Turbo Pascal 7.0 интегралдық программалау ортасын пайдалану

Паскаль программалау тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
Turbo Pascal 7.0 интегралдық программалау ортасын пайдалану ... ... ... ... ... ..3
Паскаль тіліндегі программаны теру және оны редакциалау ... ... ... ... ... ... ... .6
Турбо Паскаль программалау тілінің негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Паскаль тілінің алфавиті және сөздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Тұрақтылар мен айнымалылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Символдық (char) және логикалық (boolean) типті мәліметтерді өңдеу ... ... .18
Паскаль тілінің негізгі операторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
Циклдік өңдеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Массив типінің сипатталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Жол типі процедуралар мен функциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Мәліметтердің жиын типін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Мәліметтердің жазба типін сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Файлдар мен сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Graph модулі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Бағдарламаның баяндалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43

Программалау тілі – ол электрондық есептеуіш машинасына программалық жабдықтауды өңдеуге арналған құрал болып табылатын ерекше тіл. Программалауда қолданылатын тіл программист ойы қалыптасуына ісер етуі керек және де программалау заңдылығын, программалау шығармашылығының көркемділігін ұғынуға себеп болуы қажет.
Паскаль тіліне тән болатын программалау стилінің негізгі ретінде мәліметтер типінің философиясы алынған. Программалау әдістеріне дағдылану үшін тілдегі мәліметтердің ұйымдастырылу концепциясын түсініп, білу керек. Программаны түсініп ұғынуда және оның орындалу барысында пайда болатын қателерге автоматты түрде диагностика беруде мәліметтер типтері маңызды роль атқарады деп айтуға да болады.
Паскаль тілінің дәл осы қасиеті оның құндылығы болып саналады да, бұл тіл программалау мәдениетін тиянақты үйретуде үлгі бола алады.
Соңғы жылдары программисттер арасында Turbo Pascal тілі кеңінен тарай бастады. Бірақ бұл тілді оқу процесінде кеңінен енгізуге қазақ тіліндегі оқу құралдарының тапшылығы үлкен кедергі жасауда. Сондықтан бұл кітап осы қиыншылықтарды шешуде аз да болса көмегін тигізер деп ойлаймыз.
Бұл құралда қарастырылатын материалдар Турбо Паскаль тілінің бастапқы курсы бола тұрып бұл тілдің тақырыптарын қамтиды.

1. Фаронов В.В. “TurboPascal 7.0”. Москва, “Knowledge”, 2001
2. Абрамов С.А. және басқалар “Задачи по программированию”. Москва, “Наука”, 1994
3. Ынтымақов Т.Ж., Муртазина Ә.Ө. “Паскаль тiлiнiң негiздерi. Оқу-қҰралы”. Алматы, 1998
Гусева А.И. “Учимся программировать: Pascal 7.0”. Москва, “Диалог-Мифи”, 1999

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Программалау тілі – ол электрондық есептеуіш машинасына программалық
жабдықтауды өңдеуге арналған құрал болып табылатын ерекше тіл.
Программалауда қолданылатын тіл программист ойы қалыптасуына ісер етуі
керек және де программалау заңдылығын, программалау шығармашылығының
көркемділігін ұғынуға себеп болуы қажет.
Паскаль тіліне тән болатын программалау стилінің негізгі ретінде
мәліметтер типінің философиясы алынған. Программалау әдістеріне дағдылану
үшін тілдегі мәліметтердің ұйымдастырылу концепциясын түсініп, білу керек.
Программаны түсініп ұғынуда және оның орындалу барысында пайда болатын
қателерге автоматты түрде диагностика беруде мәліметтер типтері маңызды
роль атқарады деп айтуға да болады.
Паскаль тілінің дәл осы қасиеті оның құндылығы болып саналады да, бұл
тіл программалау мәдениетін тиянақты үйретуде үлгі бола алады.
Соңғы жылдары программисттер арасында Turbo Pascal тілі кеңінен тарай
бастады. Бірақ бұл тілді оқу процесінде кеңінен енгізуге қазақ тіліндегі
оқу құралдарының тапшылығы үлкен кедергі жасауда. Сондықтан бұл кітап осы
қиыншылықтарды шешуде аз да болса көмегін тигізер деп ойлаймыз.
Бұл құралда қарастырылатын материалдар Турбо Паскаль тілінің бастапқы
курсы бола тұрып бұл тілдің тақырыптарын қамтиды.

Паскаль программалау тілі.
Программалау дегенді біз бүгінгі күннің, ғылым мен техникадағы
прогрестің туындысы деп санаймыз. Бірақ ол дұрыс емес. XIX ғасырда алғашқы
есептеу құрылғылары пайда болғаны белгілі, сол кезден бастап есептеу
программаларды құрудың қажеттілігі туындады. Бірінші болып осы мәселені
шешкен Ада Лавлейс болып саналады, ол Чарльз Беббидждің есептеу машинасында
жұмыс істейтін программаны құрған. Ал бірақ нағыз программалау тілдері
әрине электрондық есептеуіш машиналар (ЭЕМ) ғасырында пайда болды.
Ең бірінші программалау тілі болып Short Code (1949) саналды.
XXғасырдың 50-ші жылдарында пайда болған жоғары деңгейдегі программалау
тілдері болып ФОРТРАН, КОБОЛ және АЛГОЛ саналады. Фортран мен Коблон әлі
күнге дейін пайдаланылады, ал Алгол болса бірталай тілдердің (олардың
ішінде паскаль тілі де бар) негізгі болып табылады. Кәзіргі уақытта
программалау тілдерінің саны бірнеше жүз құрайды. Осы тілдердің ішінде
паскаль тілінің орнын келесі суреттен көруге болады.

1-сурет. Паскаль тілінің құрылуының қысқаша тарихы.

1970ж. программалау әлемінде кемінде екі маңызды оқиға болды, олар:
UNIX- операциялық жүйесінің және Паскаль атты жаңа программалау тілінің
пайда болуы. Бұл тілді алғашқыда жалпы программалауды оқыту мақсатымен
құрастырған Швейцариядағы жоғарғы политехникалық мектебінің Инфрматика
институтының директоры, профессор Никлаус Вирт (1968-1971жж). Жаңа
программалау тіліне француз математигі, физигі және философы, көрнекті
ғалым Блез Паскаль (1623-1662жж) есімі берілді.
Кейіннен осы тілдің бірталай түрлері және толықтамалары пайда болды.
Олардың ішінен кеңінен таралған BORLAND компаниясының Turbo Pascal –
пакеті. Программа құрастырудың сапасымен жылдамдығын арттыру үшін 80-ші
жылдардың ортасында Турбо Паскаль атты программалау жүйесі дүниеге келді.
Турбо деген сөз Borland International.Inc. (АҚШ) фирмасының сату таңбасының
бейнеленуі.
Сонымен қатар Turbo Pascal тілі компьютерлік графиканы пайдалануға,
дыбыспен жұмыс істеуге, жүйелік программалауға үлкен мүмкіндіктер береді.
Бүл тілдің программистер арасында кеңінен таралуына келесі себептер
болды:
• Паскаль тілі өзінің икемді сипатталуына байланысты оқушылардың
игеруіне өте оңай және жылдам.
• Алгоритмдердегі концепцияныпрограмма түрінде бейнелеуге түрлі
программалық құралдар мен мүмкіншіліктерін ұсынады.
• Программада пайдаланатын айнымалылардың алдын ала сипатталынуы,
программа, орындалмай түрып компиляция кезеңінде оның
үйлесімділігін тексеру т.с.с. Паскаль – программаларының
қасиеттері программаға деген “сенімділікті” арттырады.
• Паскальда қарапайым және икемді басқару құрылымдарының
пайдаланулы: сызықтық, тармақталу, қайталану.
Паскаль тілінің құрушысы Н. Вирттің айтуы бойынша: “...Паскаль тілінің
тәжірибелік пайдалануы оның құндылығын әйгі етіп көрсетті: - бұл тілде
программа түзудің өте оңай екендігін; программаның жұмысын жөнге салудағы
икемділігін; көптеген тәжірибелік мәселелердің шешімін тиімді жолдармен
табу үшін ұсынылатын Паскаль тілінің техналогияларын, т.с.с...”. Бұл тілді
Н. Вирт біріншіден- программалауға жүйелік бапты енгізіп, автоматты түрде
программа мен мәліметтердің бірлігін тексеру мақсатымен құрды, екіншіден-
жаңа компьютерлік мәдениетті игерудегі оқу құралы ретінде.
Паскаль тілінің маңызды ерекшелігі болып бұл тілдегі оператор мен
операндтың бір- бірімен байланысы, яғни кез келген оператор тек белгілі бір
операндтар тобына тән болады. Бұл жерде операндтар деп операторлар арқылы
түрлі өңдеуге түсетін бастапқы мәліметтерді атаймыз. Осының жалғасы -
Паскаль тіліндегі мәліметтермен айнымалылардың типтеліну концепциясы
болады. Типтеліну коцепциясының мағынасы неде? Көптеген программалау
тілдерінде операторлардың әрекеттеріне байланысты барлық бастапқы
мәліметтер бірнеше класқа немесе типтерге бөлінеді. Сондықтан тілдің барлық
операторлары да өздеріне тән типті мәліметтермен жұмыс атқара алатын
болады. Сонымен операторлар тобы мен операндтар тобы бір- бірімен нық
байланысты болатын тіл элементтерін құрайды.
Трансляторлар. Паскаль тілінде жазылған программа компьютерге
түсініксіз болғандықтан, оны машина тіліне аудару керек болады.
Программалау тілінен машина кодтарына аудару процесі трансляция
(translation – аудару) деп аталады, ал аудару арнайы трансляторлар деп
аталатын программалар арқылы орындалады.
Трансляторлар үш түрлі болады, олар: интерпретаторлар, компиляторлар
және ассемблерлер.
Интерпретатор деп берілген программаның әр операторын өңдеп,
орындайтын трансляторды атайды.
Компилятор – берілген программаны толығымен машина тіліндегі модульге
айналдырып, оны компьютердің жадына жазып барып орындайды.
Ассемблерлер автокодтар (ассемблер) тілінде жазылған программаны
машина тіліне түрлендіреді.
Кез- келген транслятор келесі мәселелерді қарастырады:

• Трансляция жасылып жатқан программаның синтаксистік қателерін
тексереді, талдайды;
• Объекттік немесе қарапайым деп аталатын, копьютерге түсініқті
болатын программаны жасайды;
• Компьютерлік жадының тиімді пайдалануын қадағалап байқайды
(программаның әр үзіндісіне, айнымалыларға, тұрақтыларға,
массивтерге жіне де басқа объектілерге өздеріне тән болатын
жадының бөліктерін белгілейді).

Turbo Pascal 7.0 интегралдық программалау

ортасын пайдалану
Паскаль тілінде программа құрастыру келесі кезеңдерден тұрады:
программаның текстін енгізу және оны редакциалау, программаны
трансляциалау, программаны орындаудағы кемшілігін түзету.
Әр кезеңде орындалатын әрекеттерге сай арнайы құралдар қолданылады,
мысалға программаның текстін енгізу және оны редакциялауға – текстер
редакторы, программаны трансляциялауға – компилятор, компьютер орындайтын
программалық модульді құрастыратын –үйлестіруші (linker), программаның
орындалуын жөнге салуда – түзетуші (debugger).
Турбо Паскаль программалау жүйесі интегралды (integration- бөлек -
бөлек элементтерді біліктіру) программалау орта деп аталады, өйткені ол
бұрын әр қайсысы өз бетінше бөлек жұмыс атқаратын құралдардың (текстік
редактор, компилятор, үйлестіруші т.с.с.) мүмкіншіліктерін біріктіріп,
програмистерге тамаша сервистік мүмкіншіліктерді ұсынады.
Турбо Паскаль 6.0 және 7.0 интегралдық программалау ортасы келесі
қолайлы ерекше мүмкіндіктері бар:
• экранға бірінің үстіне бірі қабатталып ашылатын көптеген
терезелерді пайдалану;
• менюді, диалогтық терезелерді, компьютерлік тышқанды
қолдануы;
• көпфайлды редактор (көлемі 1 байтқа дейін болатын файлдарды
редакциялауға мүмкіншілігі бар);
• программаның орындалуын жөнге салуда (түзеуде) кеңейтілген
мүмкіншіліктер береді.
Турбо Паскаль пакетінің негізгі файлдары. Егер де Турбо Паскаль
программалау жүйесі С: дискісінде С:\BORLAND\BP қондырылса, онда ...\ВР
каталогында Турбо Паскаль программалау ортасының келесі негізгі файлдары
орналасқан болады:
TURBO.EXE – интегралдық программалау орта;
TURBO.HLP – жедел жәрдем мәліметтерін сақтайтын файл;
TURBO.TP – жүйенің кофигурациясын сақтайтын файл;
TURBO.TPL – Турбо Паскальдің стандарттық модульдерінің кітапханасы.
Ал C:\BORLAND\BP\BGI каталогында графикалық режимде жұмыс істеуге
мүмкіншілік беретін GRAPH.TPU графикалық процедуралар мен функциялардан
тұратын модуль орналасуы тиіс.
Турбо Паскаль интегралдық программалау ортасын іске қосу.
Турбо Паскаль программалау ортасын іске қосу үшін ағымдық каталог
Турбо Паскаль болуы керек немесе Turbo.exe командасы берілуі тиіс.
Осы әрекетті орындаған соң экранға бірнеше бөлімнен тұратын Turbo
Pascal терезесі шығады (2-сурет).

2.-сурет. Турбо Паскаль 7.0 терезесі.

Экранда программалау ортасының негізгі үш компаненті бейнеленеді,
олар: меню жолы-экранның жоғарғы жағы; терезе аумағы – экранның ортасы;
статусжолы (программаның атқарып жатқан жұмысын көрсететін жол – статус деп
аталады) – экранның төменгі жағы.
Меню жолы – менюдің барлық командаларын орындауға мүмкіндік береді.
Негізгі жүйелік меню жолын F10 фунционалдық клавишы арқылы іске қосуға
болады. Осы негізгі жүйелік менюдің нұсқаулары:

File - фаил нүсқаулары
Edit - Редакциялау нұсқаулары
Search - Іздеу нұсқаулары
Run - Программаны іске қосу
Compiler - Копиляция
Debug - Программаның орындалуын түзеу
Tools - Құралдар
Options - Операциялар
Window - Терезелер
Help - Анықтамалар жүйесі
Экранның төменгі жағында функционалдық клавишалар арқылы орындалатын
іс- әрекеттерді көрсететін ескерту жолы орналасқан.

Негізгі менюдің керекті нұсқауын таңдау үшін курсоды басқару
клавишалары ( ←, ↑, →, ↓) немесе тышқан арқылы жылжыту, ал нұсқаудың
орындалуы үшін Enter клавишасын басу керек.
Егер де меню нұсқауларының жазылуы (...) символдарымен аяқталса, онда
бұл нұсқаудың таңдалуы диалогтық терезенің шақыруына әкеледі. Егер де
нұсқаудың жазылуы (► ) символымен аяқталса, онда төмен деңгейдегі келесі
меню ашылады. Ал нұсқаудың жазылуында (...) немесе (► ) символдары
пайдаланбаса, онда осы нұсқауға сәйкес бір әрекет орындалады.
Ал орындалып жатқан әрекетті тоқтату үшін Ctrl+Break клавишаларын бір
мезгілде басу керек.
Турбо Паскаль программалау ортасында көрініп, орындап отырғаныңыздың
бәрі де терезе аумағында орындалады десек те болады. Терезе деп –
жылжытуға, мөлшерін өзгертуге, жабуға, ашуға болатын экранның жұмыс атқару
аумағын атайды. Бұл орта көптеген терезелерді ашып жұмыс атқаруға мүмкіндік
береді, бірақ әр мезгілде тек қана бір тереземен жұмыс істеуге болады – оны
ағымдық деп атаймыз. Терезелердің бірнеше түрлері болады да олардың
көпшілігі келесі элементтерден тұрады:
• жабу батырмасы;
• скролинг жолы;
• масштаб батырмасы;
• терезе нөмірі;
• терезенің мөлшерін өзгертетін бұрыш.
Бұл элементтердің терезеде орналасуын 2-суреттен көруге болады.
Ағымдық терезенің нышандары: қас сызықпен қоршалған, әрқашанда жабу
батырмасы, масштаб батырмасы және терезенің мөлшерін өзгертетін бұрышы бар
болады.

1-кесте Жалпы “ыстық” клавишалар

Клавиша Меню элементі Функция
F1 Help Жәрдем терезесін экранға шығару
F2 FileSave Ағымдық терезедегі файлды жадыға сақтау
F3 FileOpen Файл ашу диалогтық терезесі шақырылады
F4 RunGo to Cursor Курсор көрсетіп тұрған жолға дейін
программаны орындау
F5 WindowZoom Ағымдық терезені масштабтау
F6 WindowNext Келесі ашық терезеге көшу
F7 RunTrace Into Программаның орындалуын түзеу режиміне
қосып процедуралардың орындалуын
тексеру
F8 RunStep Over Процедуралардың орындалуын тесермей-
ақ программаны түзеу режиміне қосу
F9 CompileMake Ағымдық терезедегі программаны
компиляциалау
F10 (none) Меню жолына қайту

Статус жолында клавишалардың негізгі қисындасуы көрсетіледі және де
статус долы келесі функцияларды орындайды:
• әрекеттің ең тиімді орындалу жолын көрсетеді;
• қандай функция орындалып жатқаны туралы мәліметтерді көрсетеді,
мысалы, егер де файлды компьютер жадында сақтау орындалып жатса
статусжолында келесі информация оқуға болады: “Saving filename...”;
• таңдалған команда немесе диалогтық терезе элементтері бойынша қысқаша
нұқаулар береді;
• ағымдық терезеде, осы мезгілде рұқсат етілген “ыстық” клавишалар
туралы мәліметтер беріледі.

Паскаль тіліндегі программаны теру және оны редакциалау.
Программаны теріп оны редакциялауды Турбо Паскаль- программалау
ортасындағы текстік редактор атты құрал арқылы орындауға болады.
Жаңа программаны жазу үшін File New командаларын орындау керек,
содан соң осы программаны жазу үшін жаңа терезе ашылады. Терезенің жоғарғы
жағында файлдың аты жазылуы тиіс, бірақта сіз файлыңызға ерекше атау
бермегенше, оның аты – NONAME00.PAS - деп аталады (қазақшаға аударғанда -
ауыстырыңыз).

2-кесте. Меню командаларына қатынас жоқ
клавишалардыңарнайы қисындасуы

Клавишалар функциялар
Ctrl+ K және W Белгіленген блокты файлға жазу
Ctrl+ K және R Дискідегі файлды курсормен көрсетілген
позицияға енгізу
Ctrl+ K және кез келген цифр Көрсетілген цифрге сәйкес нөмірлі маркер
орнату
Ctrl+ K және Т Сөзді белгілеу
Ctrl+ K және В Белгіленген блоктың басына өту
Ctrl+ K және К Белгіленген блоктың соңына өту
Ctrl+ Q және кез келген сан Нөмірлі маркермен белгіленген жерге өту
Ctrl+ Q және А Іздеу және алмастыру
Ctrl+ Q және Р Алдыңғы позицияға көшу
Ctrl+ Q және L Тізбекті қайта құру
Ctrl+ Q және Ү Белгіленген текстің соңын жою
Ctrl+ Q және W Компиляцияның соңғы қатесі туралы
жарнаманы қайталау
Ctrl+ Q және [ Алға бағытталған қос жақшаны табу
Ctrl+ Q және ] Артқа бағытталған қос жақшаны табу
Ctrl+ Y Тізбекті жою
Ctrl+ N Тізбекті енгізу
Ctrl+ Home (немесе Ctrl+ End) Экранның басына (соңына) өту
Ctrl+ PgUp Файлдың басына өту
Ctrl+ PgDn Файлдың соңына өту
Shift+ курсоды басқару Блокты белгілеу
клавишалары

Программаның текстін терген кезде әр 10-20 минуттан кейін терілген
программаны жадыда сақтап отыруды ұмытпаған жөн, өйткені әртүрлі ыңғайсыз
жағдайлар тууы мүмкін.
Енді осы текстік редактордың жүйелі менюінің негізгі нұсқауларының
орындалуын қарастырайық.
Егер Edit командасының менюін ашып қарасақ, онда 3-суретте
көрсетілген функциялардың тізімін көруге болады.

3-сурет Edit командасының менюі

Edit менюінің нұсқауларын орындау алдында редакциялауға арналған
текст таңдалып, ол текст көзге түсерлік болып белгіленуі тиіс (жоғарыда
аталған амалдардың бірімен).
Бұл тізімде көрсетілген нұсқаулар аса көп те емес және келесі
функциялардан тұрады:
– aлдыңғы орындалған әрекетті жою (Undo),
– aлдыңғы орындалған әрекетті қайта тұрғызу (Redo),
– жойылған информацияны буферге орналастыру (Cut),
– белгіленген информацияның көшірмесін буферге сақтау (Copy),
– буфердегі информацияны экранда курсормен белгіленген орынға қою
(Paste),
– белгіленген информацияны жою (Clear).
Функциялдың оң жағында осы функциялармен байланысты клавишалар немесе
олардың қисындасуы көрсетіледі.
Егер программаныредакциялау кезінде алдыңғы орындалған әрекеттерді
қайтару керек болса, онда F10 клавишын, содан соң E (Edit) клавишын, содан
соң U (Undo) клавишын басу (немесе Alt+ Backspace) керек.
Соңғы Show clipboard функциясы буферде қандай информация бар екнін
қарап шығуға мүмкіншілік береді.
Турбо Паскальдағы текстік редакторының негізгі мүмкіншіліктері
клавиатураны және арнаулы клавишалардың қисындасуын пайдаланумен
байланысты, сондықтан қисындасулардың тізімін қарастырайық.

3-кесте Редакциялауда пайдаланатын “ыстық” клавишалар

Клавишалар Меню нұсқаулары Функциялары
Ctrl + Del Edit► Clear Белгіленген тексті жою
Ctrl + Ins Edit► Copy Текстің көшірмесін буферге
сақтау
Shift + Del Edit► Cut Берілген тексті буферге жіберу
Shift + Ins Edit ►Paste Буфердегі тексті терезеге
көшіру
Ctrl + L Search► Search Again Соңғы Find немесе Replace
нұсқауларын қайталайды
F2 File► Save Терезедегі файлды еске сақтау
F3 File► Open Файлды ашу

Редакциялаумен байланысты болатын негізгі жүйелі Менюдің келесі
пункті – ол Search (іздеу) нұсқауы.

4-сурет
Search нұсқауының менюі

Search нұсқауы бойынша орындалатын іс- әрекеттер:
Find - Іздеу
Replace - Алмастыру
Search again - Қайта іздемтіру
Go to line number - Бнлгіленген нөмірге көшу
Show last compiler - Соңғы компиляцияның қателерін
көрсету
error
Find error - Қатені іздеу
Find procedure - Процедураны іздеу
Іздеу процедурасын орындау үшін алдымен ізделінетін текстің үзіндісін
белгілеп алу керек (оны іздеу “үлгісі” дейді). Содан кейін бұлүлгіні Find
немесе FindReplace нұсқауларын пайдалануға болады.
Өте маңызды жай: Tab және Tab+ Shift клавишалары диалогтық терезе
бойынша циклдік жылжуды (ілгері қарай – кейін қарай) ұйымдастыруға
мүмкіндік береді. Мысалы, егер де Replace диалогтық терезесі ашық болса,
алдыменен іздеу үлгісін енгізіңіз, сонан соң Enter клавишасын баспай- ақ,
тек Tab клавишасын басып отырып іздеуді орындауға болады.
Run (іске қосу) менюі. Бұл меню нұсқаулары программаны іске қосу
әрекетін және программаның “орындалуын түзеу” режиміне қосуға немесе бұл
режимнен шығуға пайдаланады.

Run нұсқауы (немесе Ctrl+ F2) программаны іске қосу үшін пайдаланады.
Program reset (Ctrl+ F2) нұсқауы ағымдық программаның жөнге салуын
тоқтатып, компьютер жадын сіздің программаңыздан босатып, барлық ашылған
файлдарды жабады.
Go to cursor (немесе F4) нұсқауы ағымдық терезедегі программаның
курсормен белгіленген позициясына дейін орындалуында пайдаланады.
Trace into (немесе F7) нұсқауы программаңыздың әр қадамы бойынша
орындалуын көріп, тексеріп отыруға пайдаланады. Егер де программаның
орындалуы процедура шақырылуына келіп тірелсе, онда процедураның да әр
қадамының бөлек – бөлек орындалуын көруге болады.
Step over (немесе F8) нұсқау программаңыздың әр қадамының орындалуын
көрсетеді, бірақ процедураларға кірмейді, яғни процедураны бір қадам деп
санайды.
Программаны компиляциялау және компиляция қателерін іздеу, оларды
жою.
Программаны теріп болғаннан кейін оны дискіге жазу керек, содан соң
компиляцияға кірісуге болады. Компиляцияны орындау үшін: File→ Compile
немесе Alt+ F9 клавишаларын басу керек.

Сонымен қатар компиляция кезінде программадағы қателер туралы
хабарламалар береді. Хабарлама терезенің жоғарғы жағында қызыл түспен
белгіленіп, қатенің коды беріледі, ал курсор болса программада бірінші қате
табылған жерді көрсетіп отырады. Ал егер программа дұрыс терілген болса,
экранға копиляция ойдағыдай аяқталды деген хабарлама беріледі (5-сурет).
Хабарламада аталған қателерді жою үшін олардың ситаксисін (дұрыс
жазылуын) анықтама жүйесінен көруге болады.

5-сурет Компиляция нәтижесі туралы хабарлама

Турбо Паскаль программалау ортасының анықтама жүйесін пайдалану үшін
F1 функционалдық клавишын, не болмаса бұл жүйенің толық түрін File→ Help
нұсқаулар арқылы шақыруға болады.
“Compile successful” деген хабарламаға жауап – “кез - келген
клавишаны” – басуды білдіреді.
Егер де программаны атқарушы файл (кеңейтілуі .exe болса) ретінде
магниттік дискіге жазу керек болса, онда Негізгі менюде Compile нұсқауының
Destination (тағайындалған жер) опциясын таңдаңыз. Және де, егер
Destination опциясын оң жағында 6 – суретте көрсетілгендей Memory (жады)
сөзі көрініп тұрса (ол орындалатын программаның жадыда сақталатындығының
белгісі), онда Enter клавишасын басыңыз (сонымен тағайындалған жер озгеріп,
Disk – болады).

6-сурет. Compile менюінің пунктері (Destination опциясы Memory қалпында)

Сонан соң Compile нұсқауының менюінде Make (жинақтау) опциясын
таңдап, немесе F9 клавишын басу керек. Бүл әрекеттер дискіде .exe файлы
жасалуына әкеледі.
Егер де Destination опциясы Disk көрсетіп тұрса (ол орындалатын
программаның жадыға .exe – файл түрінде жазылатынының белгісі), онда
менюдің осы пунктінің Make (жинақтау) опциясына өтіңіз.
Терілген программаны іске қосу және нәтижелерді тексеру.
Программадағы қателерді жойып болғаннан кейін компиляция кезені бітеді.
Компиляцияның дұрыс аяқталғанын қосымша терезеден коруге болады (5-сурет).
Енді программаны іске қосуға да болады, ол үшін Ctrl+ F9 клавишаларын бір
мезгілде басу қажет (немесе File→Run нұсқауларын орындаңыз).
Нәтижелер терезесін Alt+ F5 клавишалар арқылы көруге болады. Содан
соң редактор терезесіне қайта оралу үшін кез – келген клавишаны басыңыз.
Осы кезге дейін программаныңтексті әлә атаусыз (NONAME00.PAS) болып
келе жатыр. Программаны дискіде сақтау үшін негізгі Менюде: File→ Save as...
(жаңа атпен жазылуы) орындаңыз.
Содан соң 7- суреттегі көрсетілген диалогтық терезе экранға шығады.

7- сурет.
Save as... Диалог
терезесі.

Файл атын енгізетін өріске жаңа атаужазу керек, Tab клавишы арқылы
жылжи отырып терезенің келесі Files элементіне өтіп, ағымдық директорияны
(программаның текстін құрайтын файл жазылатын каталог) көрсету қажет.
Файлдың атын, және директориясын көрсеткеннен соң Tab клавишы арқылы жылжи
отырып, OK батырмасын басу керек. Егер де басқа бір жағдайларға байланысты
файлды дискіге жазудан айнып қалсаңыз, онда Cacel (кейінге қалтыру,
болдырмау) батырмасын басу керек.
Тақырыптың соңында айтып кететін жағдай – ол Турбо Паскаль
программалау ортасынан дұрыс шығу, жұмысты әдепті аяқтау; ол үшін Alt+ X
немесе негізгі менюде File→ Exit орындап шығуға болады.
Осы тарауда келтірілген материалды игеру барысында оқушылдардың
алдына келесі мақсаттар қойлған болатын:
• Турбо Паскаль программасын іске қосу және терезе элементтерімен
танысу.
• Турбо Паскаль тіліндегі программаны теру және редакциялау.
• Турбо Паскаль тіліндегі программаны копиляциялау, компиляцияның
қателерін іздеу және оларды жою.
• Терілген программаны іске қосу және нәтижелерді қарап шығу.
• Программаның дұрыс орындалуын ұйымдастыруға арналған қарапайым
әдістерді игеру.
Бұл тақырыптың тапсырмаларын толық игеру үшін келесі жаттығуларды
орындаңыздар:
1. С: дискісінде Мысалдар атты Папка ашыңыздар.
Ол үшін Windows операциялық жүйесінде Проводник терезесін ашып:
1. С:дискісін белгілеңіз;
2. Файл→ Создать→ Папку; бұл әрекет орындалу барысында Проводник
терезесінің сол жақ бөлімінде Жаңа Папка пайда болады;
3. Жаңа Папкаға Мысалдар деген атау беріңіз, ол үшін курсорды
Папканың астындағы тікбұрыштың ішіне орналастырып, Папканың
атына – Мысалдар деген текстін енгізіңіздер.
2. Турбо Паскаль программалау ортасын іске қосыңыздар.
Турбо Паскаль программалау тілінің негізгі элементтері.
Кез келген математикалық есептің шартын тұжырымдау қатаң анықталған
математикалық ұғымдар тіліне баяндалатын алғашқы берілгендер мен бастапқы
шарттады сипаттаудан басталады. Содан соң есепті ЭЕМ пайдаланып, шешу үшін
программа құрастырылады. Есепті компьютерде шығару барысында керекті
мәліметтер енгізіліп, оларды өңдеу жолдары анықталып, есеп нәтижелерін қай
түрде алу керектігі белгіленуі тиіс. Сондықтан программист келесі
жағдайларды біліп ескеруі тиіс:
• Бастапқы мәліметтер қай түрінде жадыға енгізіледі (енгізу);
• Мәліметтерді жадыда қалай сақтау керек (мәліметтер);
• Мәліметтерді өңдеуге арналған қолайлы командаларды қалай анықтау керек
(операциялар);
• Мәліметтер программадан пайдаланушыға қай түрінде белгіленуі тиіс
(шығару);
Мәліметтерді өңдеуде көптеген командалар пайдаланылады. Олардың
ішінде кейбіреулердің орындалуы тек белгілі бір шартқа байланысты болады
(шартты орындалу), біразы қайталанып бірнеше рет орындалады (циклдер), ал
кейбірі программаның жеке бөлігін құрап керекті жағдайларды негізгі
программаның шақыруы бойынша орындалады (қосалқы программа).
Кез келген тілді игерудегі программалау тілдің негізгі концепциясын
құрайтын оның грамматикасы болып табылады. Грамматика болса – ол морфология
мен синтаксистің жиынтығы. Ал морфологияның негізін құрайтын тіл сөздігінен
тұратын тіл лексикасы. Программалау тілдерінде лексикалық бірлігі болып
саналатындар:
Идентификатор - әріптерден, цифрлардан және басқа да символдардан
құрастырылатын тізбек;
Сандар – бүтін және нақты сандар;
Текстер – символдар тізбегі (белгілі бір стандарттық жиынның
символдары);
Операциялардың белгілері және бөлгіштер – арнаулы символдар және
тілдің қызметші сөздерінің бір тобы;
Егер де тіл алфавиті, қызметші сөздерден құрылатын сөздігі және де
сөйлемдер құрастыру ережелері мен сөз тіркестер синтаксисі анықталса, сонда
ғана тіл концепциясының сипаттамсы толық деп айтуға болады.
Паскаль тілінің алфавиті және сөздігі.
Тіл деп пайдаланушы мен ЭЕМ-ң қатынас құралы ретінде пайдаланатын
символдар, келісімдер және ережелер жиынтығын атаымыз. Белгілі бір
алгоритмдік тілде программа жазғанда, осы тілдің ережелерін жақсы біліп,
тіл элементтерін пайдалануға қойылған талаптарға сәйкес етіп жазу керек.
Кез келген тілдің негізін құрайтын – алфавит.
Алфавит – программаны жазудағы пайдаланылатын негізгі символдар
(әріптер, цифрлар және басқа шартты белгілер).
Сөздік – осы тілде пайдаланатын арнайы ережелер бойынша құрылған
қызметші сөздер (Паскаль тілінде оларды резервтелінген немесе қызметші
сөздер дейді).
Тіл грамматикасы – машинаның іс - әрекетін анықтайтын нұсқаулар құру
ережелері. Бұлар машинаға түсінікті болытын шартты белгілер арқылы, қысқаша
жазылған нұсқаулардың үлгілерінен тұрады. Программалау тілдерінің негізі –
алгоритмдік тілдің ережелері.
Әдетте программа белгілі бір объектілірмен (тұрақтылар, айнымалылар,
функциялар, өрнектер т.б.) әрекет етеді. Осы объектерден аты идентификатор
деп аталады. Бұл сөз Identifity (теңестіру) деген латын сөзінен алынған.
Паскаль тілінің алфавитіне кіретін символдарды үш топқа бөлуге
болады: әріптер, цифрлар және арнайы символдар.
• Әріптер ретінде латын алфавитінің бас, кіші әріптері және астын сызу
символы (төменгі сызықша ( _ ) белгісі):
A,B,C,D,E,F,G,H,I,J,K,L,M,N,O,P,Q,R ,S,T,U,V,W,X,Y,Z,a,b,c,d,e,f,g,h,i, j,k,
l,m,n,o,p,q,r,s,t,u,v,w,x,y,z, және ‘_’
Төменгі сызықша белгісі ‘_’ әріп болып саналатынына назар аударыңыз.
әріптер идентификаторларды, қызметші сөздерді жазуға қолданылады.
• Циырлар – белгілі 10 араб цифрлары: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
Цифрлар сандарды, идентификаторларды жазу үшін пайдаланады.
16 – разрядты цифрлар: олардың мәндері 0 – ден 15 – ке дейін өзгереді.
Олардың алдыңғы оны араб цифрлармен, ал елесі атауы – A,B,C,D,E,F латын
әріптерімен белгіленеді.
• Арнайы символдар:
+ Қосу, Үлкен
- Азайту, Кіші
* Көбейту [ ] Квадрат жақша
Бөлу ( ) Жәй жақша
= Теңдік { } Фигуралы жақша
, Үтір $ Валюта (доллар) белгісі
‘ Дәйекше @ Амперсенд (комерциялық
(апостров) және)
. Нүкте ^ Тильда
; Нүктелі үтір # Нөмір белгісі
: Қос нүкте Белгісі жоқ “бос орын” символы (пробел)

Алфавит символдары Паскаль – программасының негізгі элементтері болып
саналатын лексемаларды құрастыруға пайдаланады.
Тілдің минималдық бірлігі лексема деп аталады. Паскаль тілінде
лексемалардың келесі кластары бар: резервтелінген қызметші сөздер,
стандарттық идентификаторлар және пайдаланушының идентификаторлары.
1. Қызметші (резервтелінген) сөздер. Әріптерден тұратын, алдын ала
мағанасы анықталған сөздердің шектелген жиыны.

Паскаль тіліндегі резервтелінген сөздер

Abslute Абсолюттік Label Белгі
And Логикалық және Library Кітапхана
Array Массив Mod Бөлуден қалдық
Asm Ассемблер Nil Жоқтық
Begin Блок басы Not Логикалық жоқ
Case Вариант Or әлде, яки
Const Тұрақы Of дан,-ден,-тан,-тен
Constructor Құрастырғыш object Объект
Div Бүтін бөлу Packed Тығыздап толтыру
Go to өту, көшу Procedure Процедура
Do Орындау Program Программа
Downto ... дейін Record Жазба
кішірейту
Destructor Қирату, бұзу Repeat Қайталану
Else әйтпесе Set Жиын
End Блок соңы Shl Солға байт жалжыту
Exports Экспорт Shr Оңға байт жылжыту
External Сыртқы String Жол
File Файл Then онда
For үшін To Үлкейте бере
Forward Озу, алына шығу Type Түр
Function Функция Unit модуль
If Егер Until Дейін
Implementation Іске асыру Uses Пайдалану
In Тиісті Var Айнымалы
Inline негізгі While әзір
Interrupt Тоқтату With - мен
Interface Интерфейс Xor OR болғызбауы
Interited мұрагерлік

2. Идентификаторлар (атаулар). Алгоритмге қойылатын талаптардың бірі.
Идентификатор әріптер мен цифрлардан құралған атау. Программаның бір
блогында бір идентификатор тек қана бір айнымалы немесе тұрақты шаманы
белгілеуге қолданылуы тиіс. Турбо Паскальдің компиляторы бұл шарттың
орындалуын қатал тексеріп отырады, егер де бұл шарт бұзылса, онда экранға
келесі хабар беріледі: “Error 4: Duplicate identifier” және
идентификаторлардың дубликаты көрсетіледі.
Программа жазу барысында идентификаторларды құрастырудың жалпы
ережелері сақталуы тиіс:
– Идентификатор әрқашанда әріп немесе ‘_’ символынан басталуы тиіс;
– Оның құрамында әріптер, цифрлар және ‘_’ символы болуы мүмкін (A, b,
X1, Y1, Massiv_1,...).
– Идентификатор ұзындығы 255 символдан тұруы мүмкін, бірақ маңыздысы
болып алғашқы 63 символы саналады;
– Идентификатордың “бос орынның” символын немесе арнайы символдарды
пайдалануға болмайды.
Идентификатор құрылымы схема тұрінде 8 – суретте көрсетілген.

8-сурет. Идентификатор
құрылымы

3. Бейнелер. Тілдің бұл құрылымы сандарды, символдық тізбектерді және тағы
біраз басқа шамаларды белгілейді.
4. Операциялар белгілері. Бір немесе бірнеше символдан құрастырылады да,
және өңдеу, есептеу іс - әрекеттерін білдіреді.
5. Бөлгіштер арнайы символдардан құралады да, программаның түсініктілігін
арттырыды, олар : ; = ( .
Тұрақтылар мен айнымалылар
Басқа да программалау тілдеріндегідей Паскаль тілінде мәліметтер
тұрақтылар мен айнымалылар деп қарастырылады. Программада тұрақтылар мен
айнымалылар идентификаторлармен белгіленеді де кейінен программа жазылу
барысында осы берілген атау бойынша қолданылады.
Программа орындалу барысында көрсетілген қалпынан өзгермейтін
шамаларды тұрақтылар деп атайды.
Паскаль тілінде түрлі тұрақтылар қарастырылады, олар: бүтін, нақты,
16 – разрядты, логикалық, символдық, символдық тізбек, жиын құрылысшысы,
көрсеткіш.
Бүтін тұрақтылар нүктесіз, нақты түрақтылар нүктені пайдаланып
жазылады. Машина жадына (-2147483648 ; +2147483647) аралығында берілген
бүтін сандарды жазу мүмкін.
Нақты сандарды бейнелеуде ондық белгісі деп аталатын нүкте “.”
Символы және нақты сандардың мәндерінің оң немесе теріс екендігін көрсету
үшін кескіндердің алдына “+” немесе “-” таңбасы жазылады. Нақты
тұрақтылардың жылжымалы нүктелі (экспоненциалдық) түрінде берілуі мүмкін,
мысалы:

Математикалық жазылуы Экранға
шығарылу түрі
145
145
-0,32564
-.32564
3,14•105
3.14Е5
-17•10-2
-17Е-2

16 – разрядты сандар. 16 символдан тұрады және алдында $ символы
жазылуы тиіс.
Логикалық тұрақтылар - бұл не FALSE (жалған), неTRUE (ақиқат) мәнді
тұрақтылар.
Символдық тұрақтылар – бұл екі жағынан апостроф (‘ ’) символдарына
алынған кез – келген символ.
Мысалы: ‘z’~ z не болмаса #90~z
Символдық тізбек – бұл екі жағынан апостроф (‘ ’) символдарына
алынған символдар тізбегі.
Мысалы: ‘My Book’ не болмаса #83#121#109#98#11#108~Sumbol
Жиын құрылысшы – екі жағынан квадрат жақшалармен шектелген жиын
элементтерінің тізімі.
Мысалы: [1,2,3,4,...15,16]
[blue, red] [ ] [tru]
Барлық тұрақтылар программаның const деген қызметші сөзінен
басталатын арнайы бөлімінде сипатталануы қажет.
Программа орындалу барысында мәндер өзгеретін шамалар айнымалылар деп
аталады. Айнымалылар да, тұрақтылар сияқты программаның var деген қызметші
сөзінен басталатын арнайы бөлімінде сипатталынуы тиіс.
Айнымалылар сипаттамасының жалпы түрі:
Var
идентификатор : түрі;
мысалы:
var
X,Y,Z: integer;
Max, min: real;
Өрнектер. Паскаль тілінің негізгі элементтерін құрайтын тұрақтылар,
айнымалылар және функциялар болып саналады. Осы элементтерден операциялар
таңбаларымен жақшаларды пайдалана отырып, өрнектерді құрастыруға болады.
Өрнектің мәнінің типі осы өрнекті құрайтын операндтардың типтерімен және
оларға қолданған операциялармен анықталады.
Амалдар. Паскаль тілінде келесі операциялар белгіленген:
• унарлық операциялар: not, @;
• мультипликативтік операциялар:
• *, ,div, mod,and,shl,shr
• аддитивтік операциялар: +, -, or, xor;
• қатынастар: =, , , , =, =, in.
Стандартты функциялар мен процедуралар. Стандартты функциялар мен
процедуралар программалау тілінің құрамына кіреді. Turbo Pascal тілінде
пайдаланатын стандартты функцияларды орындау әрекеттеріне байланысты
бірнеше топқа бөлуге болады.

5 – кесте Арифметикалық амалдар
Амалдар әрекет Операндтардың Нәтиженің типтері
типтері.
+ Қосу Real, integer Integer, егер екі
* Көбейту Real, integer операнд та
- Алу Real, integer integer ал кері
жағдайда Real
Бөлу Real, integer Real
Div Бүтіндей бөлу Integer Integer
Mod Қалдық бөлу

Логикалық және қатнастар операциялары
Not Мойындамау
Boolean Boolean
Or әлде
And Және
= Тең Тұрақты
айнымалылардың кезBoolean
келген типі
Тең емес
Салыстыру Кез келген
әрекеттері скалярлі тип Boolean
=
=

Арифметикалық өрнектердің қатесіз жазылуы және нәтижесінің дұрыс
табылуы үшін төменгі ережелерді ескеру қажет.
1. Екі амал қатар жазылмайды. (А+ - В өрнегі дұрыс жазылмаған, өрнек А+(-
В)түрінде жазылуы керек).
2. Үстемділігі жоғары амалдар бірінші орындалады (мына өрнекте x*y-d4
алдымен көбейту мен бөлу амалдары, сонан соң алу амалы орындалады).
3. Егер барлық амалдардың орындалу үстемдігі бірдей болса, олар солдан
оңға қарай орналасу ретімен біртіндеп орындалады (мысалы: 2h*j
өрнегінде алдымен 2 h- қа бөлініп, сонан соң нәтижесі j-ге
көбейтіледі).
4. Жақшаның ішіндегі амалдар алдымен орындалады, мысалы (a+b)*(c+d)
өрнегінде алдымен жақшада көрсетілген амалдар орындалады, көбейту амлы
ең соңынан орындалады.
5. Математикалық мағынасы жоқ өрнек жазуға болмайды, мысалы, теріс санды
логарифмдеу, нөлге бөлу, теріс саннан түбір табу т.с.с.
6. Турбо Паскальда өрнек бір жолға тізбектеліп жазылады.
Символдық (char) және логикалық (boolean) типті мәліметтерді өңдеу.
CHAR – типі мәліметтер реттік типке жататын болғандықтан оларды өңдеуде
SUCC, PRED функцияларын қолданады. Символдық типті мәліметтермен салыстыру
амалын орындауға болады және ORD операциясын жүргізуге болады. Бұл
операцияның нәтижесі бойынша аргумент ретінде көрсетілген симвалдың ASCII –
коды беріледі, мысалы ORD(‘A’)=65; ORD(‘G’)=71;
SUCC(N) функциясының нәтижесі: N – нен кейін тұрған символды
көрсетеді;
PRED(N) функциясының нәтижесі: N – ге дейін тұған символды көрсетеді;
мысалы: SUCC(‘B’)= ‘C’; PRED(‘b’)= ‘a’;
Мәліметтердің логикалық (boolean) типі. Бұл типті мәліметтер тек True
(ақиқат), False (жалған) екі мәннің бірін қабылдай алады.
Логикалық шамалар компьютер жадында 1 бфйт орын алады. Логикалық
мәліметтерге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.