Қазақ халқының рухани мәдениеті жағдайы мен даму тенденциясы
МАЗҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ТАРАУ. Рухани мәдениет және өнегелі құндылықтар.
1.1. Рухани мәдениеттің теория . методологиялық
мағынасымен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.12
1.2. Көне қазақтың рухани мәдениеті ... ... ... ... 13.25.
1.3. Кеңес өкіметі кезіндегі қазақ рухани мәдениетінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.38
II ТАРАУ. Бүгінгі қазақтың рухани мәдениетінің жағдайы
2.1. Халықтың рухани мәдениетінің дамуы ... ... ...
2.2.Тұлғаның құндылық бағдары қалыптастығындағы
рухани мәдениетінің рөлі. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қазақ мәдениетінің даму тенденциясы ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Косымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 ТАРАУ. Рухани мәдениет және өнегелі құндылықтар.
1.1. Рухани мәдениеттің теория . методологиялық
мағынасымен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.12
1.2. Көне қазақтың рухани мәдениеті ... ... ... ... 13.25.
1.3. Кеңес өкіметі кезіндегі қазақ рухани мәдениетінің
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.38
II ТАРАУ. Бүгінгі қазақтың рухани мәдениетінің жағдайы
2.1. Халықтың рухани мәдениетінің дамуы ... ... ...
2.2.Тұлғаның құндылық бағдары қалыптастығындағы
рухани мәдениетінің рөлі. ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қазақ мәдениетінің даму тенденциясы ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Косымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
«Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму тенденциясы» атты тақырыптағы жұмысының көлемі 84 беттен тұрады. Ондағы пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көлемінде мұрағат құжаттарын, музей коллекцияларын, кітапханалардағы әдебиеттер мен газет-журналдарды пайдаландым.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ халқының рухани мұраларын табу, зерттеу, сақтау және насихаттау, ауыл кітапханаларының жұмысын жаңғырту, жаңа технологияларды кеңінен қолдану қоғамға рухани нәр дарыту, алыс-жақыл елдермен тәжірибе алмасу жұмыстарына ерекше назар аударылып, қолға алыну шараларының негізін қалау қазақ халқының рухын сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ біздің ұл-қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін,еліне адал зиялы азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеу пәні. «Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму тенденциясы» атты тақырыпты архив материалдарымен жазба дерек материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын ашу керек.
Зерттеу міндеттері. Қазақтың рухани мәдениетін зерттеу барысында қазақ халқы тек малшы, жауынгер ғана емес, сонымен бірге тамаша сәулетші, мүсінші, ұста, зергер де болғандығын көреміз. Бұған Маңғыстау түбінен табылған мәдени қазбалар, Ақсу-Жабағылыдан, Ұлытаудағы т.б. жерлерде кездесетін таубалы тастар. Түркістандағы А. Яссауи, Жамбылдағы Айша бибі ,Қарахан,Ұлытаудағы Алашахан,Аякөз бойындағы Қозы-көрпеш Баян сұлу зираттары,Есіктентабылған «Алтын адам» қаңқасы,Түркістандағы тайқазан т.б. халқымызда он саусағынан өнерлі шеберлердің болғандығын айқындау,зерттеудің теориялық қағидалары және әдіскерлік негіздерін анықтау. Қазақ халқының рухани мәдениеті туралы жазылған жазба деректерді және әдістерді пайдалану.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ халқының ежелден кәзірге дейінгі өнер,дін, фольклор, философия, ғылым, құқық, саясат, мораль т.б. рухани мәдениетін сараптап, ғасырлар бойы сәдени мұра ретінде қалыптасқан, отан тарихының алтын өзегі, еліміз бен мемлекеттігіміздің шежіресі, тәуелсіз қазақстанның әлемдік өркениетке қосқан баға жетпес азаматтық рухани байлығы екендігін анықтау.
Зерттеу әдісі: Еліміздің рухани мәдениетін археологиялық, этнографиялық, фольклорлық және тарихи, мәдени жазба түп деректер, соңғы әдебиеттерді пайдалану арқылы салыстыра зерттеу. Зерттеу жұмысында мұрағат құжаттарын, музей коллекцияларын, интернетті пайдалану, деректер жинау арқылы жұмыстың сазмұнын, сапасын арттырып, нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жауаптылығы: Жұмыстың ғылыми жауаптылығы қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайымен даму тенденциясын ашып көрсететін археологиялық, этнографиялық, фольклорлық түп деректер, жазба деректер, ғылыми айналымға пайдаланды.
Түп деректерді түрлі әдебиеттерді пайдалана отырып, автордың ұзақ уақыт зерттеулерінің нәтижесінде мына мәселелер қарастырады:
- қазақ халқының рухани мәдениеті тұңғыш рет археологиялық, этнографиялық, фольклорлық түп деректер тұрғысынан зерттеліп, қарастырылады.
- зерттеу жұмысында пайдаланылған түп деректер ғылыми концепция негізінде жүргізілді.
- Ежелгі заманнан еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізген уақыт аралығында мәдениеттің даму кезеңдері қарастырылды.
- Халқымыздың өткенін зерттегенде, оның әл-ауқат деңгейін емес, рухани деңгейін зерттеп, қазақ рухын жаңғырту қажет екенін біз үшін рухани құндылықтарымызды, байлықтарымызды өзіміздің игеруіміз керек екендігі қарастырылды.
- Алғаш рет рухани мәдениет материалдық мәдениетпен қатар , тарихи,әдеби, мәдени тұрғыдан зерттеледі.
- Тарихи түп деректер ауыздар сарынымен салыстыра зерттеледі.
Қорғалатын жұмыстың ғылыми маңыздылығы: мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ұлттық салт-дәстүр мен өнер халықтың рухани өзегі, мәдениеттің діңгегі, тілінің тірегі, халықтың салт-дәстүрлері мен ұлттық руханиеттің даму дәрежесі туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
- Қазақ халқының рухани мәдениеті арқылы өсіп келе жатқан ұрпаққа мәдениетіміздің аса жоғарғы бағаланғанын көрсете аламыз.
- Бұл жұмыс қазақ мәдениетін толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізділігі.Қазақ халқының рухани мәдениеті халықтың ұлт болып қалыптасуына әсері, ата-бабамыздың көшпелі өмірі мен қатар отырықшы өмірінің болғанына дәлел.
Сондай-ақ Қаратау, Қазығұрт атырабы мен сыр бойында, - Отырар алқабында қалыптасып әлемдік деңгейде дамыған рухани мәдениетінің болғандығы монаграфиялық зерттеу тұрғысынан ғылыми деректемелер негізінде айқындалған.
Зерттеудің тәжірибнлік маңыздылығы: Жұмыста қаралған сұрақтар мен мәселелер, ғылыми жауаптылықтар, көптеген материалдар қорытындысы мәдениеттану ғылыми жұмысында пайда болды.
Зерттеу қорытындысы мәдениеттану мамандығында, лекцияларда, семинар, конференцияларда оқуға болады. Бұл тақырыпқа байланысты Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2000 жылы мәдениетті қолдау жылы деп жарияланады.
Зерттеу жұмысына өзіндік көзқарас: Жұмысты зерттеуде оның маңызы мен міндеттеріне көңіл бөлу басты мәселе. Рухани мәдениеттің жағдайы мен даму тенденциясына жаңадан қосқан материалдарды зерттеуде және олардың мақсаттарын зерттеуде Қазақстан сәдениетіне үлес қосар жерлері көп.
Автордың жеке үлесі жұмысында пайдаланылған тарихи түп деректердің саны сапасы ғылымдық ауқымы, қазақтарда үлкен әлемдік мәдениеттің болғанын дәлелдейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ мәдениетін зерттеу методологиясында жаңа жүйе қалыптасқан деуге болады. Қазақ халқының рухани және материалдық мәдениеті археологиялық, этникалық зерттеу жүргізуде, тақырыптың мәдениеттану ғылымында алатын орны ерекше екенін көреміз.
«Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму тенденциясы» атты тақырыптағы жұмысының көлемі 84 беттен тұрады. Ондағы пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көлемінде мұрағат құжаттарын, музей коллекцияларын, кітапханалардағы әдебиеттер мен газет-журналдарды пайдаландым.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ халқының рухани мұраларын табу, зерттеу, сақтау және насихаттау, ауыл кітапханаларының жұмысын жаңғырту, жаңа технологияларды кеңінен қолдану қоғамға рухани нәр дарыту, алыс-жақыл елдермен тәжірибе алмасу жұмыстарына ерекше назар аударылып, қолға алыну шараларының негізін қалау қазақ халқының рухын сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ біздің ұл-қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін,еліне адал зиялы азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеу пәні. «Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму тенденциясы» атты тақырыпты архив материалдарымен жазба дерек материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын ашу керек.
Зерттеу міндеттері. Қазақтың рухани мәдениетін зерттеу барысында қазақ халқы тек малшы, жауынгер ғана емес, сонымен бірге тамаша сәулетші, мүсінші, ұста, зергер де болғандығын көреміз. Бұған Маңғыстау түбінен табылған мәдени қазбалар, Ақсу-Жабағылыдан, Ұлытаудағы т.б. жерлерде кездесетін таубалы тастар. Түркістандағы А. Яссауи, Жамбылдағы Айша бибі ,Қарахан,Ұлытаудағы Алашахан,Аякөз бойындағы Қозы-көрпеш Баян сұлу зираттары,Есіктентабылған «Алтын адам» қаңқасы,Түркістандағы тайқазан т.б. халқымызда он саусағынан өнерлі шеберлердің болғандығын айқындау,зерттеудің теориялық қағидалары және әдіскерлік негіздерін анықтау. Қазақ халқының рухани мәдениеті туралы жазылған жазба деректерді және әдістерді пайдалану.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ халқының ежелден кәзірге дейінгі өнер,дін, фольклор, философия, ғылым, құқық, саясат, мораль т.б. рухани мәдениетін сараптап, ғасырлар бойы сәдени мұра ретінде қалыптасқан, отан тарихының алтын өзегі, еліміз бен мемлекеттігіміздің шежіресі, тәуелсіз қазақстанның әлемдік өркениетке қосқан баға жетпес азаматтық рухани байлығы екендігін анықтау.
Зерттеу әдісі: Еліміздің рухани мәдениетін археологиялық, этнографиялық, фольклорлық және тарихи, мәдени жазба түп деректер, соңғы әдебиеттерді пайдалану арқылы салыстыра зерттеу. Зерттеу жұмысында мұрағат құжаттарын, музей коллекцияларын, интернетті пайдалану, деректер жинау арқылы жұмыстың сазмұнын, сапасын арттырып, нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жауаптылығы: Жұмыстың ғылыми жауаптылығы қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайымен даму тенденциясын ашып көрсететін археологиялық, этнографиялық, фольклорлық түп деректер, жазба деректер, ғылыми айналымға пайдаланды.
Түп деректерді түрлі әдебиеттерді пайдалана отырып, автордың ұзақ уақыт зерттеулерінің нәтижесінде мына мәселелер қарастырады:
- қазақ халқының рухани мәдениеті тұңғыш рет археологиялық, этнографиялық, фольклорлық түп деректер тұрғысынан зерттеліп, қарастырылады.
- зерттеу жұмысында пайдаланылған түп деректер ғылыми концепция негізінде жүргізілді.
- Ежелгі заманнан еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізген уақыт аралығында мәдениеттің даму кезеңдері қарастырылды.
- Халқымыздың өткенін зерттегенде, оның әл-ауқат деңгейін емес, рухани деңгейін зерттеп, қазақ рухын жаңғырту қажет екенін біз үшін рухани құндылықтарымызды, байлықтарымызды өзіміздің игеруіміз керек екендігі қарастырылды.
- Алғаш рет рухани мәдениет материалдық мәдениетпен қатар , тарихи,әдеби, мәдени тұрғыдан зерттеледі.
- Тарихи түп деректер ауыздар сарынымен салыстыра зерттеледі.
Қорғалатын жұмыстың ғылыми маңыздылығы: мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ұлттық салт-дәстүр мен өнер халықтың рухани өзегі, мәдениеттің діңгегі, тілінің тірегі, халықтың салт-дәстүрлері мен ұлттық руханиеттің даму дәрежесі туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
- Қазақ халқының рухани мәдениеті арқылы өсіп келе жатқан ұрпаққа мәдениетіміздің аса жоғарғы бағаланғанын көрсете аламыз.
- Бұл жұмыс қазақ мәдениетін толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізділігі.Қазақ халқының рухани мәдениеті халықтың ұлт болып қалыптасуына әсері, ата-бабамыздың көшпелі өмірі мен қатар отырықшы өмірінің болғанына дәлел.
Сондай-ақ Қаратау, Қазығұрт атырабы мен сыр бойында, - Отырар алқабында қалыптасып әлемдік деңгейде дамыған рухани мәдениетінің болғандығы монаграфиялық зерттеу тұрғысынан ғылыми деректемелер негізінде айқындалған.
Зерттеудің тәжірибнлік маңыздылығы: Жұмыста қаралған сұрақтар мен мәселелер, ғылыми жауаптылықтар, көптеген материалдар қорытындысы мәдениеттану ғылыми жұмысында пайда болды.
Зерттеу қорытындысы мәдениеттану мамандығында, лекцияларда, семинар, конференцияларда оқуға болады. Бұл тақырыпқа байланысты Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2000 жылы мәдениетті қолдау жылы деп жарияланады.
Зерттеу жұмысына өзіндік көзқарас: Жұмысты зерттеуде оның маңызы мен міндеттеріне көңіл бөлу басты мәселе. Рухани мәдениеттің жағдайы мен даму тенденциясына жаңадан қосқан материалдарды зерттеуде және олардың мақсаттарын зерттеуде Қазақстан сәдениетіне үлес қосар жерлері көп.
Автордың жеке үлесі жұмысында пайдаланылған тарихи түп деректердің саны сапасы ғылымдық ауқымы, қазақтарда үлкен әлемдік мәдениеттің болғанын дәлелдейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ мәдениетін зерттеу методологиясында жаңа жүйе қалыптасқан деуге болады. Қазақ халқының рухани және материалдық мәдениеті археологиялық, этникалық зерттеу жүргізуде, тақырыптың мәдениеттану ғылымында алатын орны ерекше екенін көреміз.
Қолданылған әдебиеттер.
1.ҒабитовТ.Х., Мүтәліпов Ж.М., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану; -Алматы;раритет 2006 .-415б-6б.
2.
3.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. : №7 498 бет.
4.
6.
7.
8.
9
10.
11. Нұржанов Б.Ғ Культурология. Курс лекций. Алматы, Қайнар. 1994.
12. Нұрланова К. Человек и Мир. Алматы, 1994.
13. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аныздар. Алматы, 1985.
14. Есім Ғ. Парасат. № 4 1998.
15. Казақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. Алматы, 1995. -5 бет.
16. Радлов В.В. Алтын сандық. Алматы, 1993. -18 бет.
17. Абишев К.А. Формирование логического строя мышления в процессе практической деятельностей. Алматы, 2003. -391 бет.
18. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 16-том. Алматы, 1985.- 21-бет.
19. Абдильдин Ж. Проблема начала в теоретическом познаний. , 2005. -366 бет.
20.
40. Мұсаева Н.Р.Сөз өнері – қазақ мәдениетінің күре тамыры // Ғылыми-практ.конф.еңбектері.Қазақстан археология зерттеулері. «Марғұлан рқулары-14».- Шымкент. -2002.-196 б.
1.ҒабитовТ.Х., Мүтәліпов Ж.М., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану; -Алматы;раритет 2006 .-415б-6б.
2.
3.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. : №7 498 бет.
4.
6.
7.
8.
9
10.
11. Нұржанов Б.Ғ Культурология. Курс лекций. Алматы, Қайнар. 1994.
12. Нұрланова К. Человек и Мир. Алматы, 1994.
13. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр аныздар. Алматы, 1985.
14. Есім Ғ. Парасат. № 4 1998.
15. Казақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы. Алматы, 1995. -5 бет.
16. Радлов В.В. Алтын сандық. Алматы, 1993. -18 бет.
17. Абишев К.А. Формирование логического строя мышления в процессе практической деятельностей. Алматы, 2003. -391 бет.
18. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 16-том. Алматы, 1985.- 21-бет.
19. Абдильдин Ж. Проблема начала в теоретическом познаний. , 2005. -366 бет.
20.
40. Мұсаева Н.Р.Сөз өнері – қазақ мәдениетінің күре тамыры // Ғылыми-практ.конф.еңбектері.Қазақстан археология зерттеулері. «Марғұлан рқулары-14».- Шымкент. -2002.-196 б.
Қазақ халқының рухани мәдениеті
жағдайы мен даму тенденциясы.
МАЗҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ---------------------------------
1 ТАРАУ. Рухани мәдениет және өнегелі құндылықтар.
1.1. Рухани мәдениеттің теория – методологиялық
мағынасымен бағыттары.------------------------- -------------4-12
1.2. Көне қазақтың рухани мәдениеті.---------------13-25.
1.3. Кеңес өкіметі кезіндегі қазақ рухани мәдениетінің
жағдайы.--------------------------- --------------------26-38
II ТАРАУ. Бүгінгі қазақтың рухани мәдениетінің жағдайы
2.1. Халықтың рухани мәдениетінің дамуы -----------
2.2.Тұлғаның құндылық бағдары қалыптастығындағы
рухани мәдениетінің рөлі. ------------------------------
2.3. Қазақ мәдениетінің даму тенденциясы----------------
ҚОРЫТЫНДЫ.------------------------- ----------------
Пайдаланылған әдебиеттер. ----------------------------------- --
Косымша----------------------------------- ----------------
Кіріспе
Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму тенденциясы атты
тақырыптағы жұмысының көлемі 84 беттен тұрады. Ондағы пайдаланылған
деректер мен әдебиеттер көлемінде мұрағат құжаттарын, музей коллекцияларын,
кітапханалардағы әдебиеттер мен газет-журналдарды пайдаландым.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ халқының рухани мұраларын табу, зерттеу,
сақтау және насихаттау, ауыл кітапханаларының жұмысын жаңғырту, жаңа
технологияларды кеңінен қолдану қоғамға рухани нәр дарыту, алыс-жақыл
елдермен тәжірибе алмасу жұмыстарына ерекше назар аударылып, қолға алыну
шараларының негізін қалау қазақ халқының рухын сақтап, оны өскелең ұрпақтың
рухани игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ біздің ұл-
қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін,еліне
адал зиялы азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеу пәні. Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму
тенденциясы атты тақырыпты архив материалдарымен жазба дерек
материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын ашу керек.
Зерттеу міндеттері. Қазақтың рухани мәдениетін зерттеу барысында қазақ
халқы тек малшы, жауынгер ғана емес, сонымен бірге тамаша сәулетші,
мүсінші, ұста, зергер де болғандығын көреміз. Бұған Маңғыстау түбінен
табылған мәдени қазбалар, Ақсу-Жабағылыдан, Ұлытаудағы т.б. жерлерде
кездесетін таубалы тастар. Түркістандағы А. Яссауи, Жамбылдағы Айша бибі
,Қарахан,Ұлытаудағы Алашахан,Аякөз бойындағы Қозы-көрпеш Баян сұлу
зираттары,Есіктентабылған Алтын адам қаңқасы,Түркістандағы тайқазан т.б.
халқымызда он саусағынан өнерлі шеберлердің болғандығын айқындау,зерттеудің
теориялық қағидалары және әдіскерлік негіздерін анықтау. Қазақ халқының
рухани мәдениеті туралы жазылған жазба деректерді және әдістерді пайдалану.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ халқының ежелден кәзірге дейінгі өнер,дін,
фольклор, философия, ғылым, құқық, саясат, мораль т.б. рухани мәдениетін
сараптап, ғасырлар бойы сәдени мұра ретінде қалыптасқан, отан тарихының
алтын өзегі, еліміз бен мемлекеттігіміздің шежіресі, тәуелсіз қазақстанның
әлемдік өркениетке қосқан баға жетпес азаматтық рухани байлығы екендігін
анықтау.
Зерттеу әдісі: Еліміздің рухани мәдениетін археологиялық,
этнографиялық, фольклорлық және тарихи, мәдени жазба түп деректер, соңғы
әдебиеттерді пайдалану арқылы салыстыра зерттеу. Зерттеу жұмысында мұрағат
құжаттарын, музей коллекцияларын, интернетті пайдалану, деректер жинау
арқылы жұмыстың сазмұнын, сапасын арттырып, нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жауаптылығы: Жұмыстың ғылыми жауаптылығы қазақ
халқының рухани мәдениетінің жағдайымен даму тенденциясын ашып көрсететін
археологиялық, этнографиялық, фольклорлық түп деректер, жазба деректер,
ғылыми айналымға пайдаланды.
Түп деректерді түрлі әдебиеттерді пайдалана отырып, автордың ұзақ
уақыт зерттеулерінің нәтижесінде мына мәселелер қарастырады:
- қазақ халқының рухани мәдениеті тұңғыш рет археологиялық,
этнографиялық, фольклорлық түп деректер тұрғысынан зерттеліп,
қарастырылады.
- зерттеу жұмысында пайдаланылған түп деректер ғылыми концепция
негізінде жүргізілді.
- Ежелгі заманнан еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізген уақыт
аралығында мәдениеттің даму кезеңдері қарастырылды.
- Халқымыздың өткенін зерттегенде, оның әл-ауқат деңгейін емес, рухани
деңгейін зерттеп, қазақ рухын жаңғырту қажет екенін біз үшін рухани
құндылықтарымызды, байлықтарымызды өзіміздің игеруіміз керек екендігі
қарастырылды.
- Алғаш рет рухани мәдениет материалдық мәдениетпен қатар ,
тарихи,әдеби, мәдени тұрғыдан зерттеледі.
- Тарихи түп деректер ауыздар сарынымен салыстыра зерттеледі.
Қорғалатын жұмыстың ғылыми маңыздылығы: мыңдаған жылдар бойы
қалыптасқан ұлттық салт-дәстүр мен өнер халықтың рухани өзегі, мәдениеттің
діңгегі, тілінің тірегі, халықтың салт-дәстүрлері мен ұлттық руханиеттің
даму дәрежесі туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
- Қазақ халқының рухани мәдениеті арқылы өсіп келе жатқан ұрпаққа
мәдениетіміздің аса жоғарғы бағаланғанын көрсете аламыз.
- Бұл жұмыс қазақ мәдениетін толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізділігі.Қазақ халқының рухани
мәдениеті халықтың ұлт болып қалыптасуына әсері, ата-бабамыздың көшпелі
өмірі мен қатар отырықшы өмірінің болғанына дәлел.
Сондай-ақ Қаратау, Қазығұрт атырабы мен сыр бойында, - Отырар
алқабында қалыптасып әлемдік деңгейде дамыған рухани мәдениетінің
болғандығы монаграфиялық зерттеу тұрғысынан ғылыми деректемелер негізінде
айқындалған.
Зерттеудің тәжірибнлік маңыздылығы: Жұмыста қаралған сұрақтар мен
мәселелер, ғылыми жауаптылықтар, көптеген материалдар қорытындысы
мәдениеттану ғылыми жұмысында пайда болды.
Зерттеу қорытындысы мәдениеттану мамандығында, лекцияларда, семинар,
конференцияларда оқуға болады. Бұл тақырыпқа байланысты Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2000 жылы мәдениетті қолдау жылы
деп жарияланады.
Зерттеу жұмысына өзіндік көзқарас: Жұмысты зерттеуде оның маңызы мен
міндеттеріне көңіл бөлу басты мәселе. Рухани мәдениеттің жағдайы мен даму
тенденциясына жаңадан қосқан материалдарды зерттеуде және олардың
мақсаттарын зерттеуде Қазақстан сәдениетіне үлес қосар жерлері көп.
Автордың жеке үлесі жұмысында пайдаланылған тарихи түп деректердің
саны сапасы ғылымдық ауқымы, қазақтарда үлкен әлемдік мәдениеттің болғанын
дәлелдейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ мәдениетін зерттеу методологиясында
жаңа жүйе қалыптасқан деуге болады. Қазақ халқының рухани және материалдық
мәдениеті археологиялық, этникалық зерттеу жүргізуде, тақырыптың
мәдениеттану ғылымында алатын орны ерекше екенін көреміз.
I – ТАРАУ
РУХАНИ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕГЕЛІ ҚҰНДЫЛЫҚТАР.
1.1.Рухани мәдениеттің теория – методологиялық
мағынасымен бағыттары.
Мәдениет дегеніміз не?-деген сұраққа жауап беру үшін бұл сөздің
этимологиясына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне
тоқталуды жөн көрдік. Қазақ тіліне бұл термин арабтың маданият-қала,
қалалық деген сөзінен енген. Бұл ғасырлардағы мұсылман мәдениетінің
өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінік пен байланысты. Мәдениетке берілген
көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп айтуға болады.
І1с,6б.І Бұл жерде алдымен көзге түметіні- мәдениет пен табиғатты культура
мен натураны қарсы қоюшылық. Көне заманда культура деген ұғым жерді
өңдеу деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның
еңбектерінде б.з.д. 45 ж) бұл сөздің мағынасы тереңдеп, жанды жетілдіру
деген ұғымды білдірді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі
білім беру, даму, қабілеттілік, құрметтеу сияқты мағыналарға ие
бола бастады. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей
анықтамалар берілген:
1. мәдениет –белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы.
2. мәдениет-адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі
мен өзіндік ерекшеліктері(полеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті,
қазақ мәдениеті және т.б.)
3. мәдениет-адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі
(сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті және т.б.)
4. агромәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және
т.б.)
мәдениет ұғымы тарихи қалыптасудың ұзақ даму жолынан өтті, оны алғашқы рет
ғылыми тұрғыдан анықтауға ұмтылған философтар болды. Бірақ, өкінішке орай,
XVIII ғасырға, яғни ағартушылық дәуірі кезеңіне дейін, басты құндылық –адам
мен оның ақыл ойы деген қағида жүзеге асқанға дейін мәдениет сөзі белгілі
бір мойындалған термин ретінде қолданылмады, бар болғаны жаңа ұғымдардың
синонимі ретінде ғана пайдаланды. Сөзіміз дәлелді болу үшін, мәдениет
ұғымын талдауды көне заманнан бастаған жөн. Жоғарыда атап көрсеткендей, бұл
терминнің алғашқы мағынасы жер-ана мен оны өңдеп баптаумен тығыз байланысты
болды. Демек, мәдениет ұғымы жерді жырту, бау-бақшаны өңдеу, яғни
өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен, дәлірек айтқанда, егіншілік пен ауыл
шаруашылығымен тығыз байланыста қарастырылды. Оған қоса бізге үйреншікті
болып кеткен мәдениет ұғымының тәрбие мен біліммен байланыстылығының
тамыры да сонау көне заманда жатыр. Біліміміз бен тәрбиеміз адам еш уақытта
мәдениетті бола алмайтыны ақиқат, ендеше білім мен тәрбие барлық халықтар
мәдениетінің қайнар бұлағы болып табылады. Сонымен бірге мәдениет сөзі
құрмет тұту, сыйлау, құрметтеу, табынушылық деген мағыналарға да ие
болды. І2с,50бІ Мәдениетті меңгере отырып, өткен және қазіргі
ұрпақтардың жетістіктерімен таныса отырып, адам өзінің субъективтік
бастамасын қалыптастырады. Адам о бастан қалыптасқан мәдениетпен таныс
болғандықтан,ол оның бақылауына, өзінің қисынсыз эмоциясын және мағынасыз
қылықтарын тежеу арқылы, көнуі қажет. Сол себептен мәдениет жеке адамның
санасынан немесе оның еркінен тәуелсіз және белгілі бір жоғарғы
бастауды(Құдайдың, Жоғарғы ақыл-естің,Дхарманның және т.б. ) белгілейтін
өріс ретінде көрінеді. Бұл З. Фрейдтің, мәдениетті репрессивтік бастама деп
айтуына негіз болды. Ол адам табиғаттындағы мәдениет пен интенсивтік
ұмтылыстардың келіспеушіліктерін суреттейді.
Сайып келгенде мәдениет жалпы қарекеттің (шоғырланған өндіріс
сияқты), маңызды компоненті. Көркем мәдениетке байланысты үлкен
бөліктің,мақсатталған өндіріске жатпайтындығына күман болмауы қажет.
Мәдениет негізінен материялдық және рухани болып 2-ге бөлінді. Мәдениетті
материалдық және рухани деп бөлудің шартты екендігін ескере кеткен жөн. Кез
келген рухани құбылыс пен оның заттандырылған түрі-адамдық тұтас әрекеттің
екі жағы. Қоршаған ортаға адамның сәулесі түсіп тұр, ал оның сезімдері мен
ақыл ойы әлемнен нәр алады. Осы тұтас мәдениет әлемін түсіну мақсатында
ғылыми дәстүр бойынша әрқайсысы жеке талданады.
Соның ішіндегі рухани мәдениетке келейік.Рухани мәдениетке келмей тұрып,
біз оның түбірі - Рухқа анықтама беріп кетейік – жан дүниесі кейде жан
атауының баламасы ретінде қолданылады. Бұл атаулардың әрқайсысының мәні
олардың өзара арақатынасы сияқты,белгілі бір ойшылдардың түсінігіне, сондай-
ақ оларды қолдану түріне қарай өзгеріп отырады.Психология және
психофизиология түсініктемеде мутакаллимдер, әдетте, бұл екі түсінікті
адамның дене және сана еңбегінің тұтас көрінісі деп қарады, олар жынды,
Адам атаның жаратылуы туралы Құран аяттарын осы мағынада түсіндіреді.
Фаласифтер Рухты өсімдік, жан-жануар және ең жоғарғы ақыл иесі деп өздері
бөлген материалды дүниенің иесі деп есептеді, ал сопылар адам жанының осы
ең жоғарғы қалпын Жан дүниесі (рух), қалған бөліктерін Жан (нафс) деп
атады. Құран дәстүрін ұстаған мұсылман ғылымында періштелер мен перілерге
жан атауы қолданылмайды. Періштелер мен перілер жан иелері деп аталады.
Діни философиялық математикада жан және рух түсініктеріне онтологиялық-
космологиялық мағына берілген.
Рух жайын тілге тиек еткенде ең алдымен бабалар айтқан мына бір өсиет
ойымызға оралады: рухани аштықтан даналық жолы ашылып, шындыққа сәуле
шашылар. Шындықтың арты – мәңгілік қуанышқа бөленер. Ол мәңгілік қуаныш
Тәңірді марапаттап, адам жанын мәңгі бақилыққа көтерер.іі
Біздің қазіргі мақсатымыз- тарихымызды түгендеп, намысымызды жанып,
рухымызды ояту. Ұлттың рухы ояну үшін табанды тіреп тұратын негіз болуы
шарт. Ол дегеніміз-білім, мәдениет.
Рух дегеніміз мәдениет пен білім арқылы қалыптасып, санада оянатын
текті қасиет. Атамыз қазақ Санасызға сөз айтпа-деген. Ұлт рухы өзінен өзі
ұрандағаннан пайда болатын жалаулы, жайдақ дүние емес. Ол рухани
қазыналарымыздан қаныққан санада, толысып-толығып барып, бүр жаруынан
бұлқына оянатын үлкен мағына. І3с,498б.І Осыдан келе Руханилық – адам
танымы мен дүниеге көзқарасының адамаралық қарым-қатынастағы биік
адамгершілік қағидасы. Рухани мәдениетінің құнарлана түсуіне,іргетасы
бекуіне ықпал етеді. Рухтан алшақ мәдениеттер мен өркениеттер іштей
құрылымдық ыдырауға ұшырайды. Осы есептен әлемде көптеген империалар бірте-
бірте күйреді. Себебі адамаралық қатынастарда басымдылық танытқан жалған
бағдарлар мен моральдық нормалар жалпы жүйенің ыдырауына әкеліп соқтырады.
Сондықтан руханилық жеке адамға да, үлкен әлеуметтік топтарға да ауадай
қажет құбылыс ретінде кез келген мәдениетті жаңғырта түсетін, болашаққа
жылжуына іргетас болатын ішкі мәндік заңдылықтар жиынтығы. Руханилық бар
жерде адамдардың бір-біріне құрметі, ізгілік қатынастары қалыптасады. әр-
түрлі салаларда кәсіби деңгейі жоғары кез-келген шебердің туындысы
руханилық негізде жасалуы жалпы қоғамның әлеуметтік дамуы мен рухани жетілу
жолына түсу үшін қажет. Ондай іс-әрекеттің нәтижелері қомақты дүниелерге
айналып, рухани мұра ретінде қызмет атқарады. Мәселен, Қорқыттың,
Құрманғазының күйлері,Абайдың өлеңдері мен қара сөздері, қазақ билерінің
шешендік сөздері руханилықтың тарихи үлгілері болып табылады. Халық
армандаған тұлғалық бейнелері фольклорда,аңыз әңгімелерде руханилық
кемелденген кейіпкерлер түрінде көрініс беріп отырған. Мәселен, Аяз би
бейнесі нағыз руханилықтың үлгісі. Ол кішіпейілділік пен адалдықтың,
сабырлылық пен ақниеттіліктің үлгісін танытты. Ал өзі аңқау, ақкөңіл
кешірімді кейіпкер Қожанасырдың бейнесі де руханилық образы болып табылады.
Қожанасыр үнемі күлкілі жағдайларға ұшырасады да, ешқашан басқаның мүддесін
аяққа таптамауға, өзін өзгелерден биік ұстамауға тырысады. Осылайша халық
руханилық туралы түсінікиерін әдебиетінде, тілінде, ділінде сомдай білген.
Руханилықтың теориялық негіздемесін діннің қасиетті кітаптарынан табуға
болады. Рухани негіздерін дамытпаған адам табиғи түйсіктер деңгейінде қалып
қояды және ол өзімшілдіктің шеңберінен шыға алмайды. Ал қоғамдағы
пендешіліктің түпнегізі де осы процестердің сана мен ділде барынша тереңдеп
кетуіне байланысты болады. І3с,499б.І
Міне, осылардан келе , Рухани мәдениет пайда болады- адамның қоғам
өміріндегі мәдени қызметінің нәтижесі. Өнер, дін, фольклор, философия,
ғылым, құқық,саясат, мораль, т.б. құбылыстар рухани мәдениеттің өзегі
болып саналады. Рухани мәдениет материалдық мәдениетпен астаса дамиды және
олар тарихи дамуда көрініс берген жалпы мәдениеттің құрылымын түзейді.
Ғасырлар бойы мәдени мұра ретінде қалыптасатын рухани мәдениет кез келген
қоғамның өркениеттік деңгейін білдіреді және сапалық сипатын танытады. Ол
бір-бірімен тығыз байланысты екі формада өмір сүреді:
1. Рухани өмірді туындатады мақсат еткен жеке адамдардың іс-әрекеттері
мен даралығынан рухани әлемі түрінде:
2. Сол өнімдердің рухани құндылықтар деңгейінің бағалануы яғни олардың
әлеуметтенуі жатады.
Адамзаттың рухани өндірісінде рухани мәдениет үлгісі боларлық биікке
көтерілген дүниелер тарихы кезеңінде симай әлеуметтік этникалық кеңестік
аясынан шығып жалпы халықтық асыл қазынаға айналып отыр. Сондықтан рухани
мәдениет әлеуметтік немесе тарихи топтар үшін ғана емес, жер бетіндегі
тұтастай адамзат үшін халықтарды біріктіру мен ынтымақтастыру үшін
жасалған. Ал бұл өлшемге жауап бермейтін рухани өндірістің өнімдері тарих
сынағынан өте алмайды. Мәселен, нәсілшілікті әсіресе ұлтшылдықты ту етіп
көтерген идеялар ұлттық мәдениеттің кері кетуіне, құлдырауына себепкер
болады.рухани мәдениетті тағы бір құлдырататын нәрсе оның барынша
прогматистік принциптерге негізделуі, сауда мен табыс көзіне айналуы. Қазақ
халқының ежелгі заманнан қордаланған рухани мәдениеті озық үлгілі рухани
құндылықтарға толы. Қазақ халқының салт-дәстүріндегі үлкенді силау, әруаққа
бас ию, қонақты құрметтеу, табиғаттың үйлесімділігін сақтау,сөз кадірін
білу, аталы сөзге тоқтау,рухани мәдениеттің ерекше үлгісі болып табылады.
Атақты билердің айтқан әрбір әділ сөзі халықтың жадында ғасырлар бойы
сақталып, оның діліне ұлтты іштей біріктіруші бағдар бола алды. Қазақ
рухани мәдениетіеің биігі ретінде қазақтың бас ақыны Абай мен ойшылы
Шәкәрімнің терең руханилыққа толы шығармаларын, өмірлік тәжірибелерін
атауға болады. XX ғасырда халықтың рухани мәдениеті жаңғырта түскен қазақ
зиялыларының үлкен бір тобы пайда болды. Олар рухани мәдениеттің саясатпен,
құқықпен байланысты тұстарын ұштай түсті. Ә.Бөкейхан, А. Байтұрсынов,М,
Дулатов,М.Шоқай т,б, қайраткерлер халықты еркіндікке шақыра отырып, рухани
мәдениетті көтеруге білім мен ғылымның маңыздылығын жоғары бағалады. 1917
жылдан кейін кеңестік мәдениет социолистік сипат алып, ұлттық рухани
мәдениеттерді идеялогиялық бірізділікке шақырумен ерекшеленеді. Нәтижесінде
ұлттық мәдениеттің негізгі мазмұны таптық құрылымдардың
шеңберімен,қисынымен шектелді. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның
рухани мәдениеті демократиялық, ұлттық бағдардағы даму жолына түсті. Елде
өмір сүріп жатқан әрбір этнос өкілдерінің ұлттық мәдениетінің гүлдеп,
өркендеуіне мүмкіндік берілді. Қазақ халқы да өзінің рухани мәдениетін
жаңғырту жолына түсті.І3с,499б.І
Қоғамның даму процесін материалистік тұрғыдан қарайтын көзқараста:
адам саясатпен, ғылыммен, философиямен шұғылданудан бұрын жеу, ішу,киіну,
баспана соғу т.б. керек.,- деген.
Ал, негізінен қандай да бір қоғамда болмасын адам ең алдымен дұрыс
жеуді,ішуді, киінуді, өмір сүру үшін дүние табуды, адамдармен қатынасуды
үйренуден бастайды. Бұл қызметтердің дерлік барлығы қоғамда қордаланған
мәдениетті меңгерусіз және оны сақтаусыз іс жүзіне асуы мүмкін емес.
Кез-келген жинақталған өндіріс, рухани өндірістің мәнін қамтитын,
рухани жағын қамтамасыз етуді талап етеді.
Дәл рухани өндіріс өрісінде мәдениет қалыптасады. Онсыз не шаруашылық,
не саясат, әлеуметтік дәйекті функционалды өмір сүруі мүмкін емес. Сайып
келгенде,мәдениет рухани өндірістің мазмұнын құрайды. Жалпылама және
сағымдап келгенде, мәдениет бұл жағдай (процесс) және рухани өндірісті
жасаудағы, сақтаудағы, таратудағы және рухани құндылықтардың нормаларын,
білімдерін,түсініктерін,мәндерін, рәміздерін игерудегі өнімдердің жүйесі.
Ол, қоғам мен адамның рухани өмірін қалыптастырады, жалпы қоғамдағы білім
мен жөн табудың бөлшектенген жүйесін, қоғамдағы өмір сүретін қарекеттің
түрлерін жүзеге асыра отырып, қамтамасыз етеді. Онда, қоғамның әрқилы
қарекеттерін реттеу үшін басшылыққа алатын идеялар, нормалар, мағыналар
және мақсаттар шығарылады.
Қоғамның рухани өмірінде,әлеуметтік өмірдің дамуына әртүрлі бағыт
беретін, ерекше қасиеттерден тұратын құрылымдылық элементтер бар. Олар:
әдет-ғұрып, нормалар,құндылықтар, білім және мағыналар.Соның ішінде Әдет
ғұрыптан бастайық - аса қарапайым мінез-құлықтардың типтерінің бүтіндей,
үйреншікті өмір салтының үлгілерінің негізінде қалыптасады. Олар қоғамда
белгілі бір уақытта, орында,белгілі бір оқиға жағдайға байланысты
қолданылып жатады. Ол үлгі қарекеттің айқындалмаған бір бөлігіне
енгізіледі.
Адамдардың мінез-құлқын реттеуші ретінде, әдет-ғұрып тұрақты тұрмыстық
ортада,инертті әлеуметтік топтарда, қарапайым этнографиялық қоғамда орын
алғанымен, ол жоғарғы сатыдағы елдерде де кездеседі. әлеуметтік жағынан
танылған үлгілер әдет-ғұрып болып қалыптасады, ал қордаланған тәжірибелер
ұрпақтан-ұрпаққа, тұлғадан-тұлғаға сабақтасып жатады. әдет-ғұрыпқа дәстүрлі
еңбек тәжрибелерін, тәртіптің түрлерін, өмір салттарын, тәрбие барысын,
күнделікті қалыптасқан тазалық ережелерін, тамақтану уақыттарын, ұйқыны
т.б. жатқызуға болады.
Көптеген мәдениеттерде, ішімдік және наркотикті қабылдау туралы
біршама қатал нормалар бар. өкінішке орай, шынтуайтқа келсек, қалалық
жаппай мәдениетте олар жоқ болып кетеді.
Киім таңдауға да адам ерікті емес. Денені жалаңаштау мүмкіндігінің
дәрежесі де қатал нормаландырудың объектісі. Қоғамға ондағы адамдардың
шашының формасы мен ұзындығы, сақал-мұрты, жүру және сөйлеу үлгісі, қол
алысуы, күлуі, басқа адамдарға қарауы бәрі бір емес.Элементтерінің
келесісі Білім –Кәуділгі сана ғана магиялық, діни, өнегелілік эстетикалық
символдар және факторлармен толтырылып қоймайды. Ғылыми таным да
социомәдени ортаның бұрмалайтын ықпалына тап болады. өйткені ол, сол
ортадан нәр алады және өзінің азды-көпті принциптерін игеретін әлеуметтік
ортада белгілі мәдени дәстүрдің шеңберінде қызметін атқарады. Сондықтан,
білім қатарына шартты түрде шамамен сөзсіз дәлелденген және логика жағынан
реттелген деректерді жатқызады. Ал, Рухани білімге келетін болсақ - қатынас
туралы білімнің жиынтығы және адамдардың қарым қатынасын (отбасының,
этникалық, ұлттық, топтық, ұжымдық) реттейді. Оның ұлан-ғасыр әртүрлі
құралдары бар, оның ішінде мифтер, аңыздар, тарихи ескерткіштер, көркемөнер
туындылары, бейнелер, әруақты сәтіндер және т.б.
Мифологияға келсек, оның жанрына антикалық, библиялық және т.б.
құдайлардың, батырлардың іс-әрекеті, дүниенің, жануарлардың, адамдардың
пайда болуы туралы ескілікті аңыз-әңгімелер жатады.
өнер мен әдебиет өзінің ұзақ тарихында мифке, оның қалыптасқан
бейнелерін көркемдік мақсатқа ой елегінен өткізу, пайдалану және оның
үлесіне сай өзінің, фантастикалық образдарын жасау арқылы аз жүгінген жоқ.
Рухани мәдениеттің бір бөлігі, жаратылыстан тыс бір құдіретті күш бар деп
сенуден пайда болып қалыптасқан, адамдар арасындағы қатынастардың, заттар
мен идеялардың, әрекеттердің жиынтығы, Дінге тоқталып кетейік. Ф.
Энгельстің айтуынша Дін дегеніміз ең ертедегі замандарда адам баласының өз
бастарымен өздерінің төңірегіндегі сыртқы табиғат жөніндегі сауатсыздық
түсініктерінен туған.
Дін ұғымы мейлінше аумақты, көп нәрселерді
қамтитын кең ұғым. Жаратылыстан тыс бір кереметке сену, (құдай
тәңірі)дүниеде болып жататын алуан түрлі құбылыстар арасында бір сиқырлы
сыр бар деп, соған нану (магия, тотемизм), кейбір заттарда табиғатта жоқ
қасиеттер бар деп түсініп оларды киелі тұту (фетишизм).
Қазақ рухани мәдениетін корсететін сәулет үлгілеріне келейік, халықтық
мәдениеттің нық және тапқыр шеберлері жарасымдылықтың, үйлесімділік пен
тұтастықтың шешімдерін таба білген. Ислам діні тірі жанды суретке түсіруге
тиым салғаны белгілі. Сонда да қыш, құмыра әшекейлеріндегі түбі сонау
сақтардың аң стилінен басталған қазақтың ою-өрнектері тіршілік иелерінің
нобайын бейнелеген. Мысалы,Жошыхан ескерткіші тек өнер туындысы ғана
емес,ол дәуір тынысын, дүние тылсымын жеткізіп тұрған ғимарат.
Шығыстанушы А.Н. Бернштам күмбезді дарбазалы сәулеткерліктен кейін
бүкіл Орта Азия сәулет өнерінің өзегі болған үш нәрсені – құрылыстың
күмбезді қаңқасын, портал мен ойма қыштардан құрастырылатын декорды ерекше
бөліп қарап, мұндағы күмбез идеясы мен оны тұтас жүзеге асыру көшпелі –
малшы қауым мекендеген солтүстіктен алмасқан деп есептеген.
Алайда қазақ хандығының қалалық мәдениетінің одан әрі өркендеуіне
сыртқы жағдай онша қолайлы болмады. Жоңғар шапқыншылығы, Орта Азия
хандықтарының толассыз шабуылы, ең бастысы-батысынан және шығысынан шыққан
екі империяның–Ресей мен Қытайдың жаугершілік саясаты салдарынан қазақ
халқы отырықшылықтан гөрі жылжымалы киіз үйге қайтадан көбірек көңіл бөлді.
Киіз үй тек баспана емес. Ол халықтың өмірлік салт-дәстүрінің таңбасы
қызметін атқарады. Шексіз даланы көк теңізге теңейтін пікірдің жаны бар:
көкжиекте, көк аспанның астындағы шексіздікте ақшағала дөңгелек киіз үйлер
аралдар тәрізді, олардың арасын дала кемелері –түйелер мен ұшқыр қайық-
аттар қосып тұр. Қатал үскірік аяздан,шілденің аптап ыстығынан қорғайтын,
тез жинап, тұрғыза қоятын баспанаға киіз үй өте сай келеді. Дөңгеленген
сыртқы пішіні қатты желге орнықты болса, туырлықтар жауыннан кейін тез
кебеді.шаңырақ – Шеңбер тәрізді шабағынан және күлдіреуіштен тұрады. Оның
төбесін түндіктің жартылай ашық тұруы, бір жағынан, тұрмыс қажеттерінен
туса (жарық түсетін терезе, түтін шығатын мұржа, таза ауа), екінші жағынан,
шаңырақ шексіз аспанның белгісі, мәңгілікке апаратын жол іспеттес. Егер
киіз үйге жоғарыдан төмен қарасақ, онда шаңырақ күнге,ал уық керегелері
оның сәулелеріне ұқсас. Халық санасындағы фәни өмірден нұр жауып тұрған
аспанға ұмтылуы идеясы киіз үй құрылысынан өз көрінісін табады.
Тұрғын үй адамның өмір салтымен, оның дүниетанымымен, әлемдегі алатын
орнымен тікелей қатысты. Мысалы, орманды мекен ететіндер ағаштардың
арасынан аспанды төртбұрышты бітімде көреді, олардың үйлері де төрт
қабырғалы, Кавказдың биік тауларындағы үй көшпелі шаруашылық типінде де
әрекет етеді. Жазық дала тек көкжиекпен щеңбер тәрізді шектелген.
Сондықтан көшпелілердің тұрағы да дөңгелек. Орталық Азиядағы күмбездік
архитектураның бір бастауы – көшпелілердің киіз үйі. Бұл тағы да оазистік
және көшпелі шаруашылық-мәдени типтердің түрік өркениетіндегі синхрондығын
көрсетеді.
Натуралдық шаруашылық жағдайында қазақ халқы қолөнер шеберлерін жоғары
бағалаған. Ағаштан түйін түйген, Он саусағынан өнер тамған сияқты
шебер ұсталар, тоқымашылар т.б. іскер адамдар халықтың материалдық
мәдениеттің тамаша үлгілерін жасаған. Халық өнері әсіресе киіз үй жихаздары
мен ұлттық киімнен айқын көрініс тапты. Қазақ жерінде 19 ғасырда айдауда
болған поляк Бронислав Залесский былай суреттейді: Бұл бір ғажайып
көрініс: олар көш кезінде, мерекедегідей жасана киінеді, әсіресе байлардың
алтын зер төгіп тіккен шапандарын осы кезде көруге болады. Ауыл ақсақалы
көш бастаса, ер-тоқымына қызыл шұғамен тысталған көпшік немесе кілемше
жапқан атқа мінген зайыбы оның соңынан ереді... Атты, атқа салт мініп
жүруді жақсы көретін бұл халық ең алдымен көлігінің әбзеліне көбірек көңіл
бөледі. Ер тұрман олар үшін барлықтың, байлықтың белгісіндей болып
безендіруге тиіс.
Киім киюдің де өзіндік рәсімі болған. Мысалы, жасөспірім қыздар аң
терісінен жасалған, төбесіне үкі тағылған бөрік кисе, жаңа түскен келін
әуелі сәукелемен жүрсе, кейін басына желек салады. Отыздан асқаннан соң
әйелдер кестелеген кимешекпен жүреді. әшекей тастарды қолданудың да өзіндік
рәмізі бар. Халық інжу-көзді шел басудан, көз сүйелінен, құлпырма тас –
көз тиюден, маржан-азғындыққа түсуден, дүр тасы-жемсау ісігінен сақтайды
деп есептеген, әйелдің қолындағы жүрісті ас адалдығының кепілі деп білген.
Жоғарыда келтірілген деректерден көшпелілік шаруашылық-мәдени типінің
адамзаттың рухани қорына қосқан үлесінің қомақты екендігіне көзіміз
жетеді.
1.2. КӨНЕ ҚАЗАҚТЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ.
Рухани мәдениеттің даму кездерінің қай дәуірін алсақ та, ол халықтың
ұлттық тәрбиесімен сабақтасып жататындығын көреміз. Рухани мәдениет ұлттық
тәрбие арқылы қалыптасады. Ал, тәрбие дүниетаным мен өмір зандылықтарымен
тығыз байланысты. Ертедегі ата-бабаларымыз көшпелі өмір сүріп, өмір
тіршіліктерінде әр түрлі салт-дәстүрді ұстанды. Сол себепті олардың тыныс
тіршілігінен әр түрлі ғұрыптарды байқаймыз.
Көшпелі өмір сүру тәртібі отырықшыларға қарағанда мүлде өзгеше
түсініктер мен құндылықтарды өзге салт- дәстүрлер мен рухани мәдениетті
қалыптастырады. Уақыт пен кеністіктік көшпенділер үшін мүлде басқа мәнге
ие. Отырықшы адам болмысының фундеметальды өлшемі түрінде көрінетін
тарихтың көшпенді үшін мағынасы жоқ, оның орнын мифтер мен аңыздар
алмастырады. Қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінде көркем шығармашылық
түрлерінің ішінде куй ерекше дамыған, яғни қазақ күйлеріндегі әдептілік
өлшемдер жөніндегі мәдени таным талаптарының қазақ күйлеріндегі көрінісі
негізінен ізгілік қасиетінің табиғатын түсінуге негіздеді.І11с, І Қазақ
күйшілері домбыраның қоңыр үнімен сезім мен сана үйлесімділігін әлемдік
үйлесімдікпен сәйккестендіре отырып, адамның әлемдегі экзистенциалистік
ерекшелігін таныта көрсетіп берді. Кез-келген қазақ күйлерінің саз-сарына
құлақ түрер болсаныз, бүкіл әлемдік сарынды, үнді естисіз де қазақ
домбырасының, қобызының қоңыр үнінің кереметтігіне тәнті боласыз. Мысалы
қазақ күйлеріндегі қасқырдың ұлығанынан , түйе жануарының боздағанынан,
сынсыған қамыстың сыбдырынан, салдырлаған бұлақтың сыңғырынан үздіксіз әлем
дыбыстарының мәңгілік үнін естіп, адамзаттың табиғатпен тұтастығын ұғынуға
ұмтылдыратын байқайсыз. Ата-бабаларымыздың дүние танымдық ой толғаныстары
тек тіл арқылы берілмейтіндігін сонымен қатар ертеден қалыптасқан мәдени
түсінігі бойынша, дүние сырын домбырасының қоңыр үнімен әлемдік
үйлесімділікті ұғына отырып, өзінің болмыстық мәнімен байланыста болу
мүмкіндігін туғызған.І12ІКүйшілер домбыраның қоныр үнімен дүниемен
байланысқа түсіп, дүние тылсым күштерінің сырын ұғынуға, әрі дүниені
танудағы философиялық ои-толғаныстарының түрткісіне жол салған. Қазақ
күйлерінің тарихы мен аңыздарына көз жіберер болсақ, онда аңсаулар мен
армандар, толғаулар мен толғаныстар жиынтығынан домбыра мен қобыздың
сарындарынан табиғатқа еліктеген үндік сазының үзсіздікке бой алдырған
мәңгілікке ұмтылысын сезінеміз. Осындай тылсым дүние сырларымен
құбылыстарын өзінің күй өнеріне сыйдырған халықтың даналығын танып түсінуге
, ұғынуға әрі оны жеткізу үшін де сезімтал жүрек иесі болу керек екені
белгілі.
Халықтың күй сазының ішкі сезімдік қуатының күшті болғандығын, бірақ
қазіргі кездегі тіліміз бен қоңыр үнді менталитетіміздегі төмендеуіне
байланысты, оның түп негізгі ерекшеліктерінің төмендеуіне байланысты, оның
түп негізгі ерекшеліктерінің көмескіленіп қалғанына байланысты күйдегі
дүниелік түсініктерді байқай алмай қаламыз. Осыған орай дүние танудың сыры
мен құбылысын ұғынудың негізгі құралы ретінде домбыра мен қобыздың қоңыр
үнін қалыптастыру қажеттігін айта отырып, халықтың ұлттық ерекшелігін
сақтау проблемасын да шеше алады деген ой-пікір қорытындатады.
Дүниетанымның саздық үлгісі ішкі қуат құбылысына ықпалын тигізіп , сапз
әлемінің болмыс пен рухани байланысқа түсуімен ең жоғарғы сезімдік
құбылыстың пайда болуына ықпалын тигізіп, қоңыр саздың магиялық сипатын
түсіндіреді. Мындаған жылдар бойы халық қобыз аспабын киелі санап оны
құдіретті үнін күшке балаған. Қобыз дәстүрі шаман діні және осы дін
өкілдері басқалардың пайда болу дәстүрімен тығыз байланысты.І13І Қобыз
аспабы бақсының зікір салу кезіндегі демеушісі, әруақтарымен тілдесіп
отыратын негізгі құралы болған деп тұжырымдайды қазақтың музыка мәдениетін
зерттеушілері. Қазақтың қоңыр сазының қасиеттері: халықтың рухани
кеңістігіне өзінің саздық қызметінің қажетін орындауға, үздік бояу
ренктерімен дүниенің тылсым сырларын ұғындыруға, дүниелік мәндерді
толғандыруға, сөзбен айтып болмас ішкі сезімдік күйзелістерді сазбен
жеткізуге, халықтың жігерін рухын шындауға, өткен өмірдің тарихын,
оқиғаларын бейнелеуге және халықтық философиялық мәдени танымдарының
маңызын аша отырып табиғатпен үйлесімдіктің мәнің ашатын ұмтылыстың негізгі
құралы екенің айқындайды.
Қобыз бен домбыра күйлері құдіретті құбылыс. Өмір сүрудің идеясы
адамзатқа рухани әлемді таныта отырып, қоғамдық өмірдегі құндылықтарға
құрметпен қару сияқты мәдени таным түсініктерді пайымдата отырғызып,
адамгершілік пен парасаттылықтың тірек нүктесін белгілеп берген сияқты.
Осыған орай күйшілердің күйлеріндегі мәдени философиялық таным бойынша
өмір ол басты құндылықта, ал өлім ол өз болмысының өткіншілігін сездірер
таным деп ойландыруға жетелер түсінік деп ой түйгізеді. Яғни қоңыр күй
саздары дүниенің үздіксіз барлығын мойындаумен қатар жеке бас өмірімен
мәнгілікке қоштасу сәйкесінше өмірдің құндылығы мен мәңгілік туралы
ойлардың саздық үрдістерінен туындаған ой-талғамдар деп түсіндіреді.
Егер де бұл ұғым түсініктерді қарапайым тілмен айтар болсақ: өмір –
қуаныш, өнер мәңгілік , әлемдік үйлесімділік деп ой тжырымдатады. Осыған
орай өмірдің уақыт пен бірлігін, яғни өмір уақытының құндылығын ұғыну ол
өзінді табу, өмірді құрметтеу сияқты мәдени танымдардың өзегіне айналады.
Қазақ күйшілері өздерінің киелі де құдіретті күйлерінде өмірдің идеясын
ұғындырып қана қоймай, өмірді сүрудің де үрдістерін пайымдататын сияқты,
мысалы: көптеген күйлердің мазмұнында өмір сүру мәселесі туралы айтылмағаны
кемде кем. Яғни өмір сүру, тіршілік ету, өзін-өзі тану, сақтау сияқты
түсініктерден туындаған идея тіршіліктегі қиыншылықтарды женудің құралы
бола отырып, өзіндік қайталанбас тұлғалық ерекшеліктерін қалыптастырады деп
ой туйіндетеді. Сондықтан да қазақ күйшілері өз туындыларында өмірді сүруге
деген құлшынысты әректтерінен олардың еліне, жеріне, халқына деген
патриоттық сезімдерінің басымдылығын көрсетеді. Дүние тануды сезім мен
ақылдың интуитивті бірлігі арқылы ұғынуды менгерген халық, әр уақытта өмір
сүруді құндылық деп әлемдік үйлесімділікті тіршілігінің тірегі ете отырып ,
өмір сүйгіштігін ұсынуы арқылы өзінің ішкі жан дүниесінің әсемдігін әлемге
паш ете алды. Оны қазақ халқы өзінің салтанатты салт-дәстүрінің
дәрежесімен айқындай алып, жалпы адамзаттық дәстүрлер тұтатығында бүгінге
дейін сақтап отыр. Қазақтың күй сазымен бейнелен дүние танымында ғарыштық
үрдістер мен табиғи зандылықтарға негізделген тіршіліктің сыры, уйлесімдік
өмірге құштарлық, сияқты адамзат тіршілігінің әлемдік өлшемдеріндегі
мақсаттарды тұжырымдатады. Қазақ күйшілерігің күйлеріндегі саз-сарын ішкі
әлем толғаныстарының сыртқы әлемнен байланыста екендігін жоғарыда
айтқанымыздай, өмірде адамның ішкі жан құбылысы өзін-өзі тану, өзін-өзі
іздеу, күйзеліс, күрес сияқты толқындармен төгіліп , дүниенің жалғандығын ,
дүние сырына үңілумен кісілікті қадірлей білу сәйкесінше психолгиялық
философияляқ мәндерді ашады.І14І
Күй ғарыштық үйлесімділік шенберіндегі әсемдікті әлеуметтік
үйлесімділік шенберіндегі ізгілік, сұлулық үлгілерімен ұғындыруға тырысады.
Сондықтан да халық қара домбырасын құдіретті аспап ретінде санап , қоңыр
күйді тіршілік ету философиясында сыртқы дүниеге қатынасыфның құралы
ретінде қастерлейді. Қоңыр күй толқындарының терендігі оның дүние сырының
тылсым жұмбақтығымен сәйкестене келіп, әлемдік үйлесімдіктің жан-жақты қыр-
сырын ашуға көмектеседі. Сондықтан болар ата-бабаларымыз сөзі жетпеген
жерге сазымен жұртты тан қаклдыратыны . Яғни қазақ күйінің саз-сырыны мен
толқын иірімдерінін шексіз терең екендігі біздің рухани мәдениетімізді
байытады.Ал,
Қазақ халқының шешендік дәстүрі мен билік өнерінің диалектикасына келсек
онда біз, Қазақ халқының есімі ел есінде қалған ерекше тұлғалардың
көпшілігінің қол бастаған батыр болуымен бірге ердің құнын екі ауыз сөзбен
шешетін әділ би, шаршы топта сөз бастаған шешен болғаны баршаға аян. Бірақ
олардың шешендік өнерлері түбегейлі зерттелмегені былай тұрсын, көпшілік
жұртшылыққа барынша толық таныстырылмаған да. Табиғат ақыл, ғажайып ес және
жүйрік тіл берген шешендеріміз бен берекелі бітім айтқан билеріміздің
өзіндік ерекшелігі бар өнерін, әділ билік айту өнегесін, шешендік
шеберлігін арнайы зерттеп, бүгінгі ұрпақ игілігіне жарату жөніндегі
жұмыстардың кенжелеп қалуына таптық талапқа негізделген қоғамдық-саяси
ахуал кедергі болды. І15с,5бІ
Қазақ халқының тарихы – ауыз әдебиетінде, ауыз-екі аңыздарда,
қаһармандық жырларда, ертегілерде, мақал-мәтелімізде. Бәлен шешен айтыпты
деген шешендік сөздердің ел арасында әлі күнге дейін ұмытылмай сақталып
келуі олардың асқан ақылдылығын, халықшылдығын танытып қоймай, сонымен
бірге халықтың сындарлы сөзге құрмет қандай екендігін де дәлелдейді. Қазақ
халқының ауыз әдебиетін жинауға бар өмірін жұмсаған В.В. Радловтың:
Қазақтар қандай әсем сөйлейді, олардың сөз шеберлігіне қамқорлығы зор,-
дегені тегін емес. І16с,18бІ
Бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің шын мәніндегі жаңа
тарихы жасалып жатқан кезде, оны жан-жақты пайымдау қажет. өткен
тарихымызға деген шынайы көзқарастар қалыптастырып, оны ғылыми-әдістемелік
тұрғыдан тиянақтау уақыт талабынан туып отырған рухани сұраныс. Бұрынғы
көшпелі қазақ қоғамындағы рухани-мәдени, саяси құқықтық өмірдің объективті
ғылыми бейнесін сомдау атқарылар істің ең бастысы және кезек күттірмес
маңыздысы. Яғни, қалыптасқан методологиялық бағыт-бағдарды қайта қарау,
елімізде болып жатқан түбірлі саяси-әлеуметтік өзгерістерге сай қоғамдық
философиялық ой тарихының белгілі бір бөлігін құрайтын би тану саласы
үшін аса маңызды. өйткені билер дүниетанымы түбегейлі зерттеп-зерделеуге
зәру рухани мұраларымыздың бірі болып табылады.
Қазақ қоғамындағы қоғамдық философиялық ой тарихын, әдет-ғұрып, салтқа
негізделген құқықтық-нормативтік өмір арнасының шынайы табиғатын ашып, оның
объективті кескін- келбетін, бітім-болмысын ғылыми тұрғыдан сомдауда билер
шығармаларын (творчествосын) зерделеп, танудың алатын орны зор. Бірақ,
кешегі кеңес одағының кезінде және таптық идеологияға негізделген қазақ
қоғамдық ой тарихында билер тұтастығы толыққанды ашылмақ түгілі, арнайы сөз
де болған емес. Бәрімізге аян, таптық идеологияның астарындағы қоғамның
негізгі экономикалық қатынастар деген тұжырымда асыра сілтеу жатыр. Осының
нәтижесінже адам қоғамдық қатынастардың жиынтығы деген ой-түйінге абсолютті
мән берілді. Адам қоғамды емес, керісінше қоғам адамды билейді деген ой-
сана берік орын алды.
Біз адам, қоғам және олардың арасындағы байланыс мәселелерін тек
таптық тұрғыдан сипаттайтын тұжырымдарды әдістемелік бағдар ретінде
басшылыққа алып келдік, осы тұрғыдан кез-келген жеке мәселені қарап шешуге
тырыстық. Қазақ философиясы, қоғамдық ойы мен әдет-ғұрып нормалары, соның
ішінде қазақ халқының билік, құқықтық жүйелері, шешендік өнері жайлы
мәселелер де осы тұрғыдан зерттеліп келді. Нәтижесінде қоғамдық-
философиялық, рухани-мәдени, әдет-ғұрып құқықтық мәселелер, сөз өнері т.б.
көзден таса қалды.
Көшпелі қоғамдағы саяси-құқықтық өмірді билер негізінен ел мүддесі, ел
бірлігі мен тыныштығы тұрғысынан қарады. Ал, кеңес дәуірінде әдет-ғұрып
құқық нормалары ішінен, олардың да адамды билейтін, әсіресе, оның күш
қолдану арқылы іс-қимылын, тәртібін бағындырып ұстайтын тұстарына баса
назар аударылды және сонымен тұйықталды. Қоғамдық ойдың басты мақсаты мен
міндеті құқықтық нормалардың басты мәні, объективті мақсаты адамның адами
табиғатының қоғамдық қорғаны болуы естен шығарылып, көлеңкеленді. Мұндай
көзқарас ақыры бұл саладағы ғылыми ізденістерді тұйыққа тіреп,
демогогикалық талас-пікірлердің толастамас тасқынын тудырды.
Қазақ халқы шешендіктердің өте-мөте сирек өнер екенін ежелден – ақ
мойындаған. Сол себепті де бабаларымыз жүзден біреу-шешен, мыңнан біреу-
көсем, шешеннің тілі- шебердің бізі, шешеннің тілі-семсердің жүзі,
піл күшті, піл күшті емес, тіл күшті... деген екен. Жалпы алғанда,
шешендік сөз өнерінің өнбойынан бүкіл адамзат баласының қалыптасу жолы
үнемі әртүрлі көзқарастардың, идеялардың, әртүрлі мұраттар мен
құндылықтардың тоғысуы мен кереғар келуі арқылы ілгерілеп тұрғандығын
көреміз. Көзқарастар тоғысы мен таласы, пікірлер сайысы, олардың бірін-бірі
қайрап, толықтырып, жетілдіріп отыратындығының куәсі сияқты. Осы жерде
қазақ дүниетанымы, әртүрлі қоғамда өзінің ой толғау әдісі, ақыл-парасаты
өзіне шешендік тіл арқылы қорған құрып тұрады деген түйінге келеміз.
І17с,391бІ
Шешендік өнер біздің кейбір филолог ғалымдарымыздың жазып жүргеніндей
риторикадан басталмайды. Жүйелі ойлау мәдениеті мен шешендік өнер олар
жөніндегі ілімдерден анағұрлым бұрын қалыптасқан. Оған мысалды алыстан
іздемей-ақ қазақ билерінің риторика мен логиканы білмей – ақ шешендік пен
жүйелі ой кешудің небір ғажап үлгілерін көрсетіп кеткенін айтсақ та
жеткілікті. І18с,21бІ Шешендік тіл мен сөз – халықтың сөйлеу дәстүрінің
жүйесі немесе дәстүрлі қолданылатын сөздер мен синтаксистік формалардың
ерекше жиынтығы. Шешендік сөз – адамзаттың әлеуметтік дамуының
болмайтын субстанциялық компониенттерінің, бірі, қоғамдық даму шарттарының
бірегейі. Шешендік сөз өнерін қауымдық ортада құбылыстардың шығуы мен
дамуы тұрғысынан қарастыруы оның шынайы әлеуметтік табиғатын, даму
заңдарын ашудың басты шарты болып табылады. Шешендік сөз бен шешендік
тілдің пайда болып, қалыптасуын, дамуын әлеуметтен тыс процесс деп түсіне
мүмкін емес. Қоғам мен шешендік сөздің арасындағы генезистік байланысты
қорытындылай келгенде, шешендік өнерсіз қоғам болмайды, ал әлеуметсіз
алғашқысының да болуы мүмкін емес. Бұл екеуі- бір-бірінен бөліп қарауға
болмайтын бүтіннің екі жағы.
Қазақи шешендік өзіндік ерекшеліктері мол өнер. Олардың түп тамырларын,
қалыптасу арналарын қазақ халқының аса бай ауыз әдебиетінен, оған тән
болған төлтума шешендік дәстүрден іздеген жөн. Сөз құдіретіне табынатын,
сөз тапқанға қолқа жоқ деп тапқырлық пен ой еркіндігін барынша қолдаған
қазақ халқының сана-салты аясында ғана шешендік өнер кеңінн қанат жайды.
Осы тұжырымның ақиқаттығына билер шығармашылығына өзекті арқау болып келген
қазақи шешендік өнердің, шешендік сөздердің қазіргі ұрпақ үлесіне жеткен
таусылмас қоры көзімізді жеткізеді.
Таным иесі халық, оның ішінде қазақ халқы да жазу-сызусыз дәуірде
шындықты бейнелеудің ауызекі түріне бейімделіп түрлі аңыздар мен әпсаналар,
ертегілер мен эпостық жырлар, нақыл- өсиет сөздерді молынан дүниеге
келтірген. Олар қауым мүшелері үшін жолбасшылық, реттеушілік, дүниетанымдық
рөл атқарған, бүкіл бір елдің жалпы дүниеге көзқарасын де, өткен өмірді
түсінуін де көрсетіп отырған. І19с,366бІ
Отанға, отбасына, ел-жұртына деген сүйіспеншілік, ұрпақ тәрбиесіне,
білім-ғылымға, ар іліміне арқау боларлық нақыл сөздер, әсемдікке баулитын
қанатты сөздер, дүниетанымдық, тәңірге, дінге қарсы, немесе оларды жақтау
мақсатында қалыптасқан мақал-мәтелдер,батырлық, ерлік туралы, махаббат
тақырыбына қатысты ойлаудың інжу-маржандары, бәрі-бәрі билер
шығармашылығының қайнар көздері болып табылады және солардан нәр алған
билердің өздері де шешендік сөз қорына қомақты үлес қосып отырды.
Қазақтағы мемлекеттік құрылым жоғарғы және төменгі (рим патрицийлері
мен плебейлері сияқты) сатылары арқылы жүйеленсе, олардың арасындағы
биліктің орта буыны –билер мен батырлардың, рубасылардың беделі орасан
зор болған.
Қазақ халқының арғы-бергі тарихына үңілсек есімі ел есінде қалған
ерекше тұлғалардың көпшілігінің қол бастаған батыр болуымен бірге ердің
құнын екі ауыз сөзбен шешетін әділ би, шаршы топта сөз бастағаны да
баршаға аян. Бірақ, олардың шешендік өнерлері түбегейлі зерттелмегені
былай тұрсын, көпшілік жұртшылыққа барынша толық таныстырылмаған да. Қазақ
ұлтының тарихында билерден шешендер саны көбірек болған, бірақ, шешен
атаулының бәрінің би атанбағанын, ал би атанғанның бәрінің шешен болғанын
ерекше атап өтуге болады. Алдағы ғылыми ізденістерімізде осы екі жанрдың
әрқайсысының өзіндік дара сипаттарын анықтайтын жаңа зерттеулер қажет
және жүргіземіз деп білеміз.
Шешендік сөздер ақындық толғауға да ұқсайды, мазмұны жағынан
философиялық трактаттарға татитындары да бар. Олар моральдік кодекс
баптарымен де өзектес, деңгейлес. Шешендік сөз қара сөз түрінде де, өлең
сөз түрінде де, ұйқассыз өлең түрінде де сомдалады. Билердің сөзінен гөрі
шешендік сөздің мән-мазмұндық ауқымы кеңірек, идеялық өрісі биігірек,
жиынтықтау қуат-құдіреті әулеттірек. Белгілі бір дау, тартыс-таластың
шеңберінен шықпай қалғанда билер сөзі жиынтықтау қуатына ие бола алмай
қалатынын да ескерген жөн.
Билер қоғамдық-әлеуметтік жұмыстарға белсене араласқан әлеуметтік топ.
Олардың біразы тек сөз бастаушы шешен ғана емес, қалың қол бастаған,
азаттық үшін айқасқан жандар. Бүгінгі күн көзқарасымен нмнс, сол заманның
деңгейімен бағаласақ, билер өз дәуірінің айрықша қайсар адамдары, ел
билейтіндей көсемдерін, ділмер шешендерін, ержүрек қолбасшы екендіктерін
танытқан адамдар.
Халық үшін басын бәйгеге тіккен билер сияқты тұлғалардың ділмар
шешендігі, заңгерлік билігі, қызыл тілдің күшін дұшпандарына қару етіп
жұмсай білген тапқырлығы, кестелі сөздерінің танымдық рөлі жас ұрпаққа
үлгі етіп ұсынуға тұрарлық тәрбие құралы деп білеміз.
Қазақ хандары мен билерінің халықтық төл тарихымызда, ұлттық
мәдениет пен дүниетанымында өзіндік орны бар екендігі талас туғызбайды.
Сондықтан да қазақ қауымында өмір сүрген би-шешендердің философиялық ой
туғызудағы және жалпы қоғамдағы әлеуметтік-саяси идеялар тұрғысынан да
атқарған қызметі зор. Міне, осылар жөнінде жаңаша көзқарасқа әлеуметтік
мұқтаждық туып отырғаны жасырын емес. Ал,Қазақ әдебиетiне келер болсақ ,
ежелгi бастаулары б.з.б. 3-1 ғасырлар аралығында пайда болған “Алып Ер
Тоңға”, “Шу батыр” дастандарында жатыр. Осынау жазбалардағы оқиғалардың
қазақ халқының арғы тарихымен тығыз байланыста өрбiгендiгi соңғы
уақыттардағы ғыл. iзденiстер барысында толық дәлелдендi. Орхон-Енисей жазба
ескерткiштерi ұлттық әдебиетке тiкелей қатысты үш түрлi мәселенiң басын
ашып бердi. Бiрiншiден, қазақ жазба әдебиетiнiң түп-тамыры Түрiк қағандығы
тұсынан басталатыны белгiлi болды. Екiншiден, өз дәуiрiнiң кескiн-келбетiне
сай дамыған мәдениетi мен өнерiнiң болғанын айғақтады. Үшiншiден, жазба
жәдiгерлер поэтикалық қуатымен, тарихи шежiрелiк сипатымен және ой
тереңдiгi, мазмұн байлығы, көркемдiк қасиетi жағынан түркi тайпаларында сөз
өнерiнiң жоғары дәрежеге жеткенiн көрсеттi. І20с,І Жазба ескерткiштерiнде
ауыз әдебиетi үлгiлерiнiң мол орын алуы, кейiн сопылық поэзияда фольклорлық
түрдiң қолданылуы — фольклорлық мұра қашан да жазба әдебиеттiң қайнар көзi,
өркен жаюына ықпал жасайтын үлкен арна болғанын аңғартады. Халықты тарихи
және рухани тiршiлiгiмен бiрге жасасып келе жатқан қоғамдық құбылыс ретiнде
фольклор ұлттың көркемдiк ой-көзқарасын, эстетикалық талап-талғамын,
танымдық түсiнiгiн қалыптастырумен қатар, түркi әдебиетiне ғана тән әдеби
дәстүр туғызды (қ. Ауыз әдебиетi). Түрiк қағандығы құлағаннан кейiн түркi
тiлдi тайпалардың мәдениетi, өнерi, әдебиетi және тiлiнiң тарихи дамуы мен
өркендеуiнiң негiзгi орталығы қазақ даласы болды. Қазақстан мен Орта Азияда
ислам дiнiн таратушылар түркi тайпаларының арасында мұсылмандықты рухани
байлықтың ықпалымен орнықтыруға күш салды. Алайда арабтардың мәдени және
әдеби мұрасы, рухани дүниетанымы мен дамуы мүлде бөлек елдiң ғасырлар бойы
жасаған дәстүрiн бұзып, не жойып жiбере алмады. Керiсiнше, оны байытып,
өркендеуiне ықпал жасады. Осыған байланысты тарих сахнасына шыққан түрiк
даласы даналарының, өнер иелерiнiң, ғылым қайраткерлерiнiң көркем
шығармалары мен ғылЫМИ зерттеу еңбектерi қазақ әдебиетi мен қазақ
әдебиеттану ғылымының қалыптасу тарихына тiкелей ықпал еттi. Осы кезеңдегi
ғалымдардың еңбектерiнен 10 — 12 ғасырлардағы түркi халықтарына тән ортақ
мұра болып саналатын көркем әдебиеттiң өркендеуiне орай туындаған сыншылдық-
эстетикалық, ғылыми-зерттеушiлiк, әдеби-теориялық ой-пiкiрдiң ояну дәуiрiн
көруге болады. Бұл кезеңде мәдениет, ғылым, әдебиет, сәулет өнерi
өркендедi. Оның iшiнде сөз өнерiне деген құрмет ауыз әдебиетi мен жазба
әдебиеттiң дамуына ықпал жасады, филологиялық бiлiмдер жүйесiмен айналысу
тек көркем әдебиет өкiлдерi ғана емес, барша зиялы қауымға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жағдайы мен даму тенденциясы.
МАЗҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ---------------------------------
1 ТАРАУ. Рухани мәдениет және өнегелі құндылықтар.
1.1. Рухани мәдениеттің теория – методологиялық
мағынасымен бағыттары.------------------------- -------------4-12
1.2. Көне қазақтың рухани мәдениеті.---------------13-25.
1.3. Кеңес өкіметі кезіндегі қазақ рухани мәдениетінің
жағдайы.--------------------------- --------------------26-38
II ТАРАУ. Бүгінгі қазақтың рухани мәдениетінің жағдайы
2.1. Халықтың рухани мәдениетінің дамуы -----------
2.2.Тұлғаның құндылық бағдары қалыптастығындағы
рухани мәдениетінің рөлі. ------------------------------
2.3. Қазақ мәдениетінің даму тенденциясы----------------
ҚОРЫТЫНДЫ.------------------------- ----------------
Пайдаланылған әдебиеттер. ----------------------------------- --
Косымша----------------------------------- ----------------
Кіріспе
Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму тенденциясы атты
тақырыптағы жұмысының көлемі 84 беттен тұрады. Ондағы пайдаланылған
деректер мен әдебиеттер көлемінде мұрағат құжаттарын, музей коллекцияларын,
кітапханалардағы әдебиеттер мен газет-журналдарды пайдаландым.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ халқының рухани мұраларын табу, зерттеу,
сақтау және насихаттау, ауыл кітапханаларының жұмысын жаңғырту, жаңа
технологияларды кеңінен қолдану қоғамға рухани нәр дарыту, алыс-жақыл
елдермен тәжірибе алмасу жұмыстарына ерекше назар аударылып, қолға алыну
шараларының негізін қалау қазақ халқының рухын сақтап, оны өскелең ұрпақтың
рухани игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ біздің ұл-
қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін,еліне
адал зиялы азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеу пәні. Қазақ халқының рухани мәдениетінің жағдайы мен даму
тенденциясы атты тақырыпты архив материалдарымен жазба дерек
материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын ашу керек.
Зерттеу міндеттері. Қазақтың рухани мәдениетін зерттеу барысында қазақ
халқы тек малшы, жауынгер ғана емес, сонымен бірге тамаша сәулетші,
мүсінші, ұста, зергер де болғандығын көреміз. Бұған Маңғыстау түбінен
табылған мәдени қазбалар, Ақсу-Жабағылыдан, Ұлытаудағы т.б. жерлерде
кездесетін таубалы тастар. Түркістандағы А. Яссауи, Жамбылдағы Айша бибі
,Қарахан,Ұлытаудағы Алашахан,Аякөз бойындағы Қозы-көрпеш Баян сұлу
зираттары,Есіктентабылған Алтын адам қаңқасы,Түркістандағы тайқазан т.б.
халқымызда он саусағынан өнерлі шеберлердің болғандығын айқындау,зерттеудің
теориялық қағидалары және әдіскерлік негіздерін анықтау. Қазақ халқының
рухани мәдениеті туралы жазылған жазба деректерді және әдістерді пайдалану.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ халқының ежелден кәзірге дейінгі өнер,дін,
фольклор, философия, ғылым, құқық, саясат, мораль т.б. рухани мәдениетін
сараптап, ғасырлар бойы сәдени мұра ретінде қалыптасқан, отан тарихының
алтын өзегі, еліміз бен мемлекеттігіміздің шежіресі, тәуелсіз қазақстанның
әлемдік өркениетке қосқан баға жетпес азаматтық рухани байлығы екендігін
анықтау.
Зерттеу әдісі: Еліміздің рухани мәдениетін археологиялық,
этнографиялық, фольклорлық және тарихи, мәдени жазба түп деректер, соңғы
әдебиеттерді пайдалану арқылы салыстыра зерттеу. Зерттеу жұмысында мұрағат
құжаттарын, музей коллекцияларын, интернетті пайдалану, деректер жинау
арқылы жұмыстың сазмұнын, сапасын арттырып, нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жауаптылығы: Жұмыстың ғылыми жауаптылығы қазақ
халқының рухани мәдениетінің жағдайымен даму тенденциясын ашып көрсететін
археологиялық, этнографиялық, фольклорлық түп деректер, жазба деректер,
ғылыми айналымға пайдаланды.
Түп деректерді түрлі әдебиеттерді пайдалана отырып, автордың ұзақ
уақыт зерттеулерінің нәтижесінде мына мәселелер қарастырады:
- қазақ халқының рухани мәдениеті тұңғыш рет археологиялық,
этнографиялық, фольклорлық түп деректер тұрғысынан зерттеліп,
қарастырылады.
- зерттеу жұмысында пайдаланылған түп деректер ғылыми концепция
негізінде жүргізілді.
- Ежелгі заманнан еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізген уақыт
аралығында мәдениеттің даму кезеңдері қарастырылды.
- Халқымыздың өткенін зерттегенде, оның әл-ауқат деңгейін емес, рухани
деңгейін зерттеп, қазақ рухын жаңғырту қажет екенін біз үшін рухани
құндылықтарымызды, байлықтарымызды өзіміздің игеруіміз керек екендігі
қарастырылды.
- Алғаш рет рухани мәдениет материалдық мәдениетпен қатар ,
тарихи,әдеби, мәдени тұрғыдан зерттеледі.
- Тарихи түп деректер ауыздар сарынымен салыстыра зерттеледі.
Қорғалатын жұмыстың ғылыми маңыздылығы: мыңдаған жылдар бойы
қалыптасқан ұлттық салт-дәстүр мен өнер халықтың рухани өзегі, мәдениеттің
діңгегі, тілінің тірегі, халықтың салт-дәстүрлері мен ұлттық руханиеттің
даму дәрежесі туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
- Қазақ халқының рухани мәдениеті арқылы өсіп келе жатқан ұрпаққа
мәдениетіміздің аса жоғарғы бағаланғанын көрсете аламыз.
- Бұл жұмыс қазақ мәдениетін толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізділігі.Қазақ халқының рухани
мәдениеті халықтың ұлт болып қалыптасуына әсері, ата-бабамыздың көшпелі
өмірі мен қатар отырықшы өмірінің болғанына дәлел.
Сондай-ақ Қаратау, Қазығұрт атырабы мен сыр бойында, - Отырар
алқабында қалыптасып әлемдік деңгейде дамыған рухани мәдениетінің
болғандығы монаграфиялық зерттеу тұрғысынан ғылыми деректемелер негізінде
айқындалған.
Зерттеудің тәжірибнлік маңыздылығы: Жұмыста қаралған сұрақтар мен
мәселелер, ғылыми жауаптылықтар, көптеген материалдар қорытындысы
мәдениеттану ғылыми жұмысында пайда болды.
Зерттеу қорытындысы мәдениеттану мамандығында, лекцияларда, семинар,
конференцияларда оқуға болады. Бұл тақырыпқа байланысты Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев 2000 жылы мәдениетті қолдау жылы
деп жарияланады.
Зерттеу жұмысына өзіндік көзқарас: Жұмысты зерттеуде оның маңызы мен
міндеттеріне көңіл бөлу басты мәселе. Рухани мәдениеттің жағдайы мен даму
тенденциясына жаңадан қосқан материалдарды зерттеуде және олардың
мақсаттарын зерттеуде Қазақстан сәдениетіне үлес қосар жерлері көп.
Автордың жеке үлесі жұмысында пайдаланылған тарихи түп деректердің
саны сапасы ғылымдық ауқымы, қазақтарда үлкен әлемдік мәдениеттің болғанын
дәлелдейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақ мәдениетін зерттеу методологиясында
жаңа жүйе қалыптасқан деуге болады. Қазақ халқының рухани және материалдық
мәдениеті археологиялық, этникалық зерттеу жүргізуде, тақырыптың
мәдениеттану ғылымында алатын орны ерекше екенін көреміз.
I – ТАРАУ
РУХАНИ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕГЕЛІ ҚҰНДЫЛЫҚТАР.
1.1.Рухани мәдениеттің теория – методологиялық
мағынасымен бағыттары.
Мәдениет дегеніміз не?-деген сұраққа жауап беру үшін бұл сөздің
этимологиясына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне
тоқталуды жөн көрдік. Қазақ тіліне бұл термин арабтың маданият-қала,
қалалық деген сөзінен енген. Бұл ғасырлардағы мұсылман мәдениетінің
өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінік пен байланысты. Мәдениетке берілген
көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп айтуға болады.
І1с,6б.І Бұл жерде алдымен көзге түметіні- мәдениет пен табиғатты культура
мен натураны қарсы қоюшылық. Көне заманда культура деген ұғым жерді
өңдеу деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның
еңбектерінде б.з.д. 45 ж) бұл сөздің мағынасы тереңдеп, жанды жетілдіру
деген ұғымды білдірді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі
білім беру, даму, қабілеттілік, құрметтеу сияқты мағыналарға ие
бола бастады. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей
анықтамалар берілген:
1. мәдениет –белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы.
2. мәдениет-адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі
мен өзіндік ерекшеліктері(полеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті,
қазақ мәдениеті және т.б.)
3. мәдениет-адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі
(сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті және т.б.)
4. агромәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және
т.б.)
мәдениет ұғымы тарихи қалыптасудың ұзақ даму жолынан өтті, оны алғашқы рет
ғылыми тұрғыдан анықтауға ұмтылған философтар болды. Бірақ, өкінішке орай,
XVIII ғасырға, яғни ағартушылық дәуірі кезеңіне дейін, басты құндылық –адам
мен оның ақыл ойы деген қағида жүзеге асқанға дейін мәдениет сөзі белгілі
бір мойындалған термин ретінде қолданылмады, бар болғаны жаңа ұғымдардың
синонимі ретінде ғана пайдаланды. Сөзіміз дәлелді болу үшін, мәдениет
ұғымын талдауды көне заманнан бастаған жөн. Жоғарыда атап көрсеткендей, бұл
терминнің алғашқы мағынасы жер-ана мен оны өңдеп баптаумен тығыз байланысты
болды. Демек, мәдениет ұғымы жерді жырту, бау-бақшаны өңдеу, яғни
өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен, дәлірек айтқанда, егіншілік пен ауыл
шаруашылығымен тығыз байланыста қарастырылды. Оған қоса бізге үйреншікті
болып кеткен мәдениет ұғымының тәрбие мен біліммен байланыстылығының
тамыры да сонау көне заманда жатыр. Біліміміз бен тәрбиеміз адам еш уақытта
мәдениетті бола алмайтыны ақиқат, ендеше білім мен тәрбие барлық халықтар
мәдениетінің қайнар бұлағы болып табылады. Сонымен бірге мәдениет сөзі
құрмет тұту, сыйлау, құрметтеу, табынушылық деген мағыналарға да ие
болды. І2с,50бІ Мәдениетті меңгере отырып, өткен және қазіргі
ұрпақтардың жетістіктерімен таныса отырып, адам өзінің субъективтік
бастамасын қалыптастырады. Адам о бастан қалыптасқан мәдениетпен таныс
болғандықтан,ол оның бақылауына, өзінің қисынсыз эмоциясын және мағынасыз
қылықтарын тежеу арқылы, көнуі қажет. Сол себептен мәдениет жеке адамның
санасынан немесе оның еркінен тәуелсіз және белгілі бір жоғарғы
бастауды(Құдайдың, Жоғарғы ақыл-естің,Дхарманның және т.б. ) белгілейтін
өріс ретінде көрінеді. Бұл З. Фрейдтің, мәдениетті репрессивтік бастама деп
айтуына негіз болды. Ол адам табиғаттындағы мәдениет пен интенсивтік
ұмтылыстардың келіспеушіліктерін суреттейді.
Сайып келгенде мәдениет жалпы қарекеттің (шоғырланған өндіріс
сияқты), маңызды компоненті. Көркем мәдениетке байланысты үлкен
бөліктің,мақсатталған өндіріске жатпайтындығына күман болмауы қажет.
Мәдениет негізінен материялдық және рухани болып 2-ге бөлінді. Мәдениетті
материалдық және рухани деп бөлудің шартты екендігін ескере кеткен жөн. Кез
келген рухани құбылыс пен оның заттандырылған түрі-адамдық тұтас әрекеттің
екі жағы. Қоршаған ортаға адамның сәулесі түсіп тұр, ал оның сезімдері мен
ақыл ойы әлемнен нәр алады. Осы тұтас мәдениет әлемін түсіну мақсатында
ғылыми дәстүр бойынша әрқайсысы жеке талданады.
Соның ішіндегі рухани мәдениетке келейік.Рухани мәдениетке келмей тұрып,
біз оның түбірі - Рухқа анықтама беріп кетейік – жан дүниесі кейде жан
атауының баламасы ретінде қолданылады. Бұл атаулардың әрқайсысының мәні
олардың өзара арақатынасы сияқты,белгілі бір ойшылдардың түсінігіне, сондай-
ақ оларды қолдану түріне қарай өзгеріп отырады.Психология және
психофизиология түсініктемеде мутакаллимдер, әдетте, бұл екі түсінікті
адамның дене және сана еңбегінің тұтас көрінісі деп қарады, олар жынды,
Адам атаның жаратылуы туралы Құран аяттарын осы мағынада түсіндіреді.
Фаласифтер Рухты өсімдік, жан-жануар және ең жоғарғы ақыл иесі деп өздері
бөлген материалды дүниенің иесі деп есептеді, ал сопылар адам жанының осы
ең жоғарғы қалпын Жан дүниесі (рух), қалған бөліктерін Жан (нафс) деп
атады. Құран дәстүрін ұстаған мұсылман ғылымында періштелер мен перілерге
жан атауы қолданылмайды. Періштелер мен перілер жан иелері деп аталады.
Діни философиялық математикада жан және рух түсініктеріне онтологиялық-
космологиялық мағына берілген.
Рух жайын тілге тиек еткенде ең алдымен бабалар айтқан мына бір өсиет
ойымызға оралады: рухани аштықтан даналық жолы ашылып, шындыққа сәуле
шашылар. Шындықтың арты – мәңгілік қуанышқа бөленер. Ол мәңгілік қуаныш
Тәңірді марапаттап, адам жанын мәңгі бақилыққа көтерер.іі
Біздің қазіргі мақсатымыз- тарихымызды түгендеп, намысымызды жанып,
рухымызды ояту. Ұлттың рухы ояну үшін табанды тіреп тұратын негіз болуы
шарт. Ол дегеніміз-білім, мәдениет.
Рух дегеніміз мәдениет пен білім арқылы қалыптасып, санада оянатын
текті қасиет. Атамыз қазақ Санасызға сөз айтпа-деген. Ұлт рухы өзінен өзі
ұрандағаннан пайда болатын жалаулы, жайдақ дүние емес. Ол рухани
қазыналарымыздан қаныққан санада, толысып-толығып барып, бүр жаруынан
бұлқына оянатын үлкен мағына. І3с,498б.І Осыдан келе Руханилық – адам
танымы мен дүниеге көзқарасының адамаралық қарым-қатынастағы биік
адамгершілік қағидасы. Рухани мәдениетінің құнарлана түсуіне,іргетасы
бекуіне ықпал етеді. Рухтан алшақ мәдениеттер мен өркениеттер іштей
құрылымдық ыдырауға ұшырайды. Осы есептен әлемде көптеген империалар бірте-
бірте күйреді. Себебі адамаралық қатынастарда басымдылық танытқан жалған
бағдарлар мен моральдық нормалар жалпы жүйенің ыдырауына әкеліп соқтырады.
Сондықтан руханилық жеке адамға да, үлкен әлеуметтік топтарға да ауадай
қажет құбылыс ретінде кез келген мәдениетті жаңғырта түсетін, болашаққа
жылжуына іргетас болатын ішкі мәндік заңдылықтар жиынтығы. Руханилық бар
жерде адамдардың бір-біріне құрметі, ізгілік қатынастары қалыптасады. әр-
түрлі салаларда кәсіби деңгейі жоғары кез-келген шебердің туындысы
руханилық негізде жасалуы жалпы қоғамның әлеуметтік дамуы мен рухани жетілу
жолына түсу үшін қажет. Ондай іс-әрекеттің нәтижелері қомақты дүниелерге
айналып, рухани мұра ретінде қызмет атқарады. Мәселен, Қорқыттың,
Құрманғазының күйлері,Абайдың өлеңдері мен қара сөздері, қазақ билерінің
шешендік сөздері руханилықтың тарихи үлгілері болып табылады. Халық
армандаған тұлғалық бейнелері фольклорда,аңыз әңгімелерде руханилық
кемелденген кейіпкерлер түрінде көрініс беріп отырған. Мәселен, Аяз би
бейнесі нағыз руханилықтың үлгісі. Ол кішіпейілділік пен адалдықтың,
сабырлылық пен ақниеттіліктің үлгісін танытты. Ал өзі аңқау, ақкөңіл
кешірімді кейіпкер Қожанасырдың бейнесі де руханилық образы болып табылады.
Қожанасыр үнемі күлкілі жағдайларға ұшырасады да, ешқашан басқаның мүддесін
аяққа таптамауға, өзін өзгелерден биік ұстамауға тырысады. Осылайша халық
руханилық туралы түсінікиерін әдебиетінде, тілінде, ділінде сомдай білген.
Руханилықтың теориялық негіздемесін діннің қасиетті кітаптарынан табуға
болады. Рухани негіздерін дамытпаған адам табиғи түйсіктер деңгейінде қалып
қояды және ол өзімшілдіктің шеңберінен шыға алмайды. Ал қоғамдағы
пендешіліктің түпнегізі де осы процестердің сана мен ділде барынша тереңдеп
кетуіне байланысты болады. І3с,499б.І
Міне, осылардан келе , Рухани мәдениет пайда болады- адамның қоғам
өміріндегі мәдени қызметінің нәтижесі. Өнер, дін, фольклор, философия,
ғылым, құқық,саясат, мораль, т.б. құбылыстар рухани мәдениеттің өзегі
болып саналады. Рухани мәдениет материалдық мәдениетпен астаса дамиды және
олар тарихи дамуда көрініс берген жалпы мәдениеттің құрылымын түзейді.
Ғасырлар бойы мәдени мұра ретінде қалыптасатын рухани мәдениет кез келген
қоғамның өркениеттік деңгейін білдіреді және сапалық сипатын танытады. Ол
бір-бірімен тығыз байланысты екі формада өмір сүреді:
1. Рухани өмірді туындатады мақсат еткен жеке адамдардың іс-әрекеттері
мен даралығынан рухани әлемі түрінде:
2. Сол өнімдердің рухани құндылықтар деңгейінің бағалануы яғни олардың
әлеуметтенуі жатады.
Адамзаттың рухани өндірісінде рухани мәдениет үлгісі боларлық биікке
көтерілген дүниелер тарихы кезеңінде симай әлеуметтік этникалық кеңестік
аясынан шығып жалпы халықтық асыл қазынаға айналып отыр. Сондықтан рухани
мәдениет әлеуметтік немесе тарихи топтар үшін ғана емес, жер бетіндегі
тұтастай адамзат үшін халықтарды біріктіру мен ынтымақтастыру үшін
жасалған. Ал бұл өлшемге жауап бермейтін рухани өндірістің өнімдері тарих
сынағынан өте алмайды. Мәселен, нәсілшілікті әсіресе ұлтшылдықты ту етіп
көтерген идеялар ұлттық мәдениеттің кері кетуіне, құлдырауына себепкер
болады.рухани мәдениетті тағы бір құлдырататын нәрсе оның барынша
прогматистік принциптерге негізделуі, сауда мен табыс көзіне айналуы. Қазақ
халқының ежелгі заманнан қордаланған рухани мәдениеті озық үлгілі рухани
құндылықтарға толы. Қазақ халқының салт-дәстүріндегі үлкенді силау, әруаққа
бас ию, қонақты құрметтеу, табиғаттың үйлесімділігін сақтау,сөз кадірін
білу, аталы сөзге тоқтау,рухани мәдениеттің ерекше үлгісі болып табылады.
Атақты билердің айтқан әрбір әділ сөзі халықтың жадында ғасырлар бойы
сақталып, оның діліне ұлтты іштей біріктіруші бағдар бола алды. Қазақ
рухани мәдениетіеің биігі ретінде қазақтың бас ақыны Абай мен ойшылы
Шәкәрімнің терең руханилыққа толы шығармаларын, өмірлік тәжірибелерін
атауға болады. XX ғасырда халықтың рухани мәдениеті жаңғырта түскен қазақ
зиялыларының үлкен бір тобы пайда болды. Олар рухани мәдениеттің саясатпен,
құқықпен байланысты тұстарын ұштай түсті. Ә.Бөкейхан, А. Байтұрсынов,М,
Дулатов,М.Шоқай т,б, қайраткерлер халықты еркіндікке шақыра отырып, рухани
мәдениетті көтеруге білім мен ғылымның маңыздылығын жоғары бағалады. 1917
жылдан кейін кеңестік мәдениет социолистік сипат алып, ұлттық рухани
мәдениеттерді идеялогиялық бірізділікке шақырумен ерекшеленеді. Нәтижесінде
ұлттық мәдениеттің негізгі мазмұны таптық құрылымдардың
шеңберімен,қисынымен шектелді. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның
рухани мәдениеті демократиялық, ұлттық бағдардағы даму жолына түсті. Елде
өмір сүріп жатқан әрбір этнос өкілдерінің ұлттық мәдениетінің гүлдеп,
өркендеуіне мүмкіндік берілді. Қазақ халқы да өзінің рухани мәдениетін
жаңғырту жолына түсті.І3с,499б.І
Қоғамның даму процесін материалистік тұрғыдан қарайтын көзқараста:
адам саясатпен, ғылыммен, философиямен шұғылданудан бұрын жеу, ішу,киіну,
баспана соғу т.б. керек.,- деген.
Ал, негізінен қандай да бір қоғамда болмасын адам ең алдымен дұрыс
жеуді,ішуді, киінуді, өмір сүру үшін дүние табуды, адамдармен қатынасуды
үйренуден бастайды. Бұл қызметтердің дерлік барлығы қоғамда қордаланған
мәдениетті меңгерусіз және оны сақтаусыз іс жүзіне асуы мүмкін емес.
Кез-келген жинақталған өндіріс, рухани өндірістің мәнін қамтитын,
рухани жағын қамтамасыз етуді талап етеді.
Дәл рухани өндіріс өрісінде мәдениет қалыптасады. Онсыз не шаруашылық,
не саясат, әлеуметтік дәйекті функционалды өмір сүруі мүмкін емес. Сайып
келгенде,мәдениет рухани өндірістің мазмұнын құрайды. Жалпылама және
сағымдап келгенде, мәдениет бұл жағдай (процесс) және рухани өндірісті
жасаудағы, сақтаудағы, таратудағы және рухани құндылықтардың нормаларын,
білімдерін,түсініктерін,мәндерін, рәміздерін игерудегі өнімдердің жүйесі.
Ол, қоғам мен адамның рухани өмірін қалыптастырады, жалпы қоғамдағы білім
мен жөн табудың бөлшектенген жүйесін, қоғамдағы өмір сүретін қарекеттің
түрлерін жүзеге асыра отырып, қамтамасыз етеді. Онда, қоғамның әрқилы
қарекеттерін реттеу үшін басшылыққа алатын идеялар, нормалар, мағыналар
және мақсаттар шығарылады.
Қоғамның рухани өмірінде,әлеуметтік өмірдің дамуына әртүрлі бағыт
беретін, ерекше қасиеттерден тұратын құрылымдылық элементтер бар. Олар:
әдет-ғұрып, нормалар,құндылықтар, білім және мағыналар.Соның ішінде Әдет
ғұрыптан бастайық - аса қарапайым мінез-құлықтардың типтерінің бүтіндей,
үйреншікті өмір салтының үлгілерінің негізінде қалыптасады. Олар қоғамда
белгілі бір уақытта, орында,белгілі бір оқиға жағдайға байланысты
қолданылып жатады. Ол үлгі қарекеттің айқындалмаған бір бөлігіне
енгізіледі.
Адамдардың мінез-құлқын реттеуші ретінде, әдет-ғұрып тұрақты тұрмыстық
ортада,инертті әлеуметтік топтарда, қарапайым этнографиялық қоғамда орын
алғанымен, ол жоғарғы сатыдағы елдерде де кездеседі. әлеуметтік жағынан
танылған үлгілер әдет-ғұрып болып қалыптасады, ал қордаланған тәжірибелер
ұрпақтан-ұрпаққа, тұлғадан-тұлғаға сабақтасып жатады. әдет-ғұрыпқа дәстүрлі
еңбек тәжрибелерін, тәртіптің түрлерін, өмір салттарын, тәрбие барысын,
күнделікті қалыптасқан тазалық ережелерін, тамақтану уақыттарын, ұйқыны
т.б. жатқызуға болады.
Көптеген мәдениеттерде, ішімдік және наркотикті қабылдау туралы
біршама қатал нормалар бар. өкінішке орай, шынтуайтқа келсек, қалалық
жаппай мәдениетте олар жоқ болып кетеді.
Киім таңдауға да адам ерікті емес. Денені жалаңаштау мүмкіндігінің
дәрежесі де қатал нормаландырудың объектісі. Қоғамға ондағы адамдардың
шашының формасы мен ұзындығы, сақал-мұрты, жүру және сөйлеу үлгісі, қол
алысуы, күлуі, басқа адамдарға қарауы бәрі бір емес.Элементтерінің
келесісі Білім –Кәуділгі сана ғана магиялық, діни, өнегелілік эстетикалық
символдар және факторлармен толтырылып қоймайды. Ғылыми таным да
социомәдени ортаның бұрмалайтын ықпалына тап болады. өйткені ол, сол
ортадан нәр алады және өзінің азды-көпті принциптерін игеретін әлеуметтік
ортада белгілі мәдени дәстүрдің шеңберінде қызметін атқарады. Сондықтан,
білім қатарына шартты түрде шамамен сөзсіз дәлелденген және логика жағынан
реттелген деректерді жатқызады. Ал, Рухани білімге келетін болсақ - қатынас
туралы білімнің жиынтығы және адамдардың қарым қатынасын (отбасының,
этникалық, ұлттық, топтық, ұжымдық) реттейді. Оның ұлан-ғасыр әртүрлі
құралдары бар, оның ішінде мифтер, аңыздар, тарихи ескерткіштер, көркемөнер
туындылары, бейнелер, әруақты сәтіндер және т.б.
Мифологияға келсек, оның жанрына антикалық, библиялық және т.б.
құдайлардың, батырлардың іс-әрекеті, дүниенің, жануарлардың, адамдардың
пайда болуы туралы ескілікті аңыз-әңгімелер жатады.
өнер мен әдебиет өзінің ұзақ тарихында мифке, оның қалыптасқан
бейнелерін көркемдік мақсатқа ой елегінен өткізу, пайдалану және оның
үлесіне сай өзінің, фантастикалық образдарын жасау арқылы аз жүгінген жоқ.
Рухани мәдениеттің бір бөлігі, жаратылыстан тыс бір құдіретті күш бар деп
сенуден пайда болып қалыптасқан, адамдар арасындағы қатынастардың, заттар
мен идеялардың, әрекеттердің жиынтығы, Дінге тоқталып кетейік. Ф.
Энгельстің айтуынша Дін дегеніміз ең ертедегі замандарда адам баласының өз
бастарымен өздерінің төңірегіндегі сыртқы табиғат жөніндегі сауатсыздық
түсініктерінен туған.
Дін ұғымы мейлінше аумақты, көп нәрселерді
қамтитын кең ұғым. Жаратылыстан тыс бір кереметке сену, (құдай
тәңірі)дүниеде болып жататын алуан түрлі құбылыстар арасында бір сиқырлы
сыр бар деп, соған нану (магия, тотемизм), кейбір заттарда табиғатта жоқ
қасиеттер бар деп түсініп оларды киелі тұту (фетишизм).
Қазақ рухани мәдениетін корсететін сәулет үлгілеріне келейік, халықтық
мәдениеттің нық және тапқыр шеберлері жарасымдылықтың, үйлесімділік пен
тұтастықтың шешімдерін таба білген. Ислам діні тірі жанды суретке түсіруге
тиым салғаны белгілі. Сонда да қыш, құмыра әшекейлеріндегі түбі сонау
сақтардың аң стилінен басталған қазақтың ою-өрнектері тіршілік иелерінің
нобайын бейнелеген. Мысалы,Жошыхан ескерткіші тек өнер туындысы ғана
емес,ол дәуір тынысын, дүние тылсымын жеткізіп тұрған ғимарат.
Шығыстанушы А.Н. Бернштам күмбезді дарбазалы сәулеткерліктен кейін
бүкіл Орта Азия сәулет өнерінің өзегі болған үш нәрсені – құрылыстың
күмбезді қаңқасын, портал мен ойма қыштардан құрастырылатын декорды ерекше
бөліп қарап, мұндағы күмбез идеясы мен оны тұтас жүзеге асыру көшпелі –
малшы қауым мекендеген солтүстіктен алмасқан деп есептеген.
Алайда қазақ хандығының қалалық мәдениетінің одан әрі өркендеуіне
сыртқы жағдай онша қолайлы болмады. Жоңғар шапқыншылығы, Орта Азия
хандықтарының толассыз шабуылы, ең бастысы-батысынан және шығысынан шыққан
екі империяның–Ресей мен Қытайдың жаугершілік саясаты салдарынан қазақ
халқы отырықшылықтан гөрі жылжымалы киіз үйге қайтадан көбірек көңіл бөлді.
Киіз үй тек баспана емес. Ол халықтың өмірлік салт-дәстүрінің таңбасы
қызметін атқарады. Шексіз даланы көк теңізге теңейтін пікірдің жаны бар:
көкжиекте, көк аспанның астындағы шексіздікте ақшағала дөңгелек киіз үйлер
аралдар тәрізді, олардың арасын дала кемелері –түйелер мен ұшқыр қайық-
аттар қосып тұр. Қатал үскірік аяздан,шілденің аптап ыстығынан қорғайтын,
тез жинап, тұрғыза қоятын баспанаға киіз үй өте сай келеді. Дөңгеленген
сыртқы пішіні қатты желге орнықты болса, туырлықтар жауыннан кейін тез
кебеді.шаңырақ – Шеңбер тәрізді шабағынан және күлдіреуіштен тұрады. Оның
төбесін түндіктің жартылай ашық тұруы, бір жағынан, тұрмыс қажеттерінен
туса (жарық түсетін терезе, түтін шығатын мұржа, таза ауа), екінші жағынан,
шаңырақ шексіз аспанның белгісі, мәңгілікке апаратын жол іспеттес. Егер
киіз үйге жоғарыдан төмен қарасақ, онда шаңырақ күнге,ал уық керегелері
оның сәулелеріне ұқсас. Халық санасындағы фәни өмірден нұр жауып тұрған
аспанға ұмтылуы идеясы киіз үй құрылысынан өз көрінісін табады.
Тұрғын үй адамның өмір салтымен, оның дүниетанымымен, әлемдегі алатын
орнымен тікелей қатысты. Мысалы, орманды мекен ететіндер ағаштардың
арасынан аспанды төртбұрышты бітімде көреді, олардың үйлері де төрт
қабырғалы, Кавказдың биік тауларындағы үй көшпелі шаруашылық типінде де
әрекет етеді. Жазық дала тек көкжиекпен щеңбер тәрізді шектелген.
Сондықтан көшпелілердің тұрағы да дөңгелек. Орталық Азиядағы күмбездік
архитектураның бір бастауы – көшпелілердің киіз үйі. Бұл тағы да оазистік
және көшпелі шаруашылық-мәдени типтердің түрік өркениетіндегі синхрондығын
көрсетеді.
Натуралдық шаруашылық жағдайында қазақ халқы қолөнер шеберлерін жоғары
бағалаған. Ағаштан түйін түйген, Он саусағынан өнер тамған сияқты
шебер ұсталар, тоқымашылар т.б. іскер адамдар халықтың материалдық
мәдениеттің тамаша үлгілерін жасаған. Халық өнері әсіресе киіз үй жихаздары
мен ұлттық киімнен айқын көрініс тапты. Қазақ жерінде 19 ғасырда айдауда
болған поляк Бронислав Залесский былай суреттейді: Бұл бір ғажайып
көрініс: олар көш кезінде, мерекедегідей жасана киінеді, әсіресе байлардың
алтын зер төгіп тіккен шапандарын осы кезде көруге болады. Ауыл ақсақалы
көш бастаса, ер-тоқымына қызыл шұғамен тысталған көпшік немесе кілемше
жапқан атқа мінген зайыбы оның соңынан ереді... Атты, атқа салт мініп
жүруді жақсы көретін бұл халық ең алдымен көлігінің әбзеліне көбірек көңіл
бөледі. Ер тұрман олар үшін барлықтың, байлықтың белгісіндей болып
безендіруге тиіс.
Киім киюдің де өзіндік рәсімі болған. Мысалы, жасөспірім қыздар аң
терісінен жасалған, төбесіне үкі тағылған бөрік кисе, жаңа түскен келін
әуелі сәукелемен жүрсе, кейін басына желек салады. Отыздан асқаннан соң
әйелдер кестелеген кимешекпен жүреді. әшекей тастарды қолданудың да өзіндік
рәмізі бар. Халық інжу-көзді шел басудан, көз сүйелінен, құлпырма тас –
көз тиюден, маржан-азғындыққа түсуден, дүр тасы-жемсау ісігінен сақтайды
деп есептеген, әйелдің қолындағы жүрісті ас адалдығының кепілі деп білген.
Жоғарыда келтірілген деректерден көшпелілік шаруашылық-мәдени типінің
адамзаттың рухани қорына қосқан үлесінің қомақты екендігіне көзіміз
жетеді.
1.2. КӨНЕ ҚАЗАҚТЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ.
Рухани мәдениеттің даму кездерінің қай дәуірін алсақ та, ол халықтың
ұлттық тәрбиесімен сабақтасып жататындығын көреміз. Рухани мәдениет ұлттық
тәрбие арқылы қалыптасады. Ал, тәрбие дүниетаным мен өмір зандылықтарымен
тығыз байланысты. Ертедегі ата-бабаларымыз көшпелі өмір сүріп, өмір
тіршіліктерінде әр түрлі салт-дәстүрді ұстанды. Сол себепті олардың тыныс
тіршілігінен әр түрлі ғұрыптарды байқаймыз.
Көшпелі өмір сүру тәртібі отырықшыларға қарағанда мүлде өзгеше
түсініктер мен құндылықтарды өзге салт- дәстүрлер мен рухани мәдениетті
қалыптастырады. Уақыт пен кеністіктік көшпенділер үшін мүлде басқа мәнге
ие. Отырықшы адам болмысының фундеметальды өлшемі түрінде көрінетін
тарихтың көшпенді үшін мағынасы жоқ, оның орнын мифтер мен аңыздар
алмастырады. Қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетінде көркем шығармашылық
түрлерінің ішінде куй ерекше дамыған, яғни қазақ күйлеріндегі әдептілік
өлшемдер жөніндегі мәдени таным талаптарының қазақ күйлеріндегі көрінісі
негізінен ізгілік қасиетінің табиғатын түсінуге негіздеді.І11с, І Қазақ
күйшілері домбыраның қоңыр үнімен сезім мен сана үйлесімділігін әлемдік
үйлесімдікпен сәйккестендіре отырып, адамның әлемдегі экзистенциалистік
ерекшелігін таныта көрсетіп берді. Кез-келген қазақ күйлерінің саз-сарына
құлақ түрер болсаныз, бүкіл әлемдік сарынды, үнді естисіз де қазақ
домбырасының, қобызының қоңыр үнінің кереметтігіне тәнті боласыз. Мысалы
қазақ күйлеріндегі қасқырдың ұлығанынан , түйе жануарының боздағанынан,
сынсыған қамыстың сыбдырынан, салдырлаған бұлақтың сыңғырынан үздіксіз әлем
дыбыстарының мәңгілік үнін естіп, адамзаттың табиғатпен тұтастығын ұғынуға
ұмтылдыратын байқайсыз. Ата-бабаларымыздың дүние танымдық ой толғаныстары
тек тіл арқылы берілмейтіндігін сонымен қатар ертеден қалыптасқан мәдени
түсінігі бойынша, дүние сырын домбырасының қоңыр үнімен әлемдік
үйлесімділікті ұғына отырып, өзінің болмыстық мәнімен байланыста болу
мүмкіндігін туғызған.І12ІКүйшілер домбыраның қоныр үнімен дүниемен
байланысқа түсіп, дүние тылсым күштерінің сырын ұғынуға, әрі дүниені
танудағы философиялық ои-толғаныстарының түрткісіне жол салған. Қазақ
күйлерінің тарихы мен аңыздарына көз жіберер болсақ, онда аңсаулар мен
армандар, толғаулар мен толғаныстар жиынтығынан домбыра мен қобыздың
сарындарынан табиғатқа еліктеген үндік сазының үзсіздікке бой алдырған
мәңгілікке ұмтылысын сезінеміз. Осындай тылсым дүние сырларымен
құбылыстарын өзінің күй өнеріне сыйдырған халықтың даналығын танып түсінуге
, ұғынуға әрі оны жеткізу үшін де сезімтал жүрек иесі болу керек екені
белгілі.
Халықтың күй сазының ішкі сезімдік қуатының күшті болғандығын, бірақ
қазіргі кездегі тіліміз бен қоңыр үнді менталитетіміздегі төмендеуіне
байланысты, оның түп негізгі ерекшеліктерінің төмендеуіне байланысты, оның
түп негізгі ерекшеліктерінің көмескіленіп қалғанына байланысты күйдегі
дүниелік түсініктерді байқай алмай қаламыз. Осыған орай дүние танудың сыры
мен құбылысын ұғынудың негізгі құралы ретінде домбыра мен қобыздың қоңыр
үнін қалыптастыру қажеттігін айта отырып, халықтың ұлттық ерекшелігін
сақтау проблемасын да шеше алады деген ой-пікір қорытындатады.
Дүниетанымның саздық үлгісі ішкі қуат құбылысына ықпалын тигізіп , сапз
әлемінің болмыс пен рухани байланысқа түсуімен ең жоғарғы сезімдік
құбылыстың пайда болуына ықпалын тигізіп, қоңыр саздың магиялық сипатын
түсіндіреді. Мындаған жылдар бойы халық қобыз аспабын киелі санап оны
құдіретті үнін күшке балаған. Қобыз дәстүрі шаман діні және осы дін
өкілдері басқалардың пайда болу дәстүрімен тығыз байланысты.І13І Қобыз
аспабы бақсының зікір салу кезіндегі демеушісі, әруақтарымен тілдесіп
отыратын негізгі құралы болған деп тұжырымдайды қазақтың музыка мәдениетін
зерттеушілері. Қазақтың қоңыр сазының қасиеттері: халықтың рухани
кеңістігіне өзінің саздық қызметінің қажетін орындауға, үздік бояу
ренктерімен дүниенің тылсым сырларын ұғындыруға, дүниелік мәндерді
толғандыруға, сөзбен айтып болмас ішкі сезімдік күйзелістерді сазбен
жеткізуге, халықтың жігерін рухын шындауға, өткен өмірдің тарихын,
оқиғаларын бейнелеуге және халықтық философиялық мәдени танымдарының
маңызын аша отырып табиғатпен үйлесімдіктің мәнің ашатын ұмтылыстың негізгі
құралы екенің айқындайды.
Қобыз бен домбыра күйлері құдіретті құбылыс. Өмір сүрудің идеясы
адамзатқа рухани әлемді таныта отырып, қоғамдық өмірдегі құндылықтарға
құрметпен қару сияқты мәдени таным түсініктерді пайымдата отырғызып,
адамгершілік пен парасаттылықтың тірек нүктесін белгілеп берген сияқты.
Осыған орай күйшілердің күйлеріндегі мәдени философиялық таным бойынша
өмір ол басты құндылықта, ал өлім ол өз болмысының өткіншілігін сездірер
таным деп ойландыруға жетелер түсінік деп ой түйгізеді. Яғни қоңыр күй
саздары дүниенің үздіксіз барлығын мойындаумен қатар жеке бас өмірімен
мәнгілікке қоштасу сәйкесінше өмірдің құндылығы мен мәңгілік туралы
ойлардың саздық үрдістерінен туындаған ой-талғамдар деп түсіндіреді.
Егер де бұл ұғым түсініктерді қарапайым тілмен айтар болсақ: өмір –
қуаныш, өнер мәңгілік , әлемдік үйлесімділік деп ой тжырымдатады. Осыған
орай өмірдің уақыт пен бірлігін, яғни өмір уақытының құндылығын ұғыну ол
өзінді табу, өмірді құрметтеу сияқты мәдени танымдардың өзегіне айналады.
Қазақ күйшілері өздерінің киелі де құдіретті күйлерінде өмірдің идеясын
ұғындырып қана қоймай, өмірді сүрудің де үрдістерін пайымдататын сияқты,
мысалы: көптеген күйлердің мазмұнында өмір сүру мәселесі туралы айтылмағаны
кемде кем. Яғни өмір сүру, тіршілік ету, өзін-өзі тану, сақтау сияқты
түсініктерден туындаған идея тіршіліктегі қиыншылықтарды женудің құралы
бола отырып, өзіндік қайталанбас тұлғалық ерекшеліктерін қалыптастырады деп
ой туйіндетеді. Сондықтан да қазақ күйшілері өз туындыларында өмірді сүруге
деген құлшынысты әректтерінен олардың еліне, жеріне, халқына деген
патриоттық сезімдерінің басымдылығын көрсетеді. Дүние тануды сезім мен
ақылдың интуитивті бірлігі арқылы ұғынуды менгерген халық, әр уақытта өмір
сүруді құндылық деп әлемдік үйлесімділікті тіршілігінің тірегі ете отырып ,
өмір сүйгіштігін ұсынуы арқылы өзінің ішкі жан дүниесінің әсемдігін әлемге
паш ете алды. Оны қазақ халқы өзінің салтанатты салт-дәстүрінің
дәрежесімен айқындай алып, жалпы адамзаттық дәстүрлер тұтатығында бүгінге
дейін сақтап отыр. Қазақтың күй сазымен бейнелен дүние танымында ғарыштық
үрдістер мен табиғи зандылықтарға негізделген тіршіліктің сыры, уйлесімдік
өмірге құштарлық, сияқты адамзат тіршілігінің әлемдік өлшемдеріндегі
мақсаттарды тұжырымдатады. Қазақ күйшілерігің күйлеріндегі саз-сарын ішкі
әлем толғаныстарының сыртқы әлемнен байланыста екендігін жоғарыда
айтқанымыздай, өмірде адамның ішкі жан құбылысы өзін-өзі тану, өзін-өзі
іздеу, күйзеліс, күрес сияқты толқындармен төгіліп , дүниенің жалғандығын ,
дүние сырына үңілумен кісілікті қадірлей білу сәйкесінше психолгиялық
философияляқ мәндерді ашады.І14І
Күй ғарыштық үйлесімділік шенберіндегі әсемдікті әлеуметтік
үйлесімділік шенберіндегі ізгілік, сұлулық үлгілерімен ұғындыруға тырысады.
Сондықтан да халық қара домбырасын құдіретті аспап ретінде санап , қоңыр
күйді тіршілік ету философиясында сыртқы дүниеге қатынасыфның құралы
ретінде қастерлейді. Қоңыр күй толқындарының терендігі оның дүние сырының
тылсым жұмбақтығымен сәйкестене келіп, әлемдік үйлесімдіктің жан-жақты қыр-
сырын ашуға көмектеседі. Сондықтан болар ата-бабаларымыз сөзі жетпеген
жерге сазымен жұртты тан қаклдыратыны . Яғни қазақ күйінің саз-сырыны мен
толқын иірімдерінін шексіз терең екендігі біздің рухани мәдениетімізді
байытады.Ал,
Қазақ халқының шешендік дәстүрі мен билік өнерінің диалектикасына келсек
онда біз, Қазақ халқының есімі ел есінде қалған ерекше тұлғалардың
көпшілігінің қол бастаған батыр болуымен бірге ердің құнын екі ауыз сөзбен
шешетін әділ би, шаршы топта сөз бастаған шешен болғаны баршаға аян. Бірақ
олардың шешендік өнерлері түбегейлі зерттелмегені былай тұрсын, көпшілік
жұртшылыққа барынша толық таныстырылмаған да. Табиғат ақыл, ғажайып ес және
жүйрік тіл берген шешендеріміз бен берекелі бітім айтқан билеріміздің
өзіндік ерекшелігі бар өнерін, әділ билік айту өнегесін, шешендік
шеберлігін арнайы зерттеп, бүгінгі ұрпақ игілігіне жарату жөніндегі
жұмыстардың кенжелеп қалуына таптық талапқа негізделген қоғамдық-саяси
ахуал кедергі болды. І15с,5бІ
Қазақ халқының тарихы – ауыз әдебиетінде, ауыз-екі аңыздарда,
қаһармандық жырларда, ертегілерде, мақал-мәтелімізде. Бәлен шешен айтыпты
деген шешендік сөздердің ел арасында әлі күнге дейін ұмытылмай сақталып
келуі олардың асқан ақылдылығын, халықшылдығын танытып қоймай, сонымен
бірге халықтың сындарлы сөзге құрмет қандай екендігін де дәлелдейді. Қазақ
халқының ауыз әдебиетін жинауға бар өмірін жұмсаған В.В. Радловтың:
Қазақтар қандай әсем сөйлейді, олардың сөз шеберлігіне қамқорлығы зор,-
дегені тегін емес. І16с,18бІ
Бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің шын мәніндегі жаңа
тарихы жасалып жатқан кезде, оны жан-жақты пайымдау қажет. өткен
тарихымызға деген шынайы көзқарастар қалыптастырып, оны ғылыми-әдістемелік
тұрғыдан тиянақтау уақыт талабынан туып отырған рухани сұраныс. Бұрынғы
көшпелі қазақ қоғамындағы рухани-мәдени, саяси құқықтық өмірдің объективті
ғылыми бейнесін сомдау атқарылар істің ең бастысы және кезек күттірмес
маңыздысы. Яғни, қалыптасқан методологиялық бағыт-бағдарды қайта қарау,
елімізде болып жатқан түбірлі саяси-әлеуметтік өзгерістерге сай қоғамдық
философиялық ой тарихының белгілі бір бөлігін құрайтын би тану саласы
үшін аса маңызды. өйткені билер дүниетанымы түбегейлі зерттеп-зерделеуге
зәру рухани мұраларымыздың бірі болып табылады.
Қазақ қоғамындағы қоғамдық философиялық ой тарихын, әдет-ғұрып, салтқа
негізделген құқықтық-нормативтік өмір арнасының шынайы табиғатын ашып, оның
объективті кескін- келбетін, бітім-болмысын ғылыми тұрғыдан сомдауда билер
шығармаларын (творчествосын) зерделеп, танудың алатын орны зор. Бірақ,
кешегі кеңес одағының кезінде және таптық идеологияға негізделген қазақ
қоғамдық ой тарихында билер тұтастығы толыққанды ашылмақ түгілі, арнайы сөз
де болған емес. Бәрімізге аян, таптық идеологияның астарындағы қоғамның
негізгі экономикалық қатынастар деген тұжырымда асыра сілтеу жатыр. Осының
нәтижесінже адам қоғамдық қатынастардың жиынтығы деген ой-түйінге абсолютті
мән берілді. Адам қоғамды емес, керісінше қоғам адамды билейді деген ой-
сана берік орын алды.
Біз адам, қоғам және олардың арасындағы байланыс мәселелерін тек
таптық тұрғыдан сипаттайтын тұжырымдарды әдістемелік бағдар ретінде
басшылыққа алып келдік, осы тұрғыдан кез-келген жеке мәселені қарап шешуге
тырыстық. Қазақ философиясы, қоғамдық ойы мен әдет-ғұрып нормалары, соның
ішінде қазақ халқының билік, құқықтық жүйелері, шешендік өнері жайлы
мәселелер де осы тұрғыдан зерттеліп келді. Нәтижесінде қоғамдық-
философиялық, рухани-мәдени, әдет-ғұрып құқықтық мәселелер, сөз өнері т.б.
көзден таса қалды.
Көшпелі қоғамдағы саяси-құқықтық өмірді билер негізінен ел мүддесі, ел
бірлігі мен тыныштығы тұрғысынан қарады. Ал, кеңес дәуірінде әдет-ғұрып
құқық нормалары ішінен, олардың да адамды билейтін, әсіресе, оның күш
қолдану арқылы іс-қимылын, тәртібін бағындырып ұстайтын тұстарына баса
назар аударылды және сонымен тұйықталды. Қоғамдық ойдың басты мақсаты мен
міндеті құқықтық нормалардың басты мәні, объективті мақсаты адамның адами
табиғатының қоғамдық қорғаны болуы естен шығарылып, көлеңкеленді. Мұндай
көзқарас ақыры бұл саладағы ғылыми ізденістерді тұйыққа тіреп,
демогогикалық талас-пікірлердің толастамас тасқынын тудырды.
Қазақ халқы шешендіктердің өте-мөте сирек өнер екенін ежелден – ақ
мойындаған. Сол себепті де бабаларымыз жүзден біреу-шешен, мыңнан біреу-
көсем, шешеннің тілі- шебердің бізі, шешеннің тілі-семсердің жүзі,
піл күшті, піл күшті емес, тіл күшті... деген екен. Жалпы алғанда,
шешендік сөз өнерінің өнбойынан бүкіл адамзат баласының қалыптасу жолы
үнемі әртүрлі көзқарастардың, идеялардың, әртүрлі мұраттар мен
құндылықтардың тоғысуы мен кереғар келуі арқылы ілгерілеп тұрғандығын
көреміз. Көзқарастар тоғысы мен таласы, пікірлер сайысы, олардың бірін-бірі
қайрап, толықтырып, жетілдіріп отыратындығының куәсі сияқты. Осы жерде
қазақ дүниетанымы, әртүрлі қоғамда өзінің ой толғау әдісі, ақыл-парасаты
өзіне шешендік тіл арқылы қорған құрып тұрады деген түйінге келеміз.
І17с,391бІ
Шешендік өнер біздің кейбір филолог ғалымдарымыздың жазып жүргеніндей
риторикадан басталмайды. Жүйелі ойлау мәдениеті мен шешендік өнер олар
жөніндегі ілімдерден анағұрлым бұрын қалыптасқан. Оған мысалды алыстан
іздемей-ақ қазақ билерінің риторика мен логиканы білмей – ақ шешендік пен
жүйелі ой кешудің небір ғажап үлгілерін көрсетіп кеткенін айтсақ та
жеткілікті. І18с,21бІ Шешендік тіл мен сөз – халықтың сөйлеу дәстүрінің
жүйесі немесе дәстүрлі қолданылатын сөздер мен синтаксистік формалардың
ерекше жиынтығы. Шешендік сөз – адамзаттың әлеуметтік дамуының
болмайтын субстанциялық компониенттерінің, бірі, қоғамдық даму шарттарының
бірегейі. Шешендік сөз өнерін қауымдық ортада құбылыстардың шығуы мен
дамуы тұрғысынан қарастыруы оның шынайы әлеуметтік табиғатын, даму
заңдарын ашудың басты шарты болып табылады. Шешендік сөз бен шешендік
тілдің пайда болып, қалыптасуын, дамуын әлеуметтен тыс процесс деп түсіне
мүмкін емес. Қоғам мен шешендік сөздің арасындағы генезистік байланысты
қорытындылай келгенде, шешендік өнерсіз қоғам болмайды, ал әлеуметсіз
алғашқысының да болуы мүмкін емес. Бұл екеуі- бір-бірінен бөліп қарауға
болмайтын бүтіннің екі жағы.
Қазақи шешендік өзіндік ерекшеліктері мол өнер. Олардың түп тамырларын,
қалыптасу арналарын қазақ халқының аса бай ауыз әдебиетінен, оған тән
болған төлтума шешендік дәстүрден іздеген жөн. Сөз құдіретіне табынатын,
сөз тапқанға қолқа жоқ деп тапқырлық пен ой еркіндігін барынша қолдаған
қазақ халқының сана-салты аясында ғана шешендік өнер кеңінн қанат жайды.
Осы тұжырымның ақиқаттығына билер шығармашылығына өзекті арқау болып келген
қазақи шешендік өнердің, шешендік сөздердің қазіргі ұрпақ үлесіне жеткен
таусылмас қоры көзімізді жеткізеді.
Таным иесі халық, оның ішінде қазақ халқы да жазу-сызусыз дәуірде
шындықты бейнелеудің ауызекі түріне бейімделіп түрлі аңыздар мен әпсаналар,
ертегілер мен эпостық жырлар, нақыл- өсиет сөздерді молынан дүниеге
келтірген. Олар қауым мүшелері үшін жолбасшылық, реттеушілік, дүниетанымдық
рөл атқарған, бүкіл бір елдің жалпы дүниеге көзқарасын де, өткен өмірді
түсінуін де көрсетіп отырған. І19с,366бІ
Отанға, отбасына, ел-жұртына деген сүйіспеншілік, ұрпақ тәрбиесіне,
білім-ғылымға, ар іліміне арқау боларлық нақыл сөздер, әсемдікке баулитын
қанатты сөздер, дүниетанымдық, тәңірге, дінге қарсы, немесе оларды жақтау
мақсатында қалыптасқан мақал-мәтелдер,батырлық, ерлік туралы, махаббат
тақырыбына қатысты ойлаудың інжу-маржандары, бәрі-бәрі билер
шығармашылығының қайнар көздері болып табылады және солардан нәр алған
билердің өздері де шешендік сөз қорына қомақты үлес қосып отырды.
Қазақтағы мемлекеттік құрылым жоғарғы және төменгі (рим патрицийлері
мен плебейлері сияқты) сатылары арқылы жүйеленсе, олардың арасындағы
биліктің орта буыны –билер мен батырлардың, рубасылардың беделі орасан
зор болған.
Қазақ халқының арғы-бергі тарихына үңілсек есімі ел есінде қалған
ерекше тұлғалардың көпшілігінің қол бастаған батыр болуымен бірге ердің
құнын екі ауыз сөзбен шешетін әділ би, шаршы топта сөз бастағаны да
баршаға аян. Бірақ, олардың шешендік өнерлері түбегейлі зерттелмегені
былай тұрсын, көпшілік жұртшылыққа барынша толық таныстырылмаған да. Қазақ
ұлтының тарихында билерден шешендер саны көбірек болған, бірақ, шешен
атаулының бәрінің би атанбағанын, ал би атанғанның бәрінің шешен болғанын
ерекше атап өтуге болады. Алдағы ғылыми ізденістерімізде осы екі жанрдың
әрқайсысының өзіндік дара сипаттарын анықтайтын жаңа зерттеулер қажет
және жүргіземіз деп білеміз.
Шешендік сөздер ақындық толғауға да ұқсайды, мазмұны жағынан
философиялық трактаттарға татитындары да бар. Олар моральдік кодекс
баптарымен де өзектес, деңгейлес. Шешендік сөз қара сөз түрінде де, өлең
сөз түрінде де, ұйқассыз өлең түрінде де сомдалады. Билердің сөзінен гөрі
шешендік сөздің мән-мазмұндық ауқымы кеңірек, идеялық өрісі биігірек,
жиынтықтау қуат-құдіреті әулеттірек. Белгілі бір дау, тартыс-таластың
шеңберінен шықпай қалғанда билер сөзі жиынтықтау қуатына ие бола алмай
қалатынын да ескерген жөн.
Билер қоғамдық-әлеуметтік жұмыстарға белсене араласқан әлеуметтік топ.
Олардың біразы тек сөз бастаушы шешен ғана емес, қалың қол бастаған,
азаттық үшін айқасқан жандар. Бүгінгі күн көзқарасымен нмнс, сол заманның
деңгейімен бағаласақ, билер өз дәуірінің айрықша қайсар адамдары, ел
билейтіндей көсемдерін, ділмер шешендерін, ержүрек қолбасшы екендіктерін
танытқан адамдар.
Халық үшін басын бәйгеге тіккен билер сияқты тұлғалардың ділмар
шешендігі, заңгерлік билігі, қызыл тілдің күшін дұшпандарына қару етіп
жұмсай білген тапқырлығы, кестелі сөздерінің танымдық рөлі жас ұрпаққа
үлгі етіп ұсынуға тұрарлық тәрбие құралы деп білеміз.
Қазақ хандары мен билерінің халықтық төл тарихымызда, ұлттық
мәдениет пен дүниетанымында өзіндік орны бар екендігі талас туғызбайды.
Сондықтан да қазақ қауымында өмір сүрген би-шешендердің философиялық ой
туғызудағы және жалпы қоғамдағы әлеуметтік-саяси идеялар тұрғысынан да
атқарған қызметі зор. Міне, осылар жөнінде жаңаша көзқарасқа әлеуметтік
мұқтаждық туып отырғаны жасырын емес. Ал,Қазақ әдебиетiне келер болсақ ,
ежелгi бастаулары б.з.б. 3-1 ғасырлар аралығында пайда болған “Алып Ер
Тоңға”, “Шу батыр” дастандарында жатыр. Осынау жазбалардағы оқиғалардың
қазақ халқының арғы тарихымен тығыз байланыста өрбiгендiгi соңғы
уақыттардағы ғыл. iзденiстер барысында толық дәлелдендi. Орхон-Енисей жазба
ескерткiштерi ұлттық әдебиетке тiкелей қатысты үш түрлi мәселенiң басын
ашып бердi. Бiрiншiден, қазақ жазба әдебиетiнiң түп-тамыры Түрiк қағандығы
тұсынан басталатыны белгiлi болды. Екiншiден, өз дәуiрiнiң кескiн-келбетiне
сай дамыған мәдениетi мен өнерiнiң болғанын айғақтады. Үшiншiден, жазба
жәдiгерлер поэтикалық қуатымен, тарихи шежiрелiк сипатымен және ой
тереңдiгi, мазмұн байлығы, көркемдiк қасиетi жағынан түркi тайпаларында сөз
өнерiнiң жоғары дәрежеге жеткенiн көрсеттi. І20с,І Жазба ескерткiштерiнде
ауыз әдебиетi үлгiлерiнiң мол орын алуы, кейiн сопылық поэзияда фольклорлық
түрдiң қолданылуы — фольклорлық мұра қашан да жазба әдебиеттiң қайнар көзi,
өркен жаюына ықпал жасайтын үлкен арна болғанын аңғартады. Халықты тарихи
және рухани тiршiлiгiмен бiрге жасасып келе жатқан қоғамдық құбылыс ретiнде
фольклор ұлттың көркемдiк ой-көзқарасын, эстетикалық талап-талғамын,
танымдық түсiнiгiн қалыптастырумен қатар, түркi әдебиетiне ғана тән әдеби
дәстүр туғызды (қ. Ауыз әдебиетi). Түрiк қағандығы құлағаннан кейiн түркi
тiлдi тайпалардың мәдениетi, өнерi, әдебиетi және тiлiнiң тарихи дамуы мен
өркендеуiнiң негiзгi орталығы қазақ даласы болды. Қазақстан мен Орта Азияда
ислам дiнiн таратушылар түркi тайпаларының арасында мұсылмандықты рухани
байлықтың ықпалымен орнықтыруға күш салды. Алайда арабтардың мәдени және
әдеби мұрасы, рухани дүниетанымы мен дамуы мүлде бөлек елдiң ғасырлар бойы
жасаған дәстүрiн бұзып, не жойып жiбере алмады. Керiсiнше, оны байытып,
өркендеуiне ықпал жасады. Осыған байланысты тарих сахнасына шыққан түрiк
даласы даналарының, өнер иелерiнiң, ғылым қайраткерлерiнiң көркем
шығармалары мен ғылЫМИ зерттеу еңбектерi қазақ әдебиетi мен қазақ
әдебиеттану ғылымының қалыптасу тарихына тiкелей ықпал еттi. Осы кезеңдегi
ғалымдардың еңбектерiнен 10 — 12 ғасырлардағы түркi халықтарына тән ортақ
мұра болып саналатын көркем әдебиеттiң өркендеуiне орай туындаған сыншылдық-
эстетикалық, ғылыми-зерттеушiлiк, әдеби-теориялық ой-пiкiрдiң ояну дәуiрiн
көруге болады. Бұл кезеңде мәдениет, ғылым, әдебиет, сәулет өнерi
өркендедi. Оның iшiнде сөз өнерiне деген құрмет ауыз әдебиетi мен жазба
әдебиеттiң дамуына ықпал жасады, филологиялық бiлiмдер жүйесiмен айналысу
тек көркем әдебиет өкiлдерi ғана емес, барша зиялы қауымға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz