Қазақ тіліндегі периссология мәселесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1 Жалпы тілтанымдағы «синоним» ұғымы 6
1.2 Қазақ тіл біліміндегі «мағыналас» пен «вариант» ұғымы 8
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен
мағыналас фразеотіркестердің ұқсастығы мен айырмашылықтары 11
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы 22
2.2 Мағыналық мәннің сақталуына қарай лексикалық плеоназмдарды
топтау 33
2.3 Сыңарлары арасындағы мағыналық қатынасына қарай плеоназм.
дардың түрі 36
2.4 Плеоназмдардың лексика.семантикалық топтарындағы мағына
мәнінің жақындықтарына қарай жүйелеу 38
2.4.1 Басым сыңары зат есімнен болып келетін есімді лексикалық
плеоназм тіркестер 39
2.4.2 Басым сыңары сын есімді плеоназм тіркестер 44
2.4.3 Басым сыңары үстеулерден тұратын плеоназм тіркестер 47
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ 3
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1 Жалпы тілтанымдағы «синоним» ұғымы 6
1.2 Қазақ тіл біліміндегі «мағыналас» пен «вариант» ұғымы 8
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен
мағыналас фразеотіркестердің ұқсастығы мен айырмашылықтары 11
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы 22
2.2 Мағыналық мәннің сақталуына қарай лексикалық плеоназмдарды
топтау 33
2.3 Сыңарлары арасындағы мағыналық қатынасына қарай плеоназм.
дардың түрі 36
2.4 Плеоназмдардың лексика.семантикалық топтарындағы мағына
мәнінің жақындықтарына қарай жүйелеу 38
2.4.1 Басым сыңары зат есімнен болып келетін есімді лексикалық
плеоназм тіркестер 39
2.4.2 Басым сыңары сын есімді плеоназм тіркестер 44
2.4.3 Басым сыңары үстеулерден тұратын плеоназм тіркестер 47
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Жалпы адамзат тілі қоғам тарихымен тығыз байланысты. Қай халықты алсақ та оның басынан өткен қилы-қилы кезеңдері сол халықтың тіліне ізін қалдырмай тұрмайды. Себебі: сөз тарихы тіл тарихымен, тіл тарихы халық тарихымен, халық тарихы қоғам тарихымен тығыз байланысты. Осы қатынастық сырын ашу – тілшілер алдында тұрған үлкен міндет. Қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бір қатары терең зерттелгенімен, зерттеуді одан әрі қажет ететін мәселелер де бар. Соның бірі – периссиология мәселесі.
Бір-біріне тәуелділігі синтаксистік байланыс негізінде құрылған, оның тәуелді сыңары (көбіне бірінші бөлігі) тіркестегі негізгі сыңардың мағынасын ерекше анықтап немесе әсерелеп күшейте аларлықтай дәрежедегі, мағына жағынан жақын немесе айқындауыш – анықтауыш қатынастағы синоним сөздердің кез-келген тіркестерін плеоназм немесе периссология деп санауға болатынын, оның тілімізде ертеден келе жатқандығын, байқау біздің бітіру жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Қазақ тіліндегі периссология мәселесі біздің зерттеу нысанымыз. Сондықтан әр түрлі ғылыми теориялық және көптеген лингвист ғалымдардың берген пікірлерін, түрлі сөздіктерде келтірілген анықтамаларды, сондай-ақ сол анықтамаларға сәйкес мысалдар жинау, бір жүйеге келтіру, ол мысалдарға жан-жақты сипаттамалар беру, плеоназмдарды аралас жатқан басқа құбылыстардан шектейтін басты міндетін нақтылай түсу – бітіру жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей талаптар қойылды:
1) Тақырыпқа қатысты ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерді оқып, қажетті жерін жазып алу.
2) «Периссология» терминіне байланысты анықтамалардың жүйесін жасау.
3) Көркем әдебиеттен, түрлі баспасөз, халық ауыз әдебиеті нұсқаларынан терілген мысалдарды анықтамаға сәйкес жинақтау, жүйелеу, картотека қалыптастыру.
4) Теориялық бағытта да, практикалық (тәжірибелік) бағытты да қорытындылай келіп, жаңа атау ұсыну.
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысымызға таңдап алынған тақырыпқа сәйкес арнайы ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектер қазіргі таңда жоқтың қасы. Сол себепті ф.ғ.к. профессор Ахметжанова Ф.Р. жетекшілігімен аталған тақырыпты зерттеп, оның міндеттерін анықтап, жүйеге түсіруге тырыстық. Бітіру жұмысымыздың жаңашылдығы да осында. Бізге дейін бұл мәселе бітіру жұмысы дәрежесінде бұрын-соңды қаралмаған.
Зерттеудің материалдары. Бітіру жұмысымызға әр түрлі анықтағыштардан, 1, 2, 3 одан да көп тілде жазылған сөздіктерден, ғылыми-теориялық еңбектерден және іргелі еңбек-монографиялардан жинақталған периссология терминіне байланысты жазылған анықтамалар, зерттеу материалы болып табылады.
Бітіру жұмысының теориялық маңызы мен практикалық құндылығы. Көркем ойды бейнелі етіп жеткізуде адам сөзі әсем де көркем, тіл байлығы мол болуы тиіс. Сол себепті бітіру жұмысының нәтижелерін түрлі мақсаттардағы қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында, арнайы курстарда, көркем сөз оқу шеберлерінің үйірме жұмыстарында, шығармашылық бағыттарда өтетін семинарларда және жалпы тіл байлығын арттыру мақсатында, сондай-ақ периоссология терминін жете түсінуге, сөз қолданыстарымыздың маңызын білуге үлес қосады деп ойлаймыз. Қорыта айтсақ, бітіру жұмысының нәтижесін лексикология, семасиология, синтаксис және тіл мәдениеті салаларында пайдалануға болады. Плеоназм категориясына, қолданысына өз тұрғымыздан ой, пікір, жаңа аталымдар қосылды деп түсінеміз.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысын жазу барысында ғылыми сипаттама, сипаттамалар мен тілдік материалдар, анықтамалар беру, қиындылар қалыптастыру, талдау, жүйелеу, топтау әдістері қолданылды.
Еңбектің мақұлдануы. Бітіру жұмысымыздың тақырыбы 2005 жылдың қазан айында болған қазақ тілі кафедрасының кезекті отырысында бекітілді. Қазақ филологиясы факультетінде 2006 жылдың сәуір айында өткізілген студенттердің ғылыми конференциясында осы тақырыпқа сәйкес баяндама жасалды. Сондай-ақ, бітіру жұмысының жазылу барысы туралы 2006 жылдың ақпан айында өткен алдын-ала қорғауда тыңдалды.
Бітіру жұмысының жазылуы тікелей ғылыми жетекшім ф.ғ.к. профессор Ф.Р.Ахметжанованың жетекшілігімен орындалды.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, тақырыпқа қатысы бар еңбектер тізімінен тұрады.
Жалпы адамзат тілі қоғам тарихымен тығыз байланысты. Қай халықты алсақ та оның басынан өткен қилы-қилы кезеңдері сол халықтың тіліне ізін қалдырмай тұрмайды. Себебі: сөз тарихы тіл тарихымен, тіл тарихы халық тарихымен, халық тарихы қоғам тарихымен тығыз байланысты. Осы қатынастық сырын ашу – тілшілер алдында тұрған үлкен міндет. Қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бір қатары терең зерттелгенімен, зерттеуді одан әрі қажет ететін мәселелер де бар. Соның бірі – периссиология мәселесі.
Бір-біріне тәуелділігі синтаксистік байланыс негізінде құрылған, оның тәуелді сыңары (көбіне бірінші бөлігі) тіркестегі негізгі сыңардың мағынасын ерекше анықтап немесе әсерелеп күшейте аларлықтай дәрежедегі, мағына жағынан жақын немесе айқындауыш – анықтауыш қатынастағы синоним сөздердің кез-келген тіркестерін плеоназм немесе периссология деп санауға болатынын, оның тілімізде ертеден келе жатқандығын, байқау біздің бітіру жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Қазақ тіліндегі периссология мәселесі біздің зерттеу нысанымыз. Сондықтан әр түрлі ғылыми теориялық және көптеген лингвист ғалымдардың берген пікірлерін, түрлі сөздіктерде келтірілген анықтамаларды, сондай-ақ сол анықтамаларға сәйкес мысалдар жинау, бір жүйеге келтіру, ол мысалдарға жан-жақты сипаттамалар беру, плеоназмдарды аралас жатқан басқа құбылыстардан шектейтін басты міндетін нақтылай түсу – бітіру жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей талаптар қойылды:
1) Тақырыпқа қатысты ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерді оқып, қажетті жерін жазып алу.
2) «Периссология» терминіне байланысты анықтамалардың жүйесін жасау.
3) Көркем әдебиеттен, түрлі баспасөз, халық ауыз әдебиеті нұсқаларынан терілген мысалдарды анықтамаға сәйкес жинақтау, жүйелеу, картотека қалыптастыру.
4) Теориялық бағытта да, практикалық (тәжірибелік) бағытты да қорытындылай келіп, жаңа атау ұсыну.
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысымызға таңдап алынған тақырыпқа сәйкес арнайы ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектер қазіргі таңда жоқтың қасы. Сол себепті ф.ғ.к. профессор Ахметжанова Ф.Р. жетекшілігімен аталған тақырыпты зерттеп, оның міндеттерін анықтап, жүйеге түсіруге тырыстық. Бітіру жұмысымыздың жаңашылдығы да осында. Бізге дейін бұл мәселе бітіру жұмысы дәрежесінде бұрын-соңды қаралмаған.
Зерттеудің материалдары. Бітіру жұмысымызға әр түрлі анықтағыштардан, 1, 2, 3 одан да көп тілде жазылған сөздіктерден, ғылыми-теориялық еңбектерден және іргелі еңбек-монографиялардан жинақталған периссология терминіне байланысты жазылған анықтамалар, зерттеу материалы болып табылады.
Бітіру жұмысының теориялық маңызы мен практикалық құндылығы. Көркем ойды бейнелі етіп жеткізуде адам сөзі әсем де көркем, тіл байлығы мол болуы тиіс. Сол себепті бітіру жұмысының нәтижелерін түрлі мақсаттардағы қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында, арнайы курстарда, көркем сөз оқу шеберлерінің үйірме жұмыстарында, шығармашылық бағыттарда өтетін семинарларда және жалпы тіл байлығын арттыру мақсатында, сондай-ақ периоссология терминін жете түсінуге, сөз қолданыстарымыздың маңызын білуге үлес қосады деп ойлаймыз. Қорыта айтсақ, бітіру жұмысының нәтижесін лексикология, семасиология, синтаксис және тіл мәдениеті салаларында пайдалануға болады. Плеоназм категориясына, қолданысына өз тұрғымыздан ой, пікір, жаңа аталымдар қосылды деп түсінеміз.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысын жазу барысында ғылыми сипаттама, сипаттамалар мен тілдік материалдар, анықтамалар беру, қиындылар қалыптастыру, талдау, жүйелеу, топтау әдістері қолданылды.
Еңбектің мақұлдануы. Бітіру жұмысымыздың тақырыбы 2005 жылдың қазан айында болған қазақ тілі кафедрасының кезекті отырысында бекітілді. Қазақ филологиясы факультетінде 2006 жылдың сәуір айында өткізілген студенттердің ғылыми конференциясында осы тақырыпқа сәйкес баяндама жасалды. Сондай-ақ, бітіру жұмысының жазылу барысы туралы 2006 жылдың ақпан айында өткен алдын-ала қорғауда тыңдалды.
Бітіру жұмысының жазылуы тікелей ғылыми жетекшім ф.ғ.к. профессор Ф.Р.Ахметжанованың жетекшілігімен орындалды.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, тақырыпқа қатысы бар еңбектер тізімінен тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік /
А.Салқынбай, Е. Абақан. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304 б.
2. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. / М.Белбаева. - Алматы: Мектеп, 1976. – 116 б.
3. Қазақ тілінің сөздігі. / Жалпы ред. басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайл-Пресс, 1999. – 776 б.
4. Даль В. Тольковый словарь живого великого русского языка. / В.Даль. – Москва: Русский язык. - 1980. – 683 с.
5. Словарь русского языка. / под. ред. А.П. Евгеньевой. – Москва: Русский язык. - 1984. –794 с.
6. Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В.Н. Ярцева. – Москва: Сов. Энциклопедия, 1990. – 685 с.
7. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 584 б.
8. Популярный энциклопедический словарь. - Москва: Большая Российская Энцикалапедия. – 2001. – 1583 с.
9. Бизақов С. Вариант сөздер сөздігі. / С.Бизақов. - Алматы: Білім, 2000. – 320 б.
10. Бизақов С. Сөздің жарыспа тұлғалары. / С.Бизақов. – Алматы: Қанағат, 1999. - 198 б.
11. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. / І.Кеңесбаев. – Алматы: Ғылым, 1977. – 496 б.
12. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. / Г.Смағұлова. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2001. - 192 б.
13. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. / К.Аханов. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
14. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. / Г.Смағұлова. – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
15. Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-Казахский словарь лингвистических терминов. – Алма-Ата, 1966. – 124 б.
16. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік: - Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 164 б.
17. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1985. – 591 б.
18. Қазақ тілі: Энциклопедия. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
19. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылуы тарихынан), 2-басылуы. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
20. Синонимдер сөздігі: - Алматы: А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, 2001. – 9 б.
21. Лебедева Л. Русский язык. Энциклопедия. – Москва: Советская энциклопедия, 1979. – 432 с.
22. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. – Москва: Проссвещение. 1976. – 286 б.
23. Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – 325 с.
24. Литературный энциклопедический словарь (под. общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева, ...). – Москва: Советская энциклопедия, 1987. – 280 с.
25. Кондаков Н.И. логический словарь-справочник. – Москва: Наука, 1975. – 443 с.
26. Большой энциклопедический словарь: 2-т. / гл. ред. М.Прохоров. – Москва: Советская энциклопедия, 1991. – 156 с.
27. Крысин Л. Толковый словарь иноязычных слов. – Москва: Русский язык, 2000. – 541 с.
28. Популярный энциклопедический словарь. – Москва: Большая Российская энциклопедия, 2001. – 1022 б.
29. Новый энциклопедический словарь. – Москва: Большая Российская энциклопедия, 2000. – 925 б.
30. Голуб И.Б., Розенталь Д.Э. Книга о хорошей речи. – Москва: Культура и спорт ЮНИТИ, 1997. – 268 с.
31. Культура русской речи: Энциклопедический словарь-справочник. / под. Ред. Л.Ю. Иванова, А.П. Сковородникова и др. – Москва: Флинта: Наука, 2003. – 470 б.
32. Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1988. – 200 б.
33. Ахметжанова Ф.Р. Определительные фразеосочетания казахского языка: Монография / Ф.Р. Ахметжанова. – Усть-Каменогорск, ВКГУ. – 1998. – 212 с.
34. Әбілқаев А., Оралбаева Н.Ғ Қазақ тілі. / А.Әбілқаев, Н.Ғ. Оралбаева. – Алматы: Мектеп, 1982. – 150 б.
35. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. / Ә.Болғанбаев. – Алматы: Мектеп, 1988. – 148 б.
36. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. / Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы. – Алматы: Санат, 1997. – 265 б.
37. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. / Ә. Қайдар. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
38. Хасенов Ә. Тіл білімі. / Ә.Хасенов. – Алматы: Санат, 1996. – 255б.
1. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік /
А.Салқынбай, Е. Абақан. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304 б.
2. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. / М.Белбаева. - Алматы: Мектеп, 1976. – 116 б.
3. Қазақ тілінің сөздігі. / Жалпы ред. басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайл-Пресс, 1999. – 776 б.
4. Даль В. Тольковый словарь живого великого русского языка. / В.Даль. – Москва: Русский язык. - 1980. – 683 с.
5. Словарь русского языка. / под. ред. А.П. Евгеньевой. – Москва: Русский язык. - 1984. –794 с.
6. Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В.Н. Ярцева. – Москва: Сов. Энциклопедия, 1990. – 685 с.
7. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 584 б.
8. Популярный энциклопедический словарь. - Москва: Большая Российская Энцикалапедия. – 2001. – 1583 с.
9. Бизақов С. Вариант сөздер сөздігі. / С.Бизақов. - Алматы: Білім, 2000. – 320 б.
10. Бизақов С. Сөздің жарыспа тұлғалары. / С.Бизақов. – Алматы: Қанағат, 1999. - 198 б.
11. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. / І.Кеңесбаев. – Алматы: Ғылым, 1977. – 496 б.
12. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. / Г.Смағұлова. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2001. - 192 б.
13. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. / К.Аханов. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
14. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. / Г.Смағұлова. – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
15. Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-Казахский словарь лингвистических терминов. – Алма-Ата, 1966. – 124 б.
16. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік: - Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 164 б.
17. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1985. – 591 б.
18. Қазақ тілі: Энциклопедия. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
19. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылуы тарихынан), 2-басылуы. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
20. Синонимдер сөздігі: - Алматы: А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, 2001. – 9 б.
21. Лебедева Л. Русский язык. Энциклопедия. – Москва: Советская энциклопедия, 1979. – 432 с.
22. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. – Москва: Проссвещение. 1976. – 286 б.
23. Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – 325 с.
24. Литературный энциклопедический словарь (под. общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева, ...). – Москва: Советская энциклопедия, 1987. – 280 с.
25. Кондаков Н.И. логический словарь-справочник. – Москва: Наука, 1975. – 443 с.
26. Большой энциклопедический словарь: 2-т. / гл. ред. М.Прохоров. – Москва: Советская энциклопедия, 1991. – 156 с.
27. Крысин Л. Толковый словарь иноязычных слов. – Москва: Русский язык, 2000. – 541 с.
28. Популярный энциклопедический словарь. – Москва: Большая Российская энциклопедия, 2001. – 1022 б.
29. Новый энциклопедический словарь. – Москва: Большая Российская энциклопедия, 2000. – 925 б.
30. Голуб И.Б., Розенталь Д.Э. Книга о хорошей речи. – Москва: Культура и спорт ЮНИТИ, 1997. – 268 с.
31. Культура русской речи: Энциклопедический словарь-справочник. / под. Ред. Л.Ю. Иванова, А.П. Сковородникова и др. – Москва: Флинта: Наука, 2003. – 470 б.
32. Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1988. – 200 б.
33. Ахметжанова Ф.Р. Определительные фразеосочетания казахского языка: Монография / Ф.Р. Ахметжанова. – Усть-Каменогорск, ВКГУ. – 1998. – 212 с.
34. Әбілқаев А., Оралбаева Н.Ғ Қазақ тілі. / А.Әбілқаев, Н.Ғ. Оралбаева. – Алматы: Мектеп, 1982. – 150 б.
35. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. / Ә.Болғанбаев. – Алматы: Мектеп, 1988. – 148 б.
36. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. / Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы. – Алматы: Санат, 1997. – 265 б.
37. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. / Ә. Қайдар. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
38. Хасенов Ә. Тіл білімі. / Ә.Хасенов. – Алматы: Санат, 1996. – 255б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті
кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1 Жалпы тілтанымдағы синоним ұғымы 6
1.2 Қазақ тіл біліміндегі мағыналас пен вариант ұғымы 8
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен
мағыналас фразеотіркестердің ұқсастығы мен айырмашылықтары 11
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы 22
2.2 Мағыналық мәннің сақталуына қарай лексикалық плеоназмдарды
топтау 33
2.3 Сыңарлары арасындағы мағыналық қатынасына қарай плеоназм-
дардың түрі 36
2.4 Плеоназмдардың лексика-семантикалық топтарындағы мағына
мәнінің жақындықтарына қарай жүйелеу 38
2.4.1 Басым сыңары зат есімнен болып келетін есімді лексикалық
плеоназм тіркестер 39
2.4.2 Басым сыңары сын есімді плеоназм тіркестер 44
2.4.3 Басым сыңары үстеулерден тұратын плеоназм тіркестер
47
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Жалпы адамзат тілі қоғам тарихымен тығыз байланысты. Қай халықты алсақ
та оның басынан өткен қилы-қилы кезеңдері сол халықтың тіліне ізін
қалдырмай тұрмайды. Себебі: сөз тарихы тіл тарихымен, тіл тарихы халық
тарихымен, халық тарихы қоғам тарихымен тығыз байланысты. Осы қатынастық
сырын ашу – тілшілер алдында тұрған үлкен міндет. Қазіргі қазақ тіл
білімінде тілдік құбылыстардың бір қатары терең зерттелгенімен, зерттеуді
одан әрі қажет ететін мәселелер де бар. Соның бірі – периссиология
мәселесі.
Бір-біріне тәуелділігі синтаксистік байланыс негізінде құрылған, оның
тәуелді сыңары (көбіне бірінші бөлігі) тіркестегі негізгі сыңардың
мағынасын ерекше анықтап немесе әсерелеп күшейте аларлықтай дәрежедегі,
мағына жағынан жақын немесе айқындауыш – анықтауыш қатынастағы синоним
сөздердің кез-келген тіркестерін плеоназм немесе периссология деп санауға
болатынын, оның тілімізде ертеден келе жатқандығын, байқау біздің бітіру
жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Қазақ тіліндегі периссология мәселесі біздің зерттеу нысанымыз.
Сондықтан әр түрлі ғылыми теориялық және көптеген лингвист ғалымдардың
берген пікірлерін, түрлі сөздіктерде келтірілген анықтамаларды, сондай-ақ
сол анықтамаларға сәйкес мысалдар жинау, бір жүйеге келтіру, ол мысалдарға
жан-жақты сипаттамалар беру, плеоназмдарды аралас жатқан басқа
құбылыстардан шектейтін басты міндетін нақтылай түсу – бітіру жұмысымыздың
негізгі мақсаты болып табылады.
Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей талаптар қойылды:
1) Тақырыпқа қатысты ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерді
оқып, қажетті жерін жазып алу.
2) Периссология терминіне байланысты анықтамалардың жүйесін
жасау.
3) Көркем әдебиеттен, түрлі баспасөз, халық ауыз әдебиеті
нұсқаларынан терілген мысалдарды анықтамаға сәйкес жинақтау,
жүйелеу, картотека қалыптастыру.
4) Теориялық бағытта да, практикалық (тәжірибелік) бағытты да
қорытындылай келіп, жаңа атау ұсыну.
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысымызға таңдап алынған тақырыпқа
сәйкес арнайы ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектер қазіргі таңда
жоқтың қасы. Сол себепті ф.ғ.к. профессор Ахметжанова Ф.Р. жетекшілігімен
аталған тақырыпты зерттеп, оның міндеттерін анықтап, жүйеге түсіруге
тырыстық. Бітіру жұмысымыздың жаңашылдығы да осында. Бізге дейін бұл мәселе
бітіру жұмысы дәрежесінде бұрын-соңды қаралмаған.
Зерттеудің материалдары. Бітіру жұмысымызға әр түрлі анықтағыштардан,
1, 2, 3 одан да көп тілде жазылған сөздіктерден, ғылыми-теориялық
еңбектерден және іргелі еңбек-монографиялардан жинақталған периссология
терминіне байланысты жазылған анықтамалар, зерттеу материалы болып
табылады.
Бітіру жұмысының теориялық маңызы мен практикалық құндылығы. Көркем
ойды бейнелі етіп жеткізуде адам сөзі әсем де көркем, тіл байлығы мол болуы
тиіс. Сол себепті бітіру жұмысының нәтижелерін түрлі мақсаттардағы қазақ
тілі мен әдебиеті сабақтарында, арнайы курстарда, көркем сөз оқу
шеберлерінің үйірме жұмыстарында, шығармашылық бағыттарда өтетін
семинарларда және жалпы тіл байлығын арттыру мақсатында, сондай-ақ
периоссология терминін жете түсінуге, сөз қолданыстарымыздың маңызын білуге
үлес қосады деп ойлаймыз. Қорыта айтсақ, бітіру жұмысының нәтижесін
лексикология, семасиология, синтаксис және тіл мәдениеті салаларында
пайдалануға болады. Плеоназм категориясына, қолданысына өз тұрғымыздан ой,
пікір, жаңа аталымдар қосылды деп түсінеміз.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысын жазу барысында ғылыми
сипаттама, сипаттамалар мен тілдік материалдар, анықтамалар беру, қиындылар
қалыптастыру, талдау, жүйелеу, топтау әдістері қолданылды.
Еңбектің мақұлдануы. Бітіру жұмысымыздың тақырыбы 2005 жылдың қазан
айында болған қазақ тілі кафедрасының кезекті отырысында бекітілді. Қазақ
филологиясы факультетінде 2006 жылдың сәуір айында өткізілген студенттердің
ғылыми конференциясында осы тақырыпқа сәйкес баяндама жасалды. Сондай-ақ,
бітіру жұмысының жазылу барысы туралы 2006 жылдың ақпан айында өткен алдын-
ала қорғауда тыңдалды.
Бітіру жұмысының жазылуы тікелей ғылыми жетекшім ф.ғ.к. профессор
Ф.Р.Ахметжанованың жетекшілігімен орындалды.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, тақырыпқа қатысы бар еңбектер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1.Жалпы тілтанымдағы синоним ұғымы
Синонимдер (грек. synonymos – аталуы бірдей) – мағыналары толық не
жартылай сәйкес келетін, бір сөз табына жататын сөздер (фразеологизмдер,
морфемалар, синтаксистік құрылымдар). Лексикалық синонимдердің мағыналық
бірлігі ретінде сөздің элементарлы (қарапайым) мағынасы, оның
лексика–семантикалық түрі (варианты) алынады. Сондықтан да көп мағыналы сөз
бірнеше синонимиялық топтарға кіреді. Әр топта семантикасы мен
стилистикасына қарай басым (доминант) сөздер ерекшеленеді; мысалы ұзын
бойлы (адам туралы) – бойшаң (ауызекі) – сорай (қарапайым түрі);
жоғары (стиль жөнінде) – көтеріңкі, салтанатты, патетикалық
(кітаби). Синонимиялық дәрежесіне қарай (пара-пар болу, мағына жақындығы,
бір-бірінің орнына қолдануы) синонимдер – толық немесе абсолют (мысалы,
қораз-әтеш, сәби-бөбек) және жартылай немесе относительді (сұлу-
көрікті-әдемі, толық-семіз) деп бөлінеді. Сонымен қатар, семантикалық –
стилистикалық синонимдер екі қызметті де атқара алады, мысалы: жүру -
сүйретілу т.б. Құрылымы жағынан синонимдер әр түрлі түбірлі (көзілдірік-
көз әйнек) және бір түбірлі деп бөлінеді. Сөз тіркестері де синоним болуы
мүмкін, мысалы: соғу- соққы беру, қорқақ- су жүрек, батыр- ер жүрек
т.б. [1,190б.].
Синоним деп - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ
әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, эмоциялық сәл
ерекшеліктері бар, бір сөз табынан болған сөздерді айтады.[2,30б.].
Синоним айтылуы басқа болғанымен, мағынасы бір-біріне жақын, бірінің
орнына бірі жүре алатын лексикалық топ. [3,571б.].
Синонимъ м. греч. однословъ, сословъ, однозначещее или весьма близкое
по смыслу къ другому слову. Словарь синонимовъ. [4,187б.].
Синоним, -а, м. Слово, тождественное или очень близкое по своему
значению другому слову, например: смелый и храбрый, труд и работа,
гореть, пылать и полыхать. Тождественное понятие.- Когда мы
молоды, то поэтезируем и боготворим тех, в кого влюбляемся; любовь и
счастье у нас – синонимы. Чехов Ариадна. Фашизм стал синонимом голода и
рабства. М.Калинин, Сила народная. [5,96б.].
Синонимы (от греч. Synonymоs - одноименный) – слова одной и той же
части речи (а также в более широком понимании, фразеологизмы, морфемы,
синтаксических конструкции), имеющие полностью или частично совпадающие
значения. В качестве единицы смыслового сопоставления лексических
синонимов выступает элементарное значение слова, его лексико-семантический
вариант. Поэтому многозначное слово может входить сразу в нескольким
синонимических рядов (или парадигм). Члены каждого ряда идентифицируются
семантически и наиболее простого, стилистически нейтрального и
синтагматически найболее простого, стилистически нейтрального и
синтагматически найменее закрепленного, например, высокий (о человеке);
рослый - длинный (разг.), долговязый (разг.), высокий (о языке,
стиле) – возвышенный, приподнятый, торжественный, потетический
(книжный); высокий (о звуке, голосе); тонкий - писклявый (разг.)
[6,447б.].
Синоним – айтылуы мен естілуі әр түрлі болғанымен, мағынасы бір –
біріне өте жақын, ұқсас, мәндес сөздер. Синоним сөздердің мән-мағынасы мен
атқаратын рөлі қазақ тілінде және әдебиетінде айтарлықтай. Мұндай сөздер
тобы тілдің, әдебиеттің пайдалану қорын молайтады. Мысалы, әдемі, әсем,
сұлу, көркем деген сөздерді алсақ, бұлар әр түрлі айтылып, жазылғанымен
мағынасы жағынан жуықтас, синонимдер екені белгілі (Бекниязов Т.)
[7,301б.].
Синонимы (от греч. Synonymos - одноименный), слова, различные по
звучанию, но тождественные или близкие по смыслу, а также синтаксической и
грамматической конструкции, совпадающие по значению. Синонимы бывают полные
(языкознание- языковедение) и частичные (дорога- путь) [8,1205б.].
1.2 Қазақ тіл біліміндегі мағыналас пен вариант ұғымы
Сөздің жарыспа тұлғалары қазақ тілі лексикасының мол қабатын құрайды.
Мұндай вариант пен дублет сөздер – халық тілінің сөздік қорын байытып
келген, оның дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылымының даму барысында
ұдайы өзгеріске түсіп отыратын лексика-семантикалық сөздердің айырықша
тобы. Халықтың қоғамдық - әлеуметтік жағдайының, тұрмыс-тіршілігіндегі
өзгерістің, басқа халықтармен тарихи, рухани, шаруашылық қарым-қатынасының
сөздің әр алуан жарыспа тұлғаларының түзілуіне әсер еткені анық.
Бір сөздің жарыспа тұлғалары дегеніміз – мағыналық жағынан абсолют
теңдікте тұрған, сөйлемде ешбір реңктік, стильдік бояуымен ерекшеленбейтін,
әр алуан себептерден дыбыстық немесе тұлғалық ауытқуға ұшырап, әрқалай
жазылып, әрқалай айтылып жүрген дыбысталуы бөлек, бірақ қолдануы да бөлек,
бірақ қолдануында мағыналық дербестігі жоқ бірнеше вариантта айтылатын
сөздер. Вариантты сөздер барлық сөз табында ұшыраса береді.
Зат есім: пәтер бәтер; былғары бұлғары; апиын әпиін; аужай
әужәй; дуадақ дуалақ; екпет ептеп; әткеншек әлпеншек.
Сын есім: зеңгір зеңгер заңғар; түзу дүзу; алал адал.
Етістік: аңду аңлу; бүкшеңде бүкшіңде; жұбату жуату; ұқсау
ұсау.
Есімдіктер: ол о; ана әне әні; қане кәне; әгәр егер.
Шылаулар: да де та те; мен бен пен; қой ғой; көрі гөрі;
қана ғана; құрлы ғұрлы; шейін дейін.
Одағай : айхай айқай айһай ойхой.
Еліктеуіштер: пыр-пыр быр-быр; пыс-пыс быс-быс.
Сан есім: жүз дүз; жетпіс джетпіс; сегіз секіз.
Тіл мәдениетін арттырудың басты шарты бүкіл жұртшылыққа ортақ жазба
әдеби тіліміздің нормасын қатаң сақтау, емле ережелерін басшылыққа алу, сөз
қолданудағы ала-құлалыққа жол бермей, бірізділікті сақтау мәселесі бүгінгі
таңда өткір күйінде қалып отыр. Аға ғалымдарымыздың айтып келгеніндей,
қайбір тілде болмасын сөз атауларының барлығы бірдей өзінің бастапқы
қалпында я түрінде қалып қоя бермей, заман озған сайын дыбыстық, тұлғалық
өзгеріске ұшырап отырғаны белгілі. Сондықтан да болар, халық тіліндегі
сөздің фонетикалық вариантының саны әдеттегіден анағұрлым көп. Олардың
санын әрдайым дәл анықтау оңай емес. Мысалы: қазіргі тілімізде ештеме
ештеңе тәрізді бір сөздің екі вариант қатары жарыса қолданылып жүргені
белгілі. Бұған көркем әдебиетте әлі күнге дейін кездесіп қалатын қарапайым
сөйлеу тілінің элементтері іштеме іштеңе сыңарларын қоссақ, олардың саны
көбейе түседі. Сондай-ақ бұл сөздің жергілікті ерекшелікке жататын еждеңе
еждеме іждеңе іждеме ештеңе іштеңе дыбыстық варианттары кездесетіні
мәлім. Сөйтіп, бір ғана ештеме сөзінің он шақты вариант қатарын келтіруге
болады екен.
Қазақ тіліндегі жарыспа тұлғалар лексикада, қос сөздер мен фразада,
морфологиялық, синтаксистік құрылымда жиі ұшырасады. Жеке адамның
индивидуальды сөйлеу ерекшелігіне байланысты да бар. Мағыналық тепе-
теңдіктегі тұлғалар сөйлеу тілі мен атыраптық (говарлық) деңгейде шектеліп
қалмайды. Олардың баспасөзде жарыса қолданылып жүргені де аз емес: ажуа
әжуа; заңғар зеңгір; залал зарар; дейін шейін; тозақ дозақ; бәйек
бәйік; ертегі ертек; арам харам; өмір ғұмыр. Кісі аттарына байланысты
Абдолла Ғабдолла Қабдолла; Әли Ғали Қали; Иса Айса Ғайса,
халық атауларына байланысты моңғол маңғұл монгол мұңғыл дегенге ұқсас
түзілген вариант сөздер де бар. Байырғы сөздер мен терминдердің вариант
қатарын түзуі баспасөзде сирек кездеседі. Оған керісінше, кірме сөздердің
вариант қатары өте көп. Араб – парсы элементтерінің бірнеше вариантта
айтылып жүргендері баспасөзде әлі күнге дейін жиі ұшырасса, русизмдердің
бір вариантының әдеби нормаға айналуы басым. Вариант тұлғалардың қолдану
көлемі де бірдей емес: ғылыми әдебиетте сирек, көркем әдебиетте одан гөрі
көбірек, ал қарапайым сөйлеу тілінде бәрінен де жиі ұшырасады.
Тілдегі варианттылықты зерттеушілер уақытша құбылысқа жатқызады.
Сондай-ақ бұл жарыспа тұлғалар көне мен жаңаның сабақтастығын танытатын
тілдің обьективті даму кезеңімен сипатталады. [9,3б.].
Лексикалық варианттар - мағыналық тепе-теңдікті білдіретін тұлғасы әр
басқа сөздер. Оларды дублет деп атаймыз. Дублет пен вариант тұлғалардың
атқарар қызметінің ортақ жақтары бары анық. Дей тұрсақ та қалыптасу жолы
мен тұлғасы жағынан дублеттер сөз варианттарынан өзгешелеу. Алайда
лексикологтар еңбегінде бұл ұғымның өзі әрқалай аталып келгені мәлім.
Бірсыпыра еңбекте вариант пен дублет терминдері қатар қолданылып жүрді. Ал
бұл екеуінің ұқсастығы неде, айырмашылықтары қандай, бұл жайында тіл
ғалымдарының айтқан пікірлері қандай деген сұрақ туары анық. Мағыналық тепе-
теңдікті білдіретіндіктен, дублет пен варианттың ортақ жақтары бар. Алайда
тіл құбылыстарына біржақты қараудан, вариант пен дублет терминдеріне
біржақты ғана анықтама берілуі мүмкін. Сондықтан дублет пен вариант
терминдерін ажыратып қолдану жайлы пікірді бірсыпыра лингвистер еңбегінен
кездестіреміз.
Қазақ тіліндегі еңбектерде де дублет пен вариант терминдерінің ара-
жігі ашылмай қабат алынып келді. Оның себебі қазақ тіліндегі дублет пен
вариант қатарлары мәселесі 70 жылдарға дейін арнайы түрде сөз бола қоймаған
еді. Әрі олардың бәрі мағыналық тепе-теңдіктегі жарыспа тұлғалар
болғандықтан, негізінен әдеби тілге қатысты, нормалану мәселесі тұрғысынан
ғана сөз етіледі.
Дегенмен вариант пен дублет терминдерінің білдірер ұғымын ашып
көрсетпейінше бұл құбылыстардың мәні мен жасалу жолы, түрлері мен өзгеру
тенденциялары секілді қазіргі таңдағы актуальды мәселелерді түбегейлі шешіп
беру мүмкін емес.
Басқа да жарыспа тұлғалар тәрізді дублет қатарларының айырым белгісін
анықтап, олардың түрлерін арнайы зерттеу қазақ тіліндегі басқа
құбылыстардың сыр-сипатын аша түсуі үшін қажет. Лексикалық варианттардан,
сөздің грамматикалық және фонетикалық варианттарының елеулі айырмашылығы
бар.
Дублет - француз сөзі, қазақша екі, қос деген ұғымды білдіреді. Ал
варианттылықта ( латынша өзгерім, түрін ауыстыру) мұндай шек жоқ. Демек
дублет қатарының көбінесе екі сыңары ғана болса (көрпе жұрқан), сөздің
фонетикалық варианты екеу де (балуан палуан, теңіз деңіз); үшеу де
(дарбыз қарбыз арбыз) одан да көп бола беруі мүмкін (ұқсау ұқшау
оқсау оқшау құсау) [10,115б.].
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен мағыналас
фразеотіркестердің ұқсастығы мен айырмашылықтары
Лексикалық синонимдер деп әдетте бір-біріне мағыналары жақын сөздерді
айтамыз. Лексикалық синонимдер турасында қаншама еңбектер жазылды, бұл
мәселе жан-жақты талқыланды, қаралды, ой-пікірлер айтылды, теориялық
тұжырымдары жасалды. Бірақ фразеологизмдердің де синонимдік қатар құратынын
естен шығармайық. Синонимдес мәнде қолданылатын, мағыналары жуық тұрақты
сөз тіркестері де бар. Бұларды фразеологиялық синонимдер деуге болады.
Тұрақты сөз тіркестерінің мұндай мағыналық ерекшеліктері тіл біліміміздегі
ең күрделі мәселе болып отыр. Бұған аса назар аудару қажет деп білеміз.
Академик І.Кеңесбаевты қазақ фразеологиясының атасы деуге болады.
Сол ғалым кезінде қазақ фразеологизмдерін қолға алып зерттеп,
фразеологиялық сөздік жазған болатын. І.Кеңесбаев фразеология саласында әлі
де жете зерттелмеген тұстар бар деп ой айтады. Ең алғаш синонимдес
фразеологизмдерге анықтама беріп, олардың фразеологиялық варианттардан
айырмашылығын көрсетеді.
Синоним фразеологизмдерде ешбір қайталана алмайды. ФБ-тердің
мағыналық жуықтығы болғанымен, тұрпат жуықтығы болмайды [11,591б.]. -
дейді. Осыдан соң ғалым бірнеше мысалдар келтіреді: он қолынан өнер
тамған; бит қабынан терісінен биялай тоқыған; ағаштан түйін түйген
т.б. осындағы синонимдердің бірде-бір сыңары жоқ. Демек бұлар - синонимдес
фразеологизмдер[11;591б.].
Мысалы, ұнатпау ұғымын – жаман қарау, қабағы келіспеу, қабағын
тыржиту, түю, қыңыр қарау, құлқы сүймеу, мұрнын тыжыру (жақтырмау), оң
қарамау, салқын қарау, суқаны сүймеу, іші қаламау. Зерігу, жалығу – екі
қолы алдына сыймау, көңілі жалығу, өзін-өзі қоярға жер таппау (алаңдау,
ашулану), іші жарылып барады, іші пысу [12,48б.] іспетті тұрақты сөз
тіркестері арқылы беруге болады. Фразеологизмдер арасында ұшырасатын
осындай құбылыстар турасында тілші-ғалымдарымыздың бірен-саран пікірлері
болмаса, көлемді де сапалы жазылған ғылыми-теориялық тұжырымдар аз. Оның
ішінде Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері еңбегін
және сол ғалымның Мағыналас фразеологизмдер сөздігін атап айту лазым. Бұл
еңбектердің авторы Г.Смағұлова осы тақырыпты егжей-тегжей қарастырып,
алғашқылардың бірі болып теориялық тұжырымдар келтірді. Алайда сөздіктің
кемшілік тұстары да жоқ емес: кейбір мағыналық топтарда үш-төрт тұрақты
тіркес берілген. Мысалы: қауіп төну – жаны қысылу, қауіп-қатер төну, тықыр
таяну [12,18б.].
Тағы бір кемшілік – мағыналас тіркестер алфавит бойынша берілген.
Біздіңше, алғашқы кезекте доминант, яғни жиі қолданылатын, жалпыхалықтық
тұрақты сөз тіркестері тұруы керек. Бірақ, жоқтан бар демекші, барға
қанағат етуімізге тура келеді.
Синонимдес фразеологизмдер туралы сөз қозғамас бұрын, лексикалық
синонимдер жөнінде, олардың ерекшеліктері мен тән белгілері жөнінде айта
кеткен орынды.
Шындығында да лексикалық синонимдер толық, жан-жақты зерттелген
семантикалық категориялар. Жалпы тіл білімін былай қойғанда, қазақ
лингвистикасында қазіргі кезге дейін жүздеген мақалалар, ірі-ірі
монографиялар жарық көрді.
Мағыналары бір-біріне жақын, өзара мәндес сөздер синонимдер деп
аталады. Өзара мәндес сөздерден синонимдік қатар құрылады. Синонимдік
қатардың құрамына екі, кейде одан да көп сөздер енеді. Мысалы: 1) адам-
кісі; 2) күш – қуат - әл - дәрмен; 3) қадірлі - құрметті – ардақты - аяулы-
қымбатты; 4) болдыру – шаршау – титықтау - тұралау; 5) құрғау – кебу
–дегду - тобарсу; 6) тез – жылдам – шапшаң – лезде - сәтте және
т.б.[13,125б.].
Сөздердің синонимділігі жайлы айтылған ғылыми тұжырымдар негізінен бір
ортақ пікірдің айналасынан табылады. Кезінде А.Б.Шапиро, А.Н.Гвоздев т.б.
бір ұғымды білдіретін мағынасы жақын, бір-бірінен мағыналық реңктер арқылы
ғана ажыратылатын сөздерді синоним деп таныса, енді бір зерттеушілер
(Булаховский, Евгеньева) мағына жақындығымен қоса, мәтін ыңғайында
(контекст) бір-бірінің орнын ауыстырып қолданғанда пәлендей айырмасы
болмайтын сөздер синонимдер деп аталуы керек дейтін пікірлерді айтты. Ұзақ
жылдар бойы мәтінді оқып, үйрену тәжірибелерінен, лексикалық қолдану
ерекшеліктерінен туған мұндай пікірлермен қоса, бертін келе синоним
теориясын толықтыра түскен (Александрова, Вакуров) синоним сөздердің
эмоционалды - экспрессивті реңк бояулары және олардың бір стильдік
деңгейден табылуы, әрі басқа сөздермен тіркесімділігіне назар аударды.
Сонымен қатар, синоним сөздердің бір сөз табынан болуы керектігі де
ескерілді (Ахманова).
Синонимдер туралы айтылған басқа да теориялық тұжырымдар жоғарыда
аттары аталған ғалымдардың ой-пікірлерін қайталаумен болды. Олар да синоним
болу үшін қойылатын шарттарды осылай жүйеледі.
Бір сөздің орнына басқа бір сөзді алып қолдану қандай тілде болса да
жиі ұшырасады. Яғни, бір ұғымды бірнеше сөзбен беру аз кездесетін құбылыс.
Г. Смағұлова бұларды дублет сөздермен шатастырмау керектігін ескертеді.
Контекстіде, мәтінде мағыналас сөздерді еш қиналмай бірінің орнына
бірін алмастыру әрқашан мүмкін бола бермейді. Ал кейде, мағыналары жуық,
тепе-тең болса да стильдік ерекшеліктері, айырмашылықтары, сәйкессіздіктері
көрініп тұрады. Сонымен қатар, стильдері де жуық, мағыналары да жақын
синонимдер де бар.
Мағына тепе-теңдігі дегеніміз – семантикалық экспрессивтілігі
жағынан сөздердің тең түсүі. Алайда бұған қарамастан, сөздердің іштей
мағына жақындығы синонимнің басты қасиеті екеніне ешкім шек келтірмейді
[14,8б.].
Лексикалық синонимдерді анықтаудағы таза семантикалық талдаулар
негізінде Ю.А. Апресян жүргізген зерттеулерде в множестве слов, обычно
признаваемых синонимами, следует различать лексические синонимы в узком
смысле слова и квазисинонимы: они ведут себя по разному относительно
системы перифразирования деуі осыған дейінгі лексикалық синонимдер туралы
айтылған ғылыми ойларды тағы бір зерделеп шыққаннан кейінгі қорытынды пікір
іспеттес. Бір синонимді қатардағы сөздердің бір-бірімен қаншалықты мағына
жақындығының бар екендігі және ол туралы әлі күнге дейін обьективті ортақ
пікірге келудің қиындығы, әрі бұл жөнінде осы мәселені шешуге ерте кезде-ақ
Апресянның ұмтылыс жасағаны жайында орыс тілі синоним сөздігінің авторы З.
Александров еске алады.
Квазисиноним терминін (квазм латын. guasi-тура, сондай, сол сияқты) -
синоним дерлік, синонимдес деп түсіндіреді. Лексикалық синонимдерді талдау
мен анықтау жолдары қазір тіл білімінде Ю.А.Апресянның пікірінше:
1) синонимдерді тар мағынасында түсіну, яғни сөздіктерде берілген
түсініктемесі бойынша бірдей мағынада берілуі.
2) лексиканың өз ішінде семантиканың дифференциациялануы, яғни сөздің
іштей жақын мағыналарға жіктелуі арқылы жүзеге асырылады.
Мұндай жағдайда синоним сөздерде мағына бірдейлігі азайып, алыстай
түседі де, квазисинонимді мағынасы жақын сөздер көбейе береді.
Тілімізде синонимдес сөздер, тепе-тең мағыналас сөздер аз болса да
ұшырасып отырады. Мысалы мынандай сөздер: адам – кісі, мысалы- мәселен,
жарлы - кедей, еріншек - жалқау, ау - тор, ажырасу - айырылысу, ештеме –
дәнеме, кездесу – жолығу, мақсат – мұрат, текке – босқа, мейрам – мереке,
қиын – ауыр.
Әдеби тілдің нормалану процесінде диалект, ауызекі сөйлеу тіліне
қарағанда мағыналық жіктелуде шектеу аз. Мұндағы астарлап айту (перифраз)
тілдік құралдардың түрлері арқылы лексиканың семантикалық жіктелуі
жиілейді. Квазисинонимдердің де көбеюі осы арада айырықша көрініс береді.
Мысалы: президент – ел басы, үкімет үйі – ақ орда, конститутция – ата заң
т.б. сөздер тобы мағыналас ұғымды білдіретіндіктен параллель қолданыста
жүреді.
Ал ауру – сырқат – науқас – дерт – індет, жол – сапар, баға – нарық –
пұл, басқару – билеу, ескі – көне, жору – ұйғару, сөйлеу – айту, бұйрық -
әмір – жарлық синоним қатарларындағы бұл мысалдардың қолданылу
ерекшеліктері мағыналық, стильдік реңктермен қоса, сөздердің
тіркесімділігіне қарап анықталады.
Ауру, сырқат, науқас синонимдеріне қарағанда дерт, індет, кесел
сөздерінің мағыналары және стильдік реңктері бірден байқалады. Қолданыс
ыңғайында ауружалқылықпен бірге, (мысалы ауру адам, аурудың аты – тұмау
) жалпылықты да, яғни ұғымның атауын да білдіреді. Дерт, індет, кесел
синонимдерінде дерт, кесел - көбінесе жазылмайтын, ұзақ ауыратын процесте
айтылса, індет – мал аурулары немесе эпидемия мағынасында қолданылады. Сол
сияқты жол, жоспар синонимдерінде осындай ерекшіліктерді байқауға болады.
Алыс, ұзақ жолды әдетте сапарға кетті-шықты дейді. Кейінгі қолданыста
іссапар, жолсапар командировка сөзінің ұғымында жүр. Сөйлеу, айту –
етістіктерінің семантикалық реңктерінде сөйлеу қатынас – коммуникацияға
қарай ойысса, айту – ақпар беру, хабарлау сияқты мағыналық айырмашылықтары
аңғарылады. Мұндай синоним сөздердегі семантикалық жіктелістерді, шынында
да квазисинонимдерге тән деуге болады.
Мағыналас сөздердің көбеюіне семантикалық процестердегі мағына
үйлестігінің келе-келе семантикалық заң бойынша синонимдік статусқа ие
болуы әсер етеді.
Сонымен лексикалық мәндес сөздердің бір-бірінің орнына өзара синоним
ретінде жұмсалуы олардың бірнеше ерекшіліктеріне қарай анықталады:
- сөздердің лексикалық мағына жақындығы;
- стильдік қолданылуына қарай ұғым немесе түсінік теңдігінің сақталуы;
- мағына жақындығына қарай сөздердің тіркесімділік қасиеті;
- кейде сөздердің лексикалық мағыналары арасындағы дәлдіктің
(абсолюттілік) сақталуы.
Сөздер бірінің орнына бірі кез келген уақытта ауысып қолданыла
бермейді. Шындығында мағына жақындығы ең басты шарт. Мәселен абыройлы -
беделді сөздері мағыналас, стильдік қолданыс ыңғайында да мұндағы ұғым,
түсініктің теңдігі толық сақталып тұр. Мағына жақындығына қарай басқа
сөздермен тіркесімділігінде де сақталады. Мәселен, бұл қасиеттер тек адамға
ғана қатысты айтылған (мысалы, абыройлы ұл, беделді қызметкер). Әрі бұл
сөздер бірінің орнына бірі мағына дәлдігін толық сақтап қолданыла береді.
Міне, осындай жағдайларда сөздердің толық синоним болуы туралы аксиомалық
пікір айтуға болады. Алайда, тіл қатынас құралы ретінде өзінің қолданыс
ыңғайында, сөйлеуде әр түрлі өзгерістерге ұшырап, кейде мағына жақындығы
болғанымен стильдік реңктердің әр түрлілігі байқалады. Сондай-ақ синоним
сөздердің басқа сөздермен тіркесімділігі де назар аударады. Мысалы, үкімет
жарлығы, басқарма, әкім бұйрығы ұғымы бір болғанмен, түсінігі екі басқа.
Үкімет жарлығы мемлекет аумағын қамтыса, басқарма, әкім бұйрығы - белгілі
бір аймақ көлемінде күші бар сөз. Кейде мағына жақындығы сақталады да,
дәлдік абсалюттік ыңғайда сақтала бермейді. Мәселен, қолы епті десек,
қолы шебер дегенмен ептінің мағыналық дәлдігі кемдеу.
Лексикалық сенонимдер – номинативтік тұлғалар. Бұлар синонимдік
қатарлардағы мәндес ұғымды түсініктің атауын нақтылайды. Жоғарыдағы аталған
белгілер олардың бойынан тұтас табылса, онда синонимдік қатарлар пайда
болады.
Мағыналас сөздер қатарының ұлғаюына тілдегі экспрессивті лексикалық
әсері мол екендігі бұрынан белгілі. Ал осы арада синонимдік қатыста түсетін
фразеологиялық тұлғалардың алатын орны ерекше.
Фразеологиялық тіркестер де жеке сөздерге синоним ретінде қолданылады.
Мысалы, алыс, қашық ұғымдары үшін – жер түбі, айшылық жер, жеті қабат жер
астында, көз көрмес құлақ естімес жер, ит жеткен жер, ит арқасы қиянда, ит
өлген жер, түйенің тұяғы түскен жер деген сияқты тіркестері бар. Жақын
ұғымын білдіру үшін бөрік тастам жер, бір қадам, иек артым жер, иек
астында, қамшы салым жер, қарға адым жер, қарыс аттам жер, қозы көгеніндей
жер, қол созым, оқ жетер жер, сідік шаптырым жер (дөрекі ) және таяқ тастам
жер, бір адым жер, асық атымдай жер, аяқ жетер жер, сөз жетер жер, үй
арасы, сынық сүйемдей жер, құрық бойымдай жер, көз салым жер, оқ шалым жер
т.б. тіркестерді қолдануға болады. [12,112б.].
Жұмыс басты - жұмысы көп – қолы тимеу – белі бүгілмеу – мұрнынан
шаншылу – мұрнына су жетпеу – құйрығы жерге тимеу – мұршасы келмеу –
етегіне сүрініп жүру – сіңбіруге мұршасы болмау – дамыл көрмеу – тыным
таппау – күн демей, түн демей – жарғақ құлағы жастыққа тимеу – күндіз
күлкі, түнде ұйқы көрмеу.
Тыныштық сәті – құлаққа ұрған танадай – шыбынның ұшқаны білінбеу –
сілтідей тыну – тырс етпеу – аспандағы құс ұшуын, жел есуін тоқтату.
Ұйықтамау – таңды көзбен атқызу – таңды таңға ұру – кірпік қақпау –
көзі ілінбеу – түн ұйқысын төрт бөлу – көз шырымын алмау – көрер таңды
көзімен атыру – басы жастыққа тимеу.
Ал фразеологизмдердің өзара бір-біріне синоним болуын қалай
түсінеміз, олардың қандай белгілері бар, немесе синоним фразеологизмдер
болу үшін қандай талаптар болуы керек?
Бұл сұрақтар анықтамасы бұрын фразеологизмдердің тұлғалық, мағыналық
ерекшіліктеріне қарай, олар мағына тудыруға қосымша, үстемелік маңызы бар
принциптері туралы айтқан жөн. Бұл туралы неміс фразеологиясын зерттеуші
А.Д. Райхштейннің тұрақты сөздер комплексі және олардың мағына жасаудағы
қосымшалық принциптері жайында пікіріне назар аударалық. Мәселен, тілдегі
лексикалық және грамматикалық жүйелердің тілдесу, сөйлесу процестерінде
кейбір түсінік, жағдайларды жеткізуге бастан аяқ қамти алмайтын тұстары
болады. Міне, осы кезде әрі қажеттілік, әрі жетіспеушілікті толтыру үшін
қосымшалық (үстемелік) принципі негізінде фразеологизмдер көмекке келеді.
Бұл тұжырымды нақтылап, қосымшалық принцип туралы әрі қарай ғылыми ой
өрбіткен ғалым С. Исабеков тұрақты сөздер комплексінің күрделі
семантикалық қызметтеріне ономасиологиялық тұрғыдан баға береді.
Фразеологияның теориясында фразеологизмдер тура немесе туынды
номинация жасай ма деген екі түрлі пікірталастар бар. Әрине,
фразеологизмдер ең негізгі қызметі номинация жасау емес, құбылыс, жағдай,
заттарға баға беру, сипаттау. Сондықтан оларда денотативті белгіден гөрі,
сигнификаттық белгі басым. Фразеологизмдердің қосымша мағыналық көмегі
арқылы зат, құбылыстардың тура мағынасындағы кейбір көмескі тұстары толық
ашылады, айтылады. Бірақ ғалымдар лексикалық бірліктердің пайда болу,
жасалу жолдарына семасиологияның да, ономасиологияның да бірдей
қатыстылығын айтады. Ал ономасиология туралы көптеген зерттеу еңбектерін
жазған И.С.Торопцев бұл саланы тек сөзге қатысты етіп алады әсіресе
сөзжасамға жақындатады. Е.С.Кубрякова ономасиологияның зерттеу
аспектілерін шектемей, еліктеуіш сөздер құбылысын, этимологияны және
фразеологизмдердің жасалу механизмдеріне де еңгізген дұрыс деп санайды.
Сонда семасиологияда атау мағынаның, яғни номинацияның жасалуы сөз
болса, зат, құбылыс, жағдайлар (ситуация) туралы қосымша, туынды мағынаны
ономасиология қарастырады.
Ұғымды жеткізу үшін тура мағынадағы жеке сөздердің ғана емес,
қосымша ауыспалы мағына тұрғысында фразеологизмдердің рөлі ерекше. Сондай-
ақ семантикалық үш бұрыштағы (мағынаның дыбыстық көрінісі, заттық (денотат)
және ұғымдық белгілер) ұғымның түрлі түсініктерімен жеткізілуі осы
мағыналас фразеологизмдердің жасалуына тікелей қатысты. Олай болса, В
семасиологии речь идет об одном слове и его связи с несколькими понятиями,
а в ономасиологии - о связи одного понятия с несколькими словами деген
Е.В.Заонегиннің пікірі құптарлық. Бұл ретте бір ұғымды жан-жақты беру
мүмкіндігі, әрине синонимдерді айналып өтпейді. Ендеше, мағыналас
фразеологизмдердің қатарын анықтау, жасау, пайда болу механизмдері, яғни
ұғымның әр түрлі түсініктері ономасиологиялық аспектіде қарастырылады.
Мысалы, арасына от салу, айдап салу, қарсы қою, араға сына қағу,
екі ортаға жік салу, араларын суыту, іріткі салу, арасына тікен болу т.б.
фразеологизмдері араздастыру ұғымын біріктірсе, аяғы сұйылып кету – басы
таудай, аяғы қылдай – сөз су аяғы құрдым – сөз бұйдағы салу – сөзі екі
ұшты – уәдеге күпті болу қылу - құрғақ уәде – құрғақ уәдеден қуырдақ
қуыру – қашпаған қошқардың сиырдың уызы – орындалмаған уәде ұғымына, ал
басына су құю – дым -ын қоймау – жоқ болу – жоқ қылу – жым-жылас құрту –
зым-зия жоғалту – келмеске кетіру (әдейі) – көз жазып қалу (біреуден,
бірдеңеден) – көзден бұлбұл ұшу (кекесін) – көзін жоғалту (әдейі) – көзін
жою құрту – көшіріп кету (ұрлау) – орнын сипап қалу (өкініш) – сайда
саны, құмда ізі жоқ – санда бар да санатта жоқ (көзге ілмеу) – сап болу –
су аяғы құрдымға кету айналу – су түбіне батыру (әдейі) – су түбіне кету
кетіру – судай сіңіп, тастай бату – сыпырып қағып кету (ұрлау) – талан-
таражға салу – тамырына балта шабу (әдейі) – тұқымын тұздай құрту (әдейі) –
түбіне жету (әдейі) – түп-тамырымен құрту жою – тып-типыл құрту (әдейі) –
тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кету – ұшты-күйлі жоғалу жоқ болу
– хан талапайға салу – шүу, қара құйрық (мысқыл) – із-түзсіз жоқ болу – ізі
суу – ініне су құю (әдейі) жоғалту (көзін құрту)ұғымына қатысты айтылатын
мағыналас фразеологизмдердің жасалуы ономасилогияға келіп тіреледі.
[2,20б.].
Лексикалық синонимдерге қарағанда мағыналас фразеологизмдер ойды анық,
дәл, әрі образды жеткізуде таптырмайтын тілдік құрал. Фразеологизмдердің
жеке және мағыналас қолданған сөйлемдердегі түрлеріне назар аударайық.
- Осыншама ит өлген жерге сендерді сүйретіп, обалдарыңа қалдым – ау! –
деп аянышпен қарап қоямын. ( Ғ.Қайырбеков, Үш қиян. 434 б.).
- Қиыр жайлаудан, ит арқасы қияннан күн-түн қайтып бар балам, абақтыда
сарғайып жатыр, аман-жаманын біліп кеп бер! – деп, кәрі шешесі мені
жұмсады. ( М.Әуезов, Шығармалар. 5 т. – 208 б.).
Көркем шығармаларда, сөйлеу тілінде алыс, қашықтық ұғымын қазақ
фразеологизмдерінде көбінесе ит өлген жер (кейде ит арқасы қиян)
тіркестерімен жиі сипаттайды.
Ал мына мысалдарда ұғымның түрлерін мағыналас фразеологизмдермен қалай
жеткізілетіндігі образдылықтың ауқымына байлынысты.
УАҚЫТ ЖЕТПЕУ:
- Жауды жалғыз өзің жеңгендей желікпеші. Өзім де өлейін десем қолым
тимей, етегіме сүрініп жүрмін. ( О.Бөкеев, Таңдамалы. 91б.).
- Мұндайда белсенділігімен көзге түсіп қалуға тырысатын активтердің
бәрі алқын-жұлқын, ес-түссіз, мұрындарына су жетпей іске кірісуде.
(А.Естенов, Жалын - № 10. 1992. 98 б. ).
ҰЙЫҚТАМАУ:
- Бұл күнде таң аппақ атқанша Абай бір сәтке де көз ілген жоқ.
(М.Әуезов, Шығармалар. 3т. – 168 б.).
- Қарекең ұзақ түнге кірпік ілмей жиі-жиі күрсінумен болды.
(Д.Исабеков, Таңдамалы. 2т. – 320 б.).
ТЫНЫШТЫҚ:
- Хадиша шеттен асып кеткенін енді ұғып, жан-жағына қарады да,
сілтідей тынып отырған жұртты көріп, солқылдап жылап жіберді.
(Д.Исабеков, Таңдамалы. 1т. – 256 б.).
- Бір гүл селт етпейді, не бір жапырақ сыбдырламайды, төңірек құлаққа
ұрған танадай ауыл маужырап ұйқыда. (Ж.Аймауытов, Шығармалар. 42 б.).
- Екеуі де айыбын жууға, жаза тартуға тиіс... - шыбынның ызыңы
естілердей тыныштық орнады. (М. Мағауин, Аласапыран, 51 б.).
АШУЛАНУ:
- Ойбой, бұл қазақ ашуға мінбесін де. Басы бірігіп атқа қонбасын де.
( М. Мағауин, Аласапыран, 48 б.).
- Ол ханның да, сұлтанның да талайын көрген, ата-бабасынан бері жұрт
тұтқасын ұстап келе жатқан ел шонжарларының ұсақ-түйекке майысқақ
болғанымен, өзара бақас өмірлік мүдделеріне қатысты өзекті мәселерге
келгенде бірігіп кететінін, зәредей де шегінбейтіннін, қаны қарайса, хан
ордасының өзіне қарсы шабарын білмейтін. (М. Мағауин, Аласапыран, 72б.).
- Жекпе-жек! Жекеге! Жекеге шық! дегені найсаптық. Содан, намыс
қиын ғой буырқанып, бұрсанып, теріме симай кеттім. (М. Мағауин, Аласапыран,
87 б.).
- Келер аптада Ораз – Мұхамед құдыретті патшалықтың Ақтажы бояр
аталатын бас уәзірі Барыс бектің өзімен жүздесті. Үсті – басы шұбар темір,
қабағынан қар жауған, алып тұлғалы құбыжық болар деген. ( М. Мағауин,
Аласапыран, 248 б.).
Ұғымды нақтылауда мағыналас тіркестер мәнерлілік суреттілік арқылы жан-
жақты дәлдікпен беруге ұмтылады. Ерекше экспрессивті – қолы тимей етегіне
сүрініп жүру, мұрындарына су жетпей іске кірісу, қалыптасқан оралымдар
сілтідей тыну, құлаққа ұрған танадай, шыбынның ызыңы деген сияқты
тіркестер арқылы ұғым жеріне жеткізіле айтылған.
- Синоним фразеологизмдердің арасында лингвистикалық байланыс болады.
Сөздер немесе фразеологизмдер бір-біріне синоним ретінде олардың ұғымдағы
жалпы түсінігі бірдей болғанымен, тілдік көріністе әркелкі көрінеді.
Мәселен, көпдеген сөздің түсінігі бір фразеологизмде - ине шаншар жер
жоқ - деп бейнелесе, енді бірде ит басына іркіт төгілген деген
молшылықты айтады.
Бұл мысалдарда келтірілген фразеологизмдер бір-біріне синоним емес.
Ұғым, түсінік ортақ болғанымен, олардың тілдегі көрінісі мүлде басқа. Ине
шаншар жер жоқ - сырт құрылысы аяқталған сөйлем құрылымдас. Ит басына
іркіт төгілген - фразеологизмі міндетті түрде уақыт ұғымымен лексикалық
шектеулікте тұрады. (Мысалы, заман, күні,т.б.). Алғашқы мысалдағы тұрақты
тіркес әрдайым жоқ модаль сөзімен аяқталатындықтан әлдеқандай қосымша
лексиканы керек етпейді.
Уақыт ұғымымен шектеулікте тұратын ит басына іркіт төгілген, ақ
түйенің қарны жарылған тіркестеріне қандай деген сұрақпен қоса міндетті
түрде мезгіл үстеулері қатар жүреді.
- Баяғы колхоз болып тұрған кезде, ақ түйенің қарны жарылып, ұлы дүбір
той жасап, бәрімізді кекіртіп тастаушы еді. (О.Бөкеев,Таңдамалы.1т. -78
б.).
- Жасыл шөп нәрі мен жарық күн нұрынан жаралған жайлаулы жаз жаңа
туды. Думан, сауықтан таңға таң қосылатын, ақ дария болып ағып, ит басына
іркіт төгілген шақ. (М.Мағауин, Аласапыран. 135 б.).
Сол сияқты кедей - жеті атасынан түк көрмеген – аузы аққа жарымаған
- қара қасқа кедей – қалтасы жұқа – қолы қысқа сияқты барлық тіркестерді
лингвистикалық байланыс ретінде ұстап тұрған сөз – адам.
Бұдан шығатын қорытынды: ұғым – кең, әрі жалпы. Ал сөз біреу – ол –
мағына. Халқы қара қасқа кедей деп мемлекетіне қатысты айтуға болар. Бірақ
жеті атасынан түк көрмеген, аузы аққа жарымаған мемлекет деуге болмайды.
Кейде перифраз қолданыста қалтасы жұқа, қолы қысқа сияқты тіркестер
мемлекет кедейлігін сөз етуге жарап қалар. Лексикалық синонимдерге
қарағанда мағыналас фразеологизмдердің мағына жақындығы мен стильдік әсері
көбінесе бір дәрежеде сақталуға тырысады.
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы
Қазіргі таңда бұл терминдер жөнінде әр жерде әр түрлі түсінік беріліп
жүр. Осы мәселе жайлы әрбір автордың ой-пікірі немесе түсіндірме
сөздіктердегі аталмыш терминдер былайша берілуде:
Плеоназм - (грек. Pleonasmos – артық, керексіз) – керексіз, орынсыз,
басы артық сөз. Мағыналық жағынан сәйкесіп, үйлесіп, тіркескен, алайда
логикалық тұрғыдан қисынсыз, шұбарлық тудыратын сөз орамы. Плеоназм –
көпсөзділік, сөйлем жүйесіндегі кінаратты құбылыс. Мысаалы: ессіз ақымақ,
тұтас та толық, айқын да анық.
Кей ретте плеоназм шет сөздердің мән-мағынасын түсінбегендіктен туады.
Мысалы: бос вакансия.
Плеоназм кей жағдайда мағыналық әрі дыбыстық жағынан ұқсас, біртектес
сөздерді үйме-жүйме, шамадан, мөлшерден тыс жөнсіз қайталаудан туады.
Плеоназмның тек – тамыры байырғы халық ауыз әдебиетінде жатыр.
Халықтың осынау рухани-мәдени ескерткіштерінде өрнектілік, мәнерлілік,
көркемдік-эстетикалық қызмет атқарады. [7, 269 б.]
Периссология – плеоназм (анг. Pleonasm, нем. Pleonasmos, Abundanz, фр.
Pleonasme, гр. Pleonasmos – артықтық). Адам ойын анық, айқын беруде
кездесетін артық сөз. Плеоназмның бірнеше атауы бар (перифраза,
диттология). [15,124 б.]
Плеоназм (грек. Pleonasmos – артықшылық) – лексикалық не грамматикалық
мағынаны жеткізу үшін қолданылатын құралдырдың молдығы. Плеоназм текст
қасиеті ретінде элипсиске қарсы қойылады. Плеоназм лексемалардың
қайталануынан (лексикалық плеоназм) және грамматикалық тұлғалардың
қайталануларынан өз көрінісін табады. Табиғатына қарай плеоназм түрлері
мынадай болуы мүмкін: 1) міндетті плеоназм тілдік жүйеге немесе нормаға сай
болу қажеттілігінен туындайды; 2) факультативті, стилистикалық плеоназм
сөйлемнің экспрессивтік мақсатына байланысты жасалады. [16,164 б.]
Плеоназм заттың лингвистикалық қабаттасып қатар қолданылу нәтижесінде
бір мағынаны білдіріп қалыптасып кеткен екі сөз. Өзара мағыналас екі сөз
плеоназм әдісімен ұдайы қатар айтыла келе бір сөз есебінде қолданылады.
[17,591 б.]
Плеоназм (грек. Pleonasmos – артықшылық, шамадан тыс), қабаттасып
қатар қолданылу нәтижесінде бір мағынаны білдіріп, қалыптасып кеткен екі
сөз плеоназм әдісімен ұдайы айтыла келе бір сөз есебінде қолданылады.
Мысалы, зәулім биік, қырмызы қызыл, кәрі шал, ақ шаңқан, суық аяз,
кіршіксіз таза т.б. лингвистикада плеоназм терминін түсіндіруде біраз
қайшылықтар бар. Ол тавтология, периссология, баттология, гендиадис, қос
және қосарлы қайталама сөздер, дублеттер сияқты т.б. көптеген тілдердегі
артықшылықты көрсететін ұғым-түсініктермен араласып жатады. Бұл проблема
І.Кеңесбаевтің, Ә.Болғанбайұлының, К.Ахановтың, Г.Әжімбекованың
еңбектерінде біршама қарастырылған. Плеоназмдық тіркестердің шамадан тыс
берілген сөздерді пайдалануға, олардың тілдің деңгейіне қатысты болуына
байланысты лексикалық, грамматикалық және лексико-грамматикалық плеоназмдар
деп үш топқа бөледі.
Қазіргі қазақ тілінде плеоназмдар жүйесінің қалыптасуы тек
заңдылықтарына ғана емес, сол сияқты экстралингвистикалық құбылыстарға да
байланысты. Олар қоғамдық өмір мен тілдік қатынастардағы әлеуметтік
өзгерістерді де көрсетіп отырады. Тілімізде плеоназмдарды сөзді анықтау,
күшейту, нақтылау үшін ғана емес, көркем әдебиет пен фольклор тілінде ойды
мәнерлі, бейнелі түрде жеткізу мақсатында стилистикалық тәсіл ретінде де
қолданудың мәні зор. [18,509 б.]
Р. Сыздықованың Сөздер сөйлейді еңбегінде плеоназм туралы былай
делінген.
Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы мәселелерін сөз еткенде, плеоназм
құбылысы ерекше орын алады. Плеоназм немесе плеонастық сөздер дегеніміз бір
мағынадағы екі сөздің қатар қолданысы. Ол қатарды не екі тілдің сөздері, не
көне-жаңа сөздер, не қызметі бірдей екі морфологиялық тұлға құрайды.
Әдетте тіл білімінде плеоназм (ол периссология деп те аталады) құбылысып
тілдегі басы артықтық деп таниды. Бірақ бұл жердегі басы артықтық
абсолюттік емес, яғни плеоназм белгілі бір стильдік, не мағыналық қызмет
атқарғанда ғана тілде орын алады. Мұндай қызмет атқармаса, тіл нағыз
(абсолюттік) басы артық дүнеиені көтермейтіндіктен, плеонастық қатарлар
түзілмейді. Мысалы, соқыр мағынасындағы парсының көр сөзі мен қазақтың
осы ұғымдағы соқыр сөзі қатар келіп, көр соқыр болып айтылғанда, соқыр
сөзіне мүлдем көрмейтін, тас қараңғы соқыр деген қосымша реңке үстеп тұр.
Сол сияқты құдды (құтты) өзі деген тіркесте құдды деген парсы сөзі –
қазақша өз ідеген сөздің тұп-тура баламасы, бірақ екеуі қатар келгенде,
тап өзі, айнымайтын өзі, нағыз өзі деген сияқты үстеме мағына береді.
Сары уайым деп жүргеніміздің дұрысы сар-уайым болуы керек, өйткені Сар сөзі
парсы тілінде уайым дегенді білдіреді. Сонда Сар-уайым уайым уайым
деген тіркес түрінде пайда болып, жай уайым емес, қатты уайым, таусылмас
уайым дегендей үстеме мағына алып тұр.
Енді бірқатар плеонастық тіркестердегі екі сөз тек бірін-бірі
түсіндіру қызметін атқарып, нағыз басы артықты көрсетеді. Мысалы, топ
зеңбірек дегенде, екеуі де түйеге артып алып жүретін кішкене зеңбірек
дегенді білдіретін сөздер болғандықтан, бұл тіркес топ дегеніміз
зеңбірек, зеңбірек дегеніміз топ деген сияқты бірін-бірі түсіндіретін
қолданыс болып шығады.
Плеонастық қатарлардың ішінде көне түркі мен жаңа түркілік немесе
оғыздық пен қыпшақтық тұлғалар қатар келіп, я болмаса бірінің орнына бірі
жұмасалып, көбінесе стильдік қызмет атқарады, яғни поэтикалық формула
дегенді түзеді. Мысалы, қатуланып, қаттанып деген екі сөздің түбірі бір
екенін жоғарыда айттық. Екеуінің қатар келіп плеоназм болуы тек поэтикалық
мақсат үдесінен шығуды көздегендіктен, өлеңді сөзден басқа жерде бұл екі
тұлға қатар айтылмас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті
кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1 Жалпы тілтанымдағы синоним ұғымы 6
1.2 Қазақ тіл біліміндегі мағыналас пен вариант ұғымы 8
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен
мағыналас фразеотіркестердің ұқсастығы мен айырмашылықтары 11
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы 22
2.2 Мағыналық мәннің сақталуына қарай лексикалық плеоназмдарды
топтау 33
2.3 Сыңарлары арасындағы мағыналық қатынасына қарай плеоназм-
дардың түрі 36
2.4 Плеоназмдардың лексика-семантикалық топтарындағы мағына
мәнінің жақындықтарына қарай жүйелеу 38
2.4.1 Басым сыңары зат есімнен болып келетін есімді лексикалық
плеоназм тіркестер 39
2.4.2 Басым сыңары сын есімді плеоназм тіркестер 44
2.4.3 Басым сыңары үстеулерден тұратын плеоназм тіркестер
47
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Жалпы адамзат тілі қоғам тарихымен тығыз байланысты. Қай халықты алсақ
та оның басынан өткен қилы-қилы кезеңдері сол халықтың тіліне ізін
қалдырмай тұрмайды. Себебі: сөз тарихы тіл тарихымен, тіл тарихы халық
тарихымен, халық тарихы қоғам тарихымен тығыз байланысты. Осы қатынастық
сырын ашу – тілшілер алдында тұрған үлкен міндет. Қазіргі қазақ тіл
білімінде тілдік құбылыстардың бір қатары терең зерттелгенімен, зерттеуді
одан әрі қажет ететін мәселелер де бар. Соның бірі – периссиология
мәселесі.
Бір-біріне тәуелділігі синтаксистік байланыс негізінде құрылған, оның
тәуелді сыңары (көбіне бірінші бөлігі) тіркестегі негізгі сыңардың
мағынасын ерекше анықтап немесе әсерелеп күшейте аларлықтай дәрежедегі,
мағына жағынан жақын немесе айқындауыш – анықтауыш қатынастағы синоним
сөздердің кез-келген тіркестерін плеоназм немесе периссология деп санауға
болатынын, оның тілімізде ертеден келе жатқандығын, байқау біздің бітіру
жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Қазақ тіліндегі периссология мәселесі біздің зерттеу нысанымыз.
Сондықтан әр түрлі ғылыми теориялық және көптеген лингвист ғалымдардың
берген пікірлерін, түрлі сөздіктерде келтірілген анықтамаларды, сондай-ақ
сол анықтамаларға сәйкес мысалдар жинау, бір жүйеге келтіру, ол мысалдарға
жан-жақты сипаттамалар беру, плеоназмдарды аралас жатқан басқа
құбылыстардан шектейтін басты міндетін нақтылай түсу – бітіру жұмысымыздың
негізгі мақсаты болып табылады.
Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей талаптар қойылды:
1) Тақырыпқа қатысты ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерді
оқып, қажетті жерін жазып алу.
2) Периссология терминіне байланысты анықтамалардың жүйесін
жасау.
3) Көркем әдебиеттен, түрлі баспасөз, халық ауыз әдебиеті
нұсқаларынан терілген мысалдарды анықтамаға сәйкес жинақтау,
жүйелеу, картотека қалыптастыру.
4) Теориялық бағытта да, практикалық (тәжірибелік) бағытты да
қорытындылай келіп, жаңа атау ұсыну.
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысымызға таңдап алынған тақырыпқа
сәйкес арнайы ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектер қазіргі таңда
жоқтың қасы. Сол себепті ф.ғ.к. профессор Ахметжанова Ф.Р. жетекшілігімен
аталған тақырыпты зерттеп, оның міндеттерін анықтап, жүйеге түсіруге
тырыстық. Бітіру жұмысымыздың жаңашылдығы да осында. Бізге дейін бұл мәселе
бітіру жұмысы дәрежесінде бұрын-соңды қаралмаған.
Зерттеудің материалдары. Бітіру жұмысымызға әр түрлі анықтағыштардан,
1, 2, 3 одан да көп тілде жазылған сөздіктерден, ғылыми-теориялық
еңбектерден және іргелі еңбек-монографиялардан жинақталған периссология
терминіне байланысты жазылған анықтамалар, зерттеу материалы болып
табылады.
Бітіру жұмысының теориялық маңызы мен практикалық құндылығы. Көркем
ойды бейнелі етіп жеткізуде адам сөзі әсем де көркем, тіл байлығы мол болуы
тиіс. Сол себепті бітіру жұмысының нәтижелерін түрлі мақсаттардағы қазақ
тілі мен әдебиеті сабақтарында, арнайы курстарда, көркем сөз оқу
шеберлерінің үйірме жұмыстарында, шығармашылық бағыттарда өтетін
семинарларда және жалпы тіл байлығын арттыру мақсатында, сондай-ақ
периоссология терминін жете түсінуге, сөз қолданыстарымыздың маңызын білуге
үлес қосады деп ойлаймыз. Қорыта айтсақ, бітіру жұмысының нәтижесін
лексикология, семасиология, синтаксис және тіл мәдениеті салаларында
пайдалануға болады. Плеоназм категориясына, қолданысына өз тұрғымыздан ой,
пікір, жаңа аталымдар қосылды деп түсінеміз.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысын жазу барысында ғылыми
сипаттама, сипаттамалар мен тілдік материалдар, анықтамалар беру, қиындылар
қалыптастыру, талдау, жүйелеу, топтау әдістері қолданылды.
Еңбектің мақұлдануы. Бітіру жұмысымыздың тақырыбы 2005 жылдың қазан
айында болған қазақ тілі кафедрасының кезекті отырысында бекітілді. Қазақ
филологиясы факультетінде 2006 жылдың сәуір айында өткізілген студенттердің
ғылыми конференциясында осы тақырыпқа сәйкес баяндама жасалды. Сондай-ақ,
бітіру жұмысының жазылу барысы туралы 2006 жылдың ақпан айында өткен алдын-
ала қорғауда тыңдалды.
Бітіру жұмысының жазылуы тікелей ғылыми жетекшім ф.ғ.к. профессор
Ф.Р.Ахметжанованың жетекшілігімен орындалды.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, тақырыпқа қатысы бар еңбектер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1.Жалпы тілтанымдағы синоним ұғымы
Синонимдер (грек. synonymos – аталуы бірдей) – мағыналары толық не
жартылай сәйкес келетін, бір сөз табына жататын сөздер (фразеологизмдер,
морфемалар, синтаксистік құрылымдар). Лексикалық синонимдердің мағыналық
бірлігі ретінде сөздің элементарлы (қарапайым) мағынасы, оның
лексика–семантикалық түрі (варианты) алынады. Сондықтан да көп мағыналы сөз
бірнеше синонимиялық топтарға кіреді. Әр топта семантикасы мен
стилистикасына қарай басым (доминант) сөздер ерекшеленеді; мысалы ұзын
бойлы (адам туралы) – бойшаң (ауызекі) – сорай (қарапайым түрі);
жоғары (стиль жөнінде) – көтеріңкі, салтанатты, патетикалық
(кітаби). Синонимиялық дәрежесіне қарай (пара-пар болу, мағына жақындығы,
бір-бірінің орнына қолдануы) синонимдер – толық немесе абсолют (мысалы,
қораз-әтеш, сәби-бөбек) және жартылай немесе относительді (сұлу-
көрікті-әдемі, толық-семіз) деп бөлінеді. Сонымен қатар, семантикалық –
стилистикалық синонимдер екі қызметті де атқара алады, мысалы: жүру -
сүйретілу т.б. Құрылымы жағынан синонимдер әр түрлі түбірлі (көзілдірік-
көз әйнек) және бір түбірлі деп бөлінеді. Сөз тіркестері де синоним болуы
мүмкін, мысалы: соғу- соққы беру, қорқақ- су жүрек, батыр- ер жүрек
т.б. [1,190б.].
Синоним деп - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ
әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, эмоциялық сәл
ерекшеліктері бар, бір сөз табынан болған сөздерді айтады.[2,30б.].
Синоним айтылуы басқа болғанымен, мағынасы бір-біріне жақын, бірінің
орнына бірі жүре алатын лексикалық топ. [3,571б.].
Синонимъ м. греч. однословъ, сословъ, однозначещее или весьма близкое
по смыслу къ другому слову. Словарь синонимовъ. [4,187б.].
Синоним, -а, м. Слово, тождественное или очень близкое по своему
значению другому слову, например: смелый и храбрый, труд и работа,
гореть, пылать и полыхать. Тождественное понятие.- Когда мы
молоды, то поэтезируем и боготворим тех, в кого влюбляемся; любовь и
счастье у нас – синонимы. Чехов Ариадна. Фашизм стал синонимом голода и
рабства. М.Калинин, Сила народная. [5,96б.].
Синонимы (от греч. Synonymоs - одноименный) – слова одной и той же
части речи (а также в более широком понимании, фразеологизмы, морфемы,
синтаксических конструкции), имеющие полностью или частично совпадающие
значения. В качестве единицы смыслового сопоставления лексических
синонимов выступает элементарное значение слова, его лексико-семантический
вариант. Поэтому многозначное слово может входить сразу в нескольким
синонимических рядов (или парадигм). Члены каждого ряда идентифицируются
семантически и наиболее простого, стилистически нейтрального и
синтагматически найболее простого, стилистически нейтрального и
синтагматически найменее закрепленного, например, высокий (о человеке);
рослый - длинный (разг.), долговязый (разг.), высокий (о языке,
стиле) – возвышенный, приподнятый, торжественный, потетический
(книжный); высокий (о звуке, голосе); тонкий - писклявый (разг.)
[6,447б.].
Синоним – айтылуы мен естілуі әр түрлі болғанымен, мағынасы бір –
біріне өте жақын, ұқсас, мәндес сөздер. Синоним сөздердің мән-мағынасы мен
атқаратын рөлі қазақ тілінде және әдебиетінде айтарлықтай. Мұндай сөздер
тобы тілдің, әдебиеттің пайдалану қорын молайтады. Мысалы, әдемі, әсем,
сұлу, көркем деген сөздерді алсақ, бұлар әр түрлі айтылып, жазылғанымен
мағынасы жағынан жуықтас, синонимдер екені белгілі (Бекниязов Т.)
[7,301б.].
Синонимы (от греч. Synonymos - одноименный), слова, различные по
звучанию, но тождественные или близкие по смыслу, а также синтаксической и
грамматической конструкции, совпадающие по значению. Синонимы бывают полные
(языкознание- языковедение) и частичные (дорога- путь) [8,1205б.].
1.2 Қазақ тіл біліміндегі мағыналас пен вариант ұғымы
Сөздің жарыспа тұлғалары қазақ тілі лексикасының мол қабатын құрайды.
Мұндай вариант пен дублет сөздер – халық тілінің сөздік қорын байытып
келген, оның дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылымының даму барысында
ұдайы өзгеріске түсіп отыратын лексика-семантикалық сөздердің айырықша
тобы. Халықтың қоғамдық - әлеуметтік жағдайының, тұрмыс-тіршілігіндегі
өзгерістің, басқа халықтармен тарихи, рухани, шаруашылық қарым-қатынасының
сөздің әр алуан жарыспа тұлғаларының түзілуіне әсер еткені анық.
Бір сөздің жарыспа тұлғалары дегеніміз – мағыналық жағынан абсолют
теңдікте тұрған, сөйлемде ешбір реңктік, стильдік бояуымен ерекшеленбейтін,
әр алуан себептерден дыбыстық немесе тұлғалық ауытқуға ұшырап, әрқалай
жазылып, әрқалай айтылып жүрген дыбысталуы бөлек, бірақ қолдануы да бөлек,
бірақ қолдануында мағыналық дербестігі жоқ бірнеше вариантта айтылатын
сөздер. Вариантты сөздер барлық сөз табында ұшыраса береді.
Зат есім: пәтер бәтер; былғары бұлғары; апиын әпиін; аужай
әужәй; дуадақ дуалақ; екпет ептеп; әткеншек әлпеншек.
Сын есім: зеңгір зеңгер заңғар; түзу дүзу; алал адал.
Етістік: аңду аңлу; бүкшеңде бүкшіңде; жұбату жуату; ұқсау
ұсау.
Есімдіктер: ол о; ана әне әні; қане кәне; әгәр егер.
Шылаулар: да де та те; мен бен пен; қой ғой; көрі гөрі;
қана ғана; құрлы ғұрлы; шейін дейін.
Одағай : айхай айқай айһай ойхой.
Еліктеуіштер: пыр-пыр быр-быр; пыс-пыс быс-быс.
Сан есім: жүз дүз; жетпіс джетпіс; сегіз секіз.
Тіл мәдениетін арттырудың басты шарты бүкіл жұртшылыққа ортақ жазба
әдеби тіліміздің нормасын қатаң сақтау, емле ережелерін басшылыққа алу, сөз
қолданудағы ала-құлалыққа жол бермей, бірізділікті сақтау мәселесі бүгінгі
таңда өткір күйінде қалып отыр. Аға ғалымдарымыздың айтып келгеніндей,
қайбір тілде болмасын сөз атауларының барлығы бірдей өзінің бастапқы
қалпында я түрінде қалып қоя бермей, заман озған сайын дыбыстық, тұлғалық
өзгеріске ұшырап отырғаны белгілі. Сондықтан да болар, халық тіліндегі
сөздің фонетикалық вариантының саны әдеттегіден анағұрлым көп. Олардың
санын әрдайым дәл анықтау оңай емес. Мысалы: қазіргі тілімізде ештеме
ештеңе тәрізді бір сөздің екі вариант қатары жарыса қолданылып жүргені
белгілі. Бұған көркем әдебиетте әлі күнге дейін кездесіп қалатын қарапайым
сөйлеу тілінің элементтері іштеме іштеңе сыңарларын қоссақ, олардың саны
көбейе түседі. Сондай-ақ бұл сөздің жергілікті ерекшелікке жататын еждеңе
еждеме іждеңе іждеме ештеңе іштеңе дыбыстық варианттары кездесетіні
мәлім. Сөйтіп, бір ғана ештеме сөзінің он шақты вариант қатарын келтіруге
болады екен.
Қазақ тіліндегі жарыспа тұлғалар лексикада, қос сөздер мен фразада,
морфологиялық, синтаксистік құрылымда жиі ұшырасады. Жеке адамның
индивидуальды сөйлеу ерекшелігіне байланысты да бар. Мағыналық тепе-
теңдіктегі тұлғалар сөйлеу тілі мен атыраптық (говарлық) деңгейде шектеліп
қалмайды. Олардың баспасөзде жарыса қолданылып жүргені де аз емес: ажуа
әжуа; заңғар зеңгір; залал зарар; дейін шейін; тозақ дозақ; бәйек
бәйік; ертегі ертек; арам харам; өмір ғұмыр. Кісі аттарына байланысты
Абдолла Ғабдолла Қабдолла; Әли Ғали Қали; Иса Айса Ғайса,
халық атауларына байланысты моңғол маңғұл монгол мұңғыл дегенге ұқсас
түзілген вариант сөздер де бар. Байырғы сөздер мен терминдердің вариант
қатарын түзуі баспасөзде сирек кездеседі. Оған керісінше, кірме сөздердің
вариант қатары өте көп. Араб – парсы элементтерінің бірнеше вариантта
айтылып жүргендері баспасөзде әлі күнге дейін жиі ұшырасса, русизмдердің
бір вариантының әдеби нормаға айналуы басым. Вариант тұлғалардың қолдану
көлемі де бірдей емес: ғылыми әдебиетте сирек, көркем әдебиетте одан гөрі
көбірек, ал қарапайым сөйлеу тілінде бәрінен де жиі ұшырасады.
Тілдегі варианттылықты зерттеушілер уақытша құбылысқа жатқызады.
Сондай-ақ бұл жарыспа тұлғалар көне мен жаңаның сабақтастығын танытатын
тілдің обьективті даму кезеңімен сипатталады. [9,3б.].
Лексикалық варианттар - мағыналық тепе-теңдікті білдіретін тұлғасы әр
басқа сөздер. Оларды дублет деп атаймыз. Дублет пен вариант тұлғалардың
атқарар қызметінің ортақ жақтары бары анық. Дей тұрсақ та қалыптасу жолы
мен тұлғасы жағынан дублеттер сөз варианттарынан өзгешелеу. Алайда
лексикологтар еңбегінде бұл ұғымның өзі әрқалай аталып келгені мәлім.
Бірсыпыра еңбекте вариант пен дублет терминдері қатар қолданылып жүрді. Ал
бұл екеуінің ұқсастығы неде, айырмашылықтары қандай, бұл жайында тіл
ғалымдарының айтқан пікірлері қандай деген сұрақ туары анық. Мағыналық тепе-
теңдікті білдіретіндіктен, дублет пен варианттың ортақ жақтары бар. Алайда
тіл құбылыстарына біржақты қараудан, вариант пен дублет терминдеріне
біржақты ғана анықтама берілуі мүмкін. Сондықтан дублет пен вариант
терминдерін ажыратып қолдану жайлы пікірді бірсыпыра лингвистер еңбегінен
кездестіреміз.
Қазақ тіліндегі еңбектерде де дублет пен вариант терминдерінің ара-
жігі ашылмай қабат алынып келді. Оның себебі қазақ тіліндегі дублет пен
вариант қатарлары мәселесі 70 жылдарға дейін арнайы түрде сөз бола қоймаған
еді. Әрі олардың бәрі мағыналық тепе-теңдіктегі жарыспа тұлғалар
болғандықтан, негізінен әдеби тілге қатысты, нормалану мәселесі тұрғысынан
ғана сөз етіледі.
Дегенмен вариант пен дублет терминдерінің білдірер ұғымын ашып
көрсетпейінше бұл құбылыстардың мәні мен жасалу жолы, түрлері мен өзгеру
тенденциялары секілді қазіргі таңдағы актуальды мәселелерді түбегейлі шешіп
беру мүмкін емес.
Басқа да жарыспа тұлғалар тәрізді дублет қатарларының айырым белгісін
анықтап, олардың түрлерін арнайы зерттеу қазақ тіліндегі басқа
құбылыстардың сыр-сипатын аша түсуі үшін қажет. Лексикалық варианттардан,
сөздің грамматикалық және фонетикалық варианттарының елеулі айырмашылығы
бар.
Дублет - француз сөзі, қазақша екі, қос деген ұғымды білдіреді. Ал
варианттылықта ( латынша өзгерім, түрін ауыстыру) мұндай шек жоқ. Демек
дублет қатарының көбінесе екі сыңары ғана болса (көрпе жұрқан), сөздің
фонетикалық варианты екеу де (балуан палуан, теңіз деңіз); үшеу де
(дарбыз қарбыз арбыз) одан да көп бола беруі мүмкін (ұқсау ұқшау
оқсау оқшау құсау) [10,115б.].
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен мағыналас
фразеотіркестердің ұқсастығы мен айырмашылықтары
Лексикалық синонимдер деп әдетте бір-біріне мағыналары жақын сөздерді
айтамыз. Лексикалық синонимдер турасында қаншама еңбектер жазылды, бұл
мәселе жан-жақты талқыланды, қаралды, ой-пікірлер айтылды, теориялық
тұжырымдары жасалды. Бірақ фразеологизмдердің де синонимдік қатар құратынын
естен шығармайық. Синонимдес мәнде қолданылатын, мағыналары жуық тұрақты
сөз тіркестері де бар. Бұларды фразеологиялық синонимдер деуге болады.
Тұрақты сөз тіркестерінің мұндай мағыналық ерекшеліктері тіл біліміміздегі
ең күрделі мәселе болып отыр. Бұған аса назар аудару қажет деп білеміз.
Академик І.Кеңесбаевты қазақ фразеологиясының атасы деуге болады.
Сол ғалым кезінде қазақ фразеологизмдерін қолға алып зерттеп,
фразеологиялық сөздік жазған болатын. І.Кеңесбаев фразеология саласында әлі
де жете зерттелмеген тұстар бар деп ой айтады. Ең алғаш синонимдес
фразеологизмдерге анықтама беріп, олардың фразеологиялық варианттардан
айырмашылығын көрсетеді.
Синоним фразеологизмдерде ешбір қайталана алмайды. ФБ-тердің
мағыналық жуықтығы болғанымен, тұрпат жуықтығы болмайды [11,591б.]. -
дейді. Осыдан соң ғалым бірнеше мысалдар келтіреді: он қолынан өнер
тамған; бит қабынан терісінен биялай тоқыған; ағаштан түйін түйген
т.б. осындағы синонимдердің бірде-бір сыңары жоқ. Демек бұлар - синонимдес
фразеологизмдер[11;591б.].
Мысалы, ұнатпау ұғымын – жаман қарау, қабағы келіспеу, қабағын
тыржиту, түю, қыңыр қарау, құлқы сүймеу, мұрнын тыжыру (жақтырмау), оң
қарамау, салқын қарау, суқаны сүймеу, іші қаламау. Зерігу, жалығу – екі
қолы алдына сыймау, көңілі жалығу, өзін-өзі қоярға жер таппау (алаңдау,
ашулану), іші жарылып барады, іші пысу [12,48б.] іспетті тұрақты сөз
тіркестері арқылы беруге болады. Фразеологизмдер арасында ұшырасатын
осындай құбылыстар турасында тілші-ғалымдарымыздың бірен-саран пікірлері
болмаса, көлемді де сапалы жазылған ғылыми-теориялық тұжырымдар аз. Оның
ішінде Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері еңбегін
және сол ғалымның Мағыналас фразеологизмдер сөздігін атап айту лазым. Бұл
еңбектердің авторы Г.Смағұлова осы тақырыпты егжей-тегжей қарастырып,
алғашқылардың бірі болып теориялық тұжырымдар келтірді. Алайда сөздіктің
кемшілік тұстары да жоқ емес: кейбір мағыналық топтарда үш-төрт тұрақты
тіркес берілген. Мысалы: қауіп төну – жаны қысылу, қауіп-қатер төну, тықыр
таяну [12,18б.].
Тағы бір кемшілік – мағыналас тіркестер алфавит бойынша берілген.
Біздіңше, алғашқы кезекте доминант, яғни жиі қолданылатын, жалпыхалықтық
тұрақты сөз тіркестері тұруы керек. Бірақ, жоқтан бар демекші, барға
қанағат етуімізге тура келеді.
Синонимдес фразеологизмдер туралы сөз қозғамас бұрын, лексикалық
синонимдер жөнінде, олардың ерекшеліктері мен тән белгілері жөнінде айта
кеткен орынды.
Шындығында да лексикалық синонимдер толық, жан-жақты зерттелген
семантикалық категориялар. Жалпы тіл білімін былай қойғанда, қазақ
лингвистикасында қазіргі кезге дейін жүздеген мақалалар, ірі-ірі
монографиялар жарық көрді.
Мағыналары бір-біріне жақын, өзара мәндес сөздер синонимдер деп
аталады. Өзара мәндес сөздерден синонимдік қатар құрылады. Синонимдік
қатардың құрамына екі, кейде одан да көп сөздер енеді. Мысалы: 1) адам-
кісі; 2) күш – қуат - әл - дәрмен; 3) қадірлі - құрметті – ардақты - аяулы-
қымбатты; 4) болдыру – шаршау – титықтау - тұралау; 5) құрғау – кебу
–дегду - тобарсу; 6) тез – жылдам – шапшаң – лезде - сәтте және
т.б.[13,125б.].
Сөздердің синонимділігі жайлы айтылған ғылыми тұжырымдар негізінен бір
ортақ пікірдің айналасынан табылады. Кезінде А.Б.Шапиро, А.Н.Гвоздев т.б.
бір ұғымды білдіретін мағынасы жақын, бір-бірінен мағыналық реңктер арқылы
ғана ажыратылатын сөздерді синоним деп таныса, енді бір зерттеушілер
(Булаховский, Евгеньева) мағына жақындығымен қоса, мәтін ыңғайында
(контекст) бір-бірінің орнын ауыстырып қолданғанда пәлендей айырмасы
болмайтын сөздер синонимдер деп аталуы керек дейтін пікірлерді айтты. Ұзақ
жылдар бойы мәтінді оқып, үйрену тәжірибелерінен, лексикалық қолдану
ерекшеліктерінен туған мұндай пікірлермен қоса, бертін келе синоним
теориясын толықтыра түскен (Александрова, Вакуров) синоним сөздердің
эмоционалды - экспрессивті реңк бояулары және олардың бір стильдік
деңгейден табылуы, әрі басқа сөздермен тіркесімділігіне назар аударды.
Сонымен қатар, синоним сөздердің бір сөз табынан болуы керектігі де
ескерілді (Ахманова).
Синонимдер туралы айтылған басқа да теориялық тұжырымдар жоғарыда
аттары аталған ғалымдардың ой-пікірлерін қайталаумен болды. Олар да синоним
болу үшін қойылатын шарттарды осылай жүйеледі.
Бір сөздің орнына басқа бір сөзді алып қолдану қандай тілде болса да
жиі ұшырасады. Яғни, бір ұғымды бірнеше сөзбен беру аз кездесетін құбылыс.
Г. Смағұлова бұларды дублет сөздермен шатастырмау керектігін ескертеді.
Контекстіде, мәтінде мағыналас сөздерді еш қиналмай бірінің орнына
бірін алмастыру әрқашан мүмкін бола бермейді. Ал кейде, мағыналары жуық,
тепе-тең болса да стильдік ерекшеліктері, айырмашылықтары, сәйкессіздіктері
көрініп тұрады. Сонымен қатар, стильдері де жуық, мағыналары да жақын
синонимдер де бар.
Мағына тепе-теңдігі дегеніміз – семантикалық экспрессивтілігі
жағынан сөздердің тең түсүі. Алайда бұған қарамастан, сөздердің іштей
мағына жақындығы синонимнің басты қасиеті екеніне ешкім шек келтірмейді
[14,8б.].
Лексикалық синонимдерді анықтаудағы таза семантикалық талдаулар
негізінде Ю.А. Апресян жүргізген зерттеулерде в множестве слов, обычно
признаваемых синонимами, следует различать лексические синонимы в узком
смысле слова и квазисинонимы: они ведут себя по разному относительно
системы перифразирования деуі осыған дейінгі лексикалық синонимдер туралы
айтылған ғылыми ойларды тағы бір зерделеп шыққаннан кейінгі қорытынды пікір
іспеттес. Бір синонимді қатардағы сөздердің бір-бірімен қаншалықты мағына
жақындығының бар екендігі және ол туралы әлі күнге дейін обьективті ортақ
пікірге келудің қиындығы, әрі бұл жөнінде осы мәселені шешуге ерте кезде-ақ
Апресянның ұмтылыс жасағаны жайында орыс тілі синоним сөздігінің авторы З.
Александров еске алады.
Квазисиноним терминін (квазм латын. guasi-тура, сондай, сол сияқты) -
синоним дерлік, синонимдес деп түсіндіреді. Лексикалық синонимдерді талдау
мен анықтау жолдары қазір тіл білімінде Ю.А.Апресянның пікірінше:
1) синонимдерді тар мағынасында түсіну, яғни сөздіктерде берілген
түсініктемесі бойынша бірдей мағынада берілуі.
2) лексиканың өз ішінде семантиканың дифференциациялануы, яғни сөздің
іштей жақын мағыналарға жіктелуі арқылы жүзеге асырылады.
Мұндай жағдайда синоним сөздерде мағына бірдейлігі азайып, алыстай
түседі де, квазисинонимді мағынасы жақын сөздер көбейе береді.
Тілімізде синонимдес сөздер, тепе-тең мағыналас сөздер аз болса да
ұшырасып отырады. Мысалы мынандай сөздер: адам – кісі, мысалы- мәселен,
жарлы - кедей, еріншек - жалқау, ау - тор, ажырасу - айырылысу, ештеме –
дәнеме, кездесу – жолығу, мақсат – мұрат, текке – босқа, мейрам – мереке,
қиын – ауыр.
Әдеби тілдің нормалану процесінде диалект, ауызекі сөйлеу тіліне
қарағанда мағыналық жіктелуде шектеу аз. Мұндағы астарлап айту (перифраз)
тілдік құралдардың түрлері арқылы лексиканың семантикалық жіктелуі
жиілейді. Квазисинонимдердің де көбеюі осы арада айырықша көрініс береді.
Мысалы: президент – ел басы, үкімет үйі – ақ орда, конститутция – ата заң
т.б. сөздер тобы мағыналас ұғымды білдіретіндіктен параллель қолданыста
жүреді.
Ал ауру – сырқат – науқас – дерт – індет, жол – сапар, баға – нарық –
пұл, басқару – билеу, ескі – көне, жору – ұйғару, сөйлеу – айту, бұйрық -
әмір – жарлық синоним қатарларындағы бұл мысалдардың қолданылу
ерекшеліктері мағыналық, стильдік реңктермен қоса, сөздердің
тіркесімділігіне қарап анықталады.
Ауру, сырқат, науқас синонимдеріне қарағанда дерт, індет, кесел
сөздерінің мағыналары және стильдік реңктері бірден байқалады. Қолданыс
ыңғайында ауружалқылықпен бірге, (мысалы ауру адам, аурудың аты – тұмау
) жалпылықты да, яғни ұғымның атауын да білдіреді. Дерт, індет, кесел
синонимдерінде дерт, кесел - көбінесе жазылмайтын, ұзақ ауыратын процесте
айтылса, індет – мал аурулары немесе эпидемия мағынасында қолданылады. Сол
сияқты жол, жоспар синонимдерінде осындай ерекшіліктерді байқауға болады.
Алыс, ұзақ жолды әдетте сапарға кетті-шықты дейді. Кейінгі қолданыста
іссапар, жолсапар командировка сөзінің ұғымында жүр. Сөйлеу, айту –
етістіктерінің семантикалық реңктерінде сөйлеу қатынас – коммуникацияға
қарай ойысса, айту – ақпар беру, хабарлау сияқты мағыналық айырмашылықтары
аңғарылады. Мұндай синоним сөздердегі семантикалық жіктелістерді, шынында
да квазисинонимдерге тән деуге болады.
Мағыналас сөздердің көбеюіне семантикалық процестердегі мағына
үйлестігінің келе-келе семантикалық заң бойынша синонимдік статусқа ие
болуы әсер етеді.
Сонымен лексикалық мәндес сөздердің бір-бірінің орнына өзара синоним
ретінде жұмсалуы олардың бірнеше ерекшіліктеріне қарай анықталады:
- сөздердің лексикалық мағына жақындығы;
- стильдік қолданылуына қарай ұғым немесе түсінік теңдігінің сақталуы;
- мағына жақындығына қарай сөздердің тіркесімділік қасиеті;
- кейде сөздердің лексикалық мағыналары арасындағы дәлдіктің
(абсолюттілік) сақталуы.
Сөздер бірінің орнына бірі кез келген уақытта ауысып қолданыла
бермейді. Шындығында мағына жақындығы ең басты шарт. Мәселен абыройлы -
беделді сөздері мағыналас, стильдік қолданыс ыңғайында да мұндағы ұғым,
түсініктің теңдігі толық сақталып тұр. Мағына жақындығына қарай басқа
сөздермен тіркесімділігінде де сақталады. Мәселен, бұл қасиеттер тек адамға
ғана қатысты айтылған (мысалы, абыройлы ұл, беделді қызметкер). Әрі бұл
сөздер бірінің орнына бірі мағына дәлдігін толық сақтап қолданыла береді.
Міне, осындай жағдайларда сөздердің толық синоним болуы туралы аксиомалық
пікір айтуға болады. Алайда, тіл қатынас құралы ретінде өзінің қолданыс
ыңғайында, сөйлеуде әр түрлі өзгерістерге ұшырап, кейде мағына жақындығы
болғанымен стильдік реңктердің әр түрлілігі байқалады. Сондай-ақ синоним
сөздердің басқа сөздермен тіркесімділігі де назар аударады. Мысалы, үкімет
жарлығы, басқарма, әкім бұйрығы ұғымы бір болғанмен, түсінігі екі басқа.
Үкімет жарлығы мемлекет аумағын қамтыса, басқарма, әкім бұйрығы - белгілі
бір аймақ көлемінде күші бар сөз. Кейде мағына жақындығы сақталады да,
дәлдік абсалюттік ыңғайда сақтала бермейді. Мәселен, қолы епті десек,
қолы шебер дегенмен ептінің мағыналық дәлдігі кемдеу.
Лексикалық сенонимдер – номинативтік тұлғалар. Бұлар синонимдік
қатарлардағы мәндес ұғымды түсініктің атауын нақтылайды. Жоғарыдағы аталған
белгілер олардың бойынан тұтас табылса, онда синонимдік қатарлар пайда
болады.
Мағыналас сөздер қатарының ұлғаюына тілдегі экспрессивті лексикалық
әсері мол екендігі бұрынан белгілі. Ал осы арада синонимдік қатыста түсетін
фразеологиялық тұлғалардың алатын орны ерекше.
Фразеологиялық тіркестер де жеке сөздерге синоним ретінде қолданылады.
Мысалы, алыс, қашық ұғымдары үшін – жер түбі, айшылық жер, жеті қабат жер
астында, көз көрмес құлақ естімес жер, ит жеткен жер, ит арқасы қиянда, ит
өлген жер, түйенің тұяғы түскен жер деген сияқты тіркестері бар. Жақын
ұғымын білдіру үшін бөрік тастам жер, бір қадам, иек артым жер, иек
астында, қамшы салым жер, қарға адым жер, қарыс аттам жер, қозы көгеніндей
жер, қол созым, оқ жетер жер, сідік шаптырым жер (дөрекі ) және таяқ тастам
жер, бір адым жер, асық атымдай жер, аяқ жетер жер, сөз жетер жер, үй
арасы, сынық сүйемдей жер, құрық бойымдай жер, көз салым жер, оқ шалым жер
т.б. тіркестерді қолдануға болады. [12,112б.].
Жұмыс басты - жұмысы көп – қолы тимеу – белі бүгілмеу – мұрнынан
шаншылу – мұрнына су жетпеу – құйрығы жерге тимеу – мұршасы келмеу –
етегіне сүрініп жүру – сіңбіруге мұршасы болмау – дамыл көрмеу – тыным
таппау – күн демей, түн демей – жарғақ құлағы жастыққа тимеу – күндіз
күлкі, түнде ұйқы көрмеу.
Тыныштық сәті – құлаққа ұрған танадай – шыбынның ұшқаны білінбеу –
сілтідей тыну – тырс етпеу – аспандағы құс ұшуын, жел есуін тоқтату.
Ұйықтамау – таңды көзбен атқызу – таңды таңға ұру – кірпік қақпау –
көзі ілінбеу – түн ұйқысын төрт бөлу – көз шырымын алмау – көрер таңды
көзімен атыру – басы жастыққа тимеу.
Ал фразеологизмдердің өзара бір-біріне синоним болуын қалай
түсінеміз, олардың қандай белгілері бар, немесе синоним фразеологизмдер
болу үшін қандай талаптар болуы керек?
Бұл сұрақтар анықтамасы бұрын фразеологизмдердің тұлғалық, мағыналық
ерекшіліктеріне қарай, олар мағына тудыруға қосымша, үстемелік маңызы бар
принциптері туралы айтқан жөн. Бұл туралы неміс фразеологиясын зерттеуші
А.Д. Райхштейннің тұрақты сөздер комплексі және олардың мағына жасаудағы
қосымшалық принциптері жайында пікіріне назар аударалық. Мәселен, тілдегі
лексикалық және грамматикалық жүйелердің тілдесу, сөйлесу процестерінде
кейбір түсінік, жағдайларды жеткізуге бастан аяқ қамти алмайтын тұстары
болады. Міне, осы кезде әрі қажеттілік, әрі жетіспеушілікті толтыру үшін
қосымшалық (үстемелік) принципі негізінде фразеологизмдер көмекке келеді.
Бұл тұжырымды нақтылап, қосымшалық принцип туралы әрі қарай ғылыми ой
өрбіткен ғалым С. Исабеков тұрақты сөздер комплексінің күрделі
семантикалық қызметтеріне ономасиологиялық тұрғыдан баға береді.
Фразеологияның теориясында фразеологизмдер тура немесе туынды
номинация жасай ма деген екі түрлі пікірталастар бар. Әрине,
фразеологизмдер ең негізгі қызметі номинация жасау емес, құбылыс, жағдай,
заттарға баға беру, сипаттау. Сондықтан оларда денотативті белгіден гөрі,
сигнификаттық белгі басым. Фразеологизмдердің қосымша мағыналық көмегі
арқылы зат, құбылыстардың тура мағынасындағы кейбір көмескі тұстары толық
ашылады, айтылады. Бірақ ғалымдар лексикалық бірліктердің пайда болу,
жасалу жолдарына семасиологияның да, ономасиологияның да бірдей
қатыстылығын айтады. Ал ономасиология туралы көптеген зерттеу еңбектерін
жазған И.С.Торопцев бұл саланы тек сөзге қатысты етіп алады әсіресе
сөзжасамға жақындатады. Е.С.Кубрякова ономасиологияның зерттеу
аспектілерін шектемей, еліктеуіш сөздер құбылысын, этимологияны және
фразеологизмдердің жасалу механизмдеріне де еңгізген дұрыс деп санайды.
Сонда семасиологияда атау мағынаның, яғни номинацияның жасалуы сөз
болса, зат, құбылыс, жағдайлар (ситуация) туралы қосымша, туынды мағынаны
ономасиология қарастырады.
Ұғымды жеткізу үшін тура мағынадағы жеке сөздердің ғана емес,
қосымша ауыспалы мағына тұрғысында фразеологизмдердің рөлі ерекше. Сондай-
ақ семантикалық үш бұрыштағы (мағынаның дыбыстық көрінісі, заттық (денотат)
және ұғымдық белгілер) ұғымның түрлі түсініктерімен жеткізілуі осы
мағыналас фразеологизмдердің жасалуына тікелей қатысты. Олай болса, В
семасиологии речь идет об одном слове и его связи с несколькими понятиями,
а в ономасиологии - о связи одного понятия с несколькими словами деген
Е.В.Заонегиннің пікірі құптарлық. Бұл ретте бір ұғымды жан-жақты беру
мүмкіндігі, әрине синонимдерді айналып өтпейді. Ендеше, мағыналас
фразеологизмдердің қатарын анықтау, жасау, пайда болу механизмдері, яғни
ұғымның әр түрлі түсініктері ономасиологиялық аспектіде қарастырылады.
Мысалы, арасына от салу, айдап салу, қарсы қою, араға сына қағу,
екі ортаға жік салу, араларын суыту, іріткі салу, арасына тікен болу т.б.
фразеологизмдері араздастыру ұғымын біріктірсе, аяғы сұйылып кету – басы
таудай, аяғы қылдай – сөз су аяғы құрдым – сөз бұйдағы салу – сөзі екі
ұшты – уәдеге күпті болу қылу - құрғақ уәде – құрғақ уәдеден қуырдақ
қуыру – қашпаған қошқардың сиырдың уызы – орындалмаған уәде ұғымына, ал
басына су құю – дым -ын қоймау – жоқ болу – жоқ қылу – жым-жылас құрту –
зым-зия жоғалту – келмеске кетіру (әдейі) – көз жазып қалу (біреуден,
бірдеңеден) – көзден бұлбұл ұшу (кекесін) – көзін жоғалту (әдейі) – көзін
жою құрту – көшіріп кету (ұрлау) – орнын сипап қалу (өкініш) – сайда
саны, құмда ізі жоқ – санда бар да санатта жоқ (көзге ілмеу) – сап болу –
су аяғы құрдымға кету айналу – су түбіне батыру (әдейі) – су түбіне кету
кетіру – судай сіңіп, тастай бату – сыпырып қағып кету (ұрлау) – талан-
таражға салу – тамырына балта шабу (әдейі) – тұқымын тұздай құрту (әдейі) –
түбіне жету (әдейі) – түп-тамырымен құрту жою – тып-типыл құрту (әдейі) –
тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кету – ұшты-күйлі жоғалу жоқ болу
– хан талапайға салу – шүу, қара құйрық (мысқыл) – із-түзсіз жоқ болу – ізі
суу – ініне су құю (әдейі) жоғалту (көзін құрту)ұғымына қатысты айтылатын
мағыналас фразеологизмдердің жасалуы ономасилогияға келіп тіреледі.
[2,20б.].
Лексикалық синонимдерге қарағанда мағыналас фразеологизмдер ойды анық,
дәл, әрі образды жеткізуде таптырмайтын тілдік құрал. Фразеологизмдердің
жеке және мағыналас қолданған сөйлемдердегі түрлеріне назар аударайық.
- Осыншама ит өлген жерге сендерді сүйретіп, обалдарыңа қалдым – ау! –
деп аянышпен қарап қоямын. ( Ғ.Қайырбеков, Үш қиян. 434 б.).
- Қиыр жайлаудан, ит арқасы қияннан күн-түн қайтып бар балам, абақтыда
сарғайып жатыр, аман-жаманын біліп кеп бер! – деп, кәрі шешесі мені
жұмсады. ( М.Әуезов, Шығармалар. 5 т. – 208 б.).
Көркем шығармаларда, сөйлеу тілінде алыс, қашықтық ұғымын қазақ
фразеологизмдерінде көбінесе ит өлген жер (кейде ит арқасы қиян)
тіркестерімен жиі сипаттайды.
Ал мына мысалдарда ұғымның түрлерін мағыналас фразеологизмдермен қалай
жеткізілетіндігі образдылықтың ауқымына байлынысты.
УАҚЫТ ЖЕТПЕУ:
- Жауды жалғыз өзің жеңгендей желікпеші. Өзім де өлейін десем қолым
тимей, етегіме сүрініп жүрмін. ( О.Бөкеев, Таңдамалы. 91б.).
- Мұндайда белсенділігімен көзге түсіп қалуға тырысатын активтердің
бәрі алқын-жұлқын, ес-түссіз, мұрындарына су жетпей іске кірісуде.
(А.Естенов, Жалын - № 10. 1992. 98 б. ).
ҰЙЫҚТАМАУ:
- Бұл күнде таң аппақ атқанша Абай бір сәтке де көз ілген жоқ.
(М.Әуезов, Шығармалар. 3т. – 168 б.).
- Қарекең ұзақ түнге кірпік ілмей жиі-жиі күрсінумен болды.
(Д.Исабеков, Таңдамалы. 2т. – 320 б.).
ТЫНЫШТЫҚ:
- Хадиша шеттен асып кеткенін енді ұғып, жан-жағына қарады да,
сілтідей тынып отырған жұртты көріп, солқылдап жылап жіберді.
(Д.Исабеков, Таңдамалы. 1т. – 256 б.).
- Бір гүл селт етпейді, не бір жапырақ сыбдырламайды, төңірек құлаққа
ұрған танадай ауыл маужырап ұйқыда. (Ж.Аймауытов, Шығармалар. 42 б.).
- Екеуі де айыбын жууға, жаза тартуға тиіс... - шыбынның ызыңы
естілердей тыныштық орнады. (М. Мағауин, Аласапыран, 51 б.).
АШУЛАНУ:
- Ойбой, бұл қазақ ашуға мінбесін де. Басы бірігіп атқа қонбасын де.
( М. Мағауин, Аласапыран, 48 б.).
- Ол ханның да, сұлтанның да талайын көрген, ата-бабасынан бері жұрт
тұтқасын ұстап келе жатқан ел шонжарларының ұсақ-түйекке майысқақ
болғанымен, өзара бақас өмірлік мүдделеріне қатысты өзекті мәселерге
келгенде бірігіп кететінін, зәредей де шегінбейтіннін, қаны қарайса, хан
ордасының өзіне қарсы шабарын білмейтін. (М. Мағауин, Аласапыран, 72б.).
- Жекпе-жек! Жекеге! Жекеге шық! дегені найсаптық. Содан, намыс
қиын ғой буырқанып, бұрсанып, теріме симай кеттім. (М. Мағауин, Аласапыран,
87 б.).
- Келер аптада Ораз – Мұхамед құдыретті патшалықтың Ақтажы бояр
аталатын бас уәзірі Барыс бектің өзімен жүздесті. Үсті – басы шұбар темір,
қабағынан қар жауған, алып тұлғалы құбыжық болар деген. ( М. Мағауин,
Аласапыран, 248 б.).
Ұғымды нақтылауда мағыналас тіркестер мәнерлілік суреттілік арқылы жан-
жақты дәлдікпен беруге ұмтылады. Ерекше экспрессивті – қолы тимей етегіне
сүрініп жүру, мұрындарына су жетпей іске кірісу, қалыптасқан оралымдар
сілтідей тыну, құлаққа ұрған танадай, шыбынның ызыңы деген сияқты
тіркестер арқылы ұғым жеріне жеткізіле айтылған.
- Синоним фразеологизмдердің арасында лингвистикалық байланыс болады.
Сөздер немесе фразеологизмдер бір-біріне синоним ретінде олардың ұғымдағы
жалпы түсінігі бірдей болғанымен, тілдік көріністе әркелкі көрінеді.
Мәселен, көпдеген сөздің түсінігі бір фразеологизмде - ине шаншар жер
жоқ - деп бейнелесе, енді бірде ит басына іркіт төгілген деген
молшылықты айтады.
Бұл мысалдарда келтірілген фразеологизмдер бір-біріне синоним емес.
Ұғым, түсінік ортақ болғанымен, олардың тілдегі көрінісі мүлде басқа. Ине
шаншар жер жоқ - сырт құрылысы аяқталған сөйлем құрылымдас. Ит басына
іркіт төгілген - фразеологизмі міндетті түрде уақыт ұғымымен лексикалық
шектеулікте тұрады. (Мысалы, заман, күні,т.б.). Алғашқы мысалдағы тұрақты
тіркес әрдайым жоқ модаль сөзімен аяқталатындықтан әлдеқандай қосымша
лексиканы керек етпейді.
Уақыт ұғымымен шектеулікте тұратын ит басына іркіт төгілген, ақ
түйенің қарны жарылған тіркестеріне қандай деген сұрақпен қоса міндетті
түрде мезгіл үстеулері қатар жүреді.
- Баяғы колхоз болып тұрған кезде, ақ түйенің қарны жарылып, ұлы дүбір
той жасап, бәрімізді кекіртіп тастаушы еді. (О.Бөкеев,Таңдамалы.1т. -78
б.).
- Жасыл шөп нәрі мен жарық күн нұрынан жаралған жайлаулы жаз жаңа
туды. Думан, сауықтан таңға таң қосылатын, ақ дария болып ағып, ит басына
іркіт төгілген шақ. (М.Мағауин, Аласапыран. 135 б.).
Сол сияқты кедей - жеті атасынан түк көрмеген – аузы аққа жарымаған
- қара қасқа кедей – қалтасы жұқа – қолы қысқа сияқты барлық тіркестерді
лингвистикалық байланыс ретінде ұстап тұрған сөз – адам.
Бұдан шығатын қорытынды: ұғым – кең, әрі жалпы. Ал сөз біреу – ол –
мағына. Халқы қара қасқа кедей деп мемлекетіне қатысты айтуға болар. Бірақ
жеті атасынан түк көрмеген, аузы аққа жарымаған мемлекет деуге болмайды.
Кейде перифраз қолданыста қалтасы жұқа, қолы қысқа сияқты тіркестер
мемлекет кедейлігін сөз етуге жарап қалар. Лексикалық синонимдерге
қарағанда мағыналас фразеологизмдердің мағына жақындығы мен стильдік әсері
көбінесе бір дәрежеде сақталуға тырысады.
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы
Қазіргі таңда бұл терминдер жөнінде әр жерде әр түрлі түсінік беріліп
жүр. Осы мәселе жайлы әрбір автордың ой-пікірі немесе түсіндірме
сөздіктердегі аталмыш терминдер былайша берілуде:
Плеоназм - (грек. Pleonasmos – артық, керексіз) – керексіз, орынсыз,
басы артық сөз. Мағыналық жағынан сәйкесіп, үйлесіп, тіркескен, алайда
логикалық тұрғыдан қисынсыз, шұбарлық тудыратын сөз орамы. Плеоназм –
көпсөзділік, сөйлем жүйесіндегі кінаратты құбылыс. Мысаалы: ессіз ақымақ,
тұтас та толық, айқын да анық.
Кей ретте плеоназм шет сөздердің мән-мағынасын түсінбегендіктен туады.
Мысалы: бос вакансия.
Плеоназм кей жағдайда мағыналық әрі дыбыстық жағынан ұқсас, біртектес
сөздерді үйме-жүйме, шамадан, мөлшерден тыс жөнсіз қайталаудан туады.
Плеоназмның тек – тамыры байырғы халық ауыз әдебиетінде жатыр.
Халықтың осынау рухани-мәдени ескерткіштерінде өрнектілік, мәнерлілік,
көркемдік-эстетикалық қызмет атқарады. [7, 269 б.]
Периссология – плеоназм (анг. Pleonasm, нем. Pleonasmos, Abundanz, фр.
Pleonasme, гр. Pleonasmos – артықтық). Адам ойын анық, айқын беруде
кездесетін артық сөз. Плеоназмның бірнеше атауы бар (перифраза,
диттология). [15,124 б.]
Плеоназм (грек. Pleonasmos – артықшылық) – лексикалық не грамматикалық
мағынаны жеткізу үшін қолданылатын құралдырдың молдығы. Плеоназм текст
қасиеті ретінде элипсиске қарсы қойылады. Плеоназм лексемалардың
қайталануынан (лексикалық плеоназм) және грамматикалық тұлғалардың
қайталануларынан өз көрінісін табады. Табиғатына қарай плеоназм түрлері
мынадай болуы мүмкін: 1) міндетті плеоназм тілдік жүйеге немесе нормаға сай
болу қажеттілігінен туындайды; 2) факультативті, стилистикалық плеоназм
сөйлемнің экспрессивтік мақсатына байланысты жасалады. [16,164 б.]
Плеоназм заттың лингвистикалық қабаттасып қатар қолданылу нәтижесінде
бір мағынаны білдіріп қалыптасып кеткен екі сөз. Өзара мағыналас екі сөз
плеоназм әдісімен ұдайы қатар айтыла келе бір сөз есебінде қолданылады.
[17,591 б.]
Плеоназм (грек. Pleonasmos – артықшылық, шамадан тыс), қабаттасып
қатар қолданылу нәтижесінде бір мағынаны білдіріп, қалыптасып кеткен екі
сөз плеоназм әдісімен ұдайы айтыла келе бір сөз есебінде қолданылады.
Мысалы, зәулім биік, қырмызы қызыл, кәрі шал, ақ шаңқан, суық аяз,
кіршіксіз таза т.б. лингвистикада плеоназм терминін түсіндіруде біраз
қайшылықтар бар. Ол тавтология, периссология, баттология, гендиадис, қос
және қосарлы қайталама сөздер, дублеттер сияқты т.б. көптеген тілдердегі
артықшылықты көрсететін ұғым-түсініктермен араласып жатады. Бұл проблема
І.Кеңесбаевтің, Ә.Болғанбайұлының, К.Ахановтың, Г.Әжімбекованың
еңбектерінде біршама қарастырылған. Плеоназмдық тіркестердің шамадан тыс
берілген сөздерді пайдалануға, олардың тілдің деңгейіне қатысты болуына
байланысты лексикалық, грамматикалық және лексико-грамматикалық плеоназмдар
деп үш топқа бөледі.
Қазіргі қазақ тілінде плеоназмдар жүйесінің қалыптасуы тек
заңдылықтарына ғана емес, сол сияқты экстралингвистикалық құбылыстарға да
байланысты. Олар қоғамдық өмір мен тілдік қатынастардағы әлеуметтік
өзгерістерді де көрсетіп отырады. Тілімізде плеоназмдарды сөзді анықтау,
күшейту, нақтылау үшін ғана емес, көркем әдебиет пен фольклор тілінде ойды
мәнерлі, бейнелі түрде жеткізу мақсатында стилистикалық тәсіл ретінде де
қолданудың мәні зор. [18,509 б.]
Р. Сыздықованың Сөздер сөйлейді еңбегінде плеоназм туралы былай
делінген.
Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы мәселелерін сөз еткенде, плеоназм
құбылысы ерекше орын алады. Плеоназм немесе плеонастық сөздер дегеніміз бір
мағынадағы екі сөздің қатар қолданысы. Ол қатарды не екі тілдің сөздері, не
көне-жаңа сөздер, не қызметі бірдей екі морфологиялық тұлға құрайды.
Әдетте тіл білімінде плеоназм (ол периссология деп те аталады) құбылысып
тілдегі басы артықтық деп таниды. Бірақ бұл жердегі басы артықтық
абсолюттік емес, яғни плеоназм белгілі бір стильдік, не мағыналық қызмет
атқарғанда ғана тілде орын алады. Мұндай қызмет атқармаса, тіл нағыз
(абсолюттік) басы артық дүнеиені көтермейтіндіктен, плеонастық қатарлар
түзілмейді. Мысалы, соқыр мағынасындағы парсының көр сөзі мен қазақтың
осы ұғымдағы соқыр сөзі қатар келіп, көр соқыр болып айтылғанда, соқыр
сөзіне мүлдем көрмейтін, тас қараңғы соқыр деген қосымша реңке үстеп тұр.
Сол сияқты құдды (құтты) өзі деген тіркесте құдды деген парсы сөзі –
қазақша өз ідеген сөздің тұп-тура баламасы, бірақ екеуі қатар келгенде,
тап өзі, айнымайтын өзі, нағыз өзі деген сияқты үстеме мағына береді.
Сары уайым деп жүргеніміздің дұрысы сар-уайым болуы керек, өйткені Сар сөзі
парсы тілінде уайым дегенді білдіреді. Сонда Сар-уайым уайым уайым
деген тіркес түрінде пайда болып, жай уайым емес, қатты уайым, таусылмас
уайым дегендей үстеме мағына алып тұр.
Енді бірқатар плеонастық тіркестердегі екі сөз тек бірін-бірі
түсіндіру қызметін атқарып, нағыз басы артықты көрсетеді. Мысалы, топ
зеңбірек дегенде, екеуі де түйеге артып алып жүретін кішкене зеңбірек
дегенді білдіретін сөздер болғандықтан, бұл тіркес топ дегеніміз
зеңбірек, зеңбірек дегеніміз топ деген сияқты бірін-бірі түсіндіретін
қолданыс болып шығады.
Плеонастық қатарлардың ішінде көне түркі мен жаңа түркілік немесе
оғыздық пен қыпшақтық тұлғалар қатар келіп, я болмаса бірінің орнына бірі
жұмасалып, көбінесе стильдік қызмет атқарады, яғни поэтикалық формула
дегенді түзеді. Мысалы, қатуланып, қаттанып деген екі сөздің түбірі бір
екенін жоғарыда айттық. Екеуінің қатар келіп плеоназм болуы тек поэтикалық
мақсат үдесінен шығуды көздегендіктен, өлеңді сөзден басқа жерде бұл екі
тұлға қатар айтылмас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz