Жер қабаттары жайында

Кiрiспе
Атмосфера қабаты
Биосфера қабаты
Гидросфера қабаты
Литосфера қабаты
Пайдаланған әдебиеттер

Адамзат қоғамы табиғаттың бір бөлігі, ол онымен үнемі байланыста болған күнде ғана тіршілік ете алады. Адамның өмірі үшін ең басты қажеттің бірі — ауа. Өйткені барлық тірі организмдер атмосфералық ауамен тыныс алады. Адам тамақсыз бес жетіге, сусыз бес күнге, ал ауасыз бес минутқа ғана шыдай алады екен. Егер адам тәулігіне 4—5 литрдей су, тамақ ішетін болса, дем алғанда 23—24 л ауа жұтады.
Дем алатын оттегінің қалай пайда болғаны туралы толық ғылыми деректер шамалы. Дегенмен оттегі бөлетін жасыл өсімдіктер жер бетінде бұдан 550—570 миллион жыл бұрын пайда болған. Бұл өсімдіктер құрлыққа тез тарап, фотосинтез процесі арқылы оттегі бөліп шығарады. Жалпы хайуанаттар тыныс алғанда оттегін сіңіреді де, көмірқышқыл газын бөледі. Бір заттың маңызын жете көрсету үшін халық “Ауадай өте қажет” дейді. Ендеше тірі организмдердің тіршілігі ауасыз мүмкін емес.

1. С.Қаженбаев, С.Махмутов “Табиғат қорғау”. Алматы, “Ана тiлi” 1992, 141-б.
2. Қазақ энциклопедиясы. Том I.
3. А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Алматы “Ғылым”, 1998 ж.
4. Б.Шайкенов Табиғат – ел байлығы. “Қайнар” баспасы. Алматы, 1979. 204 б.

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кiрiспе
Атмосфера қабаты
Биосфера қабаты

Гидросфера қабаты

Литосфера қабаты

Пайдаланған әдебиеттер

Кiрiспе

Адамзат қоғамы табиғаттың бір бөлігі, ол онымен үнемі байланыста болған күнде ғана тіршілік ете алады. Адамның өмірі үшін ең басты қажеттің бірі — ауа. Өйткені барлық тірі организмдер атмосфералық ауамен тыныс алады. Адам тамақсыз бес жетіге, сусыз бес күнге, ал ауасыз бес минутқа ғана шыдай алады екен. Егер адам тәулігіне 4—5 литрдей су, тамақ ішетін болса, дем алғанда 23—24 л ауа жұтады.
Дем алатын оттегінің қалай пайда болғаны туралы толық ғылыми деректер шамалы. Дегенмен оттегі бөлетін жасыл өсімдіктер жер бетінде бұдан 550—570 миллион жыл бұрын пайда болған. Бұл өсімдіктер құрлыққа тез тарап, фотосинтез процесі арқылы оттегі бөліп шығарады. Жалпы хайуанаттар тыныс алғанда оттегін сіңіреді де, көмірқышқыл газын бөледі. Бір заттың маңызын жете көрсету үшін халық “Ауадай өте қажет” дейді. Ендеше тірі организмдердің тіршілігі ауасыз мүмкін емес.

Атмосфера қабаты

Жерді айнала қоршап тұрған газды қабат — атмосфера деп аталды. Ол гректің “atmos” ауа және “sphaira” — шар деген сөзінен шыққан.
Атмосферара адам, жануарлар және өсімдіктер дем алатын ауа ғана емес, сонымен бірге оған жер шарын қоршаған газды қабаты да жатады. Оның қалыңдығы 100 километрге дейін жетеді. Ауа - әр түрлі газдардың қоспасы. Оның құрамы, негізінен, азот пен оттегінен тұрады. Бұл газдар су мен жер қыртысында да бар.
Жердің бетінен алыстаған сайын тропосфера қабатына температурасы әр шақырымда 6°С-ға төмендеп отырады. Одан әрі 18—20 километрлік биіктікте температуаның төмендеуі тоқтап—60—70°С көлемінде болып тұрады. Атмосфераның бұл бөлігін тропопауза деп атайды. Келесі стратосфера қабаты жердің бетінен 20—50 км биіктікте. Ауаның қалған бөлігі осы қабатта. Мұнда жердің бетінен әр километрге биіктеген сайын температура 1-2°С-ға жоғарылайды; 50—55 км биіктіктегі стратопаузада температура 0°С-ра жетеді. Одан әрі мезасфера қабаты 55-80 км биiктiкте орналасқан. Бұл қабатта да жерден әр километрге алыстаған сайын температура 2-30С ге гөмендейді. Ал 80 километр биіктік мезопаузада температура —75—90°С жетедһ Қазіргі деректерге қараганда, атмосфера жер бетінен 1500—2000 км биіктікке дейін жайылған, әйтсе де жер серіктерінің және ракеталардың көмегімен жүргізілген бақылауларра карағанда, атмосфеғаның кейбір белгі-лері жерден 10-20 мың км биіктікке дейін болатындыры анықталып отыр.
Ең негізгі маңызды қорғаныш қабаты — озон. Ол атмосфераның жоғарғы кабатында (20—50 км) күн радиациясы әсерінен түзілетін бір түрі. Озон жерден 25 километр қашықтықта ең көп мөлшерде пайда болады. Ол атмосфераны тек 2-4 миллиметр қалыңдықпен қоршайды. Осы аз мөлшердегі қабық жер бетіндегі барлық тіршілікті космостық сәулелердің зиянды әсерлерінен толық сактап отырады, ол ультракүлгін сәулелерді өзіне сіңіріп калып, жер бетіне тек шамалы мөлшерін ғана жібереді. Сондықтан оның жануарлар мен адамдарға пайдасы өте зор.
Атмосфера жердегі ауа райын белгілі бір калыпта реттеп отырады. Атмосфера болмаса, тәулік ішінде жер бетінің температурасы шамамен 200 градусқа құбылып турған болар еді (күндіз 100° шамасында ыстық болса, түнде —100 градусқа дейін суықтық болар еді).
Көпке дейін адамдар ауаның салмағы барын білмей келді. Тек XVI ғасырда ғана оның салмағы барлығы дәлелденді. Егерде бір текшеметр құрғақ ауаны теңіз деңгейіне сәйкес, 0° температурада өлшейтін болсақ, оның салмағы 1293 грамға тең болар еді. Сонда жер бетінің әрбір шаршы сантиметріне ауа шамамен 1 кг күшпен әсер етеді (дәлірек айтқанда 1033 г.) Осы айтылған әсердің мөшерін түсіну үшін мынадай бір құбылысты еске түсірсек жеткілікті, адамның алақанына ауа шамамен І50 кг күшпен әсер етеді, ал адамның барлық денесіне әсері 15 тоннадан асады екен. Ауада болып жатқан түрлі құбылыстар жердің күннен алған сәуле энергиясының әсерінен жүріп жатады. Күн сәулесінің әсерінен ең алдымен жердің беті және мұхиттар жылынады, соның нәтижесінде ауаның төменгі қабаты жылиды да жоғарылаған сайын оның температурасы төмендей береді (орта есеппен әрбір 100 метрге 0,6 градус төмендейді).
Күн сәулесі қуатының әсерінен мүхит пен теңіздерден, өзен мен көлдерден тағы басқа су қоймаларынан су буға айналып отырады. Міне, осы ылғалдылықты жер шарына таратуда атмосфералық ауаның атқаратын ролі зор. Күн сәулесі қуатының арқасында бу күйінде ауара көтерілген суды атмосфера жер шарының белгілі бір аудандарына жеткізіп, жаңбыр немесе қар күйінде жерге түсуін қамтамасыз ететін транспорт қызметін атқарады.

Биосфера

Биосфераның негізгі биологиялық қасиеттерінің бірі – кеңістік тұрғысынан біркелкі болмауы. Биосфераның кеңістік бойынша жетілуі өте ұзақ және күрделі биогеохимиялық үрдістердің нәтижесі. Биосферадағы неше түрлі жіктелудің көрінісі – экожүйелер, биогеценоздар және жасанды, табиғи ланшафтар.
Экожүйе система ішіндегі түрлердің көп түрлілігі мен зат айналымын түзейтін энергия ағымы мен қамтамасыз ететін берілген учаскідегі барлық организмдерді бірлестікті белгілеу үшін пайданылады. Бұл терминді ғылымға А.Тэнсли енгізген еді.
Экожүйелердің негізгі биологиялық қасиеттерінің бірі – олардың әр түрлі деңгейде болуы. Ең жоғарғы ұйымдасқан деңгейі – биосфера мен ноосфера, қарапайым экожүйелер биосфераның ғылыми тұрғысынан біркелкі болып келеді. Әсіресе, ондағы өсімдік бірлестіктері жануарлар бірлестіктері физикалық, химиялық және биологиялық жағдайлары, сонымен бірге тұрақты энергия ағымы мен зат алмасулары бір тұтас жүйе ішінде әрекет етеді.
Экожүйенің құрамына тірі организмдердің үлкен тобы кіреді. Олар экологиялық, бірлестіктер құрайды. Өмір сүретін ортаның құрамы біргей, бірыңғай бөлігі – экотоп(эkos – грекше үй, топос –жер бөлім, орын) енеді.

ГИДРОСФЕРА
Гидросфера және дүниежүзілік су ресурстары. Су айналымы
Гидросфера және оныңңүрамдас бөліктері. Гидросфера — Жер шарының су кабығы, ол ғаламшардағы химияның косылыска түспеген табиғи судың барлығьн (сүйык, қатты жөне бу түрівдегі) қамтиды. Гидросфераны жөне оның қүрамдас бөліктерін зерттейтін ғылымды гидрология деп атайды. Гидрология зерттеу объектісіне қарай екі салаға: Дүниежүзілік мұхит пен оның бөліктерін зерттейтін мухиттану мен құрлыстағы суларды зерттейтін құрлық гидрологиясына жіктеледі.
Гидросфераның жалпы көлемі, шамамен, 1,4 млрд км3. Бұл орасан мол су массасынын тек 2,5%-ы гана түщы су, калған 97,5%-ын Дүниежүзілік мұхит пен құрлыктағы ащы сулар құрайды. Түщы сулардың басым бөлігі мұздықтарда шоғырланған. Гидросфераның күрамдас бөліктері мен олардағы су келемі 1-кестеде көрсетілген.
Гидросфераның құрамдас бөліктері жөне олардағы су көлемі
Гидросфераның құрамдас бөліктері
Су көлемі, км3
Дүниежүзілік мұхит
1 370 000 000
Жер асты сулары
60 000 000
Топырак ылғалы
82 000
Мұздыктар
24 000 000
Көлдер
230 000
Өзендер
1 200
Атмосферадагы су
14 000
Барлығы
1 454 327 200

Гидросферадагы судың жалпы салмаіы 1,5х1018 т, бұл Жер шары салмаіынын 14180 бөлігі болып табылады. Жер шары Күн жүйесіндегі ең сулы ғаламшар болып табылады, оның бетінің 71%-ын Дүниежүзілік мұхит алып жатыр. Ғаламшардың өрбір түрғынына шақканда 250 млн т судан келеді.
Судың ңасиеттері. Су — Жер шарындағы ең көп таралған айрыкша зат, химиялык қүрамы жөнінен сутек оксиді (Н2О) болып табылады. Оның өзіне төн касиеттері бар, бұл касиеттерінің географияльщ кабықта жүретін процестер үшін маңызы зор.
Біріншіден, су калыпты жағдайдьщ өзінде үш бірдей күйде бола алады. Судың бір күйден екінші күйге ауысуы үшін белгілі бір мөлшерде жылу жүмсалады (булану, қар мен мүздың еруі) немесе бөлінш шығады (конденсаңия, судың қатуы).Мысалы, 1 г суды буландыру үшін жүмсалатын жылу 1 г мүзды ерітуге кажет жылудан 7 еседей артык болады.
Екіншіден, басқа заттармен салыстырғанда су каткан кезде көлемін ұлғайтады. Таза су қалыпты қысым жағдайында +100°С-та кайнап, О°С-та қататынын білесіядер. Су +4°С шамасывда ең жоғары тығыздықка ие болады; бұдан төмен температурада, керісінше тығыздығы біртіндеп кеміп, көлемі ұлғая бастайды. Қатқан мезетте судың көлемі күрт артып, бастапқы сұйык күйіндегі көлемінен 10%-ға жуык ұлғаяды. Табиғатта судың мұндай өзгерістерге түсуінің өзіндік маңызы бар. Су айдындарының бетін жапкан мұз судың төменгі қабаттарының одан өрі салқындауына жол бермейді. Өйткені су катқан сайын тығыз бола берсе, су айдындары түбінен бастап катар еді. Мұндай орасан мол мұз жаз кезінде еріп үлгермес еді, мүның өзі коршаған ортаға, судағы тіршілікке кері әсерін тигізген болар еді.
Үшіншіден, су еріткіш болғандықтан табиғатта таза күйінде болмайды, яғни оның күрамьшда еріген күйде азды-көпті бөгде заттар кездеседі. Суда тұздардың шоғырлану мөлшері, яғни тұздылыгы өркелкі болады. Судың тұздылығын бір литрдегі грамм есебімен (гл), пайыз (%) және промилле (%о) есебімен өлшейді. Тұздылығы өр түрлі сулардың қату жөне ең жоғары тығыздык, байқалатын температуралары да айырмашылық жасайды (2-кестені караңдар).

2-кесте
Су тұздылығының оныц басқа қасиеттеріне өсері
(Н.П.Неклюкова бойынша)
Тұздылык, °оо
0
5
10
15
20
24,7
30
35
40
Қату темпе
ратурасы,°С
0
-0,3
-0,5
-0,8
-1,1
-1,33
-1,6
-1,9
-2,2
Ең жогары тьныздык байкалатын температура, °С
4
2,9
1,9
0,8
0,3
-1,33
-2,5
-3,5
-4,5
Өздерің кестеден көріл отырғандай, судың тұздылығы артқан сайын, кату температурасы төмендей береді. Сол себепті тұздылығы жоғары болатын терең көлдердің небір қатты аяздарда да қата қоюы қиын. Ал мұхит жағдайында беткі тұзды су қату барысында біртіндеп тығыздығы артып, төменге батады. Осының нәтижесінде мұхиттың неғүрлым төмен қабаттарына оттек жеткізіліп, ондағы тіршілікті камтамасыз етеді.
Төртіншіден, су баяу жылынып, баяу суынады. Бұл судың жылу сыйым-дылыгының өте жоғары болуымен түсіндіріледі. Судың жылу сыйымдылығы күмға карағанда 5 есе, темірмен салыстырғанда 10 есе жоғары. Ал судың ауамен салыстырғандағы жылу сыйымдылығы 3 мың есе жоғары. Яғни 1 см3 суды 1°-қа салқындату барысында 3 000 см3 ауаны 1°-ка жылытуға жетерлік жылу белінеді. Дүниежүзілік мұхиттың ғаламшарымыздағы алып жылу жинақтағыш ретіндегі рөлі судың осы маңызды қасиетімен түсіндіріледі. Тіпті кішігірім су айдынының маңында айрықша жүмсак климаттың орнайтындығы да осыған байланысты.
Судың касиеттері кысым мен температураға байланысты күшті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.