«Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және тиімділігін арттыру» (ЖШС «АРЫС» мысалында )
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Шағын кәсіпкерліктің мәні және оның қазақстан экономикасындағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті нығайту мен кемелдендіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. ЖШС«АРЫС» шағын кәсіпорынының технико.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3. Кәсіп орынның өнім өндіру үрдісінің экономиеалық тиімділігі ... ... ... ...38
3.НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРЫТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың ішкі ресурыстық потенциялын пайдалануды жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекет тарапынан қолдауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.3. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арыттыру бағытында шетелдік тәжірибелерді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Шағын кәсіпкерліктің мәні және оның қазақстан экономикасындағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті нығайту мен кемелдендіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі жағдайын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. ЖШС«АРЫС» шағын кәсіпорынының технико.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3. Кәсіп орынның өнім өндіру үрдісінің экономиеалық тиімділігі ... ... ... ...38
3.НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРЫТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың ішкі ресурыстық потенциялын пайдалануды жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекет тарапынан қолдауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.3. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арыттыру бағытында шетелдік тәжірибелерді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нарықтық қатынастарға өту барысында Қазақстан Республикасында жүргізілген экономикалық реформа, біздің елімізде барлық аймақтарда және экономиканың барлық салаларында еркін кәсіпкерлікті дамытудың жаңа бағыттарын ашты.
Әсіресе кәсіпкерліктің шағын түрі өзінің ықшамдылығымен қоса қолайлылылығымен ерекшеленеді. Ішкі және сыртқы нарықтық конъюктураның жылдам өзгеруіне дер кезінде бейімделе біліу де шағын кәсіпкерліктің өміршеңдігін айқындайды. Сондай-ақ, белгілі бір өнім түрін өндіруге мейлінше тез бейімделіуі және жаңа технологияларды ендіруге жылдам ықшамдала білуінің қасиеттері шағын кәсіпкерліктің бұл түрінің экономикалық табыстардың ең шешуші кепілі бола алатындығын дәлелдеді.
Осы орайда бүгінгі күнге дейін шағын кәсіпорындарды басқару мәселесінде кездесетін олқылықтардың болуы оны басқаруға орасан күш-жігермен қатар, білім мен білік, өмірлік тәжрибе қажет екендігін көрсетеді. Сонымен, шағын кәсіпкерліктің жеткілікті дәрежеде дамымай жатқандығының басты себептерінің бірі ретінде жекелеген кәсіпкердің өз кәсіп орнын басқарудағы ұйымдастыру тәжірибесінің тапшылығын атап өтіуге болады. Сондықтан да басқару тұжырымдамасы ғылыми-әдістемелік тұрғыдан терең зерттелуге тиіс. Осы дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі де осында деп білеміз.
Бұл мақсатты іске асыру көбінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты. Артықшылықтар кешені, атап айтқанда, нарық коньюктурасының өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың қаржы ресурстарын шоғырландыру, мөлшері жағынан аз ғана алғашқы капиталды пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу, инновациялардың жартысынан көбін және тағы басқалар, шағын кәсіпкерлікке көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде жалпы ішкі өнімнің негізгі бөлігін өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік шиеленісуді жоюға, ғылыми–техникалық пргрестің дамуына ықпал етуге, өнімді өндіруді және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, шағын кәсіпкерлік–қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі орташа топтың пайда болуына әлеуметтік–экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлікпен қол жеткізген нәтижелер бойынша республика дамыған және дамушы мемелекеттермен қатар, тәуелсіз мемелекеттер достығының (ТМД) жеке елдерінен артта қалды. 2003 жылдың басында Қазақстанда 449,9 мың шағын кәсіпкерліктің субьектілері үшін (ЖІӨ) жұмыс істеді. Олармен ЖІӨ-нің 20,4 пайызы ғана өндірілді, ал ел бюджетіне млрд. тг, аударылды, халықтың 21,0% жұмыспен қамтылды, бұл экономикасы дамыған елдер нәтижелерінен 2-4 есе төмен. Сонымен қатар, экономиканың осы секторына экономикасы дамыған елдерде қалыптасқан деңгейден, бәсекелестік қабілеттілігінің арытта қалу факторының үдейе түсуіне тән. Осыған байланысты сырытқа шығарылатын инновациялық жеке зерттеулер мен өнімдердің өндірісі жоқ деуге болады.
Әсіресе кәсіпкерліктің шағын түрі өзінің ықшамдылығымен қоса қолайлылылығымен ерекшеленеді. Ішкі және сыртқы нарықтық конъюктураның жылдам өзгеруіне дер кезінде бейімделе біліу де шағын кәсіпкерліктің өміршеңдігін айқындайды. Сондай-ақ, белгілі бір өнім түрін өндіруге мейлінше тез бейімделіуі және жаңа технологияларды ендіруге жылдам ықшамдала білуінің қасиеттері шағын кәсіпкерліктің бұл түрінің экономикалық табыстардың ең шешуші кепілі бола алатындығын дәлелдеді.
Осы орайда бүгінгі күнге дейін шағын кәсіпорындарды басқару мәселесінде кездесетін олқылықтардың болуы оны басқаруға орасан күш-жігермен қатар, білім мен білік, өмірлік тәжрибе қажет екендігін көрсетеді. Сонымен, шағын кәсіпкерліктің жеткілікті дәрежеде дамымай жатқандығының басты себептерінің бірі ретінде жекелеген кәсіпкердің өз кәсіп орнын басқарудағы ұйымдастыру тәжірибесінің тапшылығын атап өтіуге болады. Сондықтан да басқару тұжырымдамасы ғылыми-әдістемелік тұрғыдан терең зерттелуге тиіс. Осы дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі де осында деп білеміз.
Бұл мақсатты іске асыру көбінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты. Артықшылықтар кешені, атап айтқанда, нарық коньюктурасының өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың қаржы ресурстарын шоғырландыру, мөлшері жағынан аз ғана алғашқы капиталды пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу, инновациялардың жартысынан көбін және тағы басқалар, шағын кәсіпкерлікке көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде жалпы ішкі өнімнің негізгі бөлігін өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік шиеленісуді жоюға, ғылыми–техникалық пргрестің дамуына ықпал етуге, өнімді өндіруді және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, шағын кәсіпкерлік–қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі орташа топтың пайда болуына әлеуметтік–экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлікпен қол жеткізген нәтижелер бойынша республика дамыған және дамушы мемелекеттермен қатар, тәуелсіз мемелекеттер достығының (ТМД) жеке елдерінен артта қалды. 2003 жылдың басында Қазақстанда 449,9 мың шағын кәсіпкерліктің субьектілері үшін (ЖІӨ) жұмыс істеді. Олармен ЖІӨ-нің 20,4 пайызы ғана өндірілді, ал ел бюджетіне млрд. тг, аударылды, халықтың 21,0% жұмыспен қамтылды, бұл экономикасы дамыған елдер нәтижелерінен 2-4 есе төмен. Сонымен қатар, экономиканың осы секторына экономикасы дамыған елдерде қалыптасқан деңгейден, бәсекелестік қабілеттілігінің арытта қалу факторының үдейе түсуіне тән. Осыған байланысты сырытқа шығарылатын инновациялық жеке зерттеулер мен өнімдердің өндірісі жоқ деуге болады.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің Халыққа жолдауы ( Астана, 2005 жылғы 18 ақпан).
2. ҚР-сы Президентінің 2001жылғы, 7 мамыр дағы « Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001ж- 2002 ж арналған мемлекеттік бағдарламасы».
3. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов: «Кәсіпорын экономикасы», Алматы- «Экрномика» 2003. 15-17б
4. Г.Ө. Жолдасбаева, «Кәсіпорын экрномикасы». Алматы- «Эеономика» 2002. 77б
5. «Экрномикалық реформалар» Алматы- «Экономика». 1999. 27б
6. Байгісиев.М, «Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы- «Санат» 1998. 69б
7. Ақиқат 2002- №4, М. Досымбекова. «Ауыл және кәсіпкерлік»,56-62б
8. Бизнес пен мемлекет әріптес:24,25 наурызда Астанада Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресіболды. Жетісу,2005-29 сәуір.
9. Буратай.С: Кәсіпкерлік ел экрномикасының тірегі; Обылыс кәсіпкерлерінің фоумы. Жктісу, 2005- 21 сәуір.
10. Ивахницкая.Н: Шағын кәсіп субъектілерін тексеруге мороторий туралы; Бухалтер бюллетені, 2003-наурыз, №1012-13б
11. Б.Исабеков. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары.// Аль – Пари, 2002, №4-5. 97 -99б
12. И.Дауранов, Г.Курбанова. Малый бизнес Казахстан: тенденций и проблемы развития: результаты мониторингового обследования. Алматы: 2001г
13. Д.Ш. Абжанова. Схема и оценки эффективности кредитования малого бизнеса. // Финансы Казахстана, 2001. № 5. 63 – 68с.
14. Ю. Алексеев. Малый бизнес: позитивный прогноз: / Один из аспектов работы института экономического исследования –научная поддержка малого и среднего бизнеса/ // Мысль, 2001, №8.50 – 54с.
15. Е.О. Дукенбаев. Малому бизнесу – большую поддержку. // Алматы – деловая столица, 2000, №1. 20с.
16. В.Ермаков. Малому бизнесу- развитие. // Біз – Мы, 2001. 11-25 декабря.8с.
17. Н.Г. Журкина. Обеспечение возвратности кредитов в малом бизнесе. // Финансы, 2001, №5. 26-29с.
18. Н. Искаков. Малый бизнес растет медленно. // время, 2002, 18- февраль.19с.
19. Е. Конопович, Е. Жамбаев. Большие перспективы малого бизнеса. // Казахстанская правда, 2003, 22- январь.
20. Б. Мамытов, Р. Кулашбекова. Развитие малого бизнеса – основа экономической стабильности госурдарство. // Юридическая газета, 1999, 22 – сентабря. 6с.
21. Казахстан: 1991 – 2002 годы. // Агентство Республики Казахстана по статистике. Алматы, 2002г.
22. Казахстан в цифрах: Статистический сборник Агенство РК по статистике. Алматы, 2002г.
23.А. К. Кошанов. Формирование частного предпринимательства в условиях перехода к рынку. // Институт экономики национальной АН РК. Алматы, 1995, 165с.
24. А.О.Блинов, И.Н. Шапкин. Малое предпринимательство теория и практика. Учебник. Москва, 2003г. 93с.
25. Б. Мухамеджанов, М.Исенов. Малый бизнес требует уважения. // Казахстан: экономика и жизнь, 1996, №2. 10 – 16с.
26. Р.Даирова. Развитие предпринимательства в Казахстане.// Экономика Казахстана, 1997, июль-август. 32с.
27. Е.Адасбаев. Анализ развития малого предпринимательства в 1992-1997 годах и прогноз на 1998 год.// Аль-Пари, 1997, №3. 34с.
28. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы. – Алматы: «Санат», 1998.-69.
29. Г.Ө.Жолдасбаева. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы –Алматы : «Экономика»,2002.
30. Основы предпринимательской деятельности //Под ред.В.М. Власовой.-М.:Финансы и статика, 1997. -395с.
31.Бекке И., Юльчиева Г. Возможности развития франчайзмнга в Казахстане // Аль-Пари .1997. №3.58с.
32. Назарбаев Н.А. О положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики на 19997г.: Послание президента РК народу Казахстана //Казахстанская правда, 1996, октябрь.
33. Где взять деньги для собственного дела? //Эканомика и право Казахстана,1999, №3 (75)/02.-11с.
34. Самат Мұса . Шағын кәсіпкерлік : көтеретін жүгі ауыр Егемен Қазақстан,1999,10 наурыз.-2б.
35. Г.С.Сугирова. Организационно-экономическое обеспечение развития малого предпринимательства: проблемы и механизмы реализации. А Ореферат.
Алматы.2002.
36. Русакова Л.Н. Предпринимательство в рыночной экономике. –Тюмень, 1994. 9с.
37. 4сәуір 2003ж Қазақстан Президентінің халыққа жолдауы // Егемен Қазақстан, 2003ж, 7 сәуір
38. Егемен қазақстан,Әуелқан.Р: Кәсіпкерлік кемел келешек кепілі,5002-25 наурыз.
39. Алпысбаев.А. Алматы қаласындағы шағын кәсіпкерліктің жағдайы жне оны дамыту шараларының белсенділігін арттыру жолдары, Алматы ақшамы.1998-18шілде.
2. ҚР-сы Президентінің 2001жылғы, 7 мамыр дағы « Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001ж- 2002 ж арналған мемлекеттік бағдарламасы».
3. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбетов: «Кәсіпорын экономикасы», Алматы- «Экрномика» 2003. 15-17б
4. Г.Ө. Жолдасбаева, «Кәсіпорын экрномикасы». Алматы- «Эеономика» 2002. 77б
5. «Экрномикалық реформалар» Алматы- «Экономика». 1999. 27б
6. Байгісиев.М, «Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы- «Санат» 1998. 69б
7. Ақиқат 2002- №4, М. Досымбекова. «Ауыл және кәсіпкерлік»,56-62б
8. Бизнес пен мемлекет әріптес:24,25 наурызда Астанада Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресіболды. Жетісу,2005-29 сәуір.
9. Буратай.С: Кәсіпкерлік ел экрномикасының тірегі; Обылыс кәсіпкерлерінің фоумы. Жктісу, 2005- 21 сәуір.
10. Ивахницкая.Н: Шағын кәсіп субъектілерін тексеруге мороторий туралы; Бухалтер бюллетені, 2003-наурыз, №1012-13б
11. Б.Исабеков. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары.// Аль – Пари, 2002, №4-5. 97 -99б
12. И.Дауранов, Г.Курбанова. Малый бизнес Казахстан: тенденций и проблемы развития: результаты мониторингового обследования. Алматы: 2001г
13. Д.Ш. Абжанова. Схема и оценки эффективности кредитования малого бизнеса. // Финансы Казахстана, 2001. № 5. 63 – 68с.
14. Ю. Алексеев. Малый бизнес: позитивный прогноз: / Один из аспектов работы института экономического исследования –научная поддержка малого и среднего бизнеса/ // Мысль, 2001, №8.50 – 54с.
15. Е.О. Дукенбаев. Малому бизнесу – большую поддержку. // Алматы – деловая столица, 2000, №1. 20с.
16. В.Ермаков. Малому бизнесу- развитие. // Біз – Мы, 2001. 11-25 декабря.8с.
17. Н.Г. Журкина. Обеспечение возвратности кредитов в малом бизнесе. // Финансы, 2001, №5. 26-29с.
18. Н. Искаков. Малый бизнес растет медленно. // время, 2002, 18- февраль.19с.
19. Е. Конопович, Е. Жамбаев. Большие перспективы малого бизнеса. // Казахстанская правда, 2003, 22- январь.
20. Б. Мамытов, Р. Кулашбекова. Развитие малого бизнеса – основа экономической стабильности госурдарство. // Юридическая газета, 1999, 22 – сентабря. 6с.
21. Казахстан: 1991 – 2002 годы. // Агентство Республики Казахстана по статистике. Алматы, 2002г.
22. Казахстан в цифрах: Статистический сборник Агенство РК по статистике. Алматы, 2002г.
23.А. К. Кошанов. Формирование частного предпринимательства в условиях перехода к рынку. // Институт экономики национальной АН РК. Алматы, 1995, 165с.
24. А.О.Блинов, И.Н. Шапкин. Малое предпринимательство теория и практика. Учебник. Москва, 2003г. 93с.
25. Б. Мухамеджанов, М.Исенов. Малый бизнес требует уважения. // Казахстан: экономика и жизнь, 1996, №2. 10 – 16с.
26. Р.Даирова. Развитие предпринимательства в Казахстане.// Экономика Казахстана, 1997, июль-август. 32с.
27. Е.Адасбаев. Анализ развития малого предпринимательства в 1992-1997 годах и прогноз на 1998 год.// Аль-Пари, 1997, №3. 34с.
28. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы. – Алматы: «Санат», 1998.-69.
29. Г.Ө.Жолдасбаева. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы –Алматы : «Экономика»,2002.
30. Основы предпринимательской деятельности //Под ред.В.М. Власовой.-М.:Финансы и статика, 1997. -395с.
31.Бекке И., Юльчиева Г. Возможности развития франчайзмнга в Казахстане // Аль-Пари .1997. №3.58с.
32. Назарбаев Н.А. О положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики на 19997г.: Послание президента РК народу Казахстана //Казахстанская правда, 1996, октябрь.
33. Где взять деньги для собственного дела? //Эканомика и право Казахстана,1999, №3 (75)/02.-11с.
34. Самат Мұса . Шағын кәсіпкерлік : көтеретін жүгі ауыр Егемен Қазақстан,1999,10 наурыз.-2б.
35. Г.С.Сугирова. Организационно-экономическое обеспечение развития малого предпринимательства: проблемы и механизмы реализации. А Ореферат.
Алматы.2002.
36. Русакова Л.Н. Предпринимательство в рыночной экономике. –Тюмень, 1994. 9с.
37. 4сәуір 2003ж Қазақстан Президентінің халыққа жолдауы // Егемен Қазақстан, 2003ж, 7 сәуір
38. Егемен қазақстан,Әуелқан.Р: Кәсіпкерлік кемел келешек кепілі,5002-25 наурыз.
39. Алпысбаев.А. Алматы қаласындағы шағын кәсіпкерліктің жағдайы жне оны дамыту шараларының белсенділігін арттыру жолдары, Алматы ақшамы.1998-18шілде.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің дамыуы және
тиімділігін арттыру (ЖШС АРЫС мысалында ) тақырыбына жазылған
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Шағын кәсіпкерліктің мәні және оның қазақстан экономикасындағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті нығайту мен
кемелдендіру мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...23
2.1. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі жағдайын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. ЖШСАРЫС шағын кәсіпорынының технико-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3. Кәсіп орынның өнім өндіру үрдісінің экономиеалық
тиімділігі ... ... ... ...38
3.НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРЫТТЫРУДЫҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 49
3.1. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың ішкі ресурыстық потенциялын пайдалануды
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..49
3.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекет тарапынан қолдауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.3. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арыттыру бағытында
шетелдік тәжірибелерді
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .61
ортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өту барысында Қазақстан Республикасында
жүргізілген экономикалық реформа, біздің елімізде барлық аймақтарда және
экономиканың барлық салаларында еркін кәсіпкерлікті дамытудың жаңа
бағыттарын ашты.
Әсіресе кәсіпкерліктің шағын түрі өзінің ықшамдылығымен қоса
қолайлылылығымен ерекшеленеді. Ішкі және сыртқы нарықтық конъюктураның
жылдам өзгеруіне дер кезінде бейімделе біліу де шағын кәсіпкерліктің
өміршеңдігін айқындайды. Сондай-ақ, белгілі бір өнім түрін өндіруге
мейлінше тез бейімделіуі және жаңа технологияларды ендіруге жылдам
ықшамдала білуінің қасиеттері шағын кәсіпкерліктің бұл түрінің экономикалық
табыстардың ең шешуші кепілі бола алатындығын дәлелдеді.
Осы орайда бүгінгі күнге дейін шағын кәсіпорындарды басқару мәселесінде
кездесетін олқылықтардың болуы оны басқаруға орасан күш-жігермен қатар,
білім мен білік, өмірлік тәжрибе қажет екендігін көрсетеді. Сонымен, шағын
кәсіпкерліктің жеткілікті дәрежеде дамымай жатқандығының басты себептерінің
бірі ретінде жекелеген кәсіпкердің өз кәсіп орнын басқарудағы ұйымдастыру
тәжірибесінің тапшылығын атап өтіуге болады. Сондықтан да басқару
тұжырымдамасы ғылыми-әдістемелік тұрғыдан терең зерттелуге тиіс. Осы
дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі де осында деп білеміз.
Бұл мақсатты іске асыру көбінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне
байланысты. Артықшылықтар кешені, атап айтқанда, нарық коньюктурасының
өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың
қаржы ресурстарын шоғырландыру, мөлшері жағынан аз ғана алғашқы капиталды
пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу,
инновациялардың жартысынан көбін және тағы басқалар, шағын кәсіпкерлікке
көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде жалпы ішкі өнімнің негізгі бөлігін
өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік шиеленісуді
жоюға, ғылыми–техникалық пргрестің дамуына ықпал етуге, өнімді өндіруді
және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қоса,
шағын кәсіпкерлік–қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі орташа
топтың пайда болуына әлеуметтік–экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлікпен қол жеткізген нәтижелер бойынша
республика дамыған және дамушы мемелекеттермен қатар, тәуелсіз мемелекеттер
достығының (ТМД) жеке елдерінен артта қалды. 2003 жылдың басында
Қазақстанда 449,9 мың шағын кәсіпкерліктің субьектілері үшін (ЖІӨ) жұмыс
істеді. Олармен ЖІӨ-нің 20,4 пайызы ғана өндірілді, ал ел бюджетіне млрд.
тг, аударылды, халықтың 21,0% жұмыспен қамтылды, бұл экономикасы дамыған
елдер нәтижелерінен 2-4 есе төмен. Сонымен қатар, экономиканың осы
секторына экономикасы дамыған елдерде қалыптасқан деңгейден, бәсекелестік
қабілеттілігінің арытта қалу факторының үдейе түсуіне тән. Осыған
байланысты сырытқа шығарылатын инновациялық жеке зерттеулер мен өнімдердің
өндірісі жоқ деуге болады.
Жоғарыда айтылған шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары және ең бастысы
республикада оның дамыуының қанағатсыз болуы алынған тақырыптың
өзектілігіне шарыт болды.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерліктің мәнін түсінуге, кәсіпкерлік процесті
қалыптастыратын факторлар мен жағдайларға, олар атқаратын функтцияларға,
ШКС-нің қызметіне қоршаған ортаның әсеріне, әр түрлі ұйымдастыру–қуқықтық
формаларға және т.б. қатысты басылымдардың көп болуына қарамастан,
зерттелетін проблемалар шеңбері азаймай керісінше, ұлғая түсуде. Қазіргі
таңда шағын кәсіпкерліктің өткен жолы өте қысқа және қайтадан пайда болған
проблемаларды шеше алмайды. Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің болашағы
барма, ел экономикасында маңызды рөлді атқарама, елдегі әлеуметтік жағдайды
тұрақтандыра алама, кәсіпкерлік процесті қандай негізгі факторлар
қалыптастырады және біздің қоғамымыздың берілген кезеңінде оның динамикалық
қозғалысын қандай проблемалар ұстап тұр, мұның бәрі зерттеу объектісі. Ал
шағын кәсіпкерлік аймағында орындалған зерттеулер іс жүзінде ШКС арасында
зерттеудің, таратудың және енгізудің тек алғашқы кезеңінде тұр.
Соның ішінде, кәсіпкерлік қызметтің және ынтаның даму деңгейін бағалау
жөніндегі мәселе аз зерттелген, ол республика өңірлері арасында
экономиканың бұл саласының даму нәтижелерін салыстыруға, жеке алынған
аймақта шағын кәсіпкерліктің даму динамикасын бақылауға, әкімдер жұмысы
туралы айтуға, табиғи, материалдық және еңбек қорларын пайдалануды
сипаттауға мүмкіндік береді.
Сондықтан дипломдық жұмыстың мақсаты шағын кәсіпкерліктің даму
деңгейін, және оның тиімділігін арыттырудың жолдарын зерттеу. Аталған
мақсатқа жетіу үшін жұмыста келесі міндеттерге ден қойылған:
- шағын кәсіпкерліктің теориялық негіздерін зерттеу;
- шетелде шағын кәсіпкерлікті қолдау түрлері мен формаларын анықтау;
- шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын проблемаларды анықтау;
- жалпы республика бойынша шағын кәсіпкерліктің жағдайы мен
тенденцияларын зерттеу;
- шағын кәсіпкерлікті дамытудың тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттарын анықтау.
Зерттеу нысаны ретінде “Арыс” кәсіпорынның шаруашылық жүргізу
барысындағы мәсіметтері алынған.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін шетелдік және отандық
ғалым-экономистер еңбектері, нормативтік–құқықтық актілер, шағын
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту туралы қабылданған мемелекеттік
бағдарламалар пайдаланылады.
Дипломдық жұмыстың құрлымы. Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қортынды
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың мазмұны компьютерлік
бетте баяндалған, оның ішінде кесте, сурет, дияграмма қамтылған.
Кіріспеде таңдап алынған тақырыптың өзектілігіне, тақырыптың
зерттелуі деңгейіне, зерттеудің мақсаты және міндеттеріне, зерттеу
объектісіне, зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздеріне, зерттеудің
ғылыми-тәжірибелік маңызына сипаттама беріледі.
Бірінші тарауда, бұл бөлім бойынша шағын кәсіпкерлікті дамытудың
теориялық негіздері бойынша шағын кәсіпкерліктің мәні мен ҚР
экономикасындағы рөлі және оны кемелдендіріу мәселелері қарастырылады.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті
дамытудың тиімділігі мен оның қазіргі жағдайын бағалау беріледі.
Үшінші тарауда, нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің тиімділігін
арттырудың негізгі бағыттары бойынша, мемлекет тарапынан қолдау мен
шетелдің озық тәжрибелерін пайдаланудың артықшылықтары талқыланады.
Қортындыда зерттеу нәтижелерінде өрбіген негізгі ойлар мен ұсыныстар
баяндалады.
1-ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ РӨЛІ.
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің
тектік түсінігінің мәнін, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс
түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен
пайда болуын ескеріп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: Кәсіпкерлік бұл
- табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа
келтіретін және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптің
және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі
ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер-бұл табысты алу мақсатымен қауіп және
белгісіздік жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік-шаруашылық қызметтің
барлық аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен
ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Оз кезегінде кәсіпкерлік табыс-бұл
кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты-кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі қағидалардың
бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты екендігін атап
кету қажет, бірақ сонымен катар, кәсіпкерліктің әрбір формасының өзіне тән
ерекшелігінің болатынын ескереміз.
Нарықтың әр түрлі сфераларын жеңіп алу және
әлемдік
қауымдастықтың көптеген елдерінде шағын кәсіпкерліктің өркендеуі,
кәсіпкерліктің осы формасының ТМД республикаларында, соның ішінде
Қазақстанда кең таралуын анықтады. Шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекше
белгілері мен артықшылықтарын зерттеп, біз шағын кәсіпкерліктің келесі
түсінігін ұсындық: ІІІағын кәсіпкерлік - бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің толық экономикалық жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық
қызметіне негізделген, қаржы қорларының шектелген жағдайларьнда жұмыс
істейтін қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, табысты
алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және
меншік иесінін өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін,
өзін-өзі ұйымдастыру процесі.
Шағын кәсіпке рлік - бұл қаржы ресурстарының шектелген жағ-дайларында
жұмыс істейтін, қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын,
толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметі.
Берілген анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде сипаттайды,
оның мәнін инновация ретінде анықтайды кәсіпкерлер қызметінде қауіп және
белгісіздік элементтерінің болуын білдіреді, өндіріс және басқару
процесінде меншік иесінің ролін анықтайды, және ең бастысы - кәсіпкерлік
кызметтің ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді. Шағын кәсіпкерліктің
тұжырымдалған анықтамасы шағын бизнестен түбегейлі ерекшелінеді. Берілген
анықтамаға сәйкес шағын кәсіпкерлікке өнім мен қызметтердің, өндірісті
ұйымдастырудың колданылатын әдістерінің үнемі жаңартылуы, жоғары өнімді
жабдықтар мен жаңа технологияларды енгізу, пайданы ғана емес, сонымен қатар
үстеме пайданы алу тән. Ал шағын бизнеске репродуктивтік кызметтерді атқару
және жоспарланған пайданы алу тән.
Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған елдерде экономиканың
басым салаларының бірі - қоғамда болып жатқан барлык процестермен
кешенді түрде дамуда. Бұл елдердің үкіметі шағын кәсіпкерліктің дамуына
белсенді қолдау көрсетеді, оның қызмет етуі үшін колайлы жағдайларды құру
көрініс тапқан.
Ал, өз кезегінде кәсіпкерлік пен кәсіпкер, соның ішінде шағын
кәсіпкерлік ұғымна жоғарыда түсінік бердік, енді шағын кәсіпкерліек
түсінігін, шағын бизнес түсінігімен шатастырмас үшін түсінік беріп, жеке
тоқталып өтсек.
Шағын бизнес — шағын кәсіпкерлікпен қарайлас нарықтық экономиканың
маңызды элемент, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда
экономикалық өсу каркындарын ЖҰӨ-нің құрылымы мен сапасын анықтайды. Бұл
сектор өзінің мәні бойынша нарықтық инфрақұрылымның шешуші элементі болып
табылады. "Бизнес" сөзі ағылшынның "businessy" деген сөзінен шыққан.
Ағылшын тілінен аударғанда коммерциялық қызмет, іс, шаруа, сондай-ақ
тиісінше "бизнесмен" ("businessmen") сөзі іскер адам, табыскер деген
ұғымдарды білдіреді.
Бизнес — біржақты анықтауға келмейтін, барынша ауқымды және сан қырлы
ұғым. Ол істі жүргізу, қажетті және адамдар арасында сұранықа ие өнім
жасау, іс, жұмыс, нарықтық экономиканың негізгі бағыты, адам қажетілігін
қанағаттандыру көзі және сонымен бірге өмір салт жүйесі ретінде
қарастырылады.
Ең алдымен бизнесті табыс табу немесе басқадай әдіспен олжалы болумен
байланысты қызмет ретінде анықтама береді.
Қазақстан жағдайында шағын бизнеске анықтама бере отырып. Қолда бар
шетелдік тәжірибелерді ескере келе, шағын бизнеске келесідей сипаттама
беруге болады.
Шагын бизнес кәсіпорындары деп - бір немесе бірнеше инвесторлармен
қурылган, географиялык, шектелген аймақтарда жұмыс істейтін және нарықтың
шектелген улесіне ие кәсіпорындарды айтамыз. Бұл кәсіпорындарда басқаруды
негізін салушылар жузеге асырады, олар барлык стратегиялык шешімдерді
кабылдайды; басқару – нысаншылдықты жоқтығы мен ұтымды шешім қабылдау
сипатымен ерекшеленеді; басқару саласында, сондай-ақ өндіріс
саласында жумысшылардың жоғары өзара ауыспалылыгы байқалады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын
кәсіпкерлікке анықтама беруге тырысып келеді. АҚШ
конгресс комитетіне шағын кәсіпкерліктің 700-ге жуық анықтамасы
үсынылған. Шағын кәсіпкерлікті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жүмыс істеушілердің саны,
депозиттердің көлемі
негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару
аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең тараға критерийлердің бірі жүмыс
істеушілердің саны. Кейбіреулер жүмысшылар саны 100-ге дейін, тағы біреулер
50-ден 1000-ға дейін, үшіншілер 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылан адамдар саны 1-ден 500-ге
жететін кәсіпорындарды шағын кәсіпорынға жатқызады, сөйте тура олар келесі
4 категорияға бөлінеді.
1. 20-дан 49-ға дейін;
2. 50-ден 99-ға дейін;
3. 100-ден 199-ға дейін;
4. 200-ден 449-ға дейін;
Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан 11.5 миллион неміс маркасын
қүрайтын фирмалар, кәсіпорындардын тиімділігі АҚШ пен Жапонияға қарағанда
жоғары. Мүнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жүмыспен
қамтылған 34% жүмысшылардың үлесіне үлттық
абыстың тек 52,6% ғана кетледі. Жүмыс орындарының үштен екісінен көбі шағын
кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда занды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста — 300 адамнан көп емес, көтерме саудада —
100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында — 50, олар осы
критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ
жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, қүрылыс және көлікте —
770мың доллардан жоғары емес, көтерме саудада — 230 мың доллар, қызмет
көрсету саласында 77 мың доллар.
Ресей Федерациясының қазіргі қолданып жүрген заңдарына сәйкес,
шағын кәсіпорындарға:
• өнеркәсіпте — 200 адамга дейін;
• қүрылыста - 100 адамга дейін;
• көтерме саудада — 50 адамға дейін;
• ауылшаруышылығында — 50 адамға дейін;
• ғылымда және өндірістік емес салада — 25 адамға дейін;
• бөлшек саудада — 15 адамға дейін;
жүмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Қазақстанда адам саны айтарлықтай аз кәсіпорындар шағын болып
саналады. Қазақстан Республикасының 1997ж. 8-сәуірдегі N499 қаулысына
сәйкес шағын кәсіпорындарға:
• өндірісте, қүрылыста және шаруашылықта - 50 адамға дейін;
• сауда да және тұрмыстық қызмет көрсетуде — 30 адамға дейін;
• көлік және байланыста — 25 адамға дейін;
• ғылымда және жаңартпашылық қызметте — 20 адамга дейін;
жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Жұмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта кәсіпкерлікке
жатады.
Шағын кәсіпорындар азаматтар, жанүя мүшелері және сауда шаруашылығын
біріккен түрде жүргізетін мемлекеттік мүлікті басқаруға өкілеттілігі бар
әртүрлі занды тұлғалар мен мемлекеттік органдар тарапынан құрылуы мүмкін.
Шағын және орта кәсіпкерлік, қазіргі кезеңде жұыссыздықпен сипатталатын
Қазақстан экономикасына қажетті жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді.
Американ экспресс мәліметтері бойынша, барлық жаңа жұмыс орындары
тұрақтанған ірі компаниялардың есебінен емес, жаңа фирмалар есебінен
ашылуда. Мысалы, 1987ж. АҚШ-тың 500 ірі компанияларындағы жұмыс орындарының
өсу қарқынына қарағанда, 7 миллион шағын фирмалардағы жұмыс орындарының өсу
қарқыны 3 есе көп болды.
Дәстүрлі түрде ірі кәсіпорындар мен фирмалардың жұмыс істеуі пайдасыз
болып табылатын салаларда шағын кәсіпкерлік барлық мүмкін болатын қызметтер
мен қосалқы жүмыстарды атқаруда кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ете отырып,
ірі фирмалар мен компаниялардың тиімді жұмыс істеулері үшін қолайлы,
жағдайлар жасап отыр. Бұл жерде 50-ші жыддардан бері, келісім-шарттар
негізінде, ірі компаниялардың шағын және орта маманданған фирмаларға
тапсыратын жұмыс көлемі күрт өсе бастаған Жапония тәжірибесі көңіл
аударарлық. Мысалы, 1966 жылдан 1981 жылға дейін ірі фирмалармен контракт
бойынша жұмыс істейтін шағын және орта фирмалардың (300 адам жұмыспен
қамтылған) үлесі олардың жалпы санында (шағын, орта және ірі фирмалар
санының қосындасында) 53,5-тен 65,5%-ке көбейді. Электроника өнеркәсібінде
бұл үлес 198 1ж 85,7%-ке жетті. Ал осы өнеркәсіп саласындағы өндіріс
көлеміндегі Қосалқы жұмыстардың құндылық көлемінің үлес салмағы 90 –шы
жылдардың басында 80% - ке жетті.
Сондай-ақ құрылыста шағын және ірі фирмалардың әртүрлі Қызмет салалары
бар. Ірілері үлкен объектілердің әсер ету жағдайында сәтті жұмыс істейді
және ірі тапсырыс берушілермен жүмыс істейді. Шағын құрылыс фирмалары
болса, кұрылыстық – монтаждық жұмыстарға, бар объектілерді модернизациялау
мен қайта құруға жөндеу жұмыстарын жүргзуге және жеке
тапсырыс берушілермен жұмыс істеуге бет алуда.
Сондықтан, шағын және ірі құрылыстық кәсіпорындар арасында тікелей
бәсекелестік туралы айту заңсыз. Шағын кәсіпкерлік ірі кәсіпкерлікке
қарағанда анағүрылым тиімдірек жұмыс істейтін салаларда өзінің нарықтағы
орынын сәтті иеленеді.
1- кесте Шағын және ірі кәсіпкерлікті салыстыру
Критерий Ірі кәсіпкерлік Шағын кәсіпкерлік
1 2 3 4
1 Қызмет көрсету мен Өнеркәсіп, отын Қызмет көрсету саласы,
өндіріс салалары энергетикалық сауда және қызмет етуші
кешен,энергетика өндірістер
2 Шығарылатын өнім Массалық өндіріс Ұсақ сериялы немесе жеке
сипаты өндіріс
3 Жаңа енгізілімге Жаңа енгізілімге Ірілерге қарағанда,жаңа
қабілеттілік қабілеттілігі аз енгізілімдер 23 есе көп
4 Стратегияның өзгеруі6 – 10 жыл 0.5 – 1 жыл
5 Қызмет саласы Ірі қалалар және Үлкен және шағын
өндіріс кешені қалаларда
6 Бәсекелік ортаны Нарықтың елеулі бөлігінБәсекелестік ортаның
құру жаулап алу себебінен күшеюі
бәсекенің шектелуі
7 Кәсіпорынды құру Қаржылық шығындардың Бастапқы шығындардың
және тіркеу едуір болуы және тіркеужәне тіркеу талаптардың
процесінің төмендігі
созылмалылығы
8 Жаңа жұмыс орындарынЖұмыс орындарын құру Жұмыс орындары өте
құру қарқыны анағұрлым төменжылдам қарқынмен
құрылуда
9 Жұмыс күшін Жұмысшылардың тар Жұмысшылардың жоғарғы
онтайландыру көлемді маман дәрежедегі
мүмкіндігі болғандығынан мүмкін ауыспалылығының мол
емес мүмкіндігі
10 Басқару құрылымы Көлемі зор басқару Басқарудағы икемділік,
құрылымы басқару аппаратындағы
жұмыскерлер саны еңаз
11 Басқару жүйесіндегі Құрылтайшылар мен Құрылтайшылар мен
мүдделердің менеджерлер менеджерлердің
ұштастырылуы мүдделерінде қарама - міндеттері бір адам
қайшылық болғандықтан үйлестіретіндіктен,
ұштаспайды басқару жүйесінде
мүдделер қарама-
қарсылығы болмайды.
Шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары айқын. Бұл - шағын кәсіпкерліктің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа
жүмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы енбек ұжымына түрақты емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялык қүрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстырды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын ксіпкерліктің басты ерекшелігі — кірістерге қатысумен және
жұмыспен қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен қатар, жұмыстың ең
жоғарғы нәтижелілігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде
еңбек етуте және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда
кұрушылар (негізін қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін, маман
менеджерлерді тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе екі жақ мүдделерінің
тоғыспауына әкеледі, ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер
етеді. Шағын және орта кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуте
болады, себебі негізін калаушы мен менеджер - бұл ереже бойынша бір адам.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын кәсіркерлік тіпті де
өз мәні мен маңыздылығына ие бола түсіу де. Көптеген елдердің Үкіметтері
шағын кәсіпкерліктегі жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының, табыстар мен
өркениеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына жағдай жасау шараларын
қабылдауда.
Шағын кәсіпкерлік шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі
болып, ол жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол
ашады. Мысалы, Алматыдағ және Астанадағы ірі құрлыс компаниялары аясындағы,
шағын кұрылыстық фирмаларды құру жүздеген құрылыс мамандарына өз қаласынан
тысқары шықпай-ақ жұмысқа түруға мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпкерлік тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана
қоймай, сондай-ақ оның экономикалык дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі
ретінде де қарастырылады. Шағын Фирмаларды көбірек құру - жұмыссыздық
проблемасын жеңілдетуі,қабылетті бәсекелі орта қүруы, каржы нарығын
жандандыруы,ірі кәсіпорындарды ашуы сынды бірқатар мүмкіндік береді.
Нарықтың дамуына байланысты тауарлы-ақша қатынастарына негізделген нарық
жүйесі шағын кәсіпорындардың дамуы мен толығуын тынымсыз талап етеді.
Былайша айтқанда, нарықтық-экномиканың ең қыска түсінігін еркін кәсіпкерлік
экономикасы ретінде қарастыру керек. Сол себепті, кәсіпкерліктің сан алуан
түрлері мен нысандарының дамуынсыз толыққанды экономикалық реформаларды
іске асыру мүмкін еместігі бүгінгі таңда құзыретті оргындарға да,
көпшілікке де белгіліжағдайға айналды.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ
НЫҒАЙТУ МЕН КЕМЕЛДЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейтін, аталған проблемалардың
арасындағы ең маңыздысы 1991 - 1996 жылдардағы экономиканың осы саласының
дамуы туралы нақты ақпараттың болмауы болып табылады, бұл кәсіпкерлік
құрылымдарының қызметін терең талдауға мүмкіндік бермейді. Біздің жағдайда,
ресми статистикалық базаның сапасы объективтік және субъективтік шарттарға
байланысты. Объективті сбептерге шаруашылык жүргізуші субъектілер
есептерінің бұрмалануын, субъектілерді экономиканың осы секторына
жатқызудағы бағалау өлшемдерінің тұрақсыздығын жатқызуға болады.
Субъективтік себептерге ҚР статистика жөніндегі Агенттік және белгілі бір
уақыттар аралықтарындағы елдегі шағын кәсіпкерлікті тікелей тексеретін
ұйымдар беретін алғашқы статистикалық акпараттың арасындағы сәйкессіздіктер
жатады. Оларға экономика және сауда Министрлігіні шағын кәсіпкерлікті
қолдау Департаментін, стратегиялық жоспарлау және қайта кұрулар жөніндегі
Агенттігін, ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті колдау жөніндегі Агенттігін, индустрия және сауда
Министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау жоніндегі Комитетін жатқызуга
болады. Осыған сәйкес, экономикалық әдебиеттер мен жүмыстарда ШКС-рі
қызметі туралы едәуір қайшы келетін ақпарат беріледі. Сонымен қоса,
ақпараттық база-шаруа (фермерлік) қожалықтары мен жеке тұлғалар жұмысының
нәтижелерін назардан тыс қалдырып, негізінен тек шағын кәсіпорындардың
қызметін қамтыды.
Статистикалық ақпаратты талдау 1997-2001 жылдар аралығында ҚР табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті колдау
жөніндегі Агенттігінің мәліметтерін пайдалану кажеттілін көрсетті. Бұл
ақпарат барлык шаруашылық жүргізуші ШКС, соның ішінде заңды және жеке
тұлғалары қызметінің нәтижелерін қамтыды. Берілген Агенттіктің ақпараты,
елдегі облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдері беретін, есептілік
мәліметтеріне негізделеді.
Берілген Агенттіктің ақпараты Республикадағы шағын кәсіпкерлікті дамыту
мен қолдаудың 1999-2000, 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламаларын дайьндауда, 2000 жылы кәсіпкерлер форумындағы ел басы
баяндамасында пайдаланылды. 2002 жылдан бастап, ҚР статистика жөніндегі
Агенттігінің мәліметтерін пайдалану ұсынылады екінші жағынан статистикалық
ақпараттың күмәнділігі ШКС-ң нақты жіктемесінің болмауына негізделген.
Қазіргі кезде республиканың ШКС шағын кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлер
(жеке тұлғалар) болып табылады. Біздің зерттеулерімізде шағын
кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жіктемесі толықтырылып
дәлелденген, ол мемлекет заңдарымен бекітіліп, бағалау өлшемдері бойынша
орындалған.
1-сурет
Бұгінгі күндегі кәсіпкерліктегі сатып алу біздің экономикамызда әлі аз
танымалы қүбылыс, бұл негізінен біздің кәсіпорындарымыздың тәжірибелерінің
аздығымен түсіндіріледі. Дегенмен бүл шетелде кәсіпкерлік салаға кірудің
айтарлықтай тараған формасы ретінде мынандай бір қатар артықшылықтарға ие:
1. Тәуекел мен түрлаусыздык фаткорлары сынға жиі ұшырайтын жаңа
кәсіпорын ашумен салыстырғанда, олардың деңгейін төмендетуі.
2. Кәсіпкерліктің жөнге келтірілген инфрақұрылымының болуы, себебі
кәсіпкерлік ілгеріден-ақ құрылу сатысынан өткен, жұмыс істеуде.
Шағын кәсіпорынның негізін қалау бойынша бірнеше көзқарастар: жаңа
кәсіпорын бастау; бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу; франчайзинг және
жанұялық бизнес , орналастырулар кестеде көрсетілген.
Шагын кәсіпкерлікті ұйымдастыру жолдары
2-сурет
Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру
жолдары
Жаңа Бүгінгі Франчайзингтік Жанұялық
кәсіпорын күндегі қатынастар бизнес
бастау бизнесті жүйесі
сатып алу
Біздің республикамыз үшін шағын кәсіпкерліктің негізін калау
формаларының ішінде, жаңа кәсіпорын құрудан басқа франчайзинг пен жан
ұялык бизнес формалары ең өзекті деуге болады. Сол себептенде бұл екі
форманың ерекшеліктеріне, шағын кәсіпкерлікке қатыстылығына тоқталыу
мақсатында, бұл екі бағытты қысқаша қарастырсақ.
3-сурет Франчайзингтік қарым-қатынастардың артықшылыгы мен
кемшіліктері
Артықшылық Кемшілік
Оқыту және дайындау Франчайзингтік төлем
Қаржылық көмек Өсімді шектеу
Маркетинг көмек Тәуелсіздікті шектеу
Басқарудағы көмек Әрекетті шарт
мерзімімен шектеу
Шапшаң көмек Тек бір жеткізуші
франчайзермен ғана
жұмыс істеу мүмкіндігі
Сәтсіздіктің төмен
проценті, тәуекел
деңгейінің төмендеуі
Франчайзингтің негізгі артықшылықтарының бірі бұл франчайзерден оқып
үйрену мен дайындалу мүмкіндігіне ие бола алатындығы. Сондай-ақ франчайзер
тек өндіріс мәселелерін оқытып үйретуді ғана үйымдастырып қоя салмай,
сондай-ақ бухгалтерлік есеп, тауарлық-материалдық құндылықтарды бақылау,
еңбек ресурстарын басқару,сақтандыру мәселелерін және т.б. да оқытып
үйретеді. Оқытып үйрету бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін созылады.
Тағы бір маңызды артықшылық - бұл франчайзер тарапынан жасалатын
қаржыландырудың тікелей емес, жанама түріндегі қаржылық қолдау. Мысалы,
франчайзер алынған тауар бойынша шарттағы төлеу мерзімін ұзарта алады,
сөйтеп франчайзидің айналым капиталының көлемінің көбеюіне әкеледі немесе
франчайзи банктен несие алған кезде кепілдік беруші бола алады.
Соңында, егер тәуелсіз бизнесті бастау айтарлықтай бастапқы салым
қажет етсе, франчайзингтік фирма құрған кезде бұл шығындар анағұрлым аз
болуы себепті қаржылық артықшылыққа ие.
Франчайзингтік қатынастардың негізгі кемшіліктеріне франчайзингтің
құнын, фирма өсімінің, шарт мерзімінің және тәуелсіздіктің шектеулілігін
жатқызу шарт. Франчайзингтің құнына ең алдымен франчайзи франчайзердің
сауда маркасын, атын, өнімін, технологиясын, "ноу-хау" және т.б. пайдалану
қүқығын алғаны үшін төлейтін франчайзингтік төлем кіреді.
Осы жерде егер франчайзер жаңа компания немесе тез өсу кезеңіндегі
компания болса, оның калиталға деген қажеттілігі күрт өседі және ол бұл
проблеманы көбінесе франчайзи есебінен шешуге тырысатындығын есте ұстау
керек. Бұл жағдайда франчайзингтік төлем жоғары болуы мүмкін. Сондықтан
көптеген франчайзилер әріптес іздеген кезде ірі, тұрақталған фирмаларды
таңдауға тырысады. Франчайзи бұдан баска материалдар мен толықтырушыларға,
құрал-жабдықтарға, еңбек ақы төлеуге кететін және т.б. шығындарды көтереді.
Шығынның мөлшері мен құрылымы франчайзи-фирмасының түрі мен франчайзингтік
қатынастың сипатына тәуелді.
Фирма қызметінің аумақтық өрісін кеңейту көбіне оның негізгі өсу жолы
болып табылады. Дегенмен дәл осы фактор франчайзингтік шартта шектеуші
факторға айналды. Франчайзи тек шартта көрсетілген аумақта ғана әрекет ете
алады. Соңында, тәуелсіздіктің. шектеулілігі жоғарыдан бақылану мен
басқарылусыз өз бетінше жұмыс істеуді қалайтын кәсіпкерлер үшін сындарлы
фактор болуы мүмкін.
Көрсетілген кемшіліктерге қарамастан франчайзингтік нысан бүкіл әлемде
кәсіпкерлікті ұйымдастырудың толық құқықты түрі болып есептеледі, оның
үстіне соңғы жылдары оның одан әрі қарай таралу тенденциясы байқалуда. 1970
жылдан 1990 жылға дейін франчайзингтік фирмалар арқылы жүзеге асырылған
сатылым көлемі 10-нан 15%-ға дейін өсті.
Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың бір нысаны ретінде франчайзингтің
кең ауқымды сипатқа ие болғандығы жайлы келесі көрсеткіштерден көріп
тұжырым жасауға болады. АҚШ-та франчайзингтік жүйе арқылы жүзеге асырылған
сату мен қызмет көрсету көлемі 758 млрд. долларды қүрады, франчайзерлердің
саны 2177, ал франчайзи 542000 бірлікке тең. АҚШ-та 374 франчайзердің шет
елде 35000 франчайзерлері бар, олардың 75%-і Канада, ,Жапонияда, Шығыс
Еуропада және Австралияда.
Франчайзинг көптеген елдерде кеңінен тараған. Әлем кеңістігіндегі
франчайзингті қолдану деңгейі 2-кестеде көрсетілген.
2-кесте. Әлем кеңістігіндегі франчайзингті қолдау деңгейі 2003ж.
Елдер Басфирмалар Кәсіпорын операторыныңСатылым көлемі
саны(франчайзерлер) саны(франчайзерлер ) (млн АҚШ долл)
Австралия 230 1033 Дерек жоқ
Австрия 30 1360 Дерек жоқ
Бельгия 77 4045 2,00
Канада 1000 45000 38,4
Дания 60 500 3,31
Франция 675 29698 10,0
ГФР 180 9000 3,38
Италия 197 11550 2,10
Жапония 812 122450 32,70
Голландия 244 8252 3,60
Норвегия 120 850 0,30
Испания 215 20000 Дерек жоқ
Швеция 60 1000 1,50
Ұлыбритания 385 19800 5,50
Қазақстандық кәсіпкерлер үшін халықаралық франчайзинг ең алдымен
біріккен кәсіпорын, лицензия сатып алу, тікелей инвестиция жөне мемлекеттік
деңгейдегі келісім түрінде болып отыр. Ал кең түрде франчайзинг бізде
қалыптаса қойған жоқ. Көп іс-шаралар осы бағытта іске асырылуда.
Шағын кәсіпкерліктің негізін қалаудың тағы бір бағыты отбасы
мүшелерінің күшімен негізі қаланып, жұмыс істеп жатқан отбасылық бизнес.
Бұл кәсіпкерліктің бір ерекшелігі отбасы мүшелері қаласа толық, қаламаса
жарты күн жұмыс істей алады. Отбасылық бизнес бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
өтіп отырады.
Отбасылық бизнестің басты артықшылығы - кез-келген қиьншылықтарға
қарамастан бизнесті жүргізуге көмектесетін туыстық байланыстың беріктігі.
Отбасы мүшелері бизнесті ағымдағы қажеттіліктері үшін өздерінің еңбек
ақылары мен дивидендтерін жиі құрбан етеді. Отбасылық бизнестің тағы бір
артықшылығына, ірі корпорациялармен салыстырғанда жұмысшыларға қарау
деңгейінің жоғарлығы жатады. Корпорациялардың менеджерлері тек жақын бір
екі жылғы нәтижелер туралы ойланады, ал отбасылық бизнес оларға қарағанда
көбінесе ұзақ мерзімді бағытты ұстанады.
Сондықтан АҚШ- та кәсіпорындардың 80-90% отбасылық бизнес саласына
жатуы және экономиканың әртүлрі секторларында жұмыспен қамтылғандардың 50%
отбасылық бизнес жұмысшыларынан тұратындығы кездейсоқтық емес.
Отбасылық бизнес кәсіпорындары көлемдері бойынша ұсынатын өнімдері мен
қызмет түрлері бойынша әр алуан болумен ерекшеленеді. Отбасының бизнеске
қатысу деңгейі бойынша былай айыруға болады:
1) Толығымен отбасы басқаратын және бақылайтын бизнес .
2) Отбасы бақылайтын, бірақ маман менеджелер басқаратын бизнес.
3) Отбасы тарапынан басқарылмайтын бизнес.
Отбасы басқаратын және бақылайтын бизнес пен бизнестің басқа
нысандары арасындағы айырмашылықтарын 3- кестеде көруге
болады.
3-кесте Отбасылық бизнес пен бизнестің басқа да түрлері арасындағы
айырмашылықтар
№ Отбасылық бизнес Бизнестің басқа түрлері
1 2 3
1 Фирманы шексіз беріліп басқару, себебі Фирма менеджелерінің мүделері
отбасы мүшелерінің өмірі және жақсы арадағы шарт шеңберінде
тұрмысы бизнестің табысты не
табыссыздығына байланысты
2 Отбасы мүшелері өздерінің барлық Менеджерлердің өздерінің барлық
мансаптарын тек бір жеке отбасылық мансаптарын бір ғана фирмада
бизнеспен ғана байланыстырады жүріп жасаулары сирек
кездеседі.
3 Стратегияны дайындау негізінде отбасы Менеджелер фирманың
мүшелері шексіз ұзақ уақыт кеңістігіне стратегиялық дайындау кезінде
ие өте қысқа уақыт кеңістігіне ие
4 Бизнестегі сәтсіздіктер отбасы Бизнестегі сәтсіздіктер
мүшелеріне, әсіресе оның менеджелеріне менеджелерге салыстырмалы түрде
күтілмеген зардап әкеледі аз әсер етеді
5 Отбасы мүшесінің менеджер ретінде қызметФирмада менеджер мансабының
атқаруының тоқталу ықтималдығы өте төментоқтатылуы ықтималдығы өте
жоғары
6 Отбасы мүшелері фирманың өсуіне және Менеджер жалақысын арттыруға
табысты болуына мүдделі, себебі ол мансабын жоғарлатуға және
жалғыз жұмыс орны және отбасы тұрмысын өсіруге мүдделі
жақсарту көзі
7 Отбасы мүшелерінің кірістері фирманың Менеджер жалақысының фирма
қызметінің түпкілікті нәтижелерімен қызметінің түпкілікті
тікелей пропорционалды. нәтижелеріне тәуелділігі
анағұрлым аз
8 Шешім қабылдау орталықтандырылған Шешім қабылдау алқалы сипатқа
сипатқа ие дегенмен уақыт өте бұл ие, көбіне менджерлер
беталыс төмендейді. командасының қатысуына
негізделеді
9 Фирма қызметінде ішкі қабылдау аз, жалаңФирма қызметінде бақылау тым ат
сипатқа ие, үсті
10 Отбасы мүшелерінің арасындағы Сабақтастық бақталастыққа
бақталастық отағасымен мұрагерлер және жанжалға алып келуі
арасында жанжал туғызуы және отбасылық мүмкін, бірақ акционерлердің
бизнестің сабақтастығын проблемалы етуі мүдделеріне сәйкес
мүмкін акционерлердің бақылау жасау
жанжалыды уақытында тыйып,
тоқтатуға мүмкіндік береді.
11 менеджрлер - өзіне және отбасыне есеп Менеджерлер акционерлереге есеп
беретін отбасы мүшесі береді
12 Отбасындығы жаңжалдың салдары әділ жанжал сызықты сипатқа ие, түзу
сипатқа ие, яғни белгілі бр уақыт әрі қадағалау оңай және
аралығынан кейін уақытылы тоқтатуға болады.
13 Отбасы мүшелеріне жатпайтын Жұмысшылырдың шешім қабылдауға
жүмысшылардың өсу және жоғарлау қатысу және жоғарлау
мүмкіндіктері біршама шектеулі мүмкіндіктері бірдей
14 Отбасылық проблемалар бизнестің Менеджердің орбасылық
табыстылығына тікелей әсер етеді прблемалары бизнеске төмен
дәрежеде әсар етеді
Кестеде көрсетілгендей, отбасылық бизнес менеджерлері отбасылық
бизнеске қатысы жоқ бизнес менеджерлеріне ұқсамайды. Жәй кәсіпорындардығы
маман менеджерлер анағұрлым қасқа уақыт кезеңіне жоспар құрады, бизнестің
зияндары мен сәтсіздіктерін аз дәрежеде сезінеді, фирмаға танытатын
адалдықтары мүмкіншілігінше аз және өз мансаптарын алға жылжытуда үлкен
икемділікке ие, ереже бойынша оларға еңбек ақыларын көтеру және алға
жылжыту сияқты анағұрлым дәстүрлі жағдайлар жасалған.
Жалпы қарайтын болсақ, Қазақстандағы кәсіпкерлік негізіне отбасылық
болып келеді. Бұның да өзіндік ерекшелігі бар. Қазақстанда кәсіпкерліктің
отбасылық болып келуі, нарықтық экономикаға көшу барысында колхоз мен
совхоздар құлдырап, ауылда жұмыс орындары жоқ болу жағдайында, негізгі
отбасылық байланыстарда құрылған шаруа және фермер қожалықтары пайда болды.
Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей шаруа және фермер қожалықтары, қазіргі
кезеңдегі шағын кәсііпкерлікті сонымен қатар экономиканы дамытудың бірден –
бір көзі болып табылады.
Біз шағын кәсіпкерліктің негізін қалаудың төрт негізгі жолын
қарастырып, атап өттік. Ендігі кезектегі негізгі мәселеміз, шағын
кәсіпкерліктің негізі қаланғаннан кейінгі туындайтын.Оны дамыту мәселелері.
Соңғы уақыттарда мерзімді баспасөз беттерінде, ғылми басылымдарда және
ақпарат құралдарында республика экономикасындығы шағын кәсіпкерлік
формасының даму болашағымен байланысты мәселелер кеңінен талқылауда.
Көптеген авторларымыз шағын кәсіпкерлікті экономиканың нарықтық
қатынастырға кірудің неғұрлым тиімді және икемді формасы ретінде
қарастырады. Тек ғана шағын кәсіпкерлік нарық коньюктурасының өзгеруіне тез
жауап қайтара отырып, нарықтық экономикаға қажетті икемділікті
береді.Мұндай белгілер тұтынушылар сұранымдарының жылдам өсуіне ғылыми
–техникалық прогрестің жандануына, өндірілетін тауарлар мен қызметтер
түрінің көптігімен ерекше маңызға ие болады. Мұндай жағдайларға ірі кәсіп
орындарға қарағанда, орта және шағын кәсіпорындар өте икемді болып келеді.
Олар жаңа технологияларды тиімді пайдаланады, өнімдердің жаңа түрлерін
шығаруға тез бейімделеді және сапалы заттарды шығаруға ынталанады.
Шағын кәсіпкерліктің үлесі ғылыми –техникалық прогрестің маңызды
бағыттарын жүзеге асырғанда ерекше байқалады. Мысалы АҚШ-та әрбір он жаңа
техналогия идеясының тоғызы шағын кәсіпкерлікте пайда болады.
Шағын кәсіпкерліктің осы айтылған және де басқа да айтылмаған
қасиеттерге байланысты дамуы республика экономикасын реформалаудың ерекше
факторы және құрамды бөлігі екендігі көрсетеді.Қазақстанда нарықтық
экономиканың қалыптасуы көптеген шағын фирмаларды құрылуына негіз болады.
Бұл процестің ақиқаттылығы көпшілікке белгілі, сондықтан шағын кәсіпорындар
кең ауқымды назар аударатын обьектіге айналды.Сондықтан да, шағын кәсіптің
сипаттамасын ерекше бөліп көрсету үшін, мынандай белгілерге назар аудару
қажет:
Біріншіден, нақты кәсіпорын негізделетін меншік нысанының көп
түрлілігі;
Екіншіден, өндірстің шағын көлемділігі, демек бұл әртүрлі қызмет
түрлерін жариялауға кедергі келтірмейді;
Үшіншіден, шағын кәсіпорын ірі құрылымнан басқару жүйесі бойынша
ерекшеленеді, мұнда шешуші рөлді басшы атқарады;
Төртіншіден, шағын кәсіпорындарды қаржыландыру сипаттамасы толығымен
мемлекеттік салымдарды (қаржыландырудың жалғыз көзі жеке өз қорларымен
банктердің шағын несиелері).
Қазіргі қоғам дамуына байланысты шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі
келтіріп отырған және тез жойылуды қажет ететін
кемшіліктер шағын кәсіпкерліктің дамуындағы негізгі мәселелер десек артық
айтқандық емес. Ол кемшіліктер:
Бірінші кемшілік, үкіметтің қаржылық теңестірілген және тапшылықты
бюджетті кәсіпкер мен халықтың жоғары ставкалы салықтар салу негізінде
қамтамасыз етуде жатыр. Кәсіпкерлердің үлкен үміті: "... материалдық өнім
шығарумен айналысатын шағын Кәсіпкерлік субъектілеріне салық және кедендік
алымдар саласында жеңілдіктердің таралуын" қарастыратын Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен байланысты.
Екінші кемшілік, шағын кәсіпкерліктің дамуына кері
әсерін тигізетін, нарыққа өтуді жоғарыдан әкімшілік-әміршілдік
тәсілмен, кәсіпкердің мүдделерін елемей жүргізуге әрекет
жасаумен байланысты. Мысалы, үкіметтің 1993-1995 ж.ж. арналған
дағдарыска қарсы бағдарламасында кәсіпкерлікпен нарықтық
инфрақұрылымының дамуына көп көңіл бөлінеді, бірақ бұл негізінен
макроэкономикалык дәрежеде болды.
Ал нарықтық экономиканың құрылу логикасы "төменнен-жоғары"
жүруді талап етеді — кәсіпкердің мүддесінен орталықтандырылған
нарықтық инфрақұрылымды құруға қарай,бұл осы мүддеге қызмет етуші және оны
жүзеге асырушы болуы керек.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеуші үшінші кемшілік, істі алғаш бастау
кезінде кәсіпкерліктің жалпы етек алуы үшін қажетті алғашқы капитал
қалыптасуының көздерін таратып жібергендік.
Кәсіпкерлікті бастау үшін қажетті капиталдың негізгі үш қайнар көзі
бар: халықтың өз қорлары, несиелер, жекешелендіруші инвестициялық купондар.
Бірінші көзді инфляция жойып жіберді десек болады. Осының нәтижесінде
халықтың өз қорлары жүздеген есе қысқарды. Өйткені 1000 сомға 200 теңге
алып өз жинақтарымызды қысқарттық. Одан кейін халық өз қорларын жинақтауға
сенімсіздік жағдайда қалды десек артық айтпаған болармыз.
Екінші көзі — несие оған пайыздың тым жоғары болуы салдарынан
кәсіпкерге бұл жолды тандау өте тиімсіз болды. Кәсіпкердікті бастау үшін
қажетті ресурстың екінші көзі — несие, әлі күнге дейін кәсіпкердің қолы
жетпейтін дәрежеде қалуда. Шағын кәсіпорын ағымдағы айналымды несиелеуге
толығымен тәуелді, бірақ олардың қарыз алушы ретінде сенімділігінің
төмендігі, кепіл болушылық пен кепілдің болмауы пайыздық ставканың тез
өсуіне негіз болады.
Белсенді нарықтық орта қалыптастыруға кедергі келтіретін төртінші
кемшілік, Қазақстан Республикасының халық шаруашылығының механизмінің
ерекшеліктерімен байланысты. Шағын кәсіпкерлік бүгінгі күнде қазақстанның
жаңа шаруашылық механизміне "икемделе" алмай жатыр.
Ол мына себебтермен байланысты:
Біріншіден, өндіріс күштерінің облыстар және аудандар бойынша тең емес
және кей жерлерге өте көп орналасу, республика өндіріс кешендерінің
"нүктелі" даму сипаты, шикізатты көп функционалды маманданған саланың басым
болуы;
Екіншіден, әлеуметтік және экономикалық артта қалған аудандардың елеулі
көп болуы, олардың нарыққа бейімделмегендігі;
Үшіншіден, жүмыс күшінің төменгі дәрежедегі кәсіпкер даярлығы;
Шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеуші бесінші кемшілігі шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің дамымағандығы, мұнысыз шағын
кәсіпкерлікті дамыту мүмкін емес.
Осы кемшіліктерді бодырмау үшін, шағын кәсіпкерлікті колдаудың
кажеттілігі айтпаса да айқын. Бірақ бұл сұраққа қатысты мәселслерді
экономист ғалымдар мен мамандардың пікірлері әртүрлі. Олардың кейбіреулері
әлеуметтік, қаржылық және материалдық жағдайларды құру шағын кәсіпкерлік
мәселесін өзінен-өзі шешіледі деп есептейді. Ал оны мемлекет тарапынан
қолдау тек бюджет қорларының азаюына алып келеді. Екіншіден, шет ел
тәжірибесіне сүйене отырып, шағын кәсіпкерлікті қолдау нарықтық
экономиканың дамуының алмастырылмас шарты деп бекітіледі.
Сондай-ақ, шағьш кәсіпорындардың саны мен сапасының осіуіне, біздің
зерттеуіміз көрсетіп отырғандай, салық демалыстарының мерзімі, несис
ресурстарын алудың шарттары, баскаруды ұйымдастырудың ғылыми негізделген
жүйесініц қалыптасуы, қылмыстық гоптардың жойылуы, шенеуніктер қысымының
болмауы және т.б. оңды ыкпалын тигізеді. Жуйелеп айтсақ, шағын
кәсіпкерлікті басқаруға ықпал ететін шарытар мен факторлар ретінде мналарды
қысқаша атап өткен жөн: қоғамдасы саяси жағдай, ел экономикасының ахуалы,
шағын кәсіпкерлікті құқықтық қамтаматсыз ету, салық пен қаржы несие
саясатын жұзеге асыру механизмдері, шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
шаралары, халықтың өмір сүру деңгейі және касіпкерліктің өркениеттілік
дәрежесі.
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
БАҒАЛАУ
Тәуелсіз, егеменді Қазақстанның құрылғанына 15жылға жуық уаұыт өтті.
Алайда бұл ауыр сындарлы, өз дамуының жолдарын іздестірген, қателіктер
жіберілген және шешімдерін тапқан, кейіннен оларға түзетулер енгізілген
жылдар болып табылады. Бірак біз бұл қиындықтарға қарамастан, басқа бұрынғы
мемлекеттермен салыстырғанда қолымызға қару алмадық. Біз бейбітшілік
жақтаған, саяси түрақтылықтағы мемлекетбіз. Сондықтан, біздің елде
экономикалык мәселелерді шешу қажеттілігі туындайды.
Ел Президентінің және республика Үкіметінің негізінде ұлттқ
саясаттың жетістікке жетуі елде орта тап кәсіпкерлік пен шаруа
қожалықтарының пайда болуына негіз болды. Олар бүгінгі күнде әлсіз
болғанмен, бірақ дәл солар шағын және орта кәсіпкерліктің өкілдері. Біздің
мемлекетіміздің қорғаны болады. Олар өздерінің іс-әрекеттерінің нәтижесінде
өндірістің, нарықтық дамуына қозғалыс береді, яғни қоғамның тұтастай
қозғаушы күші десек артық айтпаган болармыз. Бүгінгі күні бәрімізде белгілі
ақиқат қарапайым жагдай: "Біз бен сіздің гүлденіп және өркендсеуіміз
мемлекеттің өсу жағдайымен байланысты". Жалпы, кәсіпкерліктің өзі әуел
баста шағын бизнестен, кәсіпкерлер белсенділігінен пайда болғанын атап
айтуымыз керек. Дамыған елдерде
өнеркәсіптегі жұмыс істейтіндердің 45-80 ІІайызы шағын кәсіпкерлікте
шоғырланған. Мұның өзі өндіріс тиімділігін арыттыра отырып, қосымша
бәсекелестікті туғызады және өнімнің сапасын жақсарта түседі.Осыдан нарық
қатынастарын қалыптастыруда кәсіпкерлікті дамыту шешуші рөл атқаратыны
керінеді. Өйткені, экономикалық реформалардың басты тұлғасы – кәсіпкер
екенін өмір көрсетіп отыр. Білгір мамандардың пайымдауьшша, қоғамның
еңбекке жарамды мүшелерінің 14-18 пайызы кәсіпкерлікпен айналысса, онда бұл
мәлімет сол ел экономикасыньщ жоғары дәрежеде дамығандығын көрсетеді.
Мысалы Қытай халық Республикасы өткен ғасырдың 80 жылдары
өзінің экономикалык реформасын бастаған болатын. Қазақстан сияқты
еркін шикізат көзі болмаса да, 60% алынып келінген шикізат
көзімен 1,5 млрд халқымен, Қытай бұгінгі күні қол жетпес жоғарғы
деңгейге жетті және әлемдік дамыған елдердің құрамына енді.
Бәрімізді дүр сілкіндірген 1997 жылғы болған Азиялық
дағдарысты алатын болсақ, біздің көрші елге бұл
дағдарыс айтарлықтай әсерін тигізген жоқ деуге болады. Ол өзінщ көрші елі
Жапонияға 5 млрд доллар көлемінде қаржылай қол үшын берген болатын. Бұл
Қытайдағы шағын және орта кәсіпкерліктің үлкен жетістігі.Егер ары қарай
Қазақстан және Қытай экономикасын салыстыратын болсақ, онда біз Қытайдан
үлгі ала отырып одан әрі нарықтық экономикаға өтуді сатылар бойынша
өткеруіміз қате қадам болмаған болар еді.
Мемлекет иелігінен алу және жекешслсндіру саясатын жоғарғы деңгейдегі
қарқынмен бастап, отандық индустрияға нем қүрайлы Қарап, оны
толығымен тоқтаттық. Әрине бұл негізінен қорғаныс комплексіндегі
кәсіпорындар. Егер ақырындап, әрі карай жақсы жасалынған отандық
ғылыми жаңа технологияларды енгізу арқылы, бүгінгі күні отандық машина
өнімін экспортқа шығарар едік. Осы жағдайды ауыл шаруашылығында да
аитуға болады. Колхоздарды және совхоздарды тарату барысында, ауыл
шаруашылығында шаруа қожалықтарын материалдык техникамен немесе табиғи
ресурстармен қаматмасыз етуге бағыт-бағдарлар жасамадық. Бұл біздің
мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру саясатында жіберілген өте үлкен
қателіктердің бірі болып саналады. Осы күнге дейін осы қателіктің
салдарынан ауыл шаруашылығын мүлдем қүлдыратып алдық.
Көптеген оқулықтарды, ақпарат қүралдарын қарастыра отыръш келесі
жағдайларды атап өткім келеді.
1. Нарықтық экономиканың негізін қалауда, біз революциялык
кезендегі коммунистердің қателіктерін қайталадык. Басқа жүйе
қалыптастырғанға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің дамыуы және
тиімділігін арттыру (ЖШС АРЫС мысалында ) тақырыбына жазылған
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Шағын кәсіпкерліктің мәні және оның қазақстан экономикасындағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті нығайту мен
кемелдендіру мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..12
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...23
2.1. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі жағдайын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. ЖШСАРЫС шағын кәсіпорынының технико-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3. Кәсіп орынның өнім өндіру үрдісінің экономиеалық
тиімділігі ... ... ... ...38
3.НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРЫТТЫРУДЫҢ
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 49
3.1. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың ішкі ресурыстық потенциялын пайдалануды
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..49
3.2. Шағын кәсіпкерлікті мемелекет тарапынан қолдауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.3. Нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің тиімділігін арыттыру бағытында
шетелдік тәжірибелерді
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .61
ортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72 Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..80
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өту барысында Қазақстан Республикасында
жүргізілген экономикалық реформа, біздің елімізде барлық аймақтарда және
экономиканың барлық салаларында еркін кәсіпкерлікті дамытудың жаңа
бағыттарын ашты.
Әсіресе кәсіпкерліктің шағын түрі өзінің ықшамдылығымен қоса
қолайлылылығымен ерекшеленеді. Ішкі және сыртқы нарықтық конъюктураның
жылдам өзгеруіне дер кезінде бейімделе біліу де шағын кәсіпкерліктің
өміршеңдігін айқындайды. Сондай-ақ, белгілі бір өнім түрін өндіруге
мейлінше тез бейімделіуі және жаңа технологияларды ендіруге жылдам
ықшамдала білуінің қасиеттері шағын кәсіпкерліктің бұл түрінің экономикалық
табыстардың ең шешуші кепілі бола алатындығын дәлелдеді.
Осы орайда бүгінгі күнге дейін шағын кәсіпорындарды басқару мәселесінде
кездесетін олқылықтардың болуы оны басқаруға орасан күш-жігермен қатар,
білім мен білік, өмірлік тәжрибе қажет екендігін көрсетеді. Сонымен, шағын
кәсіпкерліктің жеткілікті дәрежеде дамымай жатқандығының басты себептерінің
бірі ретінде жекелеген кәсіпкердің өз кәсіп орнын басқарудағы ұйымдастыру
тәжірибесінің тапшылығын атап өтіуге болады. Сондықтан да басқару
тұжырымдамасы ғылыми-әдістемелік тұрғыдан терең зерттелуге тиіс. Осы
дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі де осында деп білеміз.
Бұл мақсатты іске асыру көбінде шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне
байланысты. Артықшылықтар кешені, атап айтқанда, нарық коньюктурасының
өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың
қаржы ресурстарын шоғырландыру, мөлшері жағынан аз ғана алғашқы капиталды
пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу,
инновациялардың жартысынан көбін және тағы басқалар, шағын кәсіпкерлікке
көптеген өнеркәсібі дамыған елдерде жалпы ішкі өнімнің негізгі бөлігін
өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік шиеленісуді
жоюға, ғылыми–техникалық пргрестің дамуына ықпал етуге, өнімді өндіруді
және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қоса,
шағын кәсіпкерлік–қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі орташа
топтың пайда болуына әлеуметтік–экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерлікпен қол жеткізген нәтижелер бойынша
республика дамыған және дамушы мемелекеттермен қатар, тәуелсіз мемелекеттер
достығының (ТМД) жеке елдерінен артта қалды. 2003 жылдың басында
Қазақстанда 449,9 мың шағын кәсіпкерліктің субьектілері үшін (ЖІӨ) жұмыс
істеді. Олармен ЖІӨ-нің 20,4 пайызы ғана өндірілді, ал ел бюджетіне млрд.
тг, аударылды, халықтың 21,0% жұмыспен қамтылды, бұл экономикасы дамыған
елдер нәтижелерінен 2-4 есе төмен. Сонымен қатар, экономиканың осы
секторына экономикасы дамыған елдерде қалыптасқан деңгейден, бәсекелестік
қабілеттілігінің арытта қалу факторының үдейе түсуіне тән. Осыған
байланысты сырытқа шығарылатын инновациялық жеке зерттеулер мен өнімдердің
өндірісі жоқ деуге болады.
Жоғарыда айтылған шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары және ең бастысы
республикада оның дамыуының қанағатсыз болуы алынған тақырыптың
өзектілігіне шарыт болды.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерліктің мәнін түсінуге, кәсіпкерлік процесті
қалыптастыратын факторлар мен жағдайларға, олар атқаратын функтцияларға,
ШКС-нің қызметіне қоршаған ортаның әсеріне, әр түрлі ұйымдастыру–қуқықтық
формаларға және т.б. қатысты басылымдардың көп болуына қарамастан,
зерттелетін проблемалар шеңбері азаймай керісінше, ұлғая түсуде. Қазіргі
таңда шағын кәсіпкерліктің өткен жолы өте қысқа және қайтадан пайда болған
проблемаларды шеше алмайды. Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің болашағы
барма, ел экономикасында маңызды рөлді атқарама, елдегі әлеуметтік жағдайды
тұрақтандыра алама, кәсіпкерлік процесті қандай негізгі факторлар
қалыптастырады және біздің қоғамымыздың берілген кезеңінде оның динамикалық
қозғалысын қандай проблемалар ұстап тұр, мұның бәрі зерттеу объектісі. Ал
шағын кәсіпкерлік аймағында орындалған зерттеулер іс жүзінде ШКС арасында
зерттеудің, таратудың және енгізудің тек алғашқы кезеңінде тұр.
Соның ішінде, кәсіпкерлік қызметтің және ынтаның даму деңгейін бағалау
жөніндегі мәселе аз зерттелген, ол республика өңірлері арасында
экономиканың бұл саласының даму нәтижелерін салыстыруға, жеке алынған
аймақта шағын кәсіпкерліктің даму динамикасын бақылауға, әкімдер жұмысы
туралы айтуға, табиғи, материалдық және еңбек қорларын пайдалануды
сипаттауға мүмкіндік береді.
Сондықтан дипломдық жұмыстың мақсаты шағын кәсіпкерліктің даму
деңгейін, және оның тиімділігін арыттырудың жолдарын зерттеу. Аталған
мақсатқа жетіу үшін жұмыста келесі міндеттерге ден қойылған:
- шағын кәсіпкерліктің теориялық негіздерін зерттеу;
- шетелде шағын кәсіпкерлікті қолдау түрлері мен формаларын анықтау;
- шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын проблемаларды анықтау;
- жалпы республика бойынша шағын кәсіпкерліктің жағдайы мен
тенденцияларын зерттеу;
- шағын кәсіпкерлікті дамытудың тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттарын анықтау.
Зерттеу нысаны ретінде “Арыс” кәсіпорынның шаруашылық жүргізу
барысындағы мәсіметтері алынған.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін шетелдік және отандық
ғалым-экономистер еңбектері, нормативтік–құқықтық актілер, шағын
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту туралы қабылданған мемелекеттік
бағдарламалар пайдаланылады.
Дипломдық жұмыстың құрлымы. Бұл жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қортынды
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың мазмұны компьютерлік
бетте баяндалған, оның ішінде кесте, сурет, дияграмма қамтылған.
Кіріспеде таңдап алынған тақырыптың өзектілігіне, тақырыптың
зерттелуі деңгейіне, зерттеудің мақсаты және міндеттеріне, зерттеу
объектісіне, зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздеріне, зерттеудің
ғылыми-тәжірибелік маңызына сипаттама беріледі.
Бірінші тарауда, бұл бөлім бойынша шағын кәсіпкерлікті дамытудың
теориялық негіздері бойынша шағын кәсіпкерліктің мәні мен ҚР
экономикасындағы рөлі және оны кемелдендіріу мәселелері қарастырылады.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті
дамытудың тиімділігі мен оның қазіргі жағдайын бағалау беріледі.
Үшінші тарауда, нарық жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің тиімділігін
арттырудың негізгі бағыттары бойынша, мемлекет тарапынан қолдау мен
шетелдің озық тәжрибелерін пайдаланудың артықшылықтары талқыланады.
Қортындыда зерттеу нәтижелерінде өрбіген негізгі ойлар мен ұсыныстар
баяндалады.
1-ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ РӨЛІ.
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің
тектік түсінігінің мәнін, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс
түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен
пайда болуын ескеріп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: Кәсіпкерлік бұл
- табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа
келтіретін және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптің
және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-өзі
ұйымдастыру процесі. Ал кәсіпкер-бұл табысты алу мақсатымен қауіп және
белгісіздік жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік-шаруашылық қызметтің
барлық аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен
ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Оз кезегінде кәсіпкерлік табыс-бұл
кәсіпкердің пайдасы (таза табысы) және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты-кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі қағидалардың
бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты екендігін атап
кету қажет, бірақ сонымен катар, кәсіпкерліктің әрбір формасының өзіне тән
ерекшелігінің болатынын ескереміз.
Нарықтың әр түрлі сфераларын жеңіп алу және
әлемдік
қауымдастықтың көптеген елдерінде шағын кәсіпкерліктің өркендеуі,
кәсіпкерліктің осы формасының ТМД республикаларында, соның ішінде
Қазақстанда кең таралуын анықтады. Шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекше
белгілері мен артықшылықтарын зерттеп, біз шағын кәсіпкерліктің келесі
түсінігін ұсындық: ІІІағын кәсіпкерлік - бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің толық экономикалық жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық
қызметіне негізделген, қаржы қорларының шектелген жағдайларьнда жұмыс
істейтін қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, табысты
алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және
меншік иесінін өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін,
өзін-өзі ұйымдастыру процесі.
Шағын кәсіпке рлік - бұл қаржы ресурстарының шектелген жағ-дайларында
жұмыс істейтін, қауіптің және белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын,
толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметі.
Берілген анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде сипаттайды,
оның мәнін инновация ретінде анықтайды кәсіпкерлер қызметінде қауіп және
белгісіздік элементтерінің болуын білдіреді, өндіріс және басқару
процесінде меншік иесінің ролін анықтайды, және ең бастысы - кәсіпкерлік
кызметтің ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді. Шағын кәсіпкерліктің
тұжырымдалған анықтамасы шағын бизнестен түбегейлі ерекшелінеді. Берілген
анықтамаға сәйкес шағын кәсіпкерлікке өнім мен қызметтердің, өндірісті
ұйымдастырудың колданылатын әдістерінің үнемі жаңартылуы, жоғары өнімді
жабдықтар мен жаңа технологияларды енгізу, пайданы ғана емес, сонымен қатар
үстеме пайданы алу тән. Ал шағын бизнеске репродуктивтік кызметтерді атқару
және жоспарланған пайданы алу тән.
Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған елдерде экономиканың
басым салаларының бірі - қоғамда болып жатқан барлык процестермен
кешенді түрде дамуда. Бұл елдердің үкіметі шағын кәсіпкерліктің дамуына
белсенді қолдау көрсетеді, оның қызмет етуі үшін колайлы жағдайларды құру
көрініс тапқан.
Ал, өз кезегінде кәсіпкерлік пен кәсіпкер, соның ішінде шағын
кәсіпкерлік ұғымна жоғарыда түсінік бердік, енді шағын кәсіпкерліек
түсінігін, шағын бизнес түсінігімен шатастырмас үшін түсінік беріп, жеке
тоқталып өтсек.
Шағын бизнес — шағын кәсіпкерлікпен қарайлас нарықтық экономиканың
маңызды элемент, онсыз мемлекет жан-жақты дами алмайды. Ол көп жағдайда
экономикалық өсу каркындарын ЖҰӨ-нің құрылымы мен сапасын анықтайды. Бұл
сектор өзінің мәні бойынша нарықтық инфрақұрылымның шешуші элементі болып
табылады. "Бизнес" сөзі ағылшынның "businessy" деген сөзінен шыққан.
Ағылшын тілінен аударғанда коммерциялық қызмет, іс, шаруа, сондай-ақ
тиісінше "бизнесмен" ("businessmen") сөзі іскер адам, табыскер деген
ұғымдарды білдіреді.
Бизнес — біржақты анықтауға келмейтін, барынша ауқымды және сан қырлы
ұғым. Ол істі жүргізу, қажетті және адамдар арасында сұранықа ие өнім
жасау, іс, жұмыс, нарықтық экономиканың негізгі бағыты, адам қажетілігін
қанағаттандыру көзі және сонымен бірге өмір салт жүйесі ретінде
қарастырылады.
Ең алдымен бизнесті табыс табу немесе басқадай әдіспен олжалы болумен
байланысты қызмет ретінде анықтама береді.
Қазақстан жағдайында шағын бизнеске анықтама бере отырып. Қолда бар
шетелдік тәжірибелерді ескере келе, шағын бизнеске келесідей сипаттама
беруге болады.
Шагын бизнес кәсіпорындары деп - бір немесе бірнеше инвесторлармен
қурылган, географиялык, шектелген аймақтарда жұмыс істейтін және нарықтың
шектелген улесіне ие кәсіпорындарды айтамыз. Бұл кәсіпорындарда басқаруды
негізін салушылар жузеге асырады, олар барлык стратегиялык шешімдерді
кабылдайды; басқару – нысаншылдықты жоқтығы мен ұтымды шешім қабылдау
сипатымен ерекшеленеді; басқару саласында, сондай-ақ өндіріс
саласында жумысшылардың жоғары өзара ауыспалылыгы байқалады.
Көптеген жылдар бойы әртүрлі елдердің ғалымдары шағын
кәсіпкерлікке анықтама беруге тырысып келеді. АҚШ
конгресс комитетіне шағын кәсіпкерліктің 700-ге жуық анықтамасы
үсынылған. Шағын кәсіпкерлікті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жүмыс істеушілердің саны,
депозиттердің көлемі
негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару
аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең тараға критерийлердің бірі жүмыс
істеушілердің саны. Кейбіреулер жүмысшылар саны 100-ге дейін, тағы біреулер
50-ден 1000-ға дейін, үшіншілер 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Германияда ереже бойынша, жұмыспен қамтылан адамдар саны 1-ден 500-ге
жететін кәсіпорындарды шағын кәсіпорынға жатқызады, сөйте тура олар келесі
4 категорияға бөлінеді.
1. 20-дан 49-ға дейін;
2. 50-ден 99-ға дейін;
3. 100-ден 199-ға дейін;
4. 200-ден 449-ға дейін;
Германияда жылдық ақша айналымы 3,5-нан 11.5 миллион неміс маркасын
қүрайтын фирмалар, кәсіпорындардын тиімділігі АҚШ пен Жапонияға қарағанда
жоғары. Мүнда 12,3% ірі кәсіпорындардың және ол жерлерде жүмыспен
қамтылған 34% жүмысшылардың үлесіне үлттық
абыстың тек 52,6% ғана кетледі. Жүмыс орындарының үштен екісінен көбі шағын
кәсіпкерліктің арқасында ашылуда.
Жапонияда занды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста — 300 адамнан көп емес, көтерме саудада —
100, бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында — 50, олар осы
критерийлерге қарай шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ
жарғылық капитал мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, қүрылыс және көлікте —
770мың доллардан жоғары емес, көтерме саудада — 230 мың доллар, қызмет
көрсету саласында 77 мың доллар.
Ресей Федерациясының қазіргі қолданып жүрген заңдарына сәйкес,
шағын кәсіпорындарға:
• өнеркәсіпте — 200 адамга дейін;
• қүрылыста - 100 адамга дейін;
• көтерме саудада — 50 адамға дейін;
• ауылшаруышылығында — 50 адамға дейін;
• ғылымда және өндірістік емес салада — 25 адамға дейін;
• бөлшек саудада — 15 адамға дейін;
жүмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Қазақстанда адам саны айтарлықтай аз кәсіпорындар шағын болып
саналады. Қазақстан Республикасының 1997ж. 8-сәуірдегі N499 қаулысына
сәйкес шағын кәсіпорындарға:
• өндірісте, қүрылыста және шаруашылықта - 50 адамға дейін;
• сауда да және тұрмыстық қызмет көрсетуде — 30 адамға дейін;
• көлік және байланыста — 25 адамға дейін;
• ғылымда және жаңартпашылық қызметте — 20 адамга дейін;
жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Жұмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта кәсіпкерлікке
жатады.
Шағын кәсіпорындар азаматтар, жанүя мүшелері және сауда шаруашылығын
біріккен түрде жүргізетін мемлекеттік мүлікті басқаруға өкілеттілігі бар
әртүрлі занды тұлғалар мен мемлекеттік органдар тарапынан құрылуы мүмкін.
Шағын және орта кәсіпкерлік, қазіргі кезеңде жұыссыздықпен сипатталатын
Қазақстан экономикасына қажетті жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді.
Американ экспресс мәліметтері бойынша, барлық жаңа жұмыс орындары
тұрақтанған ірі компаниялардың есебінен емес, жаңа фирмалар есебінен
ашылуда. Мысалы, 1987ж. АҚШ-тың 500 ірі компанияларындағы жұмыс орындарының
өсу қарқынына қарағанда, 7 миллион шағын фирмалардағы жұмыс орындарының өсу
қарқыны 3 есе көп болды.
Дәстүрлі түрде ірі кәсіпорындар мен фирмалардың жұмыс істеуі пайдасыз
болып табылатын салаларда шағын кәсіпкерлік барлық мүмкін болатын қызметтер
мен қосалқы жүмыстарды атқаруда кең мүмкіндіктерді қамтамасыз ете отырып,
ірі фирмалар мен компаниялардың тиімді жұмыс істеулері үшін қолайлы,
жағдайлар жасап отыр. Бұл жерде 50-ші жыддардан бері, келісім-шарттар
негізінде, ірі компаниялардың шағын және орта маманданған фирмаларға
тапсыратын жұмыс көлемі күрт өсе бастаған Жапония тәжірибесі көңіл
аударарлық. Мысалы, 1966 жылдан 1981 жылға дейін ірі фирмалармен контракт
бойынша жұмыс істейтін шағын және орта фирмалардың (300 адам жұмыспен
қамтылған) үлесі олардың жалпы санында (шағын, орта және ірі фирмалар
санының қосындасында) 53,5-тен 65,5%-ке көбейді. Электроника өнеркәсібінде
бұл үлес 198 1ж 85,7%-ке жетті. Ал осы өнеркәсіп саласындағы өндіріс
көлеміндегі Қосалқы жұмыстардың құндылық көлемінің үлес салмағы 90 –шы
жылдардың басында 80% - ке жетті.
Сондай-ақ құрылыста шағын және ірі фирмалардың әртүрлі Қызмет салалары
бар. Ірілері үлкен объектілердің әсер ету жағдайында сәтті жұмыс істейді
және ірі тапсырыс берушілермен жүмыс істейді. Шағын құрылыс фирмалары
болса, кұрылыстық – монтаждық жұмыстарға, бар объектілерді модернизациялау
мен қайта құруға жөндеу жұмыстарын жүргзуге және жеке
тапсырыс берушілермен жұмыс істеуге бет алуда.
Сондықтан, шағын және ірі құрылыстық кәсіпорындар арасында тікелей
бәсекелестік туралы айту заңсыз. Шағын кәсіпкерлік ірі кәсіпкерлікке
қарағанда анағүрылым тиімдірек жұмыс істейтін салаларда өзінің нарықтағы
орынын сәтті иеленеді.
1- кесте Шағын және ірі кәсіпкерлікті салыстыру
Критерий Ірі кәсіпкерлік Шағын кәсіпкерлік
1 2 3 4
1 Қызмет көрсету мен Өнеркәсіп, отын Қызмет көрсету саласы,
өндіріс салалары энергетикалық сауда және қызмет етуші
кешен,энергетика өндірістер
2 Шығарылатын өнім Массалық өндіріс Ұсақ сериялы немесе жеке
сипаты өндіріс
3 Жаңа енгізілімге Жаңа енгізілімге Ірілерге қарағанда,жаңа
қабілеттілік қабілеттілігі аз енгізілімдер 23 есе көп
4 Стратегияның өзгеруі6 – 10 жыл 0.5 – 1 жыл
5 Қызмет саласы Ірі қалалар және Үлкен және шағын
өндіріс кешені қалаларда
6 Бәсекелік ортаны Нарықтың елеулі бөлігінБәсекелестік ортаның
құру жаулап алу себебінен күшеюі
бәсекенің шектелуі
7 Кәсіпорынды құру Қаржылық шығындардың Бастапқы шығындардың
және тіркеу едуір болуы және тіркеужәне тіркеу талаптардың
процесінің төмендігі
созылмалылығы
8 Жаңа жұмыс орындарынЖұмыс орындарын құру Жұмыс орындары өте
құру қарқыны анағұрлым төменжылдам қарқынмен
құрылуда
9 Жұмыс күшін Жұмысшылардың тар Жұмысшылардың жоғарғы
онтайландыру көлемді маман дәрежедегі
мүмкіндігі болғандығынан мүмкін ауыспалылығының мол
емес мүмкіндігі
10 Басқару құрылымы Көлемі зор басқару Басқарудағы икемділік,
құрылымы басқару аппаратындағы
жұмыскерлер саны еңаз
11 Басқару жүйесіндегі Құрылтайшылар мен Құрылтайшылар мен
мүдделердің менеджерлер менеджерлердің
ұштастырылуы мүдделерінде қарама - міндеттері бір адам
қайшылық болғандықтан үйлестіретіндіктен,
ұштаспайды басқару жүйесінде
мүдделер қарама-
қарсылығы болмайды.
Шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары айқын. Бұл - шағын кәсіпкерліктің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа
жүмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы енбек ұжымына түрақты емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялык қүрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстырды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын ксіпкерліктің басты ерекшелігі — кірістерге қатысумен және
жұмыспен қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен қатар, жұмыстың ең
жоғарғы нәтижелілігіне деген жалпы біріккен құштарлық, коллективтік түрде
еңбек етуте және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда
кұрушылар (негізін қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін, маман
менеджерлерді тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе екі жақ мүдделерінің
тоғыспауына әкеледі, ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер
етеді. Шағын және орта кәсіпорындарда мұндай қарсылықтардан құтылып кетуте
болады, себебі негізін калаушы мен менеджер - бұл ереже бойынша бір адам.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын кәсіркерлік тіпті де
өз мәні мен маңыздылығына ие бола түсіу де. Көптеген елдердің Үкіметтері
шағын кәсіпкерліктегі жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының, табыстар мен
өркениеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына жағдай жасау шараларын
қабылдауда.
Шағын кәсіпкерлік шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі
болып, ол жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол
ашады. Мысалы, Алматыдағ және Астанадағы ірі құрлыс компаниялары аясындағы,
шағын кұрылыстық фирмаларды құру жүздеген құрылыс мамандарына өз қаласынан
тысқары шықпай-ақ жұмысқа түруға мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпкерлік тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана
қоймай, сондай-ақ оның экономикалык дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі
ретінде де қарастырылады. Шағын Фирмаларды көбірек құру - жұмыссыздық
проблемасын жеңілдетуі,қабылетті бәсекелі орта қүруы, каржы нарығын
жандандыруы,ірі кәсіпорындарды ашуы сынды бірқатар мүмкіндік береді.
Нарықтың дамуына байланысты тауарлы-ақша қатынастарына негізделген нарық
жүйесі шағын кәсіпорындардың дамуы мен толығуын тынымсыз талап етеді.
Былайша айтқанда, нарықтық-экномиканың ең қыска түсінігін еркін кәсіпкерлік
экономикасы ретінде қарастыру керек. Сол себепті, кәсіпкерліктің сан алуан
түрлері мен нысандарының дамуынсыз толыққанды экономикалық реформаларды
іске асыру мүмкін еместігі бүгінгі таңда құзыретті оргындарға да,
көпшілікке де белгіліжағдайға айналды.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ
НЫҒАЙТУ МЕН КЕМЕЛДЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Елдегі шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейтін, аталған проблемалардың
арасындағы ең маңыздысы 1991 - 1996 жылдардағы экономиканың осы саласының
дамуы туралы нақты ақпараттың болмауы болып табылады, бұл кәсіпкерлік
құрылымдарының қызметін терең талдауға мүмкіндік бермейді. Біздің жағдайда,
ресми статистикалық базаның сапасы объективтік және субъективтік шарттарға
байланысты. Объективті сбептерге шаруашылык жүргізуші субъектілер
есептерінің бұрмалануын, субъектілерді экономиканың осы секторына
жатқызудағы бағалау өлшемдерінің тұрақсыздығын жатқызуға болады.
Субъективтік себептерге ҚР статистика жөніндегі Агенттік және белгілі бір
уақыттар аралықтарындағы елдегі шағын кәсіпкерлікті тікелей тексеретін
ұйымдар беретін алғашқы статистикалық акпараттың арасындағы сәйкессіздіктер
жатады. Оларға экономика және сауда Министрлігіні шағын кәсіпкерлікті
қолдау Департаментін, стратегиялық жоспарлау және қайта кұрулар жөніндегі
Агенттігін, ҚР табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті колдау жөніндегі Агенттігін, индустрия және сауда
Министрлігінің шағын кәсіпкерлікті қолдау жоніндегі Комитетін жатқызуга
болады. Осыған сәйкес, экономикалық әдебиеттер мен жүмыстарда ШКС-рі
қызметі туралы едәуір қайшы келетін ақпарат беріледі. Сонымен қоса,
ақпараттық база-шаруа (фермерлік) қожалықтары мен жеке тұлғалар жұмысының
нәтижелерін назардан тыс қалдырып, негізінен тек шағын кәсіпорындардың
қызметін қамтыды.
Статистикалық ақпаратты талдау 1997-2001 жылдар аралығында ҚР табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті колдау
жөніндегі Агенттігінің мәліметтерін пайдалану кажеттілін көрсетті. Бұл
ақпарат барлык шаруашылық жүргізуші ШКС, соның ішінде заңды және жеке
тұлғалары қызметінің нәтижелерін қамтыды. Берілген Агенттіктің ақпараты,
елдегі облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдері беретін, есептілік
мәліметтеріне негізделеді.
Берілген Агенттіктің ақпараты Республикадағы шағын кәсіпкерлікті дамыту
мен қолдаудың 1999-2000, 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламаларын дайьндауда, 2000 жылы кәсіпкерлер форумындағы ел басы
баяндамасында пайдаланылды. 2002 жылдан бастап, ҚР статистика жөніндегі
Агенттігінің мәліметтерін пайдалану ұсынылады екінші жағынан статистикалық
ақпараттың күмәнділігі ШКС-ң нақты жіктемесінің болмауына негізделген.
Қазіргі кезде республиканың ШКС шағын кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлер
(жеке тұлғалар) болып табылады. Біздің зерттеулерімізде шағын
кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жіктемесі толықтырылып
дәлелденген, ол мемлекет заңдарымен бекітіліп, бағалау өлшемдері бойынша
орындалған.
1-сурет
Бұгінгі күндегі кәсіпкерліктегі сатып алу біздің экономикамызда әлі аз
танымалы қүбылыс, бұл негізінен біздің кәсіпорындарымыздың тәжірибелерінің
аздығымен түсіндіріледі. Дегенмен бүл шетелде кәсіпкерлік салаға кірудің
айтарлықтай тараған формасы ретінде мынандай бір қатар артықшылықтарға ие:
1. Тәуекел мен түрлаусыздык фаткорлары сынға жиі ұшырайтын жаңа
кәсіпорын ашумен салыстырғанда, олардың деңгейін төмендетуі.
2. Кәсіпкерліктің жөнге келтірілген инфрақұрылымының болуы, себебі
кәсіпкерлік ілгеріден-ақ құрылу сатысынан өткен, жұмыс істеуде.
Шағын кәсіпорынның негізін қалау бойынша бірнеше көзқарастар: жаңа
кәсіпорын бастау; бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу; франчайзинг және
жанұялық бизнес , орналастырулар кестеде көрсетілген.
Шагын кәсіпкерлікті ұйымдастыру жолдары
2-сурет
Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру
жолдары
Жаңа Бүгінгі Франчайзингтік Жанұялық
кәсіпорын күндегі қатынастар бизнес
бастау бизнесті жүйесі
сатып алу
Біздің республикамыз үшін шағын кәсіпкерліктің негізін калау
формаларының ішінде, жаңа кәсіпорын құрудан басқа франчайзинг пен жан
ұялык бизнес формалары ең өзекті деуге болады. Сол себептенде бұл екі
форманың ерекшеліктеріне, шағын кәсіпкерлікке қатыстылығына тоқталыу
мақсатында, бұл екі бағытты қысқаша қарастырсақ.
3-сурет Франчайзингтік қарым-қатынастардың артықшылыгы мен
кемшіліктері
Артықшылық Кемшілік
Оқыту және дайындау Франчайзингтік төлем
Қаржылық көмек Өсімді шектеу
Маркетинг көмек Тәуелсіздікті шектеу
Басқарудағы көмек Әрекетті шарт
мерзімімен шектеу
Шапшаң көмек Тек бір жеткізуші
франчайзермен ғана
жұмыс істеу мүмкіндігі
Сәтсіздіктің төмен
проценті, тәуекел
деңгейінің төмендеуі
Франчайзингтің негізгі артықшылықтарының бірі бұл франчайзерден оқып
үйрену мен дайындалу мүмкіндігіне ие бола алатындығы. Сондай-ақ франчайзер
тек өндіріс мәселелерін оқытып үйретуді ғана үйымдастырып қоя салмай,
сондай-ақ бухгалтерлік есеп, тауарлық-материалдық құндылықтарды бақылау,
еңбек ресурстарын басқару,сақтандыру мәселелерін және т.б. да оқытып
үйретеді. Оқытып үйрету бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін созылады.
Тағы бір маңызды артықшылық - бұл франчайзер тарапынан жасалатын
қаржыландырудың тікелей емес, жанама түріндегі қаржылық қолдау. Мысалы,
франчайзер алынған тауар бойынша шарттағы төлеу мерзімін ұзарта алады,
сөйтеп франчайзидің айналым капиталының көлемінің көбеюіне әкеледі немесе
франчайзи банктен несие алған кезде кепілдік беруші бола алады.
Соңында, егер тәуелсіз бизнесті бастау айтарлықтай бастапқы салым
қажет етсе, франчайзингтік фирма құрған кезде бұл шығындар анағұрлым аз
болуы себепті қаржылық артықшылыққа ие.
Франчайзингтік қатынастардың негізгі кемшіліктеріне франчайзингтің
құнын, фирма өсімінің, шарт мерзімінің және тәуелсіздіктің шектеулілігін
жатқызу шарт. Франчайзингтің құнына ең алдымен франчайзи франчайзердің
сауда маркасын, атын, өнімін, технологиясын, "ноу-хау" және т.б. пайдалану
қүқығын алғаны үшін төлейтін франчайзингтік төлем кіреді.
Осы жерде егер франчайзер жаңа компания немесе тез өсу кезеңіндегі
компания болса, оның калиталға деген қажеттілігі күрт өседі және ол бұл
проблеманы көбінесе франчайзи есебінен шешуге тырысатындығын есте ұстау
керек. Бұл жағдайда франчайзингтік төлем жоғары болуы мүмкін. Сондықтан
көптеген франчайзилер әріптес іздеген кезде ірі, тұрақталған фирмаларды
таңдауға тырысады. Франчайзи бұдан баска материалдар мен толықтырушыларға,
құрал-жабдықтарға, еңбек ақы төлеуге кететін және т.б. шығындарды көтереді.
Шығынның мөлшері мен құрылымы франчайзи-фирмасының түрі мен франчайзингтік
қатынастың сипатына тәуелді.
Фирма қызметінің аумақтық өрісін кеңейту көбіне оның негізгі өсу жолы
болып табылады. Дегенмен дәл осы фактор франчайзингтік шартта шектеуші
факторға айналды. Франчайзи тек шартта көрсетілген аумақта ғана әрекет ете
алады. Соңында, тәуелсіздіктің. шектеулілігі жоғарыдан бақылану мен
басқарылусыз өз бетінше жұмыс істеуді қалайтын кәсіпкерлер үшін сындарлы
фактор болуы мүмкін.
Көрсетілген кемшіліктерге қарамастан франчайзингтік нысан бүкіл әлемде
кәсіпкерлікті ұйымдастырудың толық құқықты түрі болып есептеледі, оның
үстіне соңғы жылдары оның одан әрі қарай таралу тенденциясы байқалуда. 1970
жылдан 1990 жылға дейін франчайзингтік фирмалар арқылы жүзеге асырылған
сатылым көлемі 10-нан 15%-ға дейін өсті.
Шағын кәсіпкерлікті ұйымдастырудың бір нысаны ретінде франчайзингтің
кең ауқымды сипатқа ие болғандығы жайлы келесі көрсеткіштерден көріп
тұжырым жасауға болады. АҚШ-та франчайзингтік жүйе арқылы жүзеге асырылған
сату мен қызмет көрсету көлемі 758 млрд. долларды қүрады, франчайзерлердің
саны 2177, ал франчайзи 542000 бірлікке тең. АҚШ-та 374 франчайзердің шет
елде 35000 франчайзерлері бар, олардың 75%-і Канада, ,Жапонияда, Шығыс
Еуропада және Австралияда.
Франчайзинг көптеген елдерде кеңінен тараған. Әлем кеңістігіндегі
франчайзингті қолдану деңгейі 2-кестеде көрсетілген.
2-кесте. Әлем кеңістігіндегі франчайзингті қолдау деңгейі 2003ж.
Елдер Басфирмалар Кәсіпорын операторыныңСатылым көлемі
саны(франчайзерлер) саны(франчайзерлер ) (млн АҚШ долл)
Австралия 230 1033 Дерек жоқ
Австрия 30 1360 Дерек жоқ
Бельгия 77 4045 2,00
Канада 1000 45000 38,4
Дания 60 500 3,31
Франция 675 29698 10,0
ГФР 180 9000 3,38
Италия 197 11550 2,10
Жапония 812 122450 32,70
Голландия 244 8252 3,60
Норвегия 120 850 0,30
Испания 215 20000 Дерек жоқ
Швеция 60 1000 1,50
Ұлыбритания 385 19800 5,50
Қазақстандық кәсіпкерлер үшін халықаралық франчайзинг ең алдымен
біріккен кәсіпорын, лицензия сатып алу, тікелей инвестиция жөне мемлекеттік
деңгейдегі келісім түрінде болып отыр. Ал кең түрде франчайзинг бізде
қалыптаса қойған жоқ. Көп іс-шаралар осы бағытта іске асырылуда.
Шағын кәсіпкерліктің негізін қалаудың тағы бір бағыты отбасы
мүшелерінің күшімен негізі қаланып, жұмыс істеп жатқан отбасылық бизнес.
Бұл кәсіпкерліктің бір ерекшелігі отбасы мүшелері қаласа толық, қаламаса
жарты күн жұмыс істей алады. Отбасылық бизнес бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
өтіп отырады.
Отбасылық бизнестің басты артықшылығы - кез-келген қиьншылықтарға
қарамастан бизнесті жүргізуге көмектесетін туыстық байланыстың беріктігі.
Отбасы мүшелері бизнесті ағымдағы қажеттіліктері үшін өздерінің еңбек
ақылары мен дивидендтерін жиі құрбан етеді. Отбасылық бизнестің тағы бір
артықшылығына, ірі корпорациялармен салыстырғанда жұмысшыларға қарау
деңгейінің жоғарлығы жатады. Корпорациялардың менеджерлері тек жақын бір
екі жылғы нәтижелер туралы ойланады, ал отбасылық бизнес оларға қарағанда
көбінесе ұзақ мерзімді бағытты ұстанады.
Сондықтан АҚШ- та кәсіпорындардың 80-90% отбасылық бизнес саласына
жатуы және экономиканың әртүлрі секторларында жұмыспен қамтылғандардың 50%
отбасылық бизнес жұмысшыларынан тұратындығы кездейсоқтық емес.
Отбасылық бизнес кәсіпорындары көлемдері бойынша ұсынатын өнімдері мен
қызмет түрлері бойынша әр алуан болумен ерекшеленеді. Отбасының бизнеске
қатысу деңгейі бойынша былай айыруға болады:
1) Толығымен отбасы басқаратын және бақылайтын бизнес .
2) Отбасы бақылайтын, бірақ маман менеджелер басқаратын бизнес.
3) Отбасы тарапынан басқарылмайтын бизнес.
Отбасы басқаратын және бақылайтын бизнес пен бизнестің басқа
нысандары арасындағы айырмашылықтарын 3- кестеде көруге
болады.
3-кесте Отбасылық бизнес пен бизнестің басқа да түрлері арасындағы
айырмашылықтар
№ Отбасылық бизнес Бизнестің басқа түрлері
1 2 3
1 Фирманы шексіз беріліп басқару, себебі Фирма менеджелерінің мүделері
отбасы мүшелерінің өмірі және жақсы арадағы шарт шеңберінде
тұрмысы бизнестің табысты не
табыссыздығына байланысты
2 Отбасы мүшелері өздерінің барлық Менеджерлердің өздерінің барлық
мансаптарын тек бір жеке отбасылық мансаптарын бір ғана фирмада
бизнеспен ғана байланыстырады жүріп жасаулары сирек
кездеседі.
3 Стратегияны дайындау негізінде отбасы Менеджелер фирманың
мүшелері шексіз ұзақ уақыт кеңістігіне стратегиялық дайындау кезінде
ие өте қысқа уақыт кеңістігіне ие
4 Бизнестегі сәтсіздіктер отбасы Бизнестегі сәтсіздіктер
мүшелеріне, әсіресе оның менеджелеріне менеджелерге салыстырмалы түрде
күтілмеген зардап әкеледі аз әсер етеді
5 Отбасы мүшесінің менеджер ретінде қызметФирмада менеджер мансабының
атқаруының тоқталу ықтималдығы өте төментоқтатылуы ықтималдығы өте
жоғары
6 Отбасы мүшелері фирманың өсуіне және Менеджер жалақысын арттыруға
табысты болуына мүдделі, себебі ол мансабын жоғарлатуға және
жалғыз жұмыс орны және отбасы тұрмысын өсіруге мүдделі
жақсарту көзі
7 Отбасы мүшелерінің кірістері фирманың Менеджер жалақысының фирма
қызметінің түпкілікті нәтижелерімен қызметінің түпкілікті
тікелей пропорционалды. нәтижелеріне тәуелділігі
анағұрлым аз
8 Шешім қабылдау орталықтандырылған Шешім қабылдау алқалы сипатқа
сипатқа ие дегенмен уақыт өте бұл ие, көбіне менджерлер
беталыс төмендейді. командасының қатысуына
негізделеді
9 Фирма қызметінде ішкі қабылдау аз, жалаңФирма қызметінде бақылау тым ат
сипатқа ие, үсті
10 Отбасы мүшелерінің арасындағы Сабақтастық бақталастыққа
бақталастық отағасымен мұрагерлер және жанжалға алып келуі
арасында жанжал туғызуы және отбасылық мүмкін, бірақ акционерлердің
бизнестің сабақтастығын проблемалы етуі мүдделеріне сәйкес
мүмкін акционерлердің бақылау жасау
жанжалыды уақытында тыйып,
тоқтатуға мүмкіндік береді.
11 менеджрлер - өзіне және отбасыне есеп Менеджерлер акционерлереге есеп
беретін отбасы мүшесі береді
12 Отбасындығы жаңжалдың салдары әділ жанжал сызықты сипатқа ие, түзу
сипатқа ие, яғни белгілі бр уақыт әрі қадағалау оңай және
аралығынан кейін уақытылы тоқтатуға болады.
13 Отбасы мүшелеріне жатпайтын Жұмысшылырдың шешім қабылдауға
жүмысшылардың өсу және жоғарлау қатысу және жоғарлау
мүмкіндіктері біршама шектеулі мүмкіндіктері бірдей
14 Отбасылық проблемалар бизнестің Менеджердің орбасылық
табыстылығына тікелей әсер етеді прблемалары бизнеске төмен
дәрежеде әсар етеді
Кестеде көрсетілгендей, отбасылық бизнес менеджерлері отбасылық
бизнеске қатысы жоқ бизнес менеджерлеріне ұқсамайды. Жәй кәсіпорындардығы
маман менеджерлер анағұрлым қасқа уақыт кезеңіне жоспар құрады, бизнестің
зияндары мен сәтсіздіктерін аз дәрежеде сезінеді, фирмаға танытатын
адалдықтары мүмкіншілігінше аз және өз мансаптарын алға жылжытуда үлкен
икемділікке ие, ереже бойынша оларға еңбек ақыларын көтеру және алға
жылжыту сияқты анағұрлым дәстүрлі жағдайлар жасалған.
Жалпы қарайтын болсақ, Қазақстандағы кәсіпкерлік негізіне отбасылық
болып келеді. Бұның да өзіндік ерекшелігі бар. Қазақстанда кәсіпкерліктің
отбасылық болып келуі, нарықтық экономикаға көшу барысында колхоз мен
совхоздар құлдырап, ауылда жұмыс орындары жоқ болу жағдайында, негізгі
отбасылық байланыстарда құрылған шаруа және фермер қожалықтары пайда болды.
Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей шаруа және фермер қожалықтары, қазіргі
кезеңдегі шағын кәсііпкерлікті сонымен қатар экономиканы дамытудың бірден –
бір көзі болып табылады.
Біз шағын кәсіпкерліктің негізін қалаудың төрт негізгі жолын
қарастырып, атап өттік. Ендігі кезектегі негізгі мәселеміз, шағын
кәсіпкерліктің негізі қаланғаннан кейінгі туындайтын.Оны дамыту мәселелері.
Соңғы уақыттарда мерзімді баспасөз беттерінде, ғылми басылымдарда және
ақпарат құралдарында республика экономикасындығы шағын кәсіпкерлік
формасының даму болашағымен байланысты мәселелер кеңінен талқылауда.
Көптеген авторларымыз шағын кәсіпкерлікті экономиканың нарықтық
қатынастырға кірудің неғұрлым тиімді және икемді формасы ретінде
қарастырады. Тек ғана шағын кәсіпкерлік нарық коньюктурасының өзгеруіне тез
жауап қайтара отырып, нарықтық экономикаға қажетті икемділікті
береді.Мұндай белгілер тұтынушылар сұранымдарының жылдам өсуіне ғылыми
–техникалық прогрестің жандануына, өндірілетін тауарлар мен қызметтер
түрінің көптігімен ерекше маңызға ие болады. Мұндай жағдайларға ірі кәсіп
орындарға қарағанда, орта және шағын кәсіпорындар өте икемді болып келеді.
Олар жаңа технологияларды тиімді пайдаланады, өнімдердің жаңа түрлерін
шығаруға тез бейімделеді және сапалы заттарды шығаруға ынталанады.
Шағын кәсіпкерліктің үлесі ғылыми –техникалық прогрестің маңызды
бағыттарын жүзеге асырғанда ерекше байқалады. Мысалы АҚШ-та әрбір он жаңа
техналогия идеясының тоғызы шағын кәсіпкерлікте пайда болады.
Шағын кәсіпкерліктің осы айтылған және де басқа да айтылмаған
қасиеттерге байланысты дамуы республика экономикасын реформалаудың ерекше
факторы және құрамды бөлігі екендігі көрсетеді.Қазақстанда нарықтық
экономиканың қалыптасуы көптеген шағын фирмаларды құрылуына негіз болады.
Бұл процестің ақиқаттылығы көпшілікке белгілі, сондықтан шағын кәсіпорындар
кең ауқымды назар аударатын обьектіге айналды.Сондықтан да, шағын кәсіптің
сипаттамасын ерекше бөліп көрсету үшін, мынандай белгілерге назар аудару
қажет:
Біріншіден, нақты кәсіпорын негізделетін меншік нысанының көп
түрлілігі;
Екіншіден, өндірстің шағын көлемділігі, демек бұл әртүрлі қызмет
түрлерін жариялауға кедергі келтірмейді;
Үшіншіден, шағын кәсіпорын ірі құрылымнан басқару жүйесі бойынша
ерекшеленеді, мұнда шешуші рөлді басшы атқарады;
Төртіншіден, шағын кәсіпорындарды қаржыландыру сипаттамасы толығымен
мемлекеттік салымдарды (қаржыландырудың жалғыз көзі жеке өз қорларымен
банктердің шағын несиелері).
Қазіргі қоғам дамуына байланысты шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі
келтіріп отырған және тез жойылуды қажет ететін
кемшіліктер шағын кәсіпкерліктің дамуындағы негізгі мәселелер десек артық
айтқандық емес. Ол кемшіліктер:
Бірінші кемшілік, үкіметтің қаржылық теңестірілген және тапшылықты
бюджетті кәсіпкер мен халықтың жоғары ставкалы салықтар салу негізінде
қамтамасыз етуде жатыр. Кәсіпкерлердің үлкен үміті: "... материалдық өнім
шығарумен айналысатын шағын Кәсіпкерлік субъектілеріне салық және кедендік
алымдар саласында жеңілдіктердің таралуын" қарастыратын Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен байланысты.
Екінші кемшілік, шағын кәсіпкерліктің дамуына кері
әсерін тигізетін, нарыққа өтуді жоғарыдан әкімшілік-әміршілдік
тәсілмен, кәсіпкердің мүдделерін елемей жүргізуге әрекет
жасаумен байланысты. Мысалы, үкіметтің 1993-1995 ж.ж. арналған
дағдарыска қарсы бағдарламасында кәсіпкерлікпен нарықтық
инфрақұрылымының дамуына көп көңіл бөлінеді, бірақ бұл негізінен
макроэкономикалык дәрежеде болды.
Ал нарықтық экономиканың құрылу логикасы "төменнен-жоғары"
жүруді талап етеді — кәсіпкердің мүддесінен орталықтандырылған
нарықтық инфрақұрылымды құруға қарай,бұл осы мүддеге қызмет етуші және оны
жүзеге асырушы болуы керек.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеуші үшінші кемшілік, істі алғаш бастау
кезінде кәсіпкерліктің жалпы етек алуы үшін қажетті алғашқы капитал
қалыптасуының көздерін таратып жібергендік.
Кәсіпкерлікті бастау үшін қажетті капиталдың негізгі үш қайнар көзі
бар: халықтың өз қорлары, несиелер, жекешелендіруші инвестициялық купондар.
Бірінші көзді инфляция жойып жіберді десек болады. Осының нәтижесінде
халықтың өз қорлары жүздеген есе қысқарды. Өйткені 1000 сомға 200 теңге
алып өз жинақтарымызды қысқарттық. Одан кейін халық өз қорларын жинақтауға
сенімсіздік жағдайда қалды десек артық айтпаған болармыз.
Екінші көзі — несие оған пайыздың тым жоғары болуы салдарынан
кәсіпкерге бұл жолды тандау өте тиімсіз болды. Кәсіпкердікті бастау үшін
қажетті ресурстың екінші көзі — несие, әлі күнге дейін кәсіпкердің қолы
жетпейтін дәрежеде қалуда. Шағын кәсіпорын ағымдағы айналымды несиелеуге
толығымен тәуелді, бірақ олардың қарыз алушы ретінде сенімділігінің
төмендігі, кепіл болушылық пен кепілдің болмауы пайыздық ставканың тез
өсуіне негіз болады.
Белсенді нарықтық орта қалыптастыруға кедергі келтіретін төртінші
кемшілік, Қазақстан Республикасының халық шаруашылығының механизмінің
ерекшеліктерімен байланысты. Шағын кәсіпкерлік бүгінгі күнде қазақстанның
жаңа шаруашылық механизміне "икемделе" алмай жатыр.
Ол мына себебтермен байланысты:
Біріншіден, өндіріс күштерінің облыстар және аудандар бойынша тең емес
және кей жерлерге өте көп орналасу, республика өндіріс кешендерінің
"нүктелі" даму сипаты, шикізатты көп функционалды маманданған саланың басым
болуы;
Екіншіден, әлеуметтік және экономикалық артта қалған аудандардың елеулі
көп болуы, олардың нарыққа бейімделмегендігі;
Үшіншіден, жүмыс күшінің төменгі дәрежедегі кәсіпкер даярлығы;
Шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеуші бесінші кемшілігі шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің дамымағандығы, мұнысыз шағын
кәсіпкерлікті дамыту мүмкін емес.
Осы кемшіліктерді бодырмау үшін, шағын кәсіпкерлікті колдаудың
кажеттілігі айтпаса да айқын. Бірақ бұл сұраққа қатысты мәселслерді
экономист ғалымдар мен мамандардың пікірлері әртүрлі. Олардың кейбіреулері
әлеуметтік, қаржылық және материалдық жағдайларды құру шағын кәсіпкерлік
мәселесін өзінен-өзі шешіледі деп есептейді. Ал оны мемлекет тарапынан
қолдау тек бюджет қорларының азаюына алып келеді. Екіншіден, шет ел
тәжірибесіне сүйене отырып, шағын кәсіпкерлікті қолдау нарықтық
экономиканың дамуының алмастырылмас шарты деп бекітіледі.
Сондай-ақ, шағьш кәсіпорындардың саны мен сапасының осіуіне, біздің
зерттеуіміз көрсетіп отырғандай, салық демалыстарының мерзімі, несис
ресурстарын алудың шарттары, баскаруды ұйымдастырудың ғылыми негізделген
жүйесініц қалыптасуы, қылмыстық гоптардың жойылуы, шенеуніктер қысымының
болмауы және т.б. оңды ыкпалын тигізеді. Жуйелеп айтсақ, шағын
кәсіпкерлікті басқаруға ықпал ететін шарытар мен факторлар ретінде мналарды
қысқаша атап өткен жөн: қоғамдасы саяси жағдай, ел экономикасының ахуалы,
шағын кәсіпкерлікті құқықтық қамтаматсыз ету, салық пен қаржы несие
саясатын жұзеге асыру механизмдері, шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
шаралары, халықтың өмір сүру деңгейі және касіпкерліктің өркениеттілік
дәрежесі.
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
БАҒАЛАУ
Тәуелсіз, егеменді Қазақстанның құрылғанына 15жылға жуық уаұыт өтті.
Алайда бұл ауыр сындарлы, өз дамуының жолдарын іздестірген, қателіктер
жіберілген және шешімдерін тапқан, кейіннен оларға түзетулер енгізілген
жылдар болып табылады. Бірак біз бұл қиындықтарға қарамастан, басқа бұрынғы
мемлекеттермен салыстырғанда қолымызға қару алмадық. Біз бейбітшілік
жақтаған, саяси түрақтылықтағы мемлекетбіз. Сондықтан, біздің елде
экономикалык мәселелерді шешу қажеттілігі туындайды.
Ел Президентінің және республика Үкіметінің негізінде ұлттқ
саясаттың жетістікке жетуі елде орта тап кәсіпкерлік пен шаруа
қожалықтарының пайда болуына негіз болды. Олар бүгінгі күнде әлсіз
болғанмен, бірақ дәл солар шағын және орта кәсіпкерліктің өкілдері. Біздің
мемлекетіміздің қорғаны болады. Олар өздерінің іс-әрекеттерінің нәтижесінде
өндірістің, нарықтық дамуына қозғалыс береді, яғни қоғамның тұтастай
қозғаушы күші десек артық айтпаган болармыз. Бүгінгі күні бәрімізде белгілі
ақиқат қарапайым жагдай: "Біз бен сіздің гүлденіп және өркендсеуіміз
мемлекеттің өсу жағдайымен байланысты". Жалпы, кәсіпкерліктің өзі әуел
баста шағын бизнестен, кәсіпкерлер белсенділігінен пайда болғанын атап
айтуымыз керек. Дамыған елдерде
өнеркәсіптегі жұмыс істейтіндердің 45-80 ІІайызы шағын кәсіпкерлікте
шоғырланған. Мұның өзі өндіріс тиімділігін арыттыра отырып, қосымша
бәсекелестікті туғызады және өнімнің сапасын жақсарта түседі.Осыдан нарық
қатынастарын қалыптастыруда кәсіпкерлікті дамыту шешуші рөл атқаратыны
керінеді. Өйткені, экономикалық реформалардың басты тұлғасы – кәсіпкер
екенін өмір көрсетіп отыр. Білгір мамандардың пайымдауьшша, қоғамның
еңбекке жарамды мүшелерінің 14-18 пайызы кәсіпкерлікпен айналысса, онда бұл
мәлімет сол ел экономикасыньщ жоғары дәрежеде дамығандығын көрсетеді.
Мысалы Қытай халық Республикасы өткен ғасырдың 80 жылдары
өзінің экономикалык реформасын бастаған болатын. Қазақстан сияқты
еркін шикізат көзі болмаса да, 60% алынып келінген шикізат
көзімен 1,5 млрд халқымен, Қытай бұгінгі күні қол жетпес жоғарғы
деңгейге жетті және әлемдік дамыған елдердің құрамына енді.
Бәрімізді дүр сілкіндірген 1997 жылғы болған Азиялық
дағдарысты алатын болсақ, біздің көрші елге бұл
дағдарыс айтарлықтай әсерін тигізген жоқ деуге болады. Ол өзінщ көрші елі
Жапонияға 5 млрд доллар көлемінде қаржылай қол үшын берген болатын. Бұл
Қытайдағы шағын және орта кәсіпкерліктің үлкен жетістігі.Егер ары қарай
Қазақстан және Қытай экономикасын салыстыратын болсақ, онда біз Қытайдан
үлгі ала отырып одан әрі нарықтық экономикаға өтуді сатылар бойынша
өткеруіміз қате қадам болмаған болар еді.
Мемлекет иелігінен алу және жекешслсндіру саясатын жоғарғы деңгейдегі
қарқынмен бастап, отандық индустрияға нем қүрайлы Қарап, оны
толығымен тоқтаттық. Әрине бұл негізінен қорғаныс комплексіндегі
кәсіпорындар. Егер ақырындап, әрі карай жақсы жасалынған отандық
ғылыми жаңа технологияларды енгізу арқылы, бүгінгі күні отандық машина
өнімін экспортқа шығарар едік. Осы жағдайды ауыл шаруашылығында да
аитуға болады. Колхоздарды және совхоздарды тарату барысында, ауыл
шаруашылығында шаруа қожалықтарын материалдык техникамен немесе табиғи
ресурстармен қаматмасыз етуге бағыт-бағдарлар жасамадық. Бұл біздің
мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру саясатында жіберілген өте үлкен
қателіктердің бірі болып саналады. Осы күнге дейін осы қателіктің
салдарынан ауыл шаруашылығын мүлдем қүлдыратып алдық.
Көптеген оқулықтарды, ақпарат қүралдарын қарастыра отыръш келесі
жағдайларды атап өткім келеді.
1. Нарықтық экономиканың негізін қалауда, біз революциялык
кезендегі коммунистердің қателіктерін қайталадык. Басқа жүйе
қалыптастырғанға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz