кей жағдайларда
делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге
асырылады.
Банктің мәнін aшуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және
экономикалық. Заңи тұрғыдан қарасақ "банктік операциялар" ұғымының маңызы
артады. Олардың қатарына ҚР-ғы банктер және банк кызметі туралы ҚР
заңында көрсетілген операциялар тізімі жатады.
Банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады.
Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана
шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын анықтайтын
заң емес, оны icтің экономикалық жағы және банктің жаратылысын анықтайды.
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта
айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез
келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды
орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің кажеті
шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан
өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.
Ең бастысы – банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара
ажыратылатыны, оның кызметінің өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас
аясында жүзеге асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнiмі материалдық өндіріс
аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның
тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оныц несие берунен байқалады. Оньң негізгі өнімі несие
болғандықтан,банкті - "несиеллік мекеме" деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау
сипатына да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да
бағалы қағаздар шығарып қоймайды, сол сиякты басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті – сауда және делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің
саудаға ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды
сатып алып, оларды сатумен айналысады.
Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол да банктің
кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы, ipi сауда кәсіпорындары да банк
сияқты
белгілі мөлшерде ақшалай немесе заттай несие бepyi мумкін. Сауда
кәсіпорынынан банктің іргелі айырмашылығын оның негізінен байқауға
болады. Банктің негізі деп – оның басты өнімі-несие ісі түсіндіріледі.
Сонымен, қазіргі түсінікте "коммерциялық банк" - бұл ерекше өнім
шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма – қол және қолма – қолсыз
ақшада төлем айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша – несие институты
болып табылады [13].
1.2 Банктік заңнама: мәні-маңызы
Бантік заңнама мемлекеттік банктік менеджмент және банктердің банктік
кызметі аясында туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды реттейтін
заңнамалық актіердің (заңдардың) жиынтығы болып табылады.
Банктік заңнама тиісті банктердің, банк жүйесінің және банктік құқық
институттарының нормативтік құқықтық базасын құрайтын, банктік қызметті
және оның аясындағы қоғамдық банктік қатынастарды регламенттейтін,
мемлекеттің қаржы, ақша – кредит, валюталык, сыртқы экономикалық саясаты
ұстанымдарын іске асыру мақсатында жүргізілетін мемлекетің монетарлық
билігінің және мемлекеттің банктік менеджментінің нормативтік құқықтық
негізін қалыптастыратын банктік заңнамалық актілер арнайы және жалпы
сипатты заңдардың жиынтығынан тұрады.
Осындай арнайы банктік заңдар қатарына: Қазақстан Республикасының
Ұлттык Банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы, Қазақстан Даму Банкі туралы Қазақстан Республикасының
тұрғын үй құрылысы жинақ банкі туралы. Қаржы рыногы мен қаржылық
ұйымдарды мемлекеттің ретгеу және қадағалау туралы, Қазақстан
Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру
туралы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері жатады [14].
Банктік заңнамалық актілер өздеріне тән мынадай белгілерімен
ерекшеленеді:
- банктер, банктік қызмет, банк жүйесі сондай-ақ оларды мемлекеттік
реттеу туралы заңдар тек заң шығарушы билік органдары тарапынан
қабылданады;
- олар әрдайым ерекше іс жүргізу нормаларын сақгай отырып қабыдданды
және жоғары заңи күшке ие болады;
- олар тек мемлекеттің монетарлық билігі мен банктік құқығы
ауқымындағы қоғамдық банктік қатынастарды ғана реттейді;
- олар заңға тәуелді нормативтік банктік құқықтық актілерді
кабыддауға қажетті бастапқы сипаттағы нормалардан тұрады.
Банк жүйесі мен банктердің жұмыс icтеу режиміне, қоғамдық банктік
қатынастардың жекеленген тұстарына қатысы бар заңнамалық актілер ретінде
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының
Бюджет кодексі Ақша төлемі мен аударымы туралы Лицензиялау туралы,
Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы, Бухгалтерлік есепке
алу және каржылық есеп беру туралы және т.б. Қазақстан Республикасының
заңдары көрініс табады.
Демек Қазақстан Республикасының банктік заңнамамсы тікелей
(арнаулы) банктік заңнамалық актілерден және құрамында тиісті банктік
құқық нормалары бар өзге де заңнамалық актілерден құралады.
Банктік заңнамалық актілер мемлекеттің банктік менеджменті және ел
экономикасының банктік секторы (банк жүйесі) ауқымында жүзеге асырылатын
банктік қызметтің құқықтыұ нысаны болып саналады [9].
Уәкiлеттi органның банк ашуға рұқсат беруi.
Банк ашуға рұқсат беру тәртiбi мен оған рұқсат беруден бас тарту
негiздерi Қазақстан Республикасының банк заңнамасында белгiленедi. Банк
ашуға берiлген рұқсаттың банк операцияларын жүргiзуге банкке лицензия
беру туралы уәкiлеттi орган шешiм қабылдағанға дейiн заңды күшi болады.
Банк ашуға берiлген рұқсатты уәкiлеттi орган керi қайтарып ала алады.
Банк операцияларын жүргiзуге лицензия берiлген жағдайда немесе банктiң
қызметiн тоқтату туралы сот шешiм қабылдаған жағдайда, сондай-ақ
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңда
көзделген негiздер бойынша рұқсат керi қайтарып алынған жағдайда банк
ашуға берiлген рұқсатты банк уәкiлеттi органға қайтаруға тиiс. Банк өзiне
банк ашуға берiлген рұқсатты ерiктi түрде қайтаруға және заңда
белгiленген тәртiппен қайта тiркелуге құқылы.
Банкiнiң құрылтай құжаттары.
Банк Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында заңды тұлғалар
үшiн белгiленген тәртiппен, Қазақстан Республикасының банк заңнамасында
белгiленген ерекшелiктер ескерiле отырып құрылады.
Банк құру жөнiндегi құрылтай шартында, қолданылып жүрген заңдарда
көзделген мәлiметтерден басқа, мiндеттi түрде:
- толық атауы мен олардың әрқайсысының тұрған жерiн қоса
құрылтайшылар туралы мәлiметтер, сондай-ақ олардың мемлекеттiк
тiркеуден өткендiгi жөнiндегi деректер (заңды тұлғалар үшiн), аты-
жөнi, азаматтығы, тұрғылықты жерi мен жеке өзiн (жеке адамдар үшiн)
куәландыратын құжат деректерi;
- акциялардың саны, санаттары мен орналастыру бағалары туралы
мәлiметтер
көрсетiлуге тиiс.
Банк жарғысында, қолданылып жүрген заңдарда көзделген мәлiметтерден
басқа, мiндеттi түрде:
- банкiнiң толық және қысқартылған атауы;
- банк қорларын (резервтік капиталын) құру түрлерi мен тәртiбi туралы
мәлiметтер;
- банк органдарының шешiм қабылдау тәртiбi.
Банктiң ұйымдық-құқықтық нысаны және атауы.
Банктер акционерлiк қоғамдар нысанында құрылады. Банк өз жарғысында
жазылған атауды өзiнiң атауы ретiнде пайдаланады. Банктiң атауында банк
деген сөз немесе одан туындаған сөз болуға тиiс. Ұлттық Банкiден басқа
банкiлердiң бәрiне өзiнiң атауында кез келген тiлде толық және қысқарған
түрiнде ұлттық, орталық деген сөздердi қолдануға тыйым салынады.
Банктердiң бәрiне өзiнiң атауында кез келген тiлде толық және қысқарған
түрiнде мемлекеттiк деген сөздi қолдануға тыйым салынады.
Ислам банкінің атауында ислам банкі деген сөз тіркесі болуға тиіс.
Бұрын құрылған банкiлердiң, еншiлес банктердi қоспағанда соның iшiнде
Қазақстан Республикасының резиденттерi емес банкiлердiң атауымен бiрдей
немесе орнын ауыстырған дәрежеде ұқсас таңбаларды атау ретiнде қолдануға
жол берiлмейдi. Еншiлес банктер өзiнiң атауына негiзгi банктердiң атауын
пайдалануға мiндеттi.
Банк ашуға рұқсат беру жөнiндегi өтiнiштi қарау тәртiбi:
Банк ашуға рұқсат беру жөнiндегi өтiнiштi уәкiлеттi орган өтiнiш
берушi уәкiлеттi орган сұратқан соңғы қосымша ақпаратты немесе құжатты
табыс еткен күннен бастап үш ай iшiнде, бiрақ өтiнiш қабылданған күннен
бастап алты айдан кешiктiрмей қарауға тиiс.
Уәкiлеттi орган қабылданған шешiм туралы өтiнiш берушiнi жазбаша
хабардар етедi. Хабарлама банк ашуға рұқсат беру жөнiндегi өтiнiште
көрсетiлген мекен-жайға жiберiледi. Уәкiлеттi орган банк ашуға берiлген
рұқсаттың есебiн жүргiзiп отырады [15].
Банк операцияларын лицензиялау.
Банктiк, сондай-ақ Заңға сәйкес белгiленген өзге де операцияларды
жүргiзуге арналған лицензияларды Заңның талаптарына сәйкес уәкiлеттi
орган, Ұлттық Банк белгiлеген тәртiппен және өздерiнiң құзыретi шегiнде
уәкiлеттi орган немесе Ұлттық Банк бередi. Банк операцияларын жүргiзуге
лицензиялар Ұлттық Банк белгiлеген тәртiп бойынша берiледi.
Ұлттық Банк немесе уәкiлеттi орган лицензия берген кезде Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес банктердің жүзеге асыруына рұқсат
берілген операциялардың атауларын нақтылауға құқылы. Лицензия берiлгенi
үшiн алым алынады, оның мөлшерi мен төлеу тәртiбi Қазақстан
Республикасының заңдарымен белгiленедi.
Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш беруші
мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап бір жыл ішінде:
1) өтінішті;
2) барлық ұйымдастырушылық-техникалық іс-шараларды орындағаны туралы,
оның ішінде уәкілетті органның және Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық
актілерінің талаптарына сәйкес келетін үй-жайдың, жабдықтың және
бухгалтерлік есепті және бас бухгалтерлік кітапты автоматтандыру
жөніндегі бағдарламалық қамтамасыз етудің дайындығы туралы, сондай-ақ
Ұлттық Банк талаптарына сай келетін автоматтандырылған банк жүйесінің бар
екені жөнінде куәландыратын құжаттарды табыс етуге және тиісті
біліктілігі бар персоналды жалдауға;
3) жарғының нотариат куәландырған көшірмесін және өтініш берушінің
заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеуден өткені туралы куәліктің
көшірмесін;
4) салық төлеуші куәлігінің көшірмесін;
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығына лицензиялық алымның
бюджетке төленгенін растайтын құжатты;
6) Заң талаптарына сәйкес банктің басшы қызметкерлері лауазымына
ұсынылатын адамдардың құжаттарын;
7) банктің директорлар кеңесі бекіткен ішкі аудит қызметі туралы
ережені;
8) банктің директорлар кеңесі бекіткен кредит комитеті туралы
ережені;
9) штат кестесін (қызметкерлердің тегін, атын және бар болса әкесінің
атын көрсете отырып);
10) банктің бағдарламалық техникалық құралдарының уәкілетті органның
және Қазақстан Республикасының кредиттік бюро туралы заңнамасының
талаптарына сәйкес келуін растайтын құжаттарды;
11) ең төмен мөлшері уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің
нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген жарғылық капиталдың
төленгенін растайтын құжаттардың көшірмелерін табыс етуге тиіс.
Жұмыс істеп тұрған банк қосымша банк операцияларын жүргізуге лицензия
алу үшін:
1) қосымша банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш
берген айдың алдындағы қатарынан үш ай ішінде пруденциялық нормативтердің
орындалуын қамтамасыз етуге;
2) тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуы бөлігінде
уәкілетті орган белгілеген талаптардың орындалуын қамтамасыз етуге;
3) банк операцияларының қосымша түрлерін жүргізудің жалпы шарттары
туралы ережені табыс етуге тиіс.
Банк операциясын жүргiзуге лицензия беру туралы өтiнiшпен бiр
мезгiлде лицензиат аталған талаптардың орындалуын растайтын құжаттарды
уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерінде
белгіленген тәртіппен табыс етуге мiндеттi.
Банк операцияларын жүргiзуге лицензия беру жөнiндегi өтiнiштi
уәкiлеттi орган немесе Ұлттық Банк Қазақстан Республикасы заңнамасының
талаптарына сәйкес келетін құжаттар табыс етілген күннен бастап отыз
жұмыс күні iшiнде қарауға тиiс.
Ұлттық және (немесе) шетелдiк валютамен банк операцияларын жүргiзуге
лицензия шектеусiз мерзiмге берiледi.
Банк операцияларын жүргiзуге берiлген лицензия үшiншi адамдарға
берiлмеуге тиiс.
Банк операцияларының барлық түрлерi оны жүргiзу құқығы лицензияда
тiкелей көрсетiлген жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкiн. Банк
операцияларын жүргiзуге лицензия беру жөнiндегi шешiмдi уәкiлеттi
органның немесе Ұлттық Банктiң ресми басылымдарында жариялайды. Банк
операцияларын жүргiзуге берiлген лицензияның тиiстi дәрежеде
куәландырылған көшiрмесi банк клиенттерi көруiне оңтайлы жерге
орналастырылуы тиiс [8].
1.3 Қазақстан Республикасының банк жүйесі: экономикалық мәні, сипаты,
құқықтық негіздері
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы Ресей тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері мен басқа да несиелік мекемелер кірді.
Ресейдің мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастады) барлық несие
жүйесінің орталық банкі болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың
монополиялық құқығына ие болды.
Акционерлік коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығында басымдық
жағдайға ие болып, 1914 жылы шоғырланудың жоғары дәрежесіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұсақ несиелік
мекемелер қызмет атқарды: өзара несие беру қоғамы, қалалық қоғамдық
банктер.
Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер банкі мен
мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер банктері, 36 қалалық несиелік
банктер мен ипотекалық несиенің басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға
қызмет көрсететін несиелік кооперация кеңінен танылды. Ол қарыз-жинақ
кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.
1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін банк ісін ұйымдастыруды мемлекет
монополиялы түрде өз қолына алып, нәтижесінде жеке коммерциялық банктер
мен басқа несие мекемелері Мемлекеттік банкпен біріктірілді. 1922 жылы
Тұтыну кооперациясының банктері және Өнеркәсіп банкі құрылды.
1924 жылы акционерлік қоғам үлгісіндегі сыртқы сауда банкі құрылып, оның
акционерлері мемлекет, кооперативтік және қоғамдық ұйымдар болды.сөйтіп,
1925 жылы КСРО-да Мемлекеттік банк, Өнеркәсіп банкі, Сауда банкі және
ауылшаруашылық банкі болды.сондай-ақ Орталық коммуналды банкі
(Ценкомбанк), Кооперативтік банк және акционерлік, салалық, аймақтық
банктер құрылды. Банктер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие түрлері
бойынша да ажыратылды. 1928 жылы Өнеркәсіп банкі мен Электробанкі
бірыңғай өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімді несиелеу Банкіне
біріктірілді. Жалпы 1927-1929 жылдары банктердің өзіне тән ерекшк қызметі
–банктік несие беру жойылып, несие мемлекеттік жоспарлы қаржыландырудың
түріне айналды.
КСРО-да 1930-1932 жылдары жүргізілген несиелік реформаның нәтижесінде
жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды
қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды:
1. Промбанк, 1959 ж КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
2. Ауылшаруашылық банкі, 1959 ж оның қызметтері КСРО Мембанкі
мен Құрылыс банк арасынд аүлестірілді.
3. Всекомбанк, 1939 ж Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал активтері
мен пассивтері 1959 ж таратылған КСРО Сауда банкіне берілді.
4. Ценкомбанк, 1959 ж таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс
банк мен Мембанк арасында үлестірілді.
КСРО-да банктік реформа 1987-1988 жылдары жүргізілді. Нәтижесінде,
КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс
банкі, Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеумеетік банкі; КСРО
Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары негізінде: Сыртқы
экономбанк, Жианқ банкі, құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық және несиелік- есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты.
Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды.
Банк жүйесін бірсыпыра реттеген 1990 жылдың аяқ шенінде одақтық екі
заң - Мемлекеттік банк туралы Заң және Банктер және банк қызметі
туралы Заң бекітілді. Осы заңдарға сай бұрынғы маманданған банктер
акцияландыру кезінде коммерциялық банктерге айнала бастады [16].
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның
экономикалық қауіпсіздігі, мемлекеттік билік органдары мен жергілікті
мемлекеттік басқару органдарының, мемлекеттік кәсіпорындар мен
мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс icтeyi елдің стратегиялық маңызы бар
банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әpi орнықтылығын қамтамасыз ету
мәселелеріне тікелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі eкi деңгейден жоғарғы және
төменгі деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) денгейі
егемен Қазақстанның орталық банкі болып табылатын Қазақстан Ұлттық
Банкінен тұрады.
Мемлекеттің монетарлық билігінің және мемлекеттік банктік
менеджментінің басты органы Қазақстан Ұлттык Банкі өз құзыреті шегінде
Қазақстан Республикасының экономикалық қаржылық мүддесін тиісінше
қамтамасыз етуге ат салысады.
Ұлттық Банк өзiнiң құзыретi шегiнде банк қызметiнiң жекелеген
мәселелерi бойынша реттеудi және қадағалауды жүзеге асырады және
банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың жұмыс iстеуi үшiн жалпы жағдайлар жасауға жәрдемдеседi.
Банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдарға қатысты Ұлттық Банктiң реттеу және қадағалау
функциялары Қазақстан Республикасының ақша-кредит жүйесiнiң тұрақтылығын
қолдауға, банк кредиторларының, олардың салымшылары мен клиенттерiнiң
мүдделерiн қорғауға бағытталған.
Қоғам мен мемлекеттің муддесіне сай инвестиииялық қаржылық және
кредиттік кұзыреті бар Қазақстанның Даму Банкі өзінің ерекше құқықтық
мәртебесіне орай деңгей аралық мемлекеттік банк ретінде көрінic тапқан.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің төменгi (екінші) деңгейін:
1. мемлекетаралық банктер;
2. Қазақстан Республикасының резидент банктері (занды тұлғалары-
коммерииялық ұйымдары);
3. Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктер;
4. шетелдік қатысуы бар Қазақстан Республикасының резидент банкі -
аралас капиталы бар банктер құрайды.
Шетелдер қатысушы банк - орналастырылған акцияларының үштен бiрiнен
астамы:
а) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң;
б) орналастырылған акцияларының немесе жарғылық капиталдарға қатысу
үлестерiнiң үштен бірiнен астамы Қазақстан Республикасының резиденттерi
еместердiң не соларға ұқсас Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң –
заңды тұлғаларының иелiгiнде, меншiгiнде жәненемесе басқаруында болатын
Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң – заңды тұлғаларының;
в) Қазақстан Республикасының резиденттерi еместердiң не Заңда
көрсетiлген заңды тұлғалардың қаражаттарына билiк етушiлер (сенiм
бiлдiрiлген адамдар) болып табылатын Қазақстан Республикасы
резиденттерiнiң иелiгiнде, меншiгiнде немесе басқаруында болатын екiншi
деңгейдегi банк.
Ислам банкі – уәкілетті органның лицензиясы негізінде Заңда көзделген
банк қызметін жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банк.
Ислам банкі депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің қатысушысы
болып табылмайды және депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесімен ислам
банкіндегі депозиттерге кепілдік берілмейді.
Мемлекетаралық банк – халықаралық шарт негiзiнде құрылып, жұмыс iстеп
тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкiметi мен сол шартқа
қол қойған мемлекеттердiң үкiметтерi болып табылатын банк [8].
Қазақстан Республикасының осындай нарықтық үлгідегі банк жүйесінің
құрылуы және оның нормативтік құқықтық негіздерінің айтарлықтай
қалыптасуы елімізде үзбей жүргізіліп жатқан экономикалық және құқықтық
реформаның жемісті нәтижесіне жатады.
Қазақстан Республикасы банк жуйесінің нормативтік құқықтық негізін
құрайтын банктік заңнамалық актілердің сондай-ақ банк секторына қатысы
бар өзге де заңнамалық актілірдің нормаларының өзара генетикалық,
функционалдық және құрылымдық байланыстары банктік заңнаманың банк жуйесі
ауқымында жүзеге асырылатын банктік қызмет барысында туындайтын қоғамдық
банктік қатынастарды жан – жақты реттей алатынын көрсетеді.
Банк жүйесінде жүргізілетін әр алуан банктік қызметтің ұйымдастырылу
ерекшелігі және ресурстық – ұйымдастыру негізі банк жүйесінің
экономикалық, сондай-ақ заңнамалық негізін құру процесінде айқындалады.
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық
және құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Осындай иерархиялық,
біртұтастық және құрылымдық сипаты – мәні банк жүйесінің тиісінше
қалыптасуына септігін тигізеді. Қазақстан Республикасының казіргі заманғы
банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік банктік менеджмент мән –
жайларымен ғана емес, сонымен бipre өзіндік басқаруға және ұйымдастыруға
қабілеттілігімен ерекшеленеді [17].
Сонымен Қазақстан Республикасының бүгінгі банк жүйесінің сипаттамалық
белгілері мынадай көрінic табады:
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі күрделі әлеуметтік жүйе
тобына жатады;
- Банк жүйесінің қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне сай жұмыс
істеуін оның нормативтік құқықтық базасын құрайтын банктік заңнамалық
актілер және заңға тәуелді нормативтік банктік құқықтық актілер, сондай-
ақ халықаралық банктік келісімдер мен банктік стандарт ережелері
қамтамасыз етеді;
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі мемлекеттік банктік
менеджмент (мемлекеттік басқару – реттеу ықпалы) ауқымында жұмыс icтейдi;
- Банк жүйесі Қазақстан Республикасы қаржы-кредит жүйесінің аса
маңызды бip бөлігі болып саналады;
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі eкi денгейлі иерархиялы,
бipтұтac және өзіндік ұйымдастырылуға қабілетті құрылым болып табылады;
- Жоғарғы және төменгі денгейлі банк жүйесі Қазақстан Ұлттық
Банкінен, Қазақстанның Даму Банкінен, Қазақстан Республикасының тұрғын үй
құрылысы жинақ банкінен, коммерциялық банктерден, мемлекетаралық
банктерден, банктік инфрақұрылымнан және банктік рыноктан тұрады;
- Банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейіндегі Қазақстац Ұлттық
Банкі белгілі бip дәреже — көлемде тиісті мемлекеттік билік органдарының
ықпалына тәуелсіз, кредиттік – қаржылық сипатты айрықша құқықтық
мәртебесі бар экономикалық субъект – мемлекеттік монетарлық биліктің
басты органы болып табылады;
- Қазақстан Республикасының банк жүйесі оның ұйымдастырылу нысандары
мен басқа да мән – жайлары Қазақстан Республикасы Конституциясымен, ҚР
банктік заңнамалық актілерімен, қатысы бар өзге де заңнамалық актілермен,
сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкінің заңға тәуелді нормативтік құқықтық
актілерімен регламенттелінеді;
- Банк жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатын icке асыруға
айтарлықтай септігін тигізеді және дүниежүзілік экономика аясындағы
халықаралық банк жүйесімен өзара тиімді қарым қатынас механизімін құрады;
- Банк жүйесі мемлекеттік меншікті реформалауға, баға тұрақтылығын
және ұлттық валюта тұрақтылығын қамтамасыз етуге септігін тигізеді,
сондай-ақ инфляцияны төмендетуді нәтежелейді;
- Банк жүйесінің жұмыс істеyi кредиттік – қаржылық қызметгер
көрсетуді тиіснше ұйымдастыру барысында экономикалық, салалық және
жергілікті мемлекеттік басқару органдарымен тығыз байланыс арнасында
көрініc табады.
Бүгінде нарықтық талаптарға және халықаралық банктік стандарт
ережелеріне сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz