Қазіргі қазақ тіліндегі окказионал фразеологизмдер
Қазіргі қазақ тіліндегі окказионал фразеологизмдер
диссертация
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 оККАЗИОНАЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІң
КОММУНИКАТИВТІк ПРАГМАТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРі ... ... ... ..8
1.1 Окказионал фразеологизмдердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..8
1.2 Норма және окказионал фразеологизмдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Окказионал фразеологизмдердің деривациялық
ерекшеліктері ... ... ... .17
1.3.1 Фразеологиядағы эксплицитті-имплицитті мәселелер
... ... ... ... ... ... 20
1.3.2 Окказионал фразеологизмдердің семантикалық
құрылым
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .23
1.4 Окказионал фразеологизмдердің
коммуникативтік
прагматикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
1.4.1 Окказионал фразеологизмдердің узуал (қалыпты)
фразеологизмдерден
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
1.4.2 Фразеологиялық тұлғалардың окказионалды
өзектілену
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37
1.5 Фразеологиялық тұлғалардың окказионалды сипат алуы
сөйлеу жанры мәтіндеріндегі құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
1.5.1 Сөйлеу тілі мәтіндерінің прагмосемантикасындағы
фразеологиялық тұлғалардың окказионалды
өзектілену
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...42
2 окказионал фразеологизмдердің жасалуы ... ... ... ... ...52
2.1 Тұрақты тіркестердің нормадан мақсатты және мақсатсыз
ауытқу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .52
2.2 Фразеологиялық тұлғалардың контаминациясы арқылы ОФ жасау ... .57
2.3 Фразеологиялық тұлға компоненттерінің
инверсиясы ... ... ... ... ... ... . ...60
2.4 Фразеологиялық тұлғаның эллипсис тәсілімен жасалған
ОФ ... ... ... ... ..64
2.5 Фразеологиялық тұлғалардың плеоназм құбылысы арқылы
қайта
жаңғыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .67
2.6 Фразеологиялық тұлғалардың компоненттерінің
субституциясы ... ... ..71
2.7 Окказионал фразеологизмдердің семантикалық
категориялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
2.8 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы фразеологизмдердің
қолдануы және оның окказионалдық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 96
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...108
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 111
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 18
КІРІСПЕ
Тілдің даму барысында, оның ғылыми-теориялық принциптерін әр қырынан
тану мақсатында соңғы уақытта тіл білімі саласындағы зерттеулер жаңаша
бағытты, көзқарасты қалыптастырды. Осыған сәйкес зерттеушілер қазіргі тіл
білімінде тілдің басқа салаларымен бірге фразеологизмдерді де әр қырынан
қарастыра бастады.
Қазіргі қазақ тіліндегі фразеологиялық тұлғалардың жасалу жолдарын,
оның семантикасын, құрылымын, құрамын, коммуникативтік-прагматикалық
ерекшеліктерін зерттеу қызықты да өзекті мәселе. Осыған орай ғалымдар
фразеологиялық тұлғалардың жасалу жолдарын көркем әдебиет мәтіндері арқылы
зерттеуді ізгі жолға қойып отыр. Себебі ақын-жазушылардың шығармаларындағы
пайда болып жатқан жаңа қолданыстардың тілді жаңа қырынан дамытудағы маңызы
ерекше.
Қазақ тіл білімінде фразеологиялық тұлғалардың авторлық жеке
қолданыстағы ерекшеліктері, лексика-семантикалық мәні туралы біршама
теориялық пайымдаулар мен ғылыми көзқарастар айтылып жүргенімен, осы
саладағы толыққанды зерттеулер әлі де болса жоқтың қасы.
Тіл білімінде окказионализмдер туралы көзқарас бұрыннан қалыптасқан, ал
қазақ тіл білімінде жеке автордың қолданысындағы сөздер мен тұрақты
тіркестері соңғы жылдары ғана зерттеле бастады.
ХХ ғасырдың ортасында-ақ орыс ғалымдары көркем мәтін авторының тілідік
тұлғасы үйреншікті тіркестерден бөлек жаңаша қалыпта көрінетіндігі туралы
айтып кеткен. Тіркес құрамындағы сөздердің орнын ауыстыру немесе оларды
мағыналық, стильдік өзгерістерге ұшырату арқылы авторлар жаңа окказионал
фразеологизмдер жасайды.
Окказионализм латынның occasio деген сөзінен шыққан, кездейсоқ,
тосын деген мағынаны білдіреді. Бұл терминді ең алғаш рет
Н.И. Фельдман енгізген. Ғалым 1957 жылы Вопросы языкознание
жинағының 4-ші санындағы Окказиональные слова и лексикография атты
мақаласында жеке автордың қолданысында пайда болған сөздерді
окказионализмдер деп атауды ұсынған еді, осыдан бастап тіл білімінде
окказионализмдер деген термин қалыптасты [1]. Ал И.С. Ожеговтың Словарь
русского языка сөздігінде окказионализмге мынадай анықтама берілген:
Окказиональный, - ая, -ое; Случайный, единичный. Окказиональные слова
(индивидуальные неологизмы) [2, с. 447].
Окказионализмдерге байланысты еңбектер неміс, ағылшын, француз, орыс
тіл білімінде ертерек пайда болып, тереңірек зерттелген. Бұл мәселе әсіресе
орыс тіл білімінде жан жақты қарастырылған. Ол окказионализмдерге
байланысты көптеген теориялық зерттеулер, ғылыми еңбектер, оқулықтар жазу
нәтижесінде шешімін тауып отыр. Мәселен: В.В. Виноградов, А.В. Кунин,
Л.И. Ройзензон, Л.И. Абрамец, М.А. Алексеенко, А.А. Потебня, Б.А.
Ларин, Ф.И. Буслаев, В.Л. Архангельский, А.М. Бабкин, И.И. Чернышев,
Н.М. Шанский, Н.Н. Амосова, А.Г. Лыков, В.В. Лопатин, Е.А.
Земская, Э. Ханпира, Н.Я. Янко-Триницкая, О.И.
Александрова, Л.А. Шеляховская,
Н.А. Богданов, М.А. Бакина, Б.А. Белова, В.Н. Хохлачева, В.В. Елисева және
тағы да басқа ғалымдардың атын атауға негіз бар.
Қазіргі қазақ тіл білімінде жеке автордың қолданысында пайда болған
окказионализмдерге байланысты жазылған еңбектер енді ғана қолға алынып
келеді, фразеологиялық окказионализмдерге байланысты зерттеулер өте аз.
90-шы жылдардың ішінде окказионализмдерді зерттеп, біршама анықтама
беріп, бірізді қалыпқа түсіріп жүрген қазақ зерттеушілерінің арасында
Г. Мұратованың, Г. Турабаеваның, А. Алдашеваның, Х.
Нұрмұхановтың, Қ. Қадырқұловтың, Г. Смағұлованың, Л.
Еспекованың еңбектерін атауға болады. Ал окказионал фразеологизмге қатысты
тұжырымдамаларды осы аталған ғалымдардың ішінде Л. Еспекованың Қадыр
Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер, Г. Смағұлованың
Фразеологизмдердің варианттылығы, Г. Мұратованың Қазақ көркем
әдебиетіндегі окказионал сөздер, А. Алдашеваның Қазіргі қазақ
әдебиетіндегі жаңа қолданыстар, Қ. Қадырқұловтың Қазіргі
қазақ тіліндегі жаңа сөздер мен жаңа қолданыстар, Р. Сыздықтың Тілдік
норма және оның қалыптасуы,
Х. Нұрмұхановтың Сөз және оның контексте қолданылуы, Г. Турабаеваның
Окказиональные преобразование пословиц и поговорок в казахском языке атты
еңбектерінен тек шолу ретінде ғана кездестіре аламыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл – ұлттың, халықтың байлығы. Тіл –
этностың мәдениетін, тарихын, салт-санасын бейнелейтін бірден-бір құрал.
Сондықтан да фразеологизмдерді зерттеуде сөз байлығын жасаушы халықтың,
жеке адамның тілді түсіну табиғатына ерекше көңіл бөлу қажет. Қазақ
халқының бай ауыз әдебиетіндегі, жазба әдебиетіндегі фразеолгизмдерді
халықтың төл байлығы ретінде қарастыра отырып, қолданысы мен уәжділігі
басым окказионал (тосын) фразеологизмдерді ұлттың игілігі деп танимыз.
Өйткені халықтың, этностың тіл байлығын құрайтын жеке қолданыстағы мұндай
уәжді бейнелі сөз орамдары сөздік қорымызды байытатын кесек дүниелері деп
білеміз.
Окказионал (тосын) фразеологизмдердің коммуникативтік прагматикалық
мәселелері, көркем мәтіндердегі окказионал (тосын) фразеологизмдер,
бұқаралық ақпарат құралдарында окказионал сөз орамдарының қолданылу
ерекшеліктері мен ұлттық сипатын көрсету зерттеу жұмысының өзектілігіне
жатады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі окказионал (тосын)
фразеологизмдер және олардың қазіргі тілдік қордағы жиі қолданылу сипаты.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тіліндегі окказионал (тосын)
фразеологизмдер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Көркем мәтіндердегі, сөйлеу
жанрындағы фразеологизмдердің окказионалды өзектіленуі негізінде тілдің
лингвопрагматикалық механизмін анықтау және сипаттау жұмысымыздың ең
негізгі мақсаты болып табылады. Осы мәселеде төмендегідей міндеттерді
қарастырамыз:
– жалпы окказионализмдер мен окказионал фразеологизмдер туралы
зерттеулерді саралау;
– норма және окказионал фразеологизмдердің айырмашылығын көрсету;
– қалыпты және окказионал фразеологизмдердің ерекшеліктерін, пайда
болуы және коммуникативтік себептерін айқындау;
– окказионал фразеологизмдердің прагматикалық сипатын анықтау;
– сөйлеу тілі мен көркем мәтіндердегі фразеологиялық тұлғалардың
окказионалды өзектілену (актуалдану) типтерін көрсету;
– көркем мәтіндердегі окказионал фразеологизмдердің жасалуының тілдік
амал-тәсілдерін (контаминация, инверсия, эллипсис, плеоназм,
субституция) анықтау;
– бұқаралық ақпарат құралдарындағы окказионал фразеологизмдердің
сипатын анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. І. Кеңесбаев Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі (1977); Г. Смағұлова Мағыналас фразеологизмдер
сөздігі (2002); мерзімді баспасөзден және Ғ. Мүсірепов, С. Мұқанов,
А. Сүлейменов, О. Бөкеев, Ә. Кекілбаев, Д. Досжанов, Б. Нүржекеев,
Ж. Ахмади, К. Әмірбек, Т. Әлімбек, О. Әубәкіров т.б.
жазушылардың көркем әдеби және сатиралық шығармаларынан жинақталған
окказионал фразеологиялық бірліктер пайдаланылды (2,5 мыңға жуық).
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырыптық
ерекшелігіне байланысты сипаттама, жүйелеу және түсіндіру, тілдік
факторларды салыстыра отырып зерттеу, құрылымдық, прагматикалық, лексика-
семантикалық әдістері мен компоненттік талдаулар негіз болды.
Жұмыстың әдістанымдық негіздері. Қазақ тіліндегі окказионал
фразеологизмдерді коммуникативтік прагматикалық тұрғыда қарастыру барысында
қазақ тіл білімінде: М. Балақаев, М. Серғалиев, Р. Сыздық,
Н. Уәлиев, М. Серғалиев, Г. Смағұлова, Г. Мұратова, Г. Турабаева,
А. Алдашева, Х. Нұрмұханов, Қ. Қадырқұлов, Л. Еспекова, Б.
Момынова т.б.; орыс тіл білімінде: В. Виноградов, А. Кунин, А. Потебня, В.
Архангельский,
А. Бабкин, Н. Шанский, А. Лыков, В. Лопатин, Е. Земская, Э. Ханпира т.б.
ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне, мақалаларына сүйендік.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Көркем мәтіндерде, мерзімді
баспасөз бетінде эмотивтік әсер туғызу мақсатында қолданылатын окказионал
фразеологиялық тұлғалар (әрі қарай - ФТ) осы зерттеу жұмысында кешенді
түрде алғаш рет зерттеліп, олардың лингвопрагматикалық механизмі жан-жақты
сипатталды. Атап айтқанда:
– тіліміздегі окказионал фразеологизмдердің пайда болуы, салыстырмалы
түрде талданып, ортақ ерекшеліктері айқындалды. Олардың тіл қабаттарынан
алатын орнына теориялық және әдістемелік тұрғыдан баға берілді;
– жаңа қолданыстағы окказионал (тосын) фразеологизмдердің нормалану
деңгейі анықталып, қалыпты және окказионал фразеологизмдердің аражігі
көрсетілді;
– зерттеу жұмысында окказионал фразеологизмдердің коммуникативтік
прагматикасы ерекше тілдік таңба ретінде қарастырылды;
– сөйлеу тілі мен көркем мәтінге қатысты окказионал фразеолгизмдердің
өзектіленуінің құрылымдық ерекшеліктері айқындалды;
– қалыпты фразеологизмдерді түрлендіруге эллипсис (ФТ компоненттерін
түсіріп айту), контаминация (араласу), инверсия (ауытқу), субституция
(ФТ компоненттерін серіктес сөздермен ауыстыру), дистакт (сөз
сыналту), плеоназм (жаймалап қолдану) және т.б. тілдік тәсілдердің
қатысатындығы дәлелденді;
– қалыпты және окказионал фразеологизмдердің бір-біріне қарама-қайшы
құбылыстар екендігі анықталды;
– БАҚ бетіндегі окказионал фразеологизмдердің ерекшеліктері айқындалып,
олардың ұлттық-мәдени сипаты танымдық тұрғыдан талданды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Эмотивтік әсерді
тануға тілдің қазіргі лингвопрагматикалық және антропоцентристік бағытына
қарай зерттелуінің лингвистикалық теориясының дамуы, сонымен бірге көркем
мәтіндегі фразеологиялық тұлғаның мәні мен мағынасының өзара байланысының
түсінігін тереңдету арқылы стильдік реңктері айқындалады. Бұл жұмыс қазақ
тіліндегі окказионал фразеологизмдердің тілдік табиғатын тереңірек танып
біліп, оның ерекшеліктері мен мәнін нақтылауға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар ФТ-ның коммуникативтік-прагматикалық сипаты және олардың көркем
мәтіндерде окказионалды өзектіленуі лингвопрагматикалық бағыттағы
сөздіктерді толықтыруға және түсіндірме сөздіктерді, фразеологиялық
сөздіктерді қазіргі заман талабына сай толықтырып, түрлі коммуникативтік-
прагматикалық мәліметтермен байытуына жол ашады.
Жұмыста қарастырылған теориялық пікірлер мен қағида-тұжырымдамалар
туралы ойларға сүйене отырып, арнайы курстарда, жоғары оқу орындарының
филология факультеттерінде көмекші құрал ретінде, сонымен бірге ғылыми-
зерттеу жұмыстарына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– окказионал фразеологизмдерді ерекше мазмұнға ие тілдік құрылым жүйесі
деп қаралуы тиіс;
– окказионал тіркестер қалыпты тілдік нормаға қайшы болғанымен, қазақ
тілінің фразеологиялық қорын байытуға негіз болады;
– көркем мәтіндерде, сатиралық шығармаларда эмотивтік сипаттағы жаңа,
тың тіркестер тудырудың ең өнімді тәсілдері: контаминация, плеоназм,
эллипсис, дистакт, инверсия, омонимдік, антонимдік, болымды және болымсыз,
екі немесе бірнеше фразеологизмнің тоғысуы, ФТ компоненттерін ауыстыру және
т.б. жатады;
– окказионал фразеологизмдердің баспасөз беттері мен көркем мәтіндегі
көрінісі тіл қызметін кеңейтудегі ұлттық ерекшеліктерге сәйкес танылады;
– жұмыста қарастылырған окказионал фразеологизмдердің коммуникативтік
прагматикасы фразеологиялық жүйедегі дәстүрлі тілдік қолданыстармен
сабақтас;
– окказионал фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігін стильдік қызмет
тұрғысынан қарау, фразеологиялық тұлғалардың коммуникативтік-прагматикалық
табиғатын терең түсінуге мүмкіндік береді.
Зерттеудің талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен жалпы мазмұны бойынша Жас ғалымдардың Филология
ғылымдарының өзекті мәселелері атты ІІ ғылыми-теориялық конференцияда
(ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясы 1999, №29); ҚР БжҒМ Қазақ мемлекеттік
қыздар педагогика институтында өткен Түркітану мәселелері: бүгіні мен
болашағы (Алматы, 2001) атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда;
ҚР БжҒМ Қ. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің әл-
Машани атындағы жаратылыстану-гуманитарлық институтында өткен А.Ж.
Машанидың 100 жылдығына арналған Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары мен
олардың Қазақстан Республикасының өндірістік-инновациялық дамуы
бағдарламасын іске асырудағы рөлі (Алматы, 2007) атты ІІІ халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияда; әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де профессор М.
Балақаевтың туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған Қазақ тілі
ғасырлар тоғысында: теориясы, тарихы және қазіргі жайы (Алматы, 2007) атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда баяндалды және әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясында (1999, №27); ҚРБжҒМ ғылыми-
педагогикалық, әдістемелік Қазақ тілі мен әдебиеті журналында (1999, №9);
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясында (2005, №5); әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясында (2006, №8-9)
мақалалар жарияланды. Сондай-ақ жұмыстың негізгі тұжырымдары мен
қорытындалары әл-Фараби атындағы ҚазҰУ қазақ филологиясы кафедрасында
лингвистикалық семинарында (хаттама №2 02.11.2006 ж.) баяндалды және
кафедра мәжілісінде (хаттама № 11 26.06.
2007 ж.) талқыланды.
Зерттеудің құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ОККАЗИОНАЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ КОММУНИКАТИВТІК
ПРАГМАТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Окказионал фразеологизмдердің зерттелуі
Қазақ тілінің фразеологиялық жүйесін зерттеуге қатысты мәселелердің
қатарынан жеке авторлық қолданыс негізінде қалыптасатын окказионал
фразеологизмдер мәселесін қарастыру маңызды орын алады. Осыдан ақын-
жазушылардың авторлық қолданысында жаңадан қалыптасқан тұрақты тіркестер
ретінде қазақ тілінің фразеологизмі деп тануға және фразеологиялық сөздікке
енгізуге бола ма деген заңды сұрақ туындайды.
Фразеологизм – әдеби тілден жігі ажырамас бір бөлігі. Сондықтан оның
даму жолдарын зерттеудің өзі аса күрделі әрі жауапты. Ғалымдар
фразеологизмдердің қазіргі даму кезеңіндегі фразеологиялық қоры мен оның
арақатынасы проблемасы және фразеологиялық семантиканың дамуы, мәтіннің
құрылымдық ерекшелігі ретіндегі фразеологизм сипатын, фразеологиялық
тұлғаның (әрі қарай – ФТ) әр түрлі функционалдық стильде және әдеби жанрда
жасалу ерекшелігі, фразеологизм объектілерін лингвистикалық пән ретінде
зерттеу тәсілдерін айқындау туралы мәселелерге көп көңіл бөліп келеді.
Фразеологизмдерді зерттеу барысында жеке-жеке компоненттердің функционалдық
белгілері, семантикалық құрылымының ерекшелігі, сөз таптарына қатысы,
этимологиясы, этнолингвистикалық сипатына қарай фразеологиялық тұлғалар мен
олардың қалыптасуын сипаттайтын бірнеше бағыт анықталды.
Фразеологизмдердің лингвистикалық сала болып қалыптасуына орыс тілі
ғылымында В.В. Виноградов көп ықпалын тигізді. Ол француз ғалымы
Ш. Баллидың фразеологизмдер туралы ойларын негізге ала отырып, орыс
тіл біліміндегі фразеологизмдерді: 1) фразеологиялық тұтастық;
2) фразеологиялық бірлік; 3) фразеологиялық тіркес деп үшке бөледі және
оның құрамына мақал-мәтелдерді, термин сөздерді енгізбейді [3, 211 б.].
В.В. Виноградовтың классификациясына сүйене отырып, қазақ тіл білімі де
қазақ тіліндегі фразеологизм түрлерін үшке: фразеологиялық тұтастық
(идиом), фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбектер деп бөлді. Осы
ұғымдарға төртінші түрі етіп қосқан Н. Шанскийдің фразеологиялық түсінік
(К. Аханов сөйлемше деп аударған, кейде орамдар деп те атайды) деген
түріне қазақ зерттеушілерінің пікірі әр түрлі. І. Кеңесбаев фразеологияны
тар ұғымда түсінуде мақал-мәтелдерді фразеологизмдерге қоспайды.
Фразеологияның төртінші түрі фразеологиялық түсінікке мақал-мәтелдерді,
нақыл сөздерді қосатын Р. Сәрсенбаевтың пікіріне қосылсақ, шынында да тілде
бар құбылысты мақал-мәтелдердің фразеологиялық тұлғалардан елеулі
айырмашылығын ескере отырып, біздіңше, тіліміздегі тұрақты сөз
тіркестерінің құрамында, оның ішінде фразеологиялық түсінікке (выражение)
қатысты етіп қарастырған жөн бе деп ойлаймыз [4, 20 б.].
Идиом тіркестердің компоненттері нық, бір-бірінен ажырамайтын,
құрамындағы сөздер өз мағынасын жоғалтқан, тікелей аударуға келмейтін
тілдік бірліктер болса, фразеологиялық бірлікте компоненттердің орын
тәртібі қатаң сақталынып, еркін тіркестер ауыс мағынада қолданылады, ал
жеке сөздердің тіркесуінен жасалған еркін сөздер ФТ түрінде беріліп,
фразеологиялық тізбек құрады. Осы аталған фразеологизмдердің қай-қайсысын
да өзгерту тілдік нормаға қайшы, дегенмен, стильдік мақсатта әсірелеу,
бейнелеу, ерекше мән үстеу үшін өзгерістер болып жатады.
Тіл мен адамның бір-бірінсіз өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан біз
тілді тірі құбылыс деп атауымызға әбден болады. Кез келген тірі нәрсе
өседі, өнеді, сол сияқты тілде әрдайым даму, толығу үстінде. Олай болса,
тіл өмір сүруі барысында норма бойымен өте шықпайды, нағыз өмірдегідей
қарама-қайшылықтарға да тап болады. Біз осы кереғар құбылыстарды
қарастырмастан бұрын фразеологиялық вариант, фразеологиялық синоним және
фразеологиялық окказионализмдердің аражігін ашып алғанды жөн көрдік.
Бұл туралы ғалым Г. Смағұлова: Тілдің ішкі даму заңдылығында вариант
бола беретін құбылыс. Варианттылық – тілдің тарихи дамуының жемісі.
Сондықтан да вариант сөздер тілімізде белгілі кезеңге дейін уақытша да
өмір сүруі мүмкін. Тілдік норма жағынан алсақ, сөйлеу тілінің нормасына
қатысты. Ең соңында вариант сөздер тілдің стильдік аясында қарастырылады.
Вариант сөздер сөйлеушінің еркіне қарай, саналы түрде емес, автоматты түрде
(дағдылы) таңдалады және синонимдер сияқты ұдайы пайдаланылады. Қазақ
тілінде варианттылық қатарды құрайтын сөздер екі немесе одан да көп кездесе
береді. Фразеологизм құрамында да варианттылық қатар жиі ұшырасады. Мысалы:
Түлкі бұлаңға салу түсу, түлкі бұлтаққа түсу салу; түлкі құйрыққа
салу... [4, 35 б.] деген пікірі бар. Осы пікірге сүйене отырып, біз
фразеологиялық варианттардың (әрі қарай - ФВ ) мынадай ерекшеліктерін
анықтадық:
1. ФВ тілдік нормаға жатады;
2. ФВ ауызекі сөйлеу тілінде жиі кездеседі;
3. ФВ-да лексика-грамматикалық мағына дәлдігі сақталады;
4. ФВ құрамында ауысқан сөздердің мағынасында эмоционалды-экспрессивті
реңкте аз да болса ерекшелік болады.
Енді фразеологиялық синонимдер (әрі қарай -ФС) ерекшелігіне тоқталайық:
1. ФС компоненттері қайталанбайды;
2. ФС-лар да тілдік норма меншігіне енеді;
3. ФС компоненттерінің саны әр түрлі болып келеді және барлығы қосылып
бір мағынаны үстейді;
4. ФС бейнелілікке құрылады.
Ал, ФТ негізінде жасалатын жаңа тіркестерді окказионал фразеологизмдер
деп атаймыз. Окказионал фразеологизмдер фразеологиялық варианттар мен
фразеологиялық синонимдерден өзгеше тың тіркес жасау үшін жеке автор
қолданысында пайда болады. Олар басқалардан тосындылығымен, нормалы
қолданысқа енуге талпынбайтындығымен, өміршең еместігімен және аса
экспрессивтілігімен ерекшеленеді. Окказионал фразеологиялық тұлғалар
(әрі қарай – ОФТ) жазба тіліне де, ауызекі сөйлеу тіліне де тән. ОФТ-
да құрылымдық және семантикалық өзгерістер болады. Ал, ФВ-лар
трансформацияланған фразеологизмдер, олардың құрылымдық өзгерістері
мағыналық өзгеріске әкелмейді.
Ауызекі сөйлеу тілі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа берілген фразеологизмдер
қазіргі кезде жазба әдеби тілінің ең өнімді тәсілдерінің бірі. Осы орайда
Р. Әміровтің: Сөйлеу тілінде қалыптасқан фразеологизмдер,
идиомалар және образды сөздердің көбі айтыла келе, жазба әдебиетіндегі
көркемдік тәсілдердің ажырамас бөліктеріне айналған деген пікіріне толық
қосыламыз [5, 4 б.]. Дегенмен, сөйлеу тіліндегі фразеологизмдердің
варианттары мен синонимдері өте көп. Бірақ автордың қолданысында пайда
болған су жаңа тіркестер өз кезегінде тілдің көркеюіне көп себін
тигізеді.
Ғалымдар (М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, М. Манасбаев)
тілімізде фразеологизмдерді қолданудың екі тәсілі бар екендігін айтқан:
1. Фразеологизмдердің жалпы халықтық формада қолданылуы.
2. Фразеологизмдердің өзгертіліп, авторлық өңдеумен қолданылуы [6, 124-
127 бб.]. Осылардың екіншісін, авторлық қолданыстағы окказионал тіркестерді
қарастыру қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Қазақ тіл білімінде окказионал фразеологизмдер туралы жазылған арнайы
еңбек аз. Халықтық қолданыстағы фразеологиялық сөз тіркестерінің
көркемдегіш-бейнелеуіш, образды қасиеттері зерттеулерде кеңірек
қарастырылып жүрсе, фразеологизмдердің окказионалды стильдік қолданыстағы
ғылыми талдау объектісіне айнала қойған жоқ [7, 103 б.]. Қазіргі қазақ
тіліндегі фразеологиялық окказионализмге қатысты мәселелер ғылыми мақалалар
мен ғылыми еңбектерде ішінара тек шолу ретінде ғана беріледі. Мәселен, Г.
Мұратованың (1991), Л. Еспекованың (1998) кандидаттық диссертацияларында,
Г. Смағұлованың (1996, 1998) еңбегінде сипаттамалы түрде ұсынылады.
Біздің зерттеу нысанымыз фразеологиялық окказионализмдердің жасалуына
қатысты болғандықтан, қазіргі қазақ тіліндегі осы мәселенің көтерілу
барысын, зерттеушілердің пікірлерін ескергенді жөн санаймыз. Мысалы, Г.
Мұратова: Фразеологиялық окказионализмдер – тілдік материалдар негізінде
пайда болған жеке авторлық жаңа тың тіркестер, ал семантикалық
окказионализмдер – қалыпты (узуал) сөздердің бұрынғы мағынасының аясы
кеңейген, жаңаша мазмұнға иеленген сөздер, – деп жазды [7, 147 б.].
Авторлық жаңа қолданыстарға өзге зерттеушілер тарапынан берілген
анықтамалар да әр түрлі. Х. Нұрмұханов: Окказионалды деп өміршең емес,
контексті қалауына орай тек бір ғана қолданымдық болып қызмет атқаратын
сөздерді айтамыз, – десе [8, 112 б.], Қ. Қадырқұлов: Окказионал жаңа
сөздер дегеніміз – жаңа сөз қолданысқа көшудегі өтпелі кезеңге жататын
сөздер, –деген тұжырым жасайды [9, 56 б.].
Ал зерттеуші А. Алдашева: Окказионализмдер тобына авторы белгілі,
жасалуы жағынан тосын, өзгеше контексте образдылық-көркемдеуіш қызмет
атқаратын лексикалық бірліктерді жатқызамыз, – деп жазды [10, 82 б.].
Л. Еспекова: Окказионализмдер дегеніміз – белгілі бір
қаламгерге тән, тосыннан пайда болатын, тілдің сөз тудыру тәсілдеріне
сәйкес те, сәйкессіз де жасалатын, контекст қалауына қарай қызмет
атқаратын, әдеби тілімізге, сөздіктерге кіру қабілеті шектеулі үнемі
жаңашылдығымен, экспрессивтілігімен ерекшеленетін бір қолданар сөздер, –
деген анықтама береді [11, 32 б.].
Окказионализмдерді ғалымдар түрліше атайды:
Сурет 1 – Окказионализмдердің түрліше аталуы
Осы терминдердің арасындағы көбірек назар аудартатыны А. Аржанов
[12, с. 20] ұсынған эгологизм термині (эго - мен). Бұл термин
субъективтік сөзжасамға тән екендігін көрсетеді. Осы эгологизм терминінің
өзі де ұтымды жасалған окказионализм болып қала бермек. Біз өз жұмысымызда
жоғарыдағы тұжырымдарды сұрыптай келе, белгілі бір контекс деңгейінде ғана
пайда болатын бірқолданар жеке авторлық тың тіркестерді окказионализм
терминімен атағанды жөн көрдік.
Окказионализмдер жазушылардың, журналистердің, публицистердің және
жалпы тілді тұтынушыларының тұрақты сөз оралымдарын өңдеп, құбылтып,
контекске сай ФТ-ға өзгеше түр-сипат беріп, экспрессивтілігін күшейтуі, тың
бағыт, жаңа мағына туындату мақсатында пайда болады. Жасалып отырған тілдік
жаңалықтар жалпы қолданыстағы сөздерге қарағанда жаңашылдығымен
ерекшеленеді.
Окказионализмдерге байланысты еңбектер неміс, ағылшын, француз, орыс
тіл білімінде ертерек пайда болып, тереңірек зерттелген.
1921 жылы француз ғалымы Ш. Балли фразеологиялық топ пен сөз
тіркестерінің қарама-қарсы екі түрін анықтады:
1) кездейсоқ, тұрақсыз сөздер тіркесі; мұндағы фраза мүшелері
арасындағы байланыс бір мәрте қолданудан кейін ыдырап кетеді;
2) тұрақты фразеологиялық тіркестер немесе оралымдар; мұнда сөздер бір-
бірімен тығыз байланысқа түсіп, тұтас тіркес ретінде толық мағына береді
[13, 129 б.]. Ал, орыс және қазақ тіл білімінде ғалымдар пікірі әр түрлі.
Олар авторлық қолданыстағы жаңа сөздерді үшке бөледі:
• бірінші топқа авторлық жаңа қолданыстарды потенциал сөздер деп
танитындар – Г. Винокур, А. Смирницкий, К. Левковская, И. Шанский;
• екінші топқа авторлық жаңа қолданыстарды окказионал және потенциал
сөздер деп жіктеушілер – И. Богданова, Е. Земская, Э. Ханпира,
В. Лопатин, Х. Нұрмұханов, Р.
Сыздықова, А. Алдашева, Г. Мұратова, Л. Еспекова;
• үшінші топқа авторлық жаңа қолданыстарды тек окказионализмдер
деп қарастыратындар – А. Лыкова, Н. Фельдман, Н. Шанский.
Біз осы аталған топтардың ішінде соңғы үшінші топтың жіктеуін
қолдаймыз.
Окказионализмдер белгілі бір мәтінге ғана қызмет етеді және жалпы
қолданысқа енуге, тілдік тұлғаға айналуға талпынбайды. Ал, жоғарыда
қарастырылған потенциал сөздер болса, тілдік нормадан үміті барлар.
Сонымен, жалпы тідік қордағы фразеологизмдердің автор тарапынан
өңделуінің, айтылар ойдың жаңаша кестеленуінің тамыры тереңде. Бұл мәселе
кең ауқымда, жан-жақты зерттеуді талап етеді.
1.2 Норма және окказионал фразеологизмдер
Ақын-жазушылар фразеологизмдерді поэзияда немесе прозада қолдану
барысында ФТ-ның мазмұны мен формасына өзгерістер енгізу үшін стильдік
мақсатта түрлі әдіс-тәсілдерге жүгінеді. Осыған байланысты кейде
қалыптасқан норма заңдылықтарынан да аттап кетіп жатады. Дегенмен, дәстүрлі
нормадан ауытқу құбылысы кей жағдайда оңтайлы, ұтымды болып шығып жатса,
кей тұстарда іске алғысыз болып қалады. Сондықтан қалыпты тілдік норма мен
окказионал фразеологизмдердің айырым белгілері мен ерекшеліктерін саралап
алғанды жөн көрдік.
Кез келген тілге нормалық қасиет тән және сол нормаға бағынбайтын тіл
болмайды. Норма дегенде біздің ойымызға ең алдымен тұтас ережелер жиынтығы
келеді: сөз тіркестері арасындағы, сөйлем ішінде орналасуы және олардың
жұмсалуында қалыптасқан ережелер т.б. Нормасыз тілде жүйелік болмайды, әрі
қарым-қатынас барысында адамдар бірін-бірі түсінуден қалған болар еді.
Тілдік норманы ғалымдар жан-жақты қарастыра келе, оның әдеби тілге,
сөйлеу тіліне, сөз мәдениетіне қатысы, байланысы туралы түрлі пікірлер
айтады.
Тілдік норманы әдеби тілдің жүйелілік қасиеті деп қарастыратын ғалым
М. Балақаев: Әдебиет тіл нормасы – бұл жалпы тілдік норманың көрінісі, ал,
тілдік норма – тіл әдебилігінің бір белгісі деген тұжырымды ұстанып, әдеби
тіл нормасы мен тілдік норманы біртұтас ұғым ретінде зерттеген [14, 241
б.]. Г. Смағұлова да тілдік норма мен әдеби норманы бір-бірінен
ажыратпайды. Жалпы халықтық тілді пайдаланудың қалыптасқан дәстүрлі үлгісі
бар. Ол үлгі – тілдік норма, немесе әдеби тіл. Мұнда назар аударатын нәрсе
– әдеби тіл мен көркем шығарма тілі екеуі бір ұғымды білдірмейді. Әдеби тіл
ол тек көркем шығарманың тілі ғана емес, жалпы жазба тіл түрлерінің бәрін
түгел қамтиды. Солай бола тұрса да, көркем шығарма тілінен оның шеңбері
тар. Өйткені әдеби тіл – сөйлеуде және жазуда пайдаланып нормаланған,
қалыптасқан тіл. Көркем шығармада стильдік мақсатта жалпы халықтық тілдегі
қарапайым, жаргон және жергілікті ерекшелік сипатындағы сөздердің бәрі де
қолданыла береді. Сондықтан әдеби тілден көркем шығарма тілінің аясы кең,
әрі тілдің басқа формаларына қарағанда көрнекті орын алады [4, 94 б.]. Б.
Әбілқасымов: Сөйлеу тілінде де норма бар. Жазба тіл сөйлеу тілі
элементтерін батыл кіргізу арқылы жаңа арнада дамиды, – дейді [15, 34 б.].
Р. Сыздықова норманы әдеби тілдің қалыптасу шарты деп есептейді. Әдеби
тілдің қолданылу тәжірибесінде қоғам сынынан өткен нормаларын қоғам санасы
дұрыс қабылдауы, ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт [16, 8 б.].
С. Исаев: Әдеби тілдің осындай орныққан нормалары болатындықтан да, ол
нормалар сұрыпталып, жетіліп, дамып отыратындықтан, оны жүйелі тіл деп
білеміз – дейді [17, 13-
16 бб.]. Осы пікірлерді Н. Уәлиев те қолдайды: Тілдік норма мен әдеби тіл
нормасы ұғымдарының арақатынасы толық ашылмаған. Тілдік норма тілдік
жүйемен байланысты қаралады. Тіл бірліктері арасындағы жүйені қолданыс
үстінде бұзбау – тілдік норманың басты шарты. Тілдік жүйе мен тілдік норма
бірлікте болады. Тілдік норманың арқауы – тілдік жүйе [18, 11 б.].
Л. Дүйсембекова: Жалпыхалықтық тіл негізгі қатынас құралы түрінде өмірдің
барлық саласында пайдаланылады. Осы негізгі қатынас құралы жалпыхалықтық
тілдегі белгілі бір жүйелілікке, нормаға салатын әдеби тіл. Әдеби тіл
жалпыхалықтық тілдің ауызша және жазбаша түрлерінің негізінде қалыптасады
деген тұжырым жасайды [19, 99 б.]. Ал, В. Виноградов Тілді нормаға
түсіретін – қолданыс, қарым-қатынас, – дейді [20, с. 9]. З. Ерназарова:
Тілдегі ғылыми түрде анықталған, кодификацияланған нормамен қатар, сөйлеу
тілінің қозғалысты, субъективті сипатымен байланысты сөйлеу нормасы болады.
Тілдік норма әр деңгейдегі тіл бірліктерінің өзара тіркесім қабілетін
белгілесе, сөйлеу нормасы нақты бір уақыт кесіндісінде сөйлеу жағдаяты,
өзге де прагматикалық көрсеткіштердің ықпалымен қалыптасады. Сондықтан
сөйлеу тіліне коммуникативті-прагматикалық нормалар тән дегенді айтады
[21, 26 б.].
Норма туралы ғылыми пікірлерді топтастыра келе, оларға қойылатын
талаптар мен таным-түсініктердің бір арнаға саятындығын байқадық. Осыдан
барып мынадай түйін шығардық:
1. нормасыз жүйелі тіл болмайды;
2. норма пікір алысу, түсінісу арқылы жүзеге асады;
3. норма қарым-қатынас үстінде қалыптасады және жүйеленеді;
4. нормада лексика-грамматикалық ережелер жиынтығы сақталады.
Дегенмен, тілдің жанды құбылыс екендігін білсек те, оның әрдайым даму
үстінде екенін ескере отырып, кейде осы заңдылықтар мен қағидаларды бұзуға
тура келеді. Көбінесе тіліміздің ең құнарлы бөлшегі фразеологиялық
тіркестер табиғаты осындай құбылыстарға бейім келеді.
Осы мәселеге байланысты ғалым Н. Уәлиев Фразеология және норма атты
еңбегінде фразеологизмдерді нормадан мақсатты ауытқу және мақсатсыз ауытқу
деп екіге бөліп қарастырған. Мақсатты ауытқуда фразеологизмдердің белгілі
бір мақсатқа орай құрылым-құрылысын, мағынасын жаңғырта қолдану екі түрлі
болады:
1) жалпы тілдік қолданысқа тән түрлендірулер;
2) жазушы қаламына тән түрлендірулер; Мақсатсыз ауытқуға
фразеологизмдердің мазмұн тұрғысынан нормадан ауытқуына, біріншіден,
олардың мағынасы контекстің мазмұнына лайық болмай тұруы, екіншіден,
фразеологизмдердің стильдік реңктерінің контекстің стильдік реңкімен
үйлеспей тұруы жатады [22,51-106 бб.] десе, Р. Сыздық: Ауытқу – нормаға
сай келмейтін қолданыстар. Терминнің өзінде сәйкессіздік мағынасы (белгілі
бір дұрыстықтан, заңдылықтан ауып кету деген сияқты) болғанымен, ауытқу
барлық сәтте жағымсыз акт болып шықпайды. Сырт қарағанда нормадан тыс
болып көрінгенмен, шындығында сол нормадан әдейі ауытқу, яғни әр алуан
себептен болатын ауытқулар орын алады. Сондықтан барлық ауытқулар, соның
ішінде сөз қолданыстағылар уәжді (мотивті немесе жөнімен) және уәжсіз
(мотивсіз және жөнсіз) ауытқулар деп қарастырылады. Бұл тек көркем сөз
стилінде ғана емес, барлық стильдерде болатын заңды құбылыс. Бірақ көркем
әдебиет тілінде уәжді ауытқулар жиірек кездеседі және олардың өздері әр
сипатты болып келеді [23, 210 б.], – деп ойын сабақтайды. Осы айылған
пікірлерді саралай келе тілдік нормадан ауытқу жалпы тілге залалын
тигізбей, керісінше ойды жеткізудің бейнелі құралы болатын болса, онда олар
біздің тарапымыздан қолдау табары анық. Тілдік норма мен окказионал
тіркестер арасындағы өзекті мәселені қарастыра келе, жалпыхалықтық асыл
қазына – фразеологиялық тіркестердің авторлық бұрмалауарға көнгіштік
себептерін ашуды, олардың жасалу процесін нықтауды жөн көрдік. Мысалы:
Шығындап шетел асып, тас маңдайы тақтайға тиіп жатқандар жайлы жазылып
жатыр (Алматы ақшамы, 17.03.06) сөйлемі контаминация тәсілі арқылы
жасалған. Мұнда нормалы қолданыстағы тас маңдай – сорлы, бақытсыз, маңдайы
тасқа тиді – беті қайтты, тауы шағылды, қиыншылыққа тап болды мағынасында
айтылып, олар бір сөйлем бойында берілген. Бірақ автор күткен әсірелілік өз
мақсатына жете алмады. Ол қайталаудан қашқанмен де тақтайға сөзін жөнсіз
қолданған, сол себепті қалыпты тіркесті бұзып қана қоймай, айтар ойын да
әлсіретіп алғандай. Бұл жағдайда ФТ құрамы мақсатсыз өзгеріске түсіп тұр.
Фразеологиялық сөз оралымдарын жаңғырту, жоғарыда айтылғандай, белгілі
бір уәжге (мотивке) негізделеді. Нормадан ауытқудың мұндай түрі көбіне
стильдік мақсатқа тәуелді болады. Алайда сөз мәдениетін төмендететін жөнсіз
ауытқулар қазіргі кезде басқалардан гөрі ең алдымен тілдің фразеология
саласында жиі әрі көп кездеседі. Жөнсіз ауытқулардың типтерін анықтап,
нақты себептерін ашып көрсетудің сөз мәдениеті үшін күресте айрықша мәні
бар [22, 108 б.].
Осы қарастырып отырған нормадан ауытқу мәселесі – тіл мәдениетіне
әкеліп тірейді. Бұл туралы Д. Әлкебаеваның Қазақ тілінің
прагмастилстикасы атты еңбегінде: Тілдік норма – тіл мәдениетінің
қарастырылатын мәселесі. Тіл мәдениеті дегеніміз (тілді мәдениетті
пайдалану) – қарым-қатынас ситуацияларында коммуникативтік қарым-қатынас
жетістіктерін қамтамасыз ету үшін тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып,
тәртіпті әрі жүйелі қолдану.
Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды. Олар:
– тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбыстану
нормасы);
– этика – сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері);
– коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік
қағидалары) [24, 38 б.] деп бөліп қарастырады.
Бірақ тілімізде нормадан мақсатты ауытқу құбылысы тағы бар. Ол сөйлеу
тілінде де, жазба тілінде де көп кездеседі. Осы екі жағдайда да ФТ-ны
белгілі бір мақсатқа негіздеп, стильдік тұрғыда трансформациялап
қолданылатын тұстар бар.
Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері даму барысында қалам
қайраткерлерінің әрекеті арқылы жанданған әсем кестелер. Олар – сөз
зергерлерінің ой-түйінін ықшамдап аңғартатын жинақылықтың үлгісін
көрсететін көркемдік құрал. Тұрақты тіркесті қай жазушы болса да өз
шығармасында қажетіне қарай қолданады [25, 67 б.].
Соңғы кезде фразеологизмдердің лексикалық құрамына қатысты ауытқулар,
көркем шығарма тілінде жиі ұшырап жүр. Себебі, айтыла-айтыла әбден
трафаретке айналған тіркестермен қатар ФТ құрамындағы кей сөздер архаизмге
айналып отыр. Осыған байланысты мұндай фразеологиялық түйдектер қазіргі
әдеби тілдің лексикалық жүйесіндегі нормалармен сәйкес келмей, оларға
қысым жасайды. Осылайша ауызекі қолданыста да, жазба әдеби қолданысында
да жаңа, тың окказионал фразеологиялық тіркестер пайда болады.
Көркем әдебиет немесе баспасөз беттеріндегі авторлық қолданыс
ыңғайындағы мысалдарға талдау жасағанда, кейбір жазушалар фразеологиялық
тұлғаларды іріктеп қолдануға өзіндік әдіс-тәсіл шеберліктерін шыңдауға
авторлық окказионал қолданыстарға жиі барады [26, 134 б.]. Мысалы:
...Әбдірахман күні-түні һарам сарайдан шықпай, ертелі-кеш басына шарап
төңкеріп, бүлініп жүр, әйтеуір (О. Сәрсенбаев). Басына шарап төңкеру –
өте көп мөлшерде арақ-шарап ішу деген мағынаны білдіреді.
Ақын Байбота Серікбаев бірде біраз сілтеңкіреп қойып, Алматының бір
айықтырғышына түсіп қалады (Д. Тұрлыбек). Сілтеңкіреп қою – көп мөлшерде
арақ ішу мағынасында айтылады. Осы берілген мысалдарда қолданылған ОФТ-ның
екеуі де қазіргі заман талабына сай пайда болған жаңа тіркес және екеуінің
де беріп отырған мағынасы бір. Өкінішке орай жаңа заманмен бірге халықтық
індетке айналған ішкілік те қоса келді. Осы көріністі бейнелі етіп беруде
жазушы мен тілді тұтынушылар соны тіркес табу мақсатында түрлі тәсілдерге
жүгініп, жаңа тіркес арқылы ойын әсерлі жеткізу мәселесін алға қою
нәтижесінде ОФТ құбылысы жасалып отыр.
Жаңа тіркес, соны түйдек жасау үшін жазушылар нормадан ауытқып отырады.
Жоғарыда айтқанымыздай, олардың бірі нормаға сәйкес келсе, енді бірі
нормаға сай келмей, күңгірт болып шығады. Осыған байланысты академик Л.В.
Щерба: Әрине, нормадан ауытқымайтын автор болмайды. Сірә, ондайлар бола
қалса, жұртты зеріктіріп, мезі етіп жібереді. Норманы сезіну түйсігі тәрбие
көрген адам ғана жақсы жазушыда кездесетін нормадан жөнімен ауытқудың
ғажаптығын сезіне алады, – десе [27, 10 б.], Г. Мұратова: Нормадан ауытқу
– фразеологияның мәнерлілігін одан сайын арттыра түсу үшін қолданылатын
стильдік тәсілдің бірі дегенді айтады [7, 106 б.].
Осы ретте автордың нормадан мақсатты ауытқуына мысал келтіре кеткенді
жөн көрдік.
Біздің шал жынды екен, Атекеңді шайнап тастады: Көптен бері ат ізін
салмайтындай Тескентау асып кетіп пе едің, – деп бір ұрысты
(Ж. Сабыржанұлы). Шайнап тастау – қатты ұрысты, әбден ұрысты
мағынасында берілген.
Қажетті мәліметтерді қойын дәптеріме түртіп алдым да, ертесіне жұмысқа
келісімен кезекті нөмірге баратын мақаланы бұрқыратып жазып тастадым (Д.
Тұрлыбек). Бұрқыратып жазып тастау – жылдам, тез жазу мағынасында
қолданылған.
Одан соң құты толы шарапты төңкеріп тастады да, артынша шеңгелді қойдың
мұздаған аппақ май құйрығына салды (Ә. Бостанов). Бір сөйлем шеңберінде екі
окказионал тіркес бар. Біріншісі, төңкеріп тастау – тез ішу, сіміріп салу
деген мағынада берілген.
Осы контекстегі шайнап тастады, бұрқыратып жазып тастау, төңкеріп
тастады, шеңгелді салды тіркестері сөйлемге ерекше экспрессивті-
эмоционалды реңк беріп тұрған және ұтымды шыққан, нормадан мақсатты
ауытқыған авторлық тың тіркестер.
Жазушының қайсысына да қажетті ең басты талаптардың бірі сөз саптау
тұрғысынан өзгеге ұқсамайтын ерекшелігінің болуы. Халық тілін байытуға
классиктер ғана емес, жазушылықты мұрат еткен адамның қай-қайсысы да үлес
қосуға тиіс. Оның аты – сөз қолдануда, жекелеген сөз жасауда, сөз мағынасын
жіті аңғарып, жаңа қырымен пайдалануда өзіндік таңбасы болуы керек деген
сөз [28, 6 б.].
Кейде айтылар ойды, көңіл астарын жай ғана жеткізу жеткіліксіз болып
жатады, осы тұста бейнелі сөзбен шыңдап, тыңдаушыға әсер қалдыру үшін, оны
селт етікзу мақсытында тілде қалыптасқан шаблондардан бөлек эмоциясы
басым окказионалды ФТ-лар туып жатады.
Ғалым Н. Уәлиев: Түптеп келгенде, бұл аталған құбылыстың бәрі де
эстетикалық мақсатқа бағынған, нормадан жөнімен ауытқудың түрлері болды.
Сөйтіп жөнімен ауытқудың өзі ұлттық көркемдік нормаға-субнормаға айналды.
Мұндай құбылыстың әрине, тек ұлттық әдеби тілдің стильдік тармақтары айқын
сараланған кезеңінде ғана мүмкін болатынын сөзсіз. Жалпыхалықтық тіл
байлығын бұлайша шығармашылықпен игеру ұлттық сөз мәдениетін дамытудағы
жаңа кезең болды [22, 124 б.], – деген тұжырым жасайды.
Қорыта келгенде айтарымыз, ФТ-ның жазушы зертханасында эстетикалық
тұрғыдан контекске лайықты өңделіп, икемделіп қолданылуының өзінде үлкен
стильдік мән бар. Қалыпты ФТ-ның мазмұны мен формасына белгілі бір дәрежеде
жаңа мән беретін, оқырманды жаңашылдығымен, экспрессиялығымен таңдандыратын
нормадан мақсатты ауытқу түрлері қазіргі заман талабына сай әрі қажет
дегіміз келеді.
1.3 Окказионалды фразеологизмдердің деривациялық ерекшеліктері
Тіл білімінде фразеологизмдердің лингвистиканың ерекше саласы ретінде
қалыптасуы В.В. Виноградовтың еңбектерімен байланысты. Ол: исследования и
разграничения основных типов семантических единств, более сложных, чем
слова; изучение структуры разных видов значений слова с целью выявления
таких категорий словесных значений, которые лежат в основе различных
процессов фразообразования [29, 119 б.], – деген пікір айтқан.
Тілдің фразеологиялық қорын кеңейту мен толықтыру осы аталған
мәселелермен тығыз байланысты. Фразеологиялық құрамды кеңейту әрі байыту
процесі ғылыми әдебиеттерде фразажасау термині арқылы беріледі [30, 23-30
бб.]. Бұл термин жаңа ФТ жасаудың бүкіл процесі мен оған қолданылатын
тәсілдерінің жиынтығын көрсетеді.
Тілдің фразеологиялық қорын кеңейту процесі тілде бар
фразеологизмдердің аясында жасалуы да мүмкін, яғни бұл ФТ өзі де фраза
туындатушы сала бола алатындығын білдіреді. Форма туындатудың бұл түрі
ғылыми әдебиеттерде фразеологиялық деривация деп аталады [31, 51-55 бб.].
Бұл термин лингвистика саласында кеңінен танылған әрі ол ФТ болатын жаңа
тіркес немесе сөздің жаңа мағынасының жасалу процесін белгілеу барысында
қолданылады. Осыған байланысты фразеологиялық деривация анықтамасының
еріктен тыс көп мағыналы болуы байқалады. Кейбір ғалымдар фразеологиялық
деривацияны ФТ туынды болып саналатын фразеология негізінде сөзжасам саласы
ретінде шектеуді ұсынады [32].
Біз осы көзқарасты ұстана отырып, фразеологиялық деривацияны
фразеологизмдер негізінде окказионал ФТ жасау ретінде қарастырамыз;
окказионал фразеологизмдерден болған сөздердің жасалу процесін окказионалды
лексикалық деривация немесе фразеологизмдерден болған сөзжасам деп атаймыз
[33].
ФТ негізіндегі фразеологизмдердің жасалу жолдарын зерттеу тарихы
Ф.И. Буслаевтың, А.А. Потебняның еңбектерінде ерекше қарастырылған. Ал
шетел тіл білімінде фразеологизмнің өзгеру процесі туралы тұжырымды француз
лингвисі Ш. Баллидің еңбектерінен кездестіре аламыз.
А.А. Потебня дәуірінен бастап, ФТ-ның жасалу жолдарын тарихи
диахрониялық аспектіде зерттеу жұмысы Б.А. Лариннің Очерки по фразеологии
атты танымал еңбегінен елеулі жалғасын тапты. Алайда ғалым өз еңбегінде ФТ
еркін тіркестерден жасалады деген мәселе көтерді, бұл фразеологияға
қатысты тұлғалардың құрылымдық бірегейлігі және олардың тиянақтылығы
арқасында басқа жаңа тіркестерден ажыратылу мәселесінің орнауына себеп
болады [34].
Осыған қатысты С.И. Ожегов та өз пікірін білдірді. Ол
фразеологизмдердің көлемін анықтай отырып, семантикалық тұтас тіркестерді
тар мағынадағы фразеологизмдер және кең мағынадағы фразеологизмдер деп
бөлуді ұсынады [35, 31 б.].
Тілдегі фразеологизмдердің құрамын кеңейту және толықтыру мәселесі оның
шеңберімен тығыз байланысты. Фразеологиялық деривация мәселесін
В.Л. Архангельский, А.М. Бабкин, А.В. Кунин, И.И. Чернышев, Н.М.
Шанский өз еңбектеріне арқау етті.
Фразеологиялық деривацияға байланысты нақты тұжырым айтқан
Н.Н. Амосованың пікірінше, ФТ-ның мағынасы мен формасы сөйлеу тілінде жеке
дара қолдану нәтижесінде түбегейлі өзгереді дейді.
А.В. Кунин кең мағыналы ФТ деген тұжырымға сүйене отырып, олардың
жасалуын мақал-мәтелдер негізінде қарастырды. Ол фразеологиялық
тұрақтылықты фразеологиялану механизмін қозғалысқа түсіретін негізгі
қозғаушы күш деп есептейді.
А.М. Бабкин, В.В. Виноградовтың фразеологиялық тұлғаларды ең алдымен
семантикалық құбылыс деген көзқарасын қолдай отырып, осы тұрғыдан олардың
жасалу жолдарын да қарастырды [36]. И.И. Чернышев фразеологиялық деривация
процесін терең, әрі нақты талдап, фразеология тілдің тек қана
фразеологиялық емес, сонымен бірге лексикалық жүйесін де байытып,
кеңейтетін бірден-бір көзі деп тұжырымдайды [37, 26-27 бб.].
Соңғы жылдары фраза туындату мәселесін зерттеу жұмыстарына көптеген
еңбектер арналды, онда авторлар фразеологиялық деривацияға тікелей немесе
жанама зерттеу жасаған. Мәселен, ағылшын тілі материалдарындағы
фразеологиялық деривация мәселелерін тілдік номинация тұрғысында
А.В. Кунин мен оның шәкірттері жан-жақты қарастырды.
Тіл білімінде фразеологиялық деривация мәселесі ХХ ғасырдың 80-90-
жылдарында көп қарастырылды, ал қазіргі таңда ФТ негізінде жасалған
окказионалды фразеологизмдерге деген зерттеушілердің қызығушылығы бірте-
бірте артуда.
Ғылыми әдебиеттерде ФТ формалды және мағыналық жобадағы статистикалық
құрылым ретінде анықталады. Осыған байланысты ФТ өзгерістері нормалы
фразеологизмдерге қайшы келетін окказионалды ауытқу түрінде қарастырылады.
ФТ-ның мұндай түрленулері Н.Ю. Зуева, В.А. Ицковича,
Л.Н. Колесникова, Р.Н. Попова, Н.Н. Соколова және т.б. еңбектерінде
зерттелген. Сөйлеу тіліндегі (в речи) ФТ-ның өзгеруі сиректілігі,
тосындылығы үшін фразеологизм теориясына қабылданбады.
ФТ трансформацияланып өзгеруіне байланысты ғалымдардың көзқарасы әр
түрлі. Фразеологизмдердің лексикалық және семантикалық бейнесі тілді
тұтынушылар санасынан нық орын алғандығы соншалықты, фонетикалық,
құрылымдық өзгерістер ФТ-ның алғашқы мағынасына әсер ете алмайды [38,
40 б.], – деген пікірді Гольцекер ұстанады.
Авторлық лингвокреативтік ойлау әсерінен тілдің әлеуетті мүмкіндіктерін
пайдалануға негізделетін ФТ мәтінде узуалды бекітілген нормадағыларға
қарағанда орнынан жылжуға т.б. өзгерістерге ұшырайды. Сөйлеу кезінде
мәтіннің стильдік міндетіне қарай ФТ трансформациялануының әлеуеттік
мүмкіндіктері көп [39, 115-116 бб.]. ФТ-ны алғашқы мағынасынан өзгеше етіп
өңдеп қолдану семантикалық және стилистикалық тиімділікке әкеледі [40,
158 б.].
ФТ трансформациялануы түрлі аспектіде көп қарастырылады:
1. жеке авторлар шығармашылығындағы ФТ-ны трансформациялаудың көркемдік
тәсілдері;
2. стилистік амал ретіндегі трансформацияланған ФТ-лар;
3. экспрессияны іске асырушы ретіндегі трансформация;
4. түрлі әдеби жанрлардағы трансформацияланған ФТ-ны қолдану;
5. поэтикадағы ФТ-ның трансформациялануы.
Лингвистикалық әдебиеттерде ФТ-ны трансформациялауға жалпы
лингвопсихологиялық, экстралингвистикалық, жеке лингвистикалық себептер
жатады. Адамды тілді тұтынушы ретінде зерттейтін психолингвистикалық
көзқарас бойынша ФТ трансформациялаудың негізгі себептерінің бірі тілдік
амалдарды үнемдеу заңдылығы болып табылады.
Тіл арқылы жеткізілетін ой шексіз, ал тілдік амалдар сан жағынан да,
сапа жағынан да шектеулі [41, 73 б.]. Сондықтан да адам психикасында тілдік
белгілерді бұзу механизмі қалыптасады яғни, тілдік амалдарды үнемдеу
механизмі іске қосылады. Дәл осы механизм тілдің түрлі ұқсас жағдайларында
ФТ-ны қолдану жиілігін семантикасы мен жасалу формасы бойынша анықтайды.
Адам өзінің танымдылық және прагматикалық әрекетінде нақты болмысты
көрсетеді, бақыланатын объектілер арасындағы байланысты орнатады. Тілдегі
коммуникациялық процестерге байланысты ФТ сөйлеуші білдіруге қажетті
прагматикалық интенцияны (қарқынды) әрдайым толығымен жеткізе алмайды. ФТ
денотативті-сигнификативті, коннотативті тілдік мағыналары сөйлеу мәнімен
сәкес келмеуі мүмкін. Мұндай стандартты ФТ-ның прагматикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
диссертация
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 оККАЗИОНАЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІң
КОММУНИКАТИВТІк ПРАГМАТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРі ... ... ... ..8
1.1 Окказионал фразеологизмдердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..8
1.2 Норма және окказионал фразеологизмдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Окказионал фразеологизмдердің деривациялық
ерекшеліктері ... ... ... .17
1.3.1 Фразеологиядағы эксплицитті-имплицитті мәселелер
... ... ... ... ... ... 20
1.3.2 Окказионал фразеологизмдердің семантикалық
құрылым
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .23
1.4 Окказионал фразеологизмдердің
коммуникативтік
прагматикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...28
1.4.1 Окказионал фразеологизмдердің узуал (қалыпты)
фразеологизмдерден
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
1.4.2 Фразеологиялық тұлғалардың окказионалды
өзектілену
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37
1.5 Фразеологиялық тұлғалардың окказионалды сипат алуы
сөйлеу жанры мәтіндеріндегі құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
1.5.1 Сөйлеу тілі мәтіндерінің прагмосемантикасындағы
фразеологиялық тұлғалардың окказионалды
өзектілену
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...42
2 окказионал фразеологизмдердің жасалуы ... ... ... ... ...52
2.1 Тұрақты тіркестердің нормадан мақсатты және мақсатсыз
ауытқу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .52
2.2 Фразеологиялық тұлғалардың контаминациясы арқылы ОФ жасау ... .57
2.3 Фразеологиялық тұлға компоненттерінің
инверсиясы ... ... ... ... ... ... . ...60
2.4 Фразеологиялық тұлғаның эллипсис тәсілімен жасалған
ОФ ... ... ... ... ..64
2.5 Фразеологиялық тұлғалардың плеоназм құбылысы арқылы
қайта
жаңғыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .67
2.6 Фразеологиялық тұлғалардың компоненттерінің
субституциясы ... ... ..71
2.7 Окказионал фразеологизмдердің семантикалық
категориялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
2.8 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы фразеологизмдердің
қолдануы және оның окказионалдық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 96
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...108
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 111
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 18
КІРІСПЕ
Тілдің даму барысында, оның ғылыми-теориялық принциптерін әр қырынан
тану мақсатында соңғы уақытта тіл білімі саласындағы зерттеулер жаңаша
бағытты, көзқарасты қалыптастырды. Осыған сәйкес зерттеушілер қазіргі тіл
білімінде тілдің басқа салаларымен бірге фразеологизмдерді де әр қырынан
қарастыра бастады.
Қазіргі қазақ тіліндегі фразеологиялық тұлғалардың жасалу жолдарын,
оның семантикасын, құрылымын, құрамын, коммуникативтік-прагматикалық
ерекшеліктерін зерттеу қызықты да өзекті мәселе. Осыған орай ғалымдар
фразеологиялық тұлғалардың жасалу жолдарын көркем әдебиет мәтіндері арқылы
зерттеуді ізгі жолға қойып отыр. Себебі ақын-жазушылардың шығармаларындағы
пайда болып жатқан жаңа қолданыстардың тілді жаңа қырынан дамытудағы маңызы
ерекше.
Қазақ тіл білімінде фразеологиялық тұлғалардың авторлық жеке
қолданыстағы ерекшеліктері, лексика-семантикалық мәні туралы біршама
теориялық пайымдаулар мен ғылыми көзқарастар айтылып жүргенімен, осы
саладағы толыққанды зерттеулер әлі де болса жоқтың қасы.
Тіл білімінде окказионализмдер туралы көзқарас бұрыннан қалыптасқан, ал
қазақ тіл білімінде жеке автордың қолданысындағы сөздер мен тұрақты
тіркестері соңғы жылдары ғана зерттеле бастады.
ХХ ғасырдың ортасында-ақ орыс ғалымдары көркем мәтін авторының тілідік
тұлғасы үйреншікті тіркестерден бөлек жаңаша қалыпта көрінетіндігі туралы
айтып кеткен. Тіркес құрамындағы сөздердің орнын ауыстыру немесе оларды
мағыналық, стильдік өзгерістерге ұшырату арқылы авторлар жаңа окказионал
фразеологизмдер жасайды.
Окказионализм латынның occasio деген сөзінен шыққан, кездейсоқ,
тосын деген мағынаны білдіреді. Бұл терминді ең алғаш рет
Н.И. Фельдман енгізген. Ғалым 1957 жылы Вопросы языкознание
жинағының 4-ші санындағы Окказиональные слова и лексикография атты
мақаласында жеке автордың қолданысында пайда болған сөздерді
окказионализмдер деп атауды ұсынған еді, осыдан бастап тіл білімінде
окказионализмдер деген термин қалыптасты [1]. Ал И.С. Ожеговтың Словарь
русского языка сөздігінде окказионализмге мынадай анықтама берілген:
Окказиональный, - ая, -ое; Случайный, единичный. Окказиональные слова
(индивидуальные неологизмы) [2, с. 447].
Окказионализмдерге байланысты еңбектер неміс, ағылшын, француз, орыс
тіл білімінде ертерек пайда болып, тереңірек зерттелген. Бұл мәселе әсіресе
орыс тіл білімінде жан жақты қарастырылған. Ол окказионализмдерге
байланысты көптеген теориялық зерттеулер, ғылыми еңбектер, оқулықтар жазу
нәтижесінде шешімін тауып отыр. Мәселен: В.В. Виноградов, А.В. Кунин,
Л.И. Ройзензон, Л.И. Абрамец, М.А. Алексеенко, А.А. Потебня, Б.А.
Ларин, Ф.И. Буслаев, В.Л. Архангельский, А.М. Бабкин, И.И. Чернышев,
Н.М. Шанский, Н.Н. Амосова, А.Г. Лыков, В.В. Лопатин, Е.А.
Земская, Э. Ханпира, Н.Я. Янко-Триницкая, О.И.
Александрова, Л.А. Шеляховская,
Н.А. Богданов, М.А. Бакина, Б.А. Белова, В.Н. Хохлачева, В.В. Елисева және
тағы да басқа ғалымдардың атын атауға негіз бар.
Қазіргі қазақ тіл білімінде жеке автордың қолданысында пайда болған
окказионализмдерге байланысты жазылған еңбектер енді ғана қолға алынып
келеді, фразеологиялық окказионализмдерге байланысты зерттеулер өте аз.
90-шы жылдардың ішінде окказионализмдерді зерттеп, біршама анықтама
беріп, бірізді қалыпқа түсіріп жүрген қазақ зерттеушілерінің арасында
Г. Мұратованың, Г. Турабаеваның, А. Алдашеваның, Х.
Нұрмұхановтың, Қ. Қадырқұловтың, Г. Смағұлованың, Л.
Еспекованың еңбектерін атауға болады. Ал окказионал фразеологизмге қатысты
тұжырымдамаларды осы аталған ғалымдардың ішінде Л. Еспекованың Қадыр
Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер, Г. Смағұлованың
Фразеологизмдердің варианттылығы, Г. Мұратованың Қазақ көркем
әдебиетіндегі окказионал сөздер, А. Алдашеваның Қазіргі қазақ
әдебиетіндегі жаңа қолданыстар, Қ. Қадырқұловтың Қазіргі
қазақ тіліндегі жаңа сөздер мен жаңа қолданыстар, Р. Сыздықтың Тілдік
норма және оның қалыптасуы,
Х. Нұрмұхановтың Сөз және оның контексте қолданылуы, Г. Турабаеваның
Окказиональные преобразование пословиц и поговорок в казахском языке атты
еңбектерінен тек шолу ретінде ғана кездестіре аламыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл – ұлттың, халықтың байлығы. Тіл –
этностың мәдениетін, тарихын, салт-санасын бейнелейтін бірден-бір құрал.
Сондықтан да фразеологизмдерді зерттеуде сөз байлығын жасаушы халықтың,
жеке адамның тілді түсіну табиғатына ерекше көңіл бөлу қажет. Қазақ
халқының бай ауыз әдебиетіндегі, жазба әдебиетіндегі фразеолгизмдерді
халықтың төл байлығы ретінде қарастыра отырып, қолданысы мен уәжділігі
басым окказионал (тосын) фразеологизмдерді ұлттың игілігі деп танимыз.
Өйткені халықтың, этностың тіл байлығын құрайтын жеке қолданыстағы мұндай
уәжді бейнелі сөз орамдары сөздік қорымызды байытатын кесек дүниелері деп
білеміз.
Окказионал (тосын) фразеологизмдердің коммуникативтік прагматикалық
мәселелері, көркем мәтіндердегі окказионал (тосын) фразеологизмдер,
бұқаралық ақпарат құралдарында окказионал сөз орамдарының қолданылу
ерекшеліктері мен ұлттық сипатын көрсету зерттеу жұмысының өзектілігіне
жатады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі окказионал (тосын)
фразеологизмдер және олардың қазіргі тілдік қордағы жиі қолданылу сипаты.
Зерттеудің пәні. Қазіргі қазақ тіліндегі окказионал (тосын)
фразеологизмдер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Көркем мәтіндердегі, сөйлеу
жанрындағы фразеологизмдердің окказионалды өзектіленуі негізінде тілдің
лингвопрагматикалық механизмін анықтау және сипаттау жұмысымыздың ең
негізгі мақсаты болып табылады. Осы мәселеде төмендегідей міндеттерді
қарастырамыз:
– жалпы окказионализмдер мен окказионал фразеологизмдер туралы
зерттеулерді саралау;
– норма және окказионал фразеологизмдердің айырмашылығын көрсету;
– қалыпты және окказионал фразеологизмдердің ерекшеліктерін, пайда
болуы және коммуникативтік себептерін айқындау;
– окказионал фразеологизмдердің прагматикалық сипатын анықтау;
– сөйлеу тілі мен көркем мәтіндердегі фразеологиялық тұлғалардың
окказионалды өзектілену (актуалдану) типтерін көрсету;
– көркем мәтіндердегі окказионал фразеологизмдердің жасалуының тілдік
амал-тәсілдерін (контаминация, инверсия, эллипсис, плеоназм,
субституция) анықтау;
– бұқаралық ақпарат құралдарындағы окказионал фразеологизмдердің
сипатын анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. І. Кеңесбаев Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі (1977); Г. Смағұлова Мағыналас фразеологизмдер
сөздігі (2002); мерзімді баспасөзден және Ғ. Мүсірепов, С. Мұқанов,
А. Сүлейменов, О. Бөкеев, Ә. Кекілбаев, Д. Досжанов, Б. Нүржекеев,
Ж. Ахмади, К. Әмірбек, Т. Әлімбек, О. Әубәкіров т.б.
жазушылардың көркем әдеби және сатиралық шығармаларынан жинақталған
окказионал фразеологиялық бірліктер пайдаланылды (2,5 мыңға жуық).
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырыптық
ерекшелігіне байланысты сипаттама, жүйелеу және түсіндіру, тілдік
факторларды салыстыра отырып зерттеу, құрылымдық, прагматикалық, лексика-
семантикалық әдістері мен компоненттік талдаулар негіз болды.
Жұмыстың әдістанымдық негіздері. Қазақ тіліндегі окказионал
фразеологизмдерді коммуникативтік прагматикалық тұрғыда қарастыру барысында
қазақ тіл білімінде: М. Балақаев, М. Серғалиев, Р. Сыздық,
Н. Уәлиев, М. Серғалиев, Г. Смағұлова, Г. Мұратова, Г. Турабаева,
А. Алдашева, Х. Нұрмұханов, Қ. Қадырқұлов, Л. Еспекова, Б.
Момынова т.б.; орыс тіл білімінде: В. Виноградов, А. Кунин, А. Потебня, В.
Архангельский,
А. Бабкин, Н. Шанский, А. Лыков, В. Лопатин, Е. Земская, Э. Ханпира т.б.
ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне, мақалаларына сүйендік.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Көркем мәтіндерде, мерзімді
баспасөз бетінде эмотивтік әсер туғызу мақсатында қолданылатын окказионал
фразеологиялық тұлғалар (әрі қарай - ФТ) осы зерттеу жұмысында кешенді
түрде алғаш рет зерттеліп, олардың лингвопрагматикалық механизмі жан-жақты
сипатталды. Атап айтқанда:
– тіліміздегі окказионал фразеологизмдердің пайда болуы, салыстырмалы
түрде талданып, ортақ ерекшеліктері айқындалды. Олардың тіл қабаттарынан
алатын орнына теориялық және әдістемелік тұрғыдан баға берілді;
– жаңа қолданыстағы окказионал (тосын) фразеологизмдердің нормалану
деңгейі анықталып, қалыпты және окказионал фразеологизмдердің аражігі
көрсетілді;
– зерттеу жұмысында окказионал фразеологизмдердің коммуникативтік
прагматикасы ерекше тілдік таңба ретінде қарастырылды;
– сөйлеу тілі мен көркем мәтінге қатысты окказионал фразеолгизмдердің
өзектіленуінің құрылымдық ерекшеліктері айқындалды;
– қалыпты фразеологизмдерді түрлендіруге эллипсис (ФТ компоненттерін
түсіріп айту), контаминация (араласу), инверсия (ауытқу), субституция
(ФТ компоненттерін серіктес сөздермен ауыстыру), дистакт (сөз
сыналту), плеоназм (жаймалап қолдану) және т.б. тілдік тәсілдердің
қатысатындығы дәлелденді;
– қалыпты және окказионал фразеологизмдердің бір-біріне қарама-қайшы
құбылыстар екендігі анықталды;
– БАҚ бетіндегі окказионал фразеологизмдердің ерекшеліктері айқындалып,
олардың ұлттық-мәдени сипаты танымдық тұрғыдан талданды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Эмотивтік әсерді
тануға тілдің қазіргі лингвопрагматикалық және антропоцентристік бағытына
қарай зерттелуінің лингвистикалық теориясының дамуы, сонымен бірге көркем
мәтіндегі фразеологиялық тұлғаның мәні мен мағынасының өзара байланысының
түсінігін тереңдету арқылы стильдік реңктері айқындалады. Бұл жұмыс қазақ
тіліндегі окказионал фразеологизмдердің тілдік табиғатын тереңірек танып
біліп, оның ерекшеліктері мен мәнін нақтылауға мүмкіндік береді. Сонымен
қатар ФТ-ның коммуникативтік-прагматикалық сипаты және олардың көркем
мәтіндерде окказионалды өзектіленуі лингвопрагматикалық бағыттағы
сөздіктерді толықтыруға және түсіндірме сөздіктерді, фразеологиялық
сөздіктерді қазіргі заман талабына сай толықтырып, түрлі коммуникативтік-
прагматикалық мәліметтермен байытуына жол ашады.
Жұмыста қарастырылған теориялық пікірлер мен қағида-тұжырымдамалар
туралы ойларға сүйене отырып, арнайы курстарда, жоғары оқу орындарының
филология факультеттерінде көмекші құрал ретінде, сонымен бірге ғылыми-
зерттеу жұмыстарына пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– окказионал фразеологизмдерді ерекше мазмұнға ие тілдік құрылым жүйесі
деп қаралуы тиіс;
– окказионал тіркестер қалыпты тілдік нормаға қайшы болғанымен, қазақ
тілінің фразеологиялық қорын байытуға негіз болады;
– көркем мәтіндерде, сатиралық шығармаларда эмотивтік сипаттағы жаңа,
тың тіркестер тудырудың ең өнімді тәсілдері: контаминация, плеоназм,
эллипсис, дистакт, инверсия, омонимдік, антонимдік, болымды және болымсыз,
екі немесе бірнеше фразеологизмнің тоғысуы, ФТ компоненттерін ауыстыру және
т.б. жатады;
– окказионал фразеологизмдердің баспасөз беттері мен көркем мәтіндегі
көрінісі тіл қызметін кеңейтудегі ұлттық ерекшеліктерге сәйкес танылады;
– жұмыста қарастылырған окказионал фразеологизмдердің коммуникативтік
прагматикасы фразеологиялық жүйедегі дәстүрлі тілдік қолданыстармен
сабақтас;
– окказионал фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігін стильдік қызмет
тұрғысынан қарау, фразеологиялық тұлғалардың коммуникативтік-прагматикалық
табиғатын терең түсінуге мүмкіндік береді.
Зерттеудің талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен жалпы мазмұны бойынша Жас ғалымдардың Филология
ғылымдарының өзекті мәселелері атты ІІ ғылыми-теориялық конференцияда
(ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясы 1999, №29); ҚР БжҒМ Қазақ мемлекеттік
қыздар педагогика институтында өткен Түркітану мәселелері: бүгіні мен
болашағы (Алматы, 2001) атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда;
ҚР БжҒМ Қ. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің әл-
Машани атындағы жаратылыстану-гуманитарлық институтында өткен А.Ж.
Машанидың 100 жылдығына арналған Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары мен
олардың Қазақстан Республикасының өндірістік-инновациялық дамуы
бағдарламасын іске асырудағы рөлі (Алматы, 2007) атты ІІІ халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияда; әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де профессор М.
Балақаевтың туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған Қазақ тілі
ғасырлар тоғысында: теориясы, тарихы және қазіргі жайы (Алматы, 2007) атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда баяндалды және әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясында (1999, №27); ҚРБжҒМ ғылыми-
педагогикалық, әдістемелік Қазақ тілі мен әдебиеті журналында (1999, №9);
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясында (2005, №5); әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы, филология сериясында (2006, №8-9)
мақалалар жарияланды. Сондай-ақ жұмыстың негізгі тұжырымдары мен
қорытындалары әл-Фараби атындағы ҚазҰУ қазақ филологиясы кафедрасында
лингвистикалық семинарында (хаттама №2 02.11.2006 ж.) баяндалды және
кафедра мәжілісінде (хаттама № 11 26.06.
2007 ж.) талқыланды.
Зерттеудің құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ОККАЗИОНАЛ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ КОММУНИКАТИВТІК
ПРАГМАТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Окказионал фразеологизмдердің зерттелуі
Қазақ тілінің фразеологиялық жүйесін зерттеуге қатысты мәселелердің
қатарынан жеке авторлық қолданыс негізінде қалыптасатын окказионал
фразеологизмдер мәселесін қарастыру маңызды орын алады. Осыдан ақын-
жазушылардың авторлық қолданысында жаңадан қалыптасқан тұрақты тіркестер
ретінде қазақ тілінің фразеологизмі деп тануға және фразеологиялық сөздікке
енгізуге бола ма деген заңды сұрақ туындайды.
Фразеологизм – әдеби тілден жігі ажырамас бір бөлігі. Сондықтан оның
даму жолдарын зерттеудің өзі аса күрделі әрі жауапты. Ғалымдар
фразеологизмдердің қазіргі даму кезеңіндегі фразеологиялық қоры мен оның
арақатынасы проблемасы және фразеологиялық семантиканың дамуы, мәтіннің
құрылымдық ерекшелігі ретіндегі фразеологизм сипатын, фразеологиялық
тұлғаның (әрі қарай – ФТ) әр түрлі функционалдық стильде және әдеби жанрда
жасалу ерекшелігі, фразеологизм объектілерін лингвистикалық пән ретінде
зерттеу тәсілдерін айқындау туралы мәселелерге көп көңіл бөліп келеді.
Фразеологизмдерді зерттеу барысында жеке-жеке компоненттердің функционалдық
белгілері, семантикалық құрылымының ерекшелігі, сөз таптарына қатысы,
этимологиясы, этнолингвистикалық сипатына қарай фразеологиялық тұлғалар мен
олардың қалыптасуын сипаттайтын бірнеше бағыт анықталды.
Фразеологизмдердің лингвистикалық сала болып қалыптасуына орыс тілі
ғылымында В.В. Виноградов көп ықпалын тигізді. Ол француз ғалымы
Ш. Баллидың фразеологизмдер туралы ойларын негізге ала отырып, орыс
тіл біліміндегі фразеологизмдерді: 1) фразеологиялық тұтастық;
2) фразеологиялық бірлік; 3) фразеологиялық тіркес деп үшке бөледі және
оның құрамына мақал-мәтелдерді, термин сөздерді енгізбейді [3, 211 б.].
В.В. Виноградовтың классификациясына сүйене отырып, қазақ тіл білімі де
қазақ тіліндегі фразеологизм түрлерін үшке: фразеологиялық тұтастық
(идиом), фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбектер деп бөлді. Осы
ұғымдарға төртінші түрі етіп қосқан Н. Шанскийдің фразеологиялық түсінік
(К. Аханов сөйлемше деп аударған, кейде орамдар деп те атайды) деген
түріне қазақ зерттеушілерінің пікірі әр түрлі. І. Кеңесбаев фразеологияны
тар ұғымда түсінуде мақал-мәтелдерді фразеологизмдерге қоспайды.
Фразеологияның төртінші түрі фразеологиялық түсінікке мақал-мәтелдерді,
нақыл сөздерді қосатын Р. Сәрсенбаевтың пікіріне қосылсақ, шынында да тілде
бар құбылысты мақал-мәтелдердің фразеологиялық тұлғалардан елеулі
айырмашылығын ескере отырып, біздіңше, тіліміздегі тұрақты сөз
тіркестерінің құрамында, оның ішінде фразеологиялық түсінікке (выражение)
қатысты етіп қарастырған жөн бе деп ойлаймыз [4, 20 б.].
Идиом тіркестердің компоненттері нық, бір-бірінен ажырамайтын,
құрамындағы сөздер өз мағынасын жоғалтқан, тікелей аударуға келмейтін
тілдік бірліктер болса, фразеологиялық бірлікте компоненттердің орын
тәртібі қатаң сақталынып, еркін тіркестер ауыс мағынада қолданылады, ал
жеке сөздердің тіркесуінен жасалған еркін сөздер ФТ түрінде беріліп,
фразеологиялық тізбек құрады. Осы аталған фразеологизмдердің қай-қайсысын
да өзгерту тілдік нормаға қайшы, дегенмен, стильдік мақсатта әсірелеу,
бейнелеу, ерекше мән үстеу үшін өзгерістер болып жатады.
Тіл мен адамның бір-бірінсіз өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан біз
тілді тірі құбылыс деп атауымызға әбден болады. Кез келген тірі нәрсе
өседі, өнеді, сол сияқты тілде әрдайым даму, толығу үстінде. Олай болса,
тіл өмір сүруі барысында норма бойымен өте шықпайды, нағыз өмірдегідей
қарама-қайшылықтарға да тап болады. Біз осы кереғар құбылыстарды
қарастырмастан бұрын фразеологиялық вариант, фразеологиялық синоним және
фразеологиялық окказионализмдердің аражігін ашып алғанды жөн көрдік.
Бұл туралы ғалым Г. Смағұлова: Тілдің ішкі даму заңдылығында вариант
бола беретін құбылыс. Варианттылық – тілдің тарихи дамуының жемісі.
Сондықтан да вариант сөздер тілімізде белгілі кезеңге дейін уақытша да
өмір сүруі мүмкін. Тілдік норма жағынан алсақ, сөйлеу тілінің нормасына
қатысты. Ең соңында вариант сөздер тілдің стильдік аясында қарастырылады.
Вариант сөздер сөйлеушінің еркіне қарай, саналы түрде емес, автоматты түрде
(дағдылы) таңдалады және синонимдер сияқты ұдайы пайдаланылады. Қазақ
тілінде варианттылық қатарды құрайтын сөздер екі немесе одан да көп кездесе
береді. Фразеологизм құрамында да варианттылық қатар жиі ұшырасады. Мысалы:
Түлкі бұлаңға салу түсу, түлкі бұлтаққа түсу салу; түлкі құйрыққа
салу... [4, 35 б.] деген пікірі бар. Осы пікірге сүйене отырып, біз
фразеологиялық варианттардың (әрі қарай - ФВ ) мынадай ерекшеліктерін
анықтадық:
1. ФВ тілдік нормаға жатады;
2. ФВ ауызекі сөйлеу тілінде жиі кездеседі;
3. ФВ-да лексика-грамматикалық мағына дәлдігі сақталады;
4. ФВ құрамында ауысқан сөздердің мағынасында эмоционалды-экспрессивті
реңкте аз да болса ерекшелік болады.
Енді фразеологиялық синонимдер (әрі қарай -ФС) ерекшелігіне тоқталайық:
1. ФС компоненттері қайталанбайды;
2. ФС-лар да тілдік норма меншігіне енеді;
3. ФС компоненттерінің саны әр түрлі болып келеді және барлығы қосылып
бір мағынаны үстейді;
4. ФС бейнелілікке құрылады.
Ал, ФТ негізінде жасалатын жаңа тіркестерді окказионал фразеологизмдер
деп атаймыз. Окказионал фразеологизмдер фразеологиялық варианттар мен
фразеологиялық синонимдерден өзгеше тың тіркес жасау үшін жеке автор
қолданысында пайда болады. Олар басқалардан тосындылығымен, нормалы
қолданысқа енуге талпынбайтындығымен, өміршең еместігімен және аса
экспрессивтілігімен ерекшеленеді. Окказионал фразеологиялық тұлғалар
(әрі қарай – ОФТ) жазба тіліне де, ауызекі сөйлеу тіліне де тән. ОФТ-
да құрылымдық және семантикалық өзгерістер болады. Ал, ФВ-лар
трансформацияланған фразеологизмдер, олардың құрылымдық өзгерістері
мағыналық өзгеріске әкелмейді.
Ауызекі сөйлеу тілі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа берілген фразеологизмдер
қазіргі кезде жазба әдеби тілінің ең өнімді тәсілдерінің бірі. Осы орайда
Р. Әміровтің: Сөйлеу тілінде қалыптасқан фразеологизмдер,
идиомалар және образды сөздердің көбі айтыла келе, жазба әдебиетіндегі
көркемдік тәсілдердің ажырамас бөліктеріне айналған деген пікіріне толық
қосыламыз [5, 4 б.]. Дегенмен, сөйлеу тіліндегі фразеологизмдердің
варианттары мен синонимдері өте көп. Бірақ автордың қолданысында пайда
болған су жаңа тіркестер өз кезегінде тілдің көркеюіне көп себін
тигізеді.
Ғалымдар (М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, М. Манасбаев)
тілімізде фразеологизмдерді қолданудың екі тәсілі бар екендігін айтқан:
1. Фразеологизмдердің жалпы халықтық формада қолданылуы.
2. Фразеологизмдердің өзгертіліп, авторлық өңдеумен қолданылуы [6, 124-
127 бб.]. Осылардың екіншісін, авторлық қолданыстағы окказионал тіркестерді
қарастыру қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Қазақ тіл білімінде окказионал фразеологизмдер туралы жазылған арнайы
еңбек аз. Халықтық қолданыстағы фразеологиялық сөз тіркестерінің
көркемдегіш-бейнелеуіш, образды қасиеттері зерттеулерде кеңірек
қарастырылып жүрсе, фразеологизмдердің окказионалды стильдік қолданыстағы
ғылыми талдау объектісіне айнала қойған жоқ [7, 103 б.]. Қазіргі қазақ
тіліндегі фразеологиялық окказионализмге қатысты мәселелер ғылыми мақалалар
мен ғылыми еңбектерде ішінара тек шолу ретінде ғана беріледі. Мәселен, Г.
Мұратованың (1991), Л. Еспекованың (1998) кандидаттық диссертацияларында,
Г. Смағұлованың (1996, 1998) еңбегінде сипаттамалы түрде ұсынылады.
Біздің зерттеу нысанымыз фразеологиялық окказионализмдердің жасалуына
қатысты болғандықтан, қазіргі қазақ тіліндегі осы мәселенің көтерілу
барысын, зерттеушілердің пікірлерін ескергенді жөн санаймыз. Мысалы, Г.
Мұратова: Фразеологиялық окказионализмдер – тілдік материалдар негізінде
пайда болған жеке авторлық жаңа тың тіркестер, ал семантикалық
окказионализмдер – қалыпты (узуал) сөздердің бұрынғы мағынасының аясы
кеңейген, жаңаша мазмұнға иеленген сөздер, – деп жазды [7, 147 б.].
Авторлық жаңа қолданыстарға өзге зерттеушілер тарапынан берілген
анықтамалар да әр түрлі. Х. Нұрмұханов: Окказионалды деп өміршең емес,
контексті қалауына орай тек бір ғана қолданымдық болып қызмет атқаратын
сөздерді айтамыз, – десе [8, 112 б.], Қ. Қадырқұлов: Окказионал жаңа
сөздер дегеніміз – жаңа сөз қолданысқа көшудегі өтпелі кезеңге жататын
сөздер, –деген тұжырым жасайды [9, 56 б.].
Ал зерттеуші А. Алдашева: Окказионализмдер тобына авторы белгілі,
жасалуы жағынан тосын, өзгеше контексте образдылық-көркемдеуіш қызмет
атқаратын лексикалық бірліктерді жатқызамыз, – деп жазды [10, 82 б.].
Л. Еспекова: Окказионализмдер дегеніміз – белгілі бір
қаламгерге тән, тосыннан пайда болатын, тілдің сөз тудыру тәсілдеріне
сәйкес те, сәйкессіз де жасалатын, контекст қалауына қарай қызмет
атқаратын, әдеби тілімізге, сөздіктерге кіру қабілеті шектеулі үнемі
жаңашылдығымен, экспрессивтілігімен ерекшеленетін бір қолданар сөздер, –
деген анықтама береді [11, 32 б.].
Окказионализмдерді ғалымдар түрліше атайды:
Сурет 1 – Окказионализмдердің түрліше аталуы
Осы терминдердің арасындағы көбірек назар аудартатыны А. Аржанов
[12, с. 20] ұсынған эгологизм термині (эго - мен). Бұл термин
субъективтік сөзжасамға тән екендігін көрсетеді. Осы эгологизм терминінің
өзі де ұтымды жасалған окказионализм болып қала бермек. Біз өз жұмысымызда
жоғарыдағы тұжырымдарды сұрыптай келе, белгілі бір контекс деңгейінде ғана
пайда болатын бірқолданар жеке авторлық тың тіркестерді окказионализм
терминімен атағанды жөн көрдік.
Окказионализмдер жазушылардың, журналистердің, публицистердің және
жалпы тілді тұтынушыларының тұрақты сөз оралымдарын өңдеп, құбылтып,
контекске сай ФТ-ға өзгеше түр-сипат беріп, экспрессивтілігін күшейтуі, тың
бағыт, жаңа мағына туындату мақсатында пайда болады. Жасалып отырған тілдік
жаңалықтар жалпы қолданыстағы сөздерге қарағанда жаңашылдығымен
ерекшеленеді.
Окказионализмдерге байланысты еңбектер неміс, ағылшын, француз, орыс
тіл білімінде ертерек пайда болып, тереңірек зерттелген.
1921 жылы француз ғалымы Ш. Балли фразеологиялық топ пен сөз
тіркестерінің қарама-қарсы екі түрін анықтады:
1) кездейсоқ, тұрақсыз сөздер тіркесі; мұндағы фраза мүшелері
арасындағы байланыс бір мәрте қолданудан кейін ыдырап кетеді;
2) тұрақты фразеологиялық тіркестер немесе оралымдар; мұнда сөздер бір-
бірімен тығыз байланысқа түсіп, тұтас тіркес ретінде толық мағына береді
[13, 129 б.]. Ал, орыс және қазақ тіл білімінде ғалымдар пікірі әр түрлі.
Олар авторлық қолданыстағы жаңа сөздерді үшке бөледі:
• бірінші топқа авторлық жаңа қолданыстарды потенциал сөздер деп
танитындар – Г. Винокур, А. Смирницкий, К. Левковская, И. Шанский;
• екінші топқа авторлық жаңа қолданыстарды окказионал және потенциал
сөздер деп жіктеушілер – И. Богданова, Е. Земская, Э. Ханпира,
В. Лопатин, Х. Нұрмұханов, Р.
Сыздықова, А. Алдашева, Г. Мұратова, Л. Еспекова;
• үшінші топқа авторлық жаңа қолданыстарды тек окказионализмдер
деп қарастыратындар – А. Лыкова, Н. Фельдман, Н. Шанский.
Біз осы аталған топтардың ішінде соңғы үшінші топтың жіктеуін
қолдаймыз.
Окказионализмдер белгілі бір мәтінге ғана қызмет етеді және жалпы
қолданысқа енуге, тілдік тұлғаға айналуға талпынбайды. Ал, жоғарыда
қарастырылған потенциал сөздер болса, тілдік нормадан үміті барлар.
Сонымен, жалпы тідік қордағы фразеологизмдердің автор тарапынан
өңделуінің, айтылар ойдың жаңаша кестеленуінің тамыры тереңде. Бұл мәселе
кең ауқымда, жан-жақты зерттеуді талап етеді.
1.2 Норма және окказионал фразеологизмдер
Ақын-жазушылар фразеологизмдерді поэзияда немесе прозада қолдану
барысында ФТ-ның мазмұны мен формасына өзгерістер енгізу үшін стильдік
мақсатта түрлі әдіс-тәсілдерге жүгінеді. Осыған байланысты кейде
қалыптасқан норма заңдылықтарынан да аттап кетіп жатады. Дегенмен, дәстүрлі
нормадан ауытқу құбылысы кей жағдайда оңтайлы, ұтымды болып шығып жатса,
кей тұстарда іске алғысыз болып қалады. Сондықтан қалыпты тілдік норма мен
окказионал фразеологизмдердің айырым белгілері мен ерекшеліктерін саралап
алғанды жөн көрдік.
Кез келген тілге нормалық қасиет тән және сол нормаға бағынбайтын тіл
болмайды. Норма дегенде біздің ойымызға ең алдымен тұтас ережелер жиынтығы
келеді: сөз тіркестері арасындағы, сөйлем ішінде орналасуы және олардың
жұмсалуында қалыптасқан ережелер т.б. Нормасыз тілде жүйелік болмайды, әрі
қарым-қатынас барысында адамдар бірін-бірі түсінуден қалған болар еді.
Тілдік норманы ғалымдар жан-жақты қарастыра келе, оның әдеби тілге,
сөйлеу тіліне, сөз мәдениетіне қатысы, байланысы туралы түрлі пікірлер
айтады.
Тілдік норманы әдеби тілдің жүйелілік қасиеті деп қарастыратын ғалым
М. Балақаев: Әдебиет тіл нормасы – бұл жалпы тілдік норманың көрінісі, ал,
тілдік норма – тіл әдебилігінің бір белгісі деген тұжырымды ұстанып, әдеби
тіл нормасы мен тілдік норманы біртұтас ұғым ретінде зерттеген [14, 241
б.]. Г. Смағұлова да тілдік норма мен әдеби норманы бір-бірінен
ажыратпайды. Жалпы халықтық тілді пайдаланудың қалыптасқан дәстүрлі үлгісі
бар. Ол үлгі – тілдік норма, немесе әдеби тіл. Мұнда назар аударатын нәрсе
– әдеби тіл мен көркем шығарма тілі екеуі бір ұғымды білдірмейді. Әдеби тіл
ол тек көркем шығарманың тілі ғана емес, жалпы жазба тіл түрлерінің бәрін
түгел қамтиды. Солай бола тұрса да, көркем шығарма тілінен оның шеңбері
тар. Өйткені әдеби тіл – сөйлеуде және жазуда пайдаланып нормаланған,
қалыптасқан тіл. Көркем шығармада стильдік мақсатта жалпы халықтық тілдегі
қарапайым, жаргон және жергілікті ерекшелік сипатындағы сөздердің бәрі де
қолданыла береді. Сондықтан әдеби тілден көркем шығарма тілінің аясы кең,
әрі тілдің басқа формаларына қарағанда көрнекті орын алады [4, 94 б.]. Б.
Әбілқасымов: Сөйлеу тілінде де норма бар. Жазба тіл сөйлеу тілі
элементтерін батыл кіргізу арқылы жаңа арнада дамиды, – дейді [15, 34 б.].
Р. Сыздықова норманы әдеби тілдің қалыптасу шарты деп есептейді. Әдеби
тілдің қолданылу тәжірибесінде қоғам сынынан өткен нормаларын қоғам санасы
дұрыс қабылдауы, ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт [16, 8 б.].
С. Исаев: Әдеби тілдің осындай орныққан нормалары болатындықтан да, ол
нормалар сұрыпталып, жетіліп, дамып отыратындықтан, оны жүйелі тіл деп
білеміз – дейді [17, 13-
16 бб.]. Осы пікірлерді Н. Уәлиев те қолдайды: Тілдік норма мен әдеби тіл
нормасы ұғымдарының арақатынасы толық ашылмаған. Тілдік норма тілдік
жүйемен байланысты қаралады. Тіл бірліктері арасындағы жүйені қолданыс
үстінде бұзбау – тілдік норманың басты шарты. Тілдік жүйе мен тілдік норма
бірлікте болады. Тілдік норманың арқауы – тілдік жүйе [18, 11 б.].
Л. Дүйсембекова: Жалпыхалықтық тіл негізгі қатынас құралы түрінде өмірдің
барлық саласында пайдаланылады. Осы негізгі қатынас құралы жалпыхалықтық
тілдегі белгілі бір жүйелілікке, нормаға салатын әдеби тіл. Әдеби тіл
жалпыхалықтық тілдің ауызша және жазбаша түрлерінің негізінде қалыптасады
деген тұжырым жасайды [19, 99 б.]. Ал, В. Виноградов Тілді нормаға
түсіретін – қолданыс, қарым-қатынас, – дейді [20, с. 9]. З. Ерназарова:
Тілдегі ғылыми түрде анықталған, кодификацияланған нормамен қатар, сөйлеу
тілінің қозғалысты, субъективті сипатымен байланысты сөйлеу нормасы болады.
Тілдік норма әр деңгейдегі тіл бірліктерінің өзара тіркесім қабілетін
белгілесе, сөйлеу нормасы нақты бір уақыт кесіндісінде сөйлеу жағдаяты,
өзге де прагматикалық көрсеткіштердің ықпалымен қалыптасады. Сондықтан
сөйлеу тіліне коммуникативті-прагматикалық нормалар тән дегенді айтады
[21, 26 б.].
Норма туралы ғылыми пікірлерді топтастыра келе, оларға қойылатын
талаптар мен таным-түсініктердің бір арнаға саятындығын байқадық. Осыдан
барып мынадай түйін шығардық:
1. нормасыз жүйелі тіл болмайды;
2. норма пікір алысу, түсінісу арқылы жүзеге асады;
3. норма қарым-қатынас үстінде қалыптасады және жүйеленеді;
4. нормада лексика-грамматикалық ережелер жиынтығы сақталады.
Дегенмен, тілдің жанды құбылыс екендігін білсек те, оның әрдайым даму
үстінде екенін ескере отырып, кейде осы заңдылықтар мен қағидаларды бұзуға
тура келеді. Көбінесе тіліміздің ең құнарлы бөлшегі фразеологиялық
тіркестер табиғаты осындай құбылыстарға бейім келеді.
Осы мәселеге байланысты ғалым Н. Уәлиев Фразеология және норма атты
еңбегінде фразеологизмдерді нормадан мақсатты ауытқу және мақсатсыз ауытқу
деп екіге бөліп қарастырған. Мақсатты ауытқуда фразеологизмдердің белгілі
бір мақсатқа орай құрылым-құрылысын, мағынасын жаңғырта қолдану екі түрлі
болады:
1) жалпы тілдік қолданысқа тән түрлендірулер;
2) жазушы қаламына тән түрлендірулер; Мақсатсыз ауытқуға
фразеологизмдердің мазмұн тұрғысынан нормадан ауытқуына, біріншіден,
олардың мағынасы контекстің мазмұнына лайық болмай тұруы, екіншіден,
фразеологизмдердің стильдік реңктерінің контекстің стильдік реңкімен
үйлеспей тұруы жатады [22,51-106 бб.] десе, Р. Сыздық: Ауытқу – нормаға
сай келмейтін қолданыстар. Терминнің өзінде сәйкессіздік мағынасы (белгілі
бір дұрыстықтан, заңдылықтан ауып кету деген сияқты) болғанымен, ауытқу
барлық сәтте жағымсыз акт болып шықпайды. Сырт қарағанда нормадан тыс
болып көрінгенмен, шындығында сол нормадан әдейі ауытқу, яғни әр алуан
себептен болатын ауытқулар орын алады. Сондықтан барлық ауытқулар, соның
ішінде сөз қолданыстағылар уәжді (мотивті немесе жөнімен) және уәжсіз
(мотивсіз және жөнсіз) ауытқулар деп қарастырылады. Бұл тек көркем сөз
стилінде ғана емес, барлық стильдерде болатын заңды құбылыс. Бірақ көркем
әдебиет тілінде уәжді ауытқулар жиірек кездеседі және олардың өздері әр
сипатты болып келеді [23, 210 б.], – деп ойын сабақтайды. Осы айылған
пікірлерді саралай келе тілдік нормадан ауытқу жалпы тілге залалын
тигізбей, керісінше ойды жеткізудің бейнелі құралы болатын болса, онда олар
біздің тарапымыздан қолдау табары анық. Тілдік норма мен окказионал
тіркестер арасындағы өзекті мәселені қарастыра келе, жалпыхалықтық асыл
қазына – фразеологиялық тіркестердің авторлық бұрмалауарға көнгіштік
себептерін ашуды, олардың жасалу процесін нықтауды жөн көрдік. Мысалы:
Шығындап шетел асып, тас маңдайы тақтайға тиіп жатқандар жайлы жазылып
жатыр (Алматы ақшамы, 17.03.06) сөйлемі контаминация тәсілі арқылы
жасалған. Мұнда нормалы қолданыстағы тас маңдай – сорлы, бақытсыз, маңдайы
тасқа тиді – беті қайтты, тауы шағылды, қиыншылыққа тап болды мағынасында
айтылып, олар бір сөйлем бойында берілген. Бірақ автор күткен әсірелілік өз
мақсатына жете алмады. Ол қайталаудан қашқанмен де тақтайға сөзін жөнсіз
қолданған, сол себепті қалыпты тіркесті бұзып қана қоймай, айтар ойын да
әлсіретіп алғандай. Бұл жағдайда ФТ құрамы мақсатсыз өзгеріске түсіп тұр.
Фразеологиялық сөз оралымдарын жаңғырту, жоғарыда айтылғандай, белгілі
бір уәжге (мотивке) негізделеді. Нормадан ауытқудың мұндай түрі көбіне
стильдік мақсатқа тәуелді болады. Алайда сөз мәдениетін төмендететін жөнсіз
ауытқулар қазіргі кезде басқалардан гөрі ең алдымен тілдің фразеология
саласында жиі әрі көп кездеседі. Жөнсіз ауытқулардың типтерін анықтап,
нақты себептерін ашып көрсетудің сөз мәдениеті үшін күресте айрықша мәні
бар [22, 108 б.].
Осы қарастырып отырған нормадан ауытқу мәселесі – тіл мәдениетіне
әкеліп тірейді. Бұл туралы Д. Әлкебаеваның Қазақ тілінің
прагмастилстикасы атты еңбегінде: Тілдік норма – тіл мәдениетінің
қарастырылатын мәселесі. Тіл мәдениеті дегеніміз (тілді мәдениетті
пайдалану) – қарым-қатынас ситуацияларында коммуникативтік қарым-қатынас
жетістіктерін қамтамасыз ету үшін тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып,
тәртіпті әрі жүйелі қолдану.
Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды. Олар:
– тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбыстану
нормасы);
– этика – сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері);
– коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік
қағидалары) [24, 38 б.] деп бөліп қарастырады.
Бірақ тілімізде нормадан мақсатты ауытқу құбылысы тағы бар. Ол сөйлеу
тілінде де, жазба тілінде де көп кездеседі. Осы екі жағдайда да ФТ-ны
белгілі бір мақсатқа негіздеп, стильдік тұрғыда трансформациялап
қолданылатын тұстар бар.
Тұрақты тіркестер – әдеби тілдің ілгері даму барысында қалам
қайраткерлерінің әрекеті арқылы жанданған әсем кестелер. Олар – сөз
зергерлерінің ой-түйінін ықшамдап аңғартатын жинақылықтың үлгісін
көрсететін көркемдік құрал. Тұрақты тіркесті қай жазушы болса да өз
шығармасында қажетіне қарай қолданады [25, 67 б.].
Соңғы кезде фразеологизмдердің лексикалық құрамына қатысты ауытқулар,
көркем шығарма тілінде жиі ұшырап жүр. Себебі, айтыла-айтыла әбден
трафаретке айналған тіркестермен қатар ФТ құрамындағы кей сөздер архаизмге
айналып отыр. Осыған байланысты мұндай фразеологиялық түйдектер қазіргі
әдеби тілдің лексикалық жүйесіндегі нормалармен сәйкес келмей, оларға
қысым жасайды. Осылайша ауызекі қолданыста да, жазба әдеби қолданысында
да жаңа, тың окказионал фразеологиялық тіркестер пайда болады.
Көркем әдебиет немесе баспасөз беттеріндегі авторлық қолданыс
ыңғайындағы мысалдарға талдау жасағанда, кейбір жазушалар фразеологиялық
тұлғаларды іріктеп қолдануға өзіндік әдіс-тәсіл шеберліктерін шыңдауға
авторлық окказионал қолданыстарға жиі барады [26, 134 б.]. Мысалы:
...Әбдірахман күні-түні һарам сарайдан шықпай, ертелі-кеш басына шарап
төңкеріп, бүлініп жүр, әйтеуір (О. Сәрсенбаев). Басына шарап төңкеру –
өте көп мөлшерде арақ-шарап ішу деген мағынаны білдіреді.
Ақын Байбота Серікбаев бірде біраз сілтеңкіреп қойып, Алматының бір
айықтырғышына түсіп қалады (Д. Тұрлыбек). Сілтеңкіреп қою – көп мөлшерде
арақ ішу мағынасында айтылады. Осы берілген мысалдарда қолданылған ОФТ-ның
екеуі де қазіргі заман талабына сай пайда болған жаңа тіркес және екеуінің
де беріп отырған мағынасы бір. Өкінішке орай жаңа заманмен бірге халықтық
індетке айналған ішкілік те қоса келді. Осы көріністі бейнелі етіп беруде
жазушы мен тілді тұтынушылар соны тіркес табу мақсатында түрлі тәсілдерге
жүгініп, жаңа тіркес арқылы ойын әсерлі жеткізу мәселесін алға қою
нәтижесінде ОФТ құбылысы жасалып отыр.
Жаңа тіркес, соны түйдек жасау үшін жазушылар нормадан ауытқып отырады.
Жоғарыда айтқанымыздай, олардың бірі нормаға сәйкес келсе, енді бірі
нормаға сай келмей, күңгірт болып шығады. Осыған байланысты академик Л.В.
Щерба: Әрине, нормадан ауытқымайтын автор болмайды. Сірә, ондайлар бола
қалса, жұртты зеріктіріп, мезі етіп жібереді. Норманы сезіну түйсігі тәрбие
көрген адам ғана жақсы жазушыда кездесетін нормадан жөнімен ауытқудың
ғажаптығын сезіне алады, – десе [27, 10 б.], Г. Мұратова: Нормадан ауытқу
– фразеологияның мәнерлілігін одан сайын арттыра түсу үшін қолданылатын
стильдік тәсілдің бірі дегенді айтады [7, 106 б.].
Осы ретте автордың нормадан мақсатты ауытқуына мысал келтіре кеткенді
жөн көрдік.
Біздің шал жынды екен, Атекеңді шайнап тастады: Көптен бері ат ізін
салмайтындай Тескентау асып кетіп пе едің, – деп бір ұрысты
(Ж. Сабыржанұлы). Шайнап тастау – қатты ұрысты, әбден ұрысты
мағынасында берілген.
Қажетті мәліметтерді қойын дәптеріме түртіп алдым да, ертесіне жұмысқа
келісімен кезекті нөмірге баратын мақаланы бұрқыратып жазып тастадым (Д.
Тұрлыбек). Бұрқыратып жазып тастау – жылдам, тез жазу мағынасында
қолданылған.
Одан соң құты толы шарапты төңкеріп тастады да, артынша шеңгелді қойдың
мұздаған аппақ май құйрығына салды (Ә. Бостанов). Бір сөйлем шеңберінде екі
окказионал тіркес бар. Біріншісі, төңкеріп тастау – тез ішу, сіміріп салу
деген мағынада берілген.
Осы контекстегі шайнап тастады, бұрқыратып жазып тастау, төңкеріп
тастады, шеңгелді салды тіркестері сөйлемге ерекше экспрессивті-
эмоционалды реңк беріп тұрған және ұтымды шыққан, нормадан мақсатты
ауытқыған авторлық тың тіркестер.
Жазушының қайсысына да қажетті ең басты талаптардың бірі сөз саптау
тұрғысынан өзгеге ұқсамайтын ерекшелігінің болуы. Халық тілін байытуға
классиктер ғана емес, жазушылықты мұрат еткен адамның қай-қайсысы да үлес
қосуға тиіс. Оның аты – сөз қолдануда, жекелеген сөз жасауда, сөз мағынасын
жіті аңғарып, жаңа қырымен пайдалануда өзіндік таңбасы болуы керек деген
сөз [28, 6 б.].
Кейде айтылар ойды, көңіл астарын жай ғана жеткізу жеткіліксіз болып
жатады, осы тұста бейнелі сөзбен шыңдап, тыңдаушыға әсер қалдыру үшін, оны
селт етікзу мақсытында тілде қалыптасқан шаблондардан бөлек эмоциясы
басым окказионалды ФТ-лар туып жатады.
Ғалым Н. Уәлиев: Түптеп келгенде, бұл аталған құбылыстың бәрі де
эстетикалық мақсатқа бағынған, нормадан жөнімен ауытқудың түрлері болды.
Сөйтіп жөнімен ауытқудың өзі ұлттық көркемдік нормаға-субнормаға айналды.
Мұндай құбылыстың әрине, тек ұлттық әдеби тілдің стильдік тармақтары айқын
сараланған кезеңінде ғана мүмкін болатынын сөзсіз. Жалпыхалықтық тіл
байлығын бұлайша шығармашылықпен игеру ұлттық сөз мәдениетін дамытудағы
жаңа кезең болды [22, 124 б.], – деген тұжырым жасайды.
Қорыта келгенде айтарымыз, ФТ-ның жазушы зертханасында эстетикалық
тұрғыдан контекске лайықты өңделіп, икемделіп қолданылуының өзінде үлкен
стильдік мән бар. Қалыпты ФТ-ның мазмұны мен формасына белгілі бір дәрежеде
жаңа мән беретін, оқырманды жаңашылдығымен, экспрессиялығымен таңдандыратын
нормадан мақсатты ауытқу түрлері қазіргі заман талабына сай әрі қажет
дегіміз келеді.
1.3 Окказионалды фразеологизмдердің деривациялық ерекшеліктері
Тіл білімінде фразеологизмдердің лингвистиканың ерекше саласы ретінде
қалыптасуы В.В. Виноградовтың еңбектерімен байланысты. Ол: исследования и
разграничения основных типов семантических единств, более сложных, чем
слова; изучение структуры разных видов значений слова с целью выявления
таких категорий словесных значений, которые лежат в основе различных
процессов фразообразования [29, 119 б.], – деген пікір айтқан.
Тілдің фразеологиялық қорын кеңейту мен толықтыру осы аталған
мәселелермен тығыз байланысты. Фразеологиялық құрамды кеңейту әрі байыту
процесі ғылыми әдебиеттерде фразажасау термині арқылы беріледі [30, 23-30
бб.]. Бұл термин жаңа ФТ жасаудың бүкіл процесі мен оған қолданылатын
тәсілдерінің жиынтығын көрсетеді.
Тілдің фразеологиялық қорын кеңейту процесі тілде бар
фразеологизмдердің аясында жасалуы да мүмкін, яғни бұл ФТ өзі де фраза
туындатушы сала бола алатындығын білдіреді. Форма туындатудың бұл түрі
ғылыми әдебиеттерде фразеологиялық деривация деп аталады [31, 51-55 бб.].
Бұл термин лингвистика саласында кеңінен танылған әрі ол ФТ болатын жаңа
тіркес немесе сөздің жаңа мағынасының жасалу процесін белгілеу барысында
қолданылады. Осыған байланысты фразеологиялық деривация анықтамасының
еріктен тыс көп мағыналы болуы байқалады. Кейбір ғалымдар фразеологиялық
деривацияны ФТ туынды болып саналатын фразеология негізінде сөзжасам саласы
ретінде шектеуді ұсынады [32].
Біз осы көзқарасты ұстана отырып, фразеологиялық деривацияны
фразеологизмдер негізінде окказионал ФТ жасау ретінде қарастырамыз;
окказионал фразеологизмдерден болған сөздердің жасалу процесін окказионалды
лексикалық деривация немесе фразеологизмдерден болған сөзжасам деп атаймыз
[33].
ФТ негізіндегі фразеологизмдердің жасалу жолдарын зерттеу тарихы
Ф.И. Буслаевтың, А.А. Потебняның еңбектерінде ерекше қарастырылған. Ал
шетел тіл білімінде фразеологизмнің өзгеру процесі туралы тұжырымды француз
лингвисі Ш. Баллидің еңбектерінен кездестіре аламыз.
А.А. Потебня дәуірінен бастап, ФТ-ның жасалу жолдарын тарихи
диахрониялық аспектіде зерттеу жұмысы Б.А. Лариннің Очерки по фразеологии
атты танымал еңбегінен елеулі жалғасын тапты. Алайда ғалым өз еңбегінде ФТ
еркін тіркестерден жасалады деген мәселе көтерді, бұл фразеологияға
қатысты тұлғалардың құрылымдық бірегейлігі және олардың тиянақтылығы
арқасында басқа жаңа тіркестерден ажыратылу мәселесінің орнауына себеп
болады [34].
Осыған қатысты С.И. Ожегов та өз пікірін білдірді. Ол
фразеологизмдердің көлемін анықтай отырып, семантикалық тұтас тіркестерді
тар мағынадағы фразеологизмдер және кең мағынадағы фразеологизмдер деп
бөлуді ұсынады [35, 31 б.].
Тілдегі фразеологизмдердің құрамын кеңейту және толықтыру мәселесі оның
шеңберімен тығыз байланысты. Фразеологиялық деривация мәселесін
В.Л. Архангельский, А.М. Бабкин, А.В. Кунин, И.И. Чернышев, Н.М.
Шанский өз еңбектеріне арқау етті.
Фразеологиялық деривацияға байланысты нақты тұжырым айтқан
Н.Н. Амосованың пікірінше, ФТ-ның мағынасы мен формасы сөйлеу тілінде жеке
дара қолдану нәтижесінде түбегейлі өзгереді дейді.
А.В. Кунин кең мағыналы ФТ деген тұжырымға сүйене отырып, олардың
жасалуын мақал-мәтелдер негізінде қарастырды. Ол фразеологиялық
тұрақтылықты фразеологиялану механизмін қозғалысқа түсіретін негізгі
қозғаушы күш деп есептейді.
А.М. Бабкин, В.В. Виноградовтың фразеологиялық тұлғаларды ең алдымен
семантикалық құбылыс деген көзқарасын қолдай отырып, осы тұрғыдан олардың
жасалу жолдарын да қарастырды [36]. И.И. Чернышев фразеологиялық деривация
процесін терең, әрі нақты талдап, фразеология тілдің тек қана
фразеологиялық емес, сонымен бірге лексикалық жүйесін де байытып,
кеңейтетін бірден-бір көзі деп тұжырымдайды [37, 26-27 бб.].
Соңғы жылдары фраза туындату мәселесін зерттеу жұмыстарына көптеген
еңбектер арналды, онда авторлар фразеологиялық деривацияға тікелей немесе
жанама зерттеу жасаған. Мәселен, ағылшын тілі материалдарындағы
фразеологиялық деривация мәселелерін тілдік номинация тұрғысында
А.В. Кунин мен оның шәкірттері жан-жақты қарастырды.
Тіл білімінде фразеологиялық деривация мәселесі ХХ ғасырдың 80-90-
жылдарында көп қарастырылды, ал қазіргі таңда ФТ негізінде жасалған
окказионалды фразеологизмдерге деген зерттеушілердің қызығушылығы бірте-
бірте артуда.
Ғылыми әдебиеттерде ФТ формалды және мағыналық жобадағы статистикалық
құрылым ретінде анықталады. Осыған байланысты ФТ өзгерістері нормалы
фразеологизмдерге қайшы келетін окказионалды ауытқу түрінде қарастырылады.
ФТ-ның мұндай түрленулері Н.Ю. Зуева, В.А. Ицковича,
Л.Н. Колесникова, Р.Н. Попова, Н.Н. Соколова және т.б. еңбектерінде
зерттелген. Сөйлеу тіліндегі (в речи) ФТ-ның өзгеруі сиректілігі,
тосындылығы үшін фразеологизм теориясына қабылданбады.
ФТ трансформацияланып өзгеруіне байланысты ғалымдардың көзқарасы әр
түрлі. Фразеологизмдердің лексикалық және семантикалық бейнесі тілді
тұтынушылар санасынан нық орын алғандығы соншалықты, фонетикалық,
құрылымдық өзгерістер ФТ-ның алғашқы мағынасына әсер ете алмайды [38,
40 б.], – деген пікірді Гольцекер ұстанады.
Авторлық лингвокреативтік ойлау әсерінен тілдің әлеуетті мүмкіндіктерін
пайдалануға негізделетін ФТ мәтінде узуалды бекітілген нормадағыларға
қарағанда орнынан жылжуға т.б. өзгерістерге ұшырайды. Сөйлеу кезінде
мәтіннің стильдік міндетіне қарай ФТ трансформациялануының әлеуеттік
мүмкіндіктері көп [39, 115-116 бб.]. ФТ-ны алғашқы мағынасынан өзгеше етіп
өңдеп қолдану семантикалық және стилистикалық тиімділікке әкеледі [40,
158 б.].
ФТ трансформациялануы түрлі аспектіде көп қарастырылады:
1. жеке авторлар шығармашылығындағы ФТ-ны трансформациялаудың көркемдік
тәсілдері;
2. стилистік амал ретіндегі трансформацияланған ФТ-лар;
3. экспрессияны іске асырушы ретіндегі трансформация;
4. түрлі әдеби жанрлардағы трансформацияланған ФТ-ны қолдану;
5. поэтикадағы ФТ-ның трансформациялануы.
Лингвистикалық әдебиеттерде ФТ-ны трансформациялауға жалпы
лингвопсихологиялық, экстралингвистикалық, жеке лингвистикалық себептер
жатады. Адамды тілді тұтынушы ретінде зерттейтін психолингвистикалық
көзқарас бойынша ФТ трансформациялаудың негізгі себептерінің бірі тілдік
амалдарды үнемдеу заңдылығы болып табылады.
Тіл арқылы жеткізілетін ой шексіз, ал тілдік амалдар сан жағынан да,
сапа жағынан да шектеулі [41, 73 б.]. Сондықтан да адам психикасында тілдік
белгілерді бұзу механизмі қалыптасады яғни, тілдік амалдарды үнемдеу
механизмі іске қосылады. Дәл осы механизм тілдің түрлі ұқсас жағдайларында
ФТ-ны қолдану жиілігін семантикасы мен жасалу формасы бойынша анықтайды.
Адам өзінің танымдылық және прагматикалық әрекетінде нақты болмысты
көрсетеді, бақыланатын объектілер арасындағы байланысты орнатады. Тілдегі
коммуникациялық процестерге байланысты ФТ сөйлеуші білдіруге қажетті
прагматикалық интенцияны (қарқынды) әрдайым толығымен жеткізе алмайды. ФТ
денотативті-сигнификативті, коннотативті тілдік мағыналары сөйлеу мәнімен
сәкес келмеуі мүмкін. Мұндай стандартты ФТ-ның прагматикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz