Қазақстандағы банк пластикалық карточкаларының айналысы жүйесін жетілдіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 БАНК ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Пластикалық карточкалардың мәні және оларды топтастыру ... ... ... . 10
1.2 Пластикалық карточкалардың түрлері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Кейбір дамыған мемлекеттердегі банктік пластикалық карточкаларының даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ («Kaspi банк» АҚ тәжірибесінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақстан республикасыдағы екінші деңгейлі банкілердің пластикалық карточкаларына салыстырмалы талдау жүргізу ... ... ... ... ... 34
2.2 «Kaspi банк» АҚ пластикалық карточкалары мен оның механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
2.3 Пластикалық карточкалармен көрсетілетін қызметтер ... ... ... ... ... ... .
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНК ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ АЙНАЛЫСЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1 БАНК ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Пластикалық карточкалардың мәні және оларды топтастыру ... ... ... . 10
1.2 Пластикалық карточкалардың түрлері мен құрылымы ... ... ... ... ... ... 21
1.3 Кейбір дамыған мемлекеттердегі банктік пластикалық карточкаларының даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
2 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ («Kaspi банк» АҚ тәжірибесінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Қазақстан республикасыдағы екінші деңгейлі банкілердің пластикалық карточкаларына салыстырмалы талдау жүргізу ... ... ... ... ... 34
2.2 «Kaspi банк» АҚ пластикалық карточкалары мен оның механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
2.3 Пластикалық карточкалармен көрсетілетін қызметтер ... ... ... ... ... ... .
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНК ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ АЙНАЛЫСЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алумен қатар өткен тарихына сын көзбен қарау мүмкіндігіне де ие болып отыр. Ол өзінің тұрақты ақша-несие саясатын қалыптастырып, әлемнің көптеген елдерімен «иықтасып» өмір сүру деңгейіне талпыныс жасап келеді. Ондағы мақсаты экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу және осы мәселені шешуде банк жүйесінің алатын орны мен оның маңыздылығы ерекше және ол туралы айтудың да өзі артық. Елімізде осы аталмыш банк саласында болып жатқан өзгерістер, олардың көрсететін қызмет түрлерінің сан алуандылығы, сапа категориясына қарай бет бұруы экономиканың тұрақты болуына өз ықпалын тигізеді. Оның ішінде халыққа яғни жеке тұлғаларға банк тарапынан пластикалық карточкалары арқылы қызмет көрсетудің маңыздылығы артып келеді. Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері – жалпы қаржы жүйесіндегі кәсіпорындар ішіндегі бүгінгі таңдағы қарқынды дамып отырған алдыңғы ұйымдардың бірі. Өйткені бұл ұйымдардың қызметі шетелдердегі барлық озық тәжірибелерді енгізе отырып атқарылуда. Қазіргі коммерциялық банктердің қызметі экономиканың барлық салаларын дамытуға және халықтың табыс деңгейін арттыруға бағытталған. Осы банктердің қызметтерінде пластикалық карточкаларымен жасалынатын операциялардың алатын орны бөлек. Кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін пайдаланады. Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты маңызды рөл атқарады. Оны жасап, жүзеге асыру процесінде қоғам алдында тұрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі; ол экономикалық мүдделерге ықпал жасаудың белгілі құралы болып табылады. Демек, банктік – қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру, шоғырландыру мен жинақтау және экономикалық саясат жасайтын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің пластикалық карточкаларының даму перспективаларын қарастыру. Осы мақсатқа қол жеткізу барысында келесідей міндеттерді орындау қажеттілігі туындайды:
• Қазақстан Республикасындағы пластикалық карточкалардың пайда болу тарихын қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкалардың дамуының негізін қарастыру;
• Шетелдік тәжірибелерге талдау жасап, олардың елімізде оңтайлы тұстарын қарастыру;
• зерттелген банкте пластикалықдік карточкалар бойынша қызметтің енуін талдау;
• «Kaspi банк» АҚ пластикалық карточкалары және қызметін талдау;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкасын жетілдіру бойынша ұсыныстарды өңдеу.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің пластикалық карточкаларының даму перспективаларын қарастыру. Осы мақсатқа қол жеткізу барысында келесідей міндеттерді орындау қажеттілігі туындайды:
• Қазақстан Республикасындағы пластикалық карточкалардың пайда болу тарихын қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкалардың дамуының негізін қарастыру;
• Шетелдік тәжірибелерге талдау жасап, олардың елімізде оңтайлы тұстарын қарастыру;
• зерттелген банкте пластикалықдік карточкалар бойынша қызметтің енуін талдау;
• «Kaspi банк» АҚ пластикалық карточкалары және қызметін талдау;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкасын жетілдіру бойынша ұсыныстарды өңдеу.
1. Елбасының Халыққа Жолдауынан 2012ж
2. С.Мақыш. Банк ісі. Оқулық, Алматы, 2010ж
3. Дробозина Л. А. «Финансы. Денежное обращение. Кредит» - М: ЮНИТИ 2005;
4. Голубович А.Д., Клопотовский А.В., Наумов А.В. "Создание системы кредитных карточек для коммерческих банков" М., Менатеп-информ, 2007 г.
5. Голубович А.Д., Миримская О.М. "Кредитные и другие банковские карточки в системе автоматизированных денежных расчетов". М., Менатеп- Информ, 2007г.
6. Ильясов К.К. . Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана /Под ред.– Алматы: Бiлiм, 2005 – 240 с.;
7. Э.Рид, Р.Коттер и др., "Коммерческие банки".М.,СП " Космополис", 2006г. с. 372 — 380.
8. Строев А.А., компания SAS, консультант. "Расчеты и операционная техника в коммерческом банке", № 4, 2007 г..
9. Сейтқасымов Г.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық: Алматы: Экономика, 2006. – 364 с.
10. Микропроцессорные карточки: новые рынки /Мир карточек №4, 20107.
11. Калиев Г.Т. «Коммерческие банки в Казахстане: проблемы устойчивости». Алматы: Экономика, 2006 год;
12. Ұлттық процессингтік орталықтың мәліметтері
13. Ұлттық Банктің ресми сайты
14. АҚ «Kaspi банктің» жылдық есептік мәліметтері
15. Қаржылық қадағалау агенттігінің ресми сайты www.afn.kz
16. ҚР «Банктер және банк қызметі туралы заңы» 31.08.1995 ж. (өзгертулер және толықтырулармен бірге);
17. Батраков Л.Г. «Финансовые расчеты в коммерческих сделках». Москва: Логос, 2007 год;
18. Бельгибаева К.К. «Финансово-банковская статистика» Алматы: Эконжмика, 2005;
19. Сахариева С. С. Финансы. Учебник, Алматы 2006г;
20.www.afn.kz
21.www.nationalbank.kz
2. С.Мақыш. Банк ісі. Оқулық, Алматы, 2010ж
3. Дробозина Л. А. «Финансы. Денежное обращение. Кредит» - М: ЮНИТИ 2005;
4. Голубович А.Д., Клопотовский А.В., Наумов А.В. "Создание системы кредитных карточек для коммерческих банков" М., Менатеп-информ, 2007 г.
5. Голубович А.Д., Миримская О.М. "Кредитные и другие банковские карточки в системе автоматизированных денежных расчетов". М., Менатеп- Информ, 2007г.
6. Ильясов К.К. . Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана /Под ред.– Алматы: Бiлiм, 2005 – 240 с.;
7. Э.Рид, Р.Коттер и др., "Коммерческие банки".М.,СП " Космополис", 2006г. с. 372 — 380.
8. Строев А.А., компания SAS, консультант. "Расчеты и операционная техника в коммерческом банке", № 4, 2007 г..
9. Сейтқасымов Г.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық: Алматы: Экономика, 2006. – 364 с.
10. Микропроцессорные карточки: новые рынки /Мир карточек №4, 20107.
11. Калиев Г.Т. «Коммерческие банки в Казахстане: проблемы устойчивости». Алматы: Экономика, 2006 год;
12. Ұлттық процессингтік орталықтың мәліметтері
13. Ұлттық Банктің ресми сайты
14. АҚ «Kaspi банктің» жылдық есептік мәліметтері
15. Қаржылық қадағалау агенттігінің ресми сайты www.afn.kz
16. ҚР «Банктер және банк қызметі туралы заңы» 31.08.1995 ж. (өзгертулер және толықтырулармен бірге);
17. Батраков Л.Г. «Финансовые расчеты в коммерческих сделках». Москва: Логос, 2007 год;
18. Бельгибаева К.К. «Финансово-банковская статистика» Алматы: Эконжмика, 2005;
19. Сахариева С. С. Финансы. Учебник, Алматы 2006г;
20.www.afn.kz
21.www.nationalbank.kz
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
ДИПЛОМ жұмысы
тақырыбы:
Қазақстандағы банк пластикалық карточкаларының айналысы жүйесін жетілдіру
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
3 курс студенті _________________________
Кошбаев Д.М.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
Э.ғ.к., аға оқытушы _________________________ Жорабаева
Ж.К.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2013
Диплом жұмысын дайындау
кестесІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________
Жұмыс жетекшісі
оқытушы ___________________________
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
3 курс Ф010К тобының студенті
.
Қазақстандағы банк пластикалық карточкаларының айналысы жүйесін
жетілдіру атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___ ____ желтоқсан 2012 ж. № __ бұйрығымен
бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Банк ісі бойынша заңды және нормативті
актілер, ҚР Президентінің халыққа жолдауы, Банк ісі бойынша әдебиеттер,
оқулықтар мен оқу құралдары
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а)_________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________________
ә)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
ГЛОССАРИЙ
1) авторизация - эмитенттің пластикалық карточкасын пайдалана отырып
пластикалық жасауға рұқсат беруі. Авторизацияны алу рәсімі пластикалық
карточкалары жүйесінің ішкі ережелеріне жәненемесе пластикалық
карточкалары жүйесіне қатысушылар арасында жасалған шарттарға сәйкес
белгіленеді;
2) банкомат - пластикалық карточкаларын ұстаушыларға қолма-қол ақшаны алуға
және пластикалық карточкаларын пайдалана отырып банктің басқа да қызметін
пайдалануға мүмкіндік беретін электронды- механикалық құрылғы;
3) дебеттік карточка - ұстаушыға клиенттің банк шотындағы ақша сомасы
шегінде пластикалық жасауға мүмкіндік беретін пластикалық карточкасы.
Дебеттік карточка ұстаушыға эмитент берген заем сомасы шегінде пластикалық
жасауға мүмкіндік береді;
4) дербес бірегейлендіру нөмірі - пластикалық карточкасын ұстаушыға
берілетін және пластикалық карточкасын ұстаушыны бірегейлендіруге арналған
құпия код;
5) кәсіпкер - өзі жеткізетін тауарларына жәненемесе қызметіне
пластикалықді ақша аудару арқылы жасауға арналған пластикалық карточкаларын
қабылдайтын жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға;
6) процессинг - пластикалық карточкаларын пайдалана отырып пластикалықдерді
және басқа да операцияларды жүзеге асырған кезде қалыптасатын ақпаратты
жинауға, өңдеуге және беруге байланысты қызмет;
7) клиент - эмитентпен пластикалық карточкасын беру туралы шарт жасаушы
және банк шотының иесі болып табылатын жеке немесе заңды тұлға;
8) корпоративті пластикалық карточкасы - заңды тұлғаның уәкілетті өкіліне
эмитент пен заңды тұлға-банк шоты иесінің арасында жасалған пластикалық
карточкасын беру туралы шарт негізінде берілетін пластикалық карточкасы.
Корпоративті пластикалық карточкасын пайдалана отырып пластикалық жасау
заңды тұлғаның банк шотындағы ақша сомасы жәненемесе аталмыш заңды тұлғаға
берілген заем сомасы шегінде жүзеге асырылады. Корпоративті пластикалық
карточкасын ұстаушы заңды тұлғаның-банк шоты иесінің уәкілетті өкілі болып
табылады;
9) эмитенттің шоғырландырылған шоты - банк эмитент ашқан және алдын-ала
төленген пластикалық карточкаларын пайдалана отырып жүзеге асырылатын
операцияларды есепке алуға арналған ішкі шот;
10) кредиттік карточка - ұстаушыға эмитент пен клиент арасында жасалған
банктік заем шартының талаптарына сәйкес эмитент берген заем сомасы шегінде
пластикалық жасауға мүмкіндік беретін пластикалық карточкасы;
11) пластикалықдік емес қосымшалар - пластикалықдерді жүзеге асыруға, қолма-
қол ақша беруге және пластикалық карточкасында орналастырылуыіске асырылуы
мүмкін банктік қызмет көрсетулердің өзге түрлерін көрсетумен байланысты
емес қосалқы қосымшаларфункциялар;
12) процессинг ұйымы - процессингті, сондай-ақ пластикалық карточкалары
жүйесіне қатысушылармен жасалған шарттарда көзделген өзге де функцияларды
жүзеге асыратын пластикалық карточкалары жүйесіне қатысушы;
13) сауда чегі - пластикалық карточкасын пайдалана отырып пластикалық жасау
фактісін растайтын құжат;
14) слип - кәсіпкердің немесе эквайердің пластикалық карточкасын пайдалана
отырып пластикалық жасау кезінде қағазға шығарылған пластикалық құжаты;
15) пластикалық карточкалары жүйесінің ішкі ережелері - соған сәйкес
пластикалық карточкалары шығарылатын және оларды пайдалану арқылы
пластикалық карточкалары жүйесінде пластикалық жасалатын ереже;
16) пластикалық карточкаларын шығару - ұстаушыларға пластикалық карточкасын
беру туралы шарт негізінде не алдын ала төленген пластикалық карточкаларын
беру кезінде мұндай шарт жасамай-ақ пластикалық карточкаларын беруді
көздейтін операция;
17) пластикалық карточкаларының жүйесі - осы пластикалық карточкалары
жүйесінің ішкі ережелеріне сәйкес пластикалық карточкаларын пайдалана
отырып пластикалықді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін бағдарламалық-
техникалық құралдардың, құжаттаманың және ұйымдастыру-техникалық іс-
шаралардың жиынтығы;
18) пластикалық карточкалары жүйесіне қатысушы - жасалған шарттарға сәйкес
пластикалық карточкаларының белгілі бір жүйесінің пластикалық карточкасын
пайдалана отырып ақы төлеу кезінде жасалған пластикалық құжатын беру, өңдеу
жәненемесе орындау бойынша міндеттемелер туындайтын жеке немесе заңды
тұлға;
19) пластикалық карточкасын беру туралы шарт - эмитент пен жеке немесе
заңды тұлға арасында жасалатын шарт, оның негізінде пластикалық карточкасы
беріледі;
20) пластикалық карточкасы - электронды терминалдар немесе өзге құрылғылар
арқылы ақшаға қол жеткізу құралы, онда карточканы ұстаушыға пластикалық
жасауға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға және пластикалық
карточкасының эмитенті белгілеген әрі соның шарттары бойынша басқа
операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін ақпарат болады. Пластикалық
карточкасы дебеттік карточка және кредиттік карточка болып екіге бөлінеді;
21) алдын ала төленген пластикалық карточкасы - ұстаушысына бастапқы
ұстаушы алдын ала салған және эмитенттің шоғырландырылған есебінде
есептелген ақша сомасы шегінде пластикалықдерді жүзеге асыру жәненемесе
қолма-қол ақша алу мүмкіндігін беретін пластикалық карточкасы. Алдын ала
төленген пластикалық
карточкасында оның ұстаушысын бірегейлендіруге мүмкіндік беретін
деректемелер болмайды;
22) пластикалық карточкасын доғару - пластикалық карточкасын пайдалана
отырып пластикалық жасауға толық немесе уақытша тыйым салу;
23) пластикалық карточкасының деректемелері - пластикалық карточкасының
ұстаушыға, эмитентке және пластикалық карточкаларының жүйесіне тиесілігін
айқындауға мүмкіндік беретін пластикалық карточкасындағы жәненемесе онда
сақталатын ақпарат;
24) пластикалық карточкасын ұстаушы - пластикалық карточкасын беру туралы
шартқа сәйкес пластикалық карточкасын пайдалануға құқығы бар немесе егер
пластикалық карточкасы алдын-ала төленген болса, оған тікелей иелік етуші
жеке тұлға;
25) эквайер - пластикалық карточкасын пайдалана отырып пластикалық жасаған
кезде кәсіпкермен жасалған шарт талаптарына жәненемесе кәсіпкерде жасалған
пластикалық құжаты талаптарына сәйкес кәсіпкердің пайдасына келіп түскен
ақшаны қабылдауға жәненемесе кәсіпкермен жасалған шартта көзделген өзге де
іс-әрекеттерді орындауға тиісті банк немесе банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйым (банк). Сондай-ақ пластикалық карточкасы
бойынша қолма-қол ақша беретін банк те эквайер болып табылады;
26) эмитент - пластикалық карточкаларын шығаратын банк.
Мазмұны
Кіріспе 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 банк пластикалық карточкаларының экономикалық мәні мен теориялық 8
негіздері
1.1 Пластикалық карточкалардың мәні және оларды топтастыру 10
... ... ... .
1.2 Пластикалық карточкалардың түрлері мен құрылымы 21
... ... ... ... ... ...
Кейбір дамыған мемлекеттердегі банктік пластикалық карточкаларының 27
даму деңгейі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚР екінші деңгейлі банктердің пластикалық карточкаларының 34
дамуына талдау жүргізу (Kaspi банк АҚ тәжірибесінде)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.1 Қазақстан республикасыдағы екінші деңгейлі банкілердің пластикалық34
карточкаларына салыстырмалы талдау жүргізу ... ... ... ... ...
2.2 Kaspi банк АҚ пластикалық карточкалары мен оның механизмін 44
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Пластикалық карточкалармен көрсетілетін қызметтер
... ... ... ... ... ... .
3 Қазақстандағы банк пластикалық карточкаларының айналысы жүйесіндегі 51
өзекті мәселелер мен оларды жетілдіру ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...
Қорытынды 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
Қосымша мәліметтер 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің
тәуелсіздігін алумен қатар өткен тарихына сын көзбен қарау мүмкіндігіне де
ие болып отыр. Ол өзінің тұрақты ақша-несие саясатын қалыптастырып, әлемнің
көптеген елдерімен иықтасып өмір сүру деңгейіне талпыныс жасап келеді.
Ондағы мақсаты экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу және осы мәселені
шешуде банк жүйесінің алатын орны мен оның маңыздылығы ерекше және ол
туралы айтудың да өзі артық. Елімізде осы аталмыш банк саласында болып
жатқан өзгерістер, олардың көрсететін қызмет түрлерінің сан алуандылығы,
сапа категориясына қарай бет бұруы экономиканың тұрақты болуына өз ықпалын
тигізеді. Оның ішінде халыққа яғни жеке тұлғаларға банк тарапынан
пластикалық карточкалары арқылы қызмет көрсетудің маңыздылығы артып келеді.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері – жалпы қаржы жүйесіндегі
кәсіпорындар ішіндегі бүгінгі таңдағы қарқынды дамып отырған алдыңғы
ұйымдардың бірі. Өйткені бұл ұйымдардың қызметі шетелдердегі барлық озық
тәжірибелерді енгізе отырып атқарылуда. Қазіргі коммерциялық банктердің
қызметі экономиканың барлық салаларын дамытуға және халықтың табыс деңгейін
арттыруға бағытталған. Осы банктердің қызметтерінде пластикалық
карточкаларымен жасалынатын операциялардың алатын орны бөлек. Кез келген
қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру
үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін пайдаланады. Қойылған мақсаттарды
іске асыруда қаржы саясаты маңызды рөл атқарады. Оны жасап, жүзеге асыру
процесінде қоғам алдында тұрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз
етіледі; ол экономикалық мүдделерге ықпал жасаудың белгілі құралы болып
табылады. Демек, банктік – қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру,
шоғырландыру мен жинақтау және экономикалық саясат жасайтын дамудың
бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі
банктердің пластикалық карточкаларының даму перспективаларын қарастыру. Осы
мақсатқа қол жеткізу барысында келесідей міндеттерді орындау қажеттілігі
туындайды:
• Қазақстан Республикасындағы пластикалық карточкалардың пайда болу
тарихын қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкалардың дамуының
негізін қарастыру;
• Шетелдік тәжірибелерге талдау жасап, олардың елімізде оңтайлы
тұстарын қарастыру;
• зерттелген банкте пластикалықдік карточкалар бойынша қызметтің
енуін талдау;
• Kaspi банк АҚ пластикалық карточкалары және қызметін талдау;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкасын жетілдіру
бойынша ұсыныстарды өңдеу.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі – Kaspi банк акционерлік қоғамының
пластикалық карточкалары.
Дипломдық жұмысты жазу барысында тақырыпқа қатысты экономист
ғалымдардың еңбектері, оқулықтар, монографиялар, ғылыми мақалалар, ғылыми –
тәжірибелік конференциялардың мәліметтері және зерттелген банктің есебі
қолданылды.
Құрылымы бойынша диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші теориялық бөлімінде
республикамызда пластикалық карточкаларының қалыптасыу барысы мен олардың
экономикалық мәні, даму тарихы және оларды топтастыру сияқты мәселелер
келтірілді. Қазіргі кезде коммерциялық банктерінде пластикалық
карточкалармен ұйымдастырылған жұмыстың тәртібі және жекелеген дамыған
елдердегі пластикалық карточкаларының даму деңгейлері жөнінде кеңінен
сипаттамалар берілді.
1 Пластикалық карточкаларының экономикалық мәні мен теориялық негіздері
1.1 Пластикалық карточкалардың мәні және оларды топтастыру
Дамыған елдерде тауарлар мен қызмет көрсетулерге қолма-қолсыз есеп
айырысу барлық ақшалай операцияларының құрылымында 90%-ға жетеді.
Қазақстанда жылдан-жылға тұрғындардың көп бөлігі – студенттен зейнеткерге
дейін – карточканы пайдаланады. Бірақ та бұл әлі жетістік емес және III
Қаржыгерлер конгресінде ҚР президенті Н.Ә.Назарбаев қолма-қол ақша
айналымын қысқарту процесін жеделдетудің қажеттілігін және
Қазақстандықтардың күнделікті өмірінде пластикалық карточкалардың қолданылу
сферасын ұлғайту жөнінде айтқан болатын. [1]
Қазіргі уақытта пластикалық карточкаларының нарығында қызмет
көрсетудің үлкен ассортименті көрсетілді және түрлі карточкалық
бағдарламалардың елеулі саны ұсынылады. Мәселен, пластикалық карточкасының
көмегімен дүкендер мен мейрамханаларда тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін
пластикалық жасауға, коммуналдық қызмет көрсетулерді, байланыс қызметін,
салық және кеден пластикалықдерін төлеуге, кредиттерді өтеуге, карточкадан
карточкаға ақша аударуға, Интернет немесе телефонды пайдалану арқылы
тауарларға және қызмет көрсетуге тапсырыс беруге болады.
Пластикалық карточкасы - электронды терминалдар немесе өзге құрылғылар
арқылы ақшаға қол жеткiзу құралы, онда мұндай карточканы ұстаушыға
пластикалықдердi жүзеге асыруға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға
және пластикалық карточкасының эмитентi белгiлеген әрi соның шарттары
бойынша басқа операцияларды жүргiзуге мүмкiндiк беретiн ақпарат болады.
Пластикалық карточкасын беру кезінде шарт жасалады, онда мынадай
міндетті шарттар болуы тиіс:
пластикалық карточкасын беру талаптары;
пластикалық карточкаларын пайдалана отырып пластикалықдерді жүзеге асыру
талаптары;
қосымша картокалар берілетін адамдардың тізімі немесе адамдардың тізіміне
сілтеме (пластикалық карточкаларын беру туралы шарт негізінде түрлі
ұстаушыларға бірнеше пластикалық карточкаларын беру кезінде);
пластикалық карточкасын алу тастау және оқшаулау талаптары;
пластикалық карточкасының жәненемесе пластикалық карточкаларын беру туралы
шарттың қолданылу мерзімі;
тараптардың құқықтары мен міндеттері;
тараптардың жауапкершілігі.
Бірінші көпшілік пластикалық карточкаларын пайда болу тарихы жарты
ғасырдан астам болып саналады. Қазақстанның тұрғындары олардың күнделікті
өміріне сеніммен кірген пластикалық құралының осы түрінің ыңғайлы
екендігін өткен он жылдың ортасында ғана бағалай алды.
Банктік пластикалық карточкасы – бұл қолданушыға пластикалықдерді
жүзеге асыруға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға және осы
карточканы шығарған банкпен белгіленген басқа да операцияларды оның
талаптары бойынша жүргізуге мүмкіндік беретін электрондық немесе басқа
жабдықтар арқылы ақшаға рұқсат беру құралы.
Карточка бойынша сауда және қолма – қол ақшаны берудің негізі
клиенттерге тауарлар мен қолма – қол ақшаларды бірден банкпен қарызға
ұсынатын дүкендермен бұл операциялар жүзеге асырылады, ал олардағы
қаражаттар қызмет көрсететін кәсіпорындардың шотына белгілі бір уақыт
арқылы түседі (бірнеше күннен артық емес). Пластикалық карточкаларға қызмет
көрсету процесінде пайда болған пластикалықдік міндеттемелердің орындалған
кепілі банк – эмитентіне олардың түсуі болып табылады. Сондықтан
карточкалар әрекет етудің барлық мерзімінде банктің заты болып қалады, ал
клиенттер оларды қолдану үшін ғана алады (карточкаларды ұстаушылар). Банк –
эмитент кепілінің мінезі топтастырылған карточкалар тобын ұсынылған
клиенттердің пластикалықдік беделіне тәуелді.
Әлемдік карточка индустриясын дамытудағы маңызды кезең 2000 жылдардың
бірінші жартысы - чиппен жабдықталған пластикалық карточкаларын тарату
уақыты болды. Уақыт көшіне ілесе отырып, Қазақстандық банктер 2005 жылы
магниттік жолағы бар карталарды біртіндеп ауыстыра отырып, чиптік
карталар шығаруға кірісті.
Қазіргі таңда Қазақстанда пластикалық карточкалардың индустриясы
құрыла бастады. Барлық дүние жүзінде пластикалық карточкалардың айналымдық
өрісіне миллиондаған саудалы, қонақ үй кәсіпорындары және әртүрлі қызметтік
кәсіпорындар енгізілді: мұндай карточкаларды қолданған адамдардың саны 500
млн. жуық. Карточкалармен барлық дамыған және дамып келе жатқан мемлекеттер
жұмыс істейді. Бұл индустрияның дамуының талдауы банктік пластикалық
карточкалардың табысты дамып келе жатқанын көрсетеді. Есептік –
пластикалықді қатынастардың негізінде болған қатысушы жүйенің
пластикалықдік құралы болып табылатын карточка екені түсінікті, яғни
қазіргі таңдағы техникалық және технологиялық базада жүзеге асырылатын
қолма – қолсыз есептеу болып табылады. Технологиялық және техникалық
базаның үнемі дамуына мүмкіндік беретін банктің қор базасы маңызды рөл
атқарады. Бұл өз кезегінде банктерге өзінің клиенттеріне ұсынылған
қызметтерді кеңейтіп жетілдіруге мүмкіндік береді.
Қолма – қол ақшаларды қолдану мен есептер мемлекеттік және коммерциялық
қаржылық құрылымдарға қымбат болады. Айналымға жаңа ақша белгісін шығаруы,
ескі ақшаларды ауыстыру, жоғарғы деңгейдегі ұжымның құрамы, қатардағы
клиенттер уақытының жоғалтулары және ыңғайсыздығы – мұның бәрі мемлекеттің
экономикасына қиын мәселелер болып табылады.
Қазақстанда мысалы, әрбір теңгенің 20%-на жуығы оның жеке айналымын
қолдануға жіберіледі. Қолма – қол айналымның мәселелерін шешудің мүмкін
және ең перспективалық әдістерінің бірі – қолма – қолсыз есеп жүйесін
тиімді құру. Сарапшылардың бағасы бойынша мұндай жүйе қолма – қол ақша
айналымын үш есеге қысқартуын қамтамасыз ете алады. 1
Пластикалық карточкалардың қолдану маңыздылығы келесілерде анықталады:
ірі келісім шарттарды жетілдіру кезінде, саяхаттауда есептерді жеңілдетеді.
Пластикалық карточкалардың қолма – қолдығы ірі ақша сомасын өзімен бірге
алып жүрмеуге, яғни ақшалардың жоғалуы немесе ұрлануын болдырмауына
мүмкіндік береді, сонымен қатар ірі ақша соманы қолдан – қолға үлкен
көлемге ауыстыруы мүмкін. Пластикалық карточка пластикалықнің сенімді және
тиімді қаражаты болып табылады, шотты карточка иесі ғана қолдана алады.
Пластикалық карточкаларымен есеп айырысу операциялары жүзеге асырылады.
Пластикалық карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының,
ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері
арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып
алушылар арасындағы пластикалықдер жиынтығы.
Банктік пластикалық карточкаларын қолдану аумағы жыл сайын өсіп келеді.
Пластикалық карточкалары қазіргі заманғы пластикалық құралдары саласында
болашағы зор бағыттардың бірі болып табылады. Қолма-қол ақшамен
салыстырғанда пластикалық карточкаларының толып жатқан мүмкіндіктері мен
артықшылықтары бар, қазірдің өзінде 3 млн. қазақстандық, оның ішінде
студенттер мен зейнеткерлер, жеке кәсіпкерлер мен мемлекеттік қызметкерлер,
қарапайым жұмысшылар мен компания басшылары, пластикалық карточкаларын
пайдаланады. Қазіргі таңда Қазақстанда әр түрлі топтағы 3,14 млн.
пластикалық карточкасы айналыста жүр. Пластикалық карточкаларының қолма-қол
ақшадан артықшылығын айта кету жөн:
• Ыңғайлылығы және қауіпсіздігі - қолма-қол ақша алып жүрмей, кез-келген
тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін санаулы секундтарда-ақ
пластикалық жасауға болады. Егер карточканы жоғалтып алған немесе
ұрлатып алған жағдайда ақша қауіпсіз жерде, есеп-шотта сақталынып
тұрады. Каточкада магнитті жолақ жүргізілген, бұл карт-шот бойынша
кодталған ақпаратты сақтайды. Каточканы арнайы ПИН-кодын білетін
карточканың иесі ғана қолдана алады.
• Карт-шотқа келісімсіз қол жеткізуге мүмкіндік болмау үшін
қауіпсіздіктің жоғарғы деңгейі.
• Карт-шотыңыздағы қаржыны мағлұмдаудың қажеті болмайды, яғни, шет елге
шыққанда карт-шотында қаржы ешқандай қиындықсыз шекараны асады.
• Дүние жүзі бойынша көрсетілген қызметтер мен сатып алған тауарлар үшін
қолма-қол ақшасыз пластикалық жасау және кез-келген уақытта қолма-қол
ақшаға банкоматтар мен есеп-айырысу бөлімдері арқылы қол жеткізу.
• Дүние жүзі бойынша қолма-қол ақша алуда және ақша аударымы кезіндегі
жеделдік пен құпиялылық.
Халықаралық каточкалар арқылы Интернет желісінде сауда жасау.Пластикалық
карточкалары – пластикалық формасында болады. Олар екі түрлі болып келеді:
• дебеттік карточка – карточкалық шот иесіне банкоматтан қолма – қол
ақша алуға және карточкамен қызмет көрсететін сауда үйлерінде,
мейрамханаларда және т.б. орындарда сатып алынған тауар мен
қызметтері үшін есеп айырысуға мүмкіндік беретін пластикалық құралы.
• банкомат – банктік карточка көмегімен және ондағы сақталған қаражат
көлемінде, оның иесіне қолма – қол ақшаны алуға мүмкіндік беретін
автоматтандырылған құрылым.
Банкоматтан карточка көмегімен ақша алу үшін әрбір карточка иесіне
арнайы ПИН – код тағайындалып, атаулы карточка беріледі.
ПИН – код (ағылш. Personal Identification Number – жеке идентификациялық
номер) – банктік карточканың иесіне банкомат немесе Pos – терминалдар
арқылы қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін жеке идентификациялық номері.[2]
Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттері бар:
• логотипті, яғни карточканың қай пластикалық жүйесіне тиісті екендігі,
мысалы: Master Card, Visa және тағыда сол сияқты;
• карточканың номері ( он алты саннан тұрады);
• карточка иесінің аты – жөні;
• карточканың эмитентінің атауы;
• карточканың қызмет ету мерзімі;
• карточка иесінің қол қою үлгісі.
Қазіргі кезде көптеген эквайрер банктеріміз ірі сауда үйлерімен өзара
жасаған келісім шарт негізінде пластикалық карточкаларын шығаруды көздеп
отыр. Мұндай карточкалардың иелері аталған сауда үйлерінде сауда жасаған
белгілі бір жеңілдіктерді пайдаланады.
Ол үшін сауда үйінде ПОС терминал орнатылады. Мұндағы Pos – терминал
дегеніміз – сауда немесе қызмет көрсететін кәсіпорында банктік
карточкаларға қызмет көрсетуге арналған құрылым құрылғылары орнатылады.
Pos (Point of sale – сауда орны) – эквайрер банкпен өзара жасалған
келісім шартқа сәйкес тұтынушылардың сатып алған тауарлар мен қызметтері
үшін пластикалық құралы ретінде банктік картаны қабылдайтын, сауда немесе
қызмет көрсететін кәсіпорын.
Кредиттік карточка оның элементі мен карточка иесі арасындағы келісім
шартқа сәйкес, несиелер көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін пластикалықді
жасауға не қолма–қол ақша алуға арналған карточка.
С
* Сурет 1. Пластикалық карточкаларын пайдалану арқылы есеп айырысу
тәртібі
Дерек көзі: Ұлттық процессингтік орталықтың мәліметтері [3]
Пластикалық карточкаларымен есеп айырысулар слиптің көмегімен жүзеге
асырылады. Слип (Pos – терминал немесе банкоматтың түбіртегі) – пластикалық
карточканы пайдаланып, операция жасалғанын растайтын есеп айырысу құжаты.
Слип мынадай көрсеткіштерді қамтиды:
• Pos немесе банкоматтық идентификаторы;
• Операцияның жасалған күні;
• Операция сомасы және валютасы;
• Эмитент банктің операцияларды авторизациялауды растайтын коды;
• Банктік карточканың өзіне тән белгілері;
Слипте карточканы ұстаушының қолы. Отандық банктік тәжірибеде
классикалық карточкаларын пайдалану арқылы есеп айырысу тәртібі келесідей:
1. Эмитент банк пластикалық жүйесінің өкілдерімен келісім- шарт жасасып,
соның негізінде аталған жүйеде қызмет ететін пластикалық карточканы
шығаруға құқық алады.
2. Карточка иесі эмитент банкте карт – шотын ашады және банкпен келісім
шарт жасасады. Эмитент банк оған карточка береді.
3. Карточка иесі карточкамен қызмет көрсетуге маманданған сауда үйімен
тауар сатып алғысы келіп, Pos – терминалдан өткізеді немесе ПИН –
коды арқылы қолма – қол ақша алғысы келіп, өзге банкоматқа салады.
4. Pos – терминал не банкомат авторизациялауды жүзеге асырады.
5. Авторизациялау процедурасы сәтті аяқталса, Pos – терминал немесе
банкомат карточка иесіне слипті береді, оған қол қоюға тиіс. Сөйтіп,
ол өзі қалаған тауарды немесе қолма – қол ақшасын алады және карточка
иесіне қайтарылады.
6. Жұмыс күнінің соңына қарай Pos – терминал Эквайрер банкке слипті
береді, яғни ол есеп айырысуға негіз болып табылады.
7. Эквайрер банк слип негізінде Pos – терминалмен есеп айырысады немесе
Pos – терминал шотын слипте көрсетілген соманы аударады.
8. Эквайрер банк пластикалық карточкамен жасалған опеарциялар бойынша
ақпаратты Ұлттық процессингтік орталыққа береді.
9. Ұлттық процессингтік орталық күн ішінде келіп түскен ақпараттарды
өңдейді және қорытынды мәліметтерді пластикалық жүйесіне қатысушы
банктер арасында есеп айырысуды жүргізу мақсатында дайындайды.
10. Пластикалық жүйесінің қатысушылары пластикалық карточкаларды
пайдалану барысында жасалған операциялар бойынша Қазақстан
банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) арқылы өзара міндеттемелерді
өтейді.
11. Эмитент банк пен карточка иесі өзара есеп айырысуларды карточка түріне
қарай төмендегідей тәртіпте жасайды:
• Дебеттік карточка бойынша эмитент банк карточка иесінің шотынан
тиісті қаражатты шегереді;
• Кредиттік карточка бойынша карточка иесі оған берілген несие сомасы
мен оған есептелетін пайызды қайтарады.
Мұндағы, авторизация – эмитент банктің пластикалық карточкасын
пайдаланып, операция жүргізуге берген рұқсатын білдіреді. Авторизациялау
процедурасы аяқталған соң, эмитент банк, банктік картаны (слип) пайдалану
арқылы жасалған есеп айырысу және өзге құжаттарды төлеуге байланысты
міндеттеме алады.[4]
Авторизациялау екі режмиде: он - лайн және офф - лайн режимінде
жүзеге асырылуы мүмкін. Он- лайн режимі (ағыл. on-line – нақты уақыт
режимі) – банктік картаны шуғарушы мен арадағы электронды немесе телефон
байланысы арқылы немесе магниттік штрихты картаны көмегімен жасалған
операцияны сипаттайды. On-line режимінде рұқсат алу үшін эмитент банкпен
арада байланыстың болуы қажет.
Офф - лайн режимі (ағыл. off-line – қолжетімсіздік) – банктік
карточканы шығарушы мен арадағы электронды немесе телефон байланысты қажет
етпейтін, яғни чипті (микросызбаны) картаның көмегімен жасалатын операцияны
білдіреді.
Эквайрер банк – банктік карточкалар көмегімен жасалатын операциялар
бойынша Pos – терминалмен есеп айырысуды жүзеге асыратын банк.
Қазақстанда 2000 жылдың аяғында ҚР Ұлттық банктің құрылтайшылығымен
жабық акционерлік қоғам формасында Процессингтік орталық құрылды. Мұндай
ұйымды құрудың басты мақсаты Қазақстанда пластикалық карточкаларын
пайдаланудың біртұтас кеңістігін жасау болып табылады. [3]
Ұлттық Процессингтік орталық – пластикалық жүйесінің технологиялық
ядросы болып саналатын мамандандырылған есептеу орталығы.
Ұлттық Процессингтік орталық мынадай қызмет атқарады [3]:
• Пластикалық карточкалары бойынша трансакцияларды өңдеп, қажетті
құжаттарды дайындау;
• Пластикалық жүйесіне қатысушы банктер арасында өзара есеп айырысуларды
жүргізуге арналған ақпараттар даярлау;
• Пластикалық карточкаларын, соның ішінде, халықаралық пластикалық
карточкаларын пайдалану арқылы жүзеге асырылатын пластикалықдер
клирингтін ұйымдастыру;
• Пластикалық жүйесіне қатысушы банктердің үстеме шығыстарын азайту
мақсатында екінші деңгейдегі банктермен бағдарламалық – техникалық
құралдарды көтерме бағамен жабдықтаушылар арасының байланыстыру
жұмыстарын ұйымдастыру;
• Қатысушы банктерді техникалық және ақпараттық жағынан қолдау;
• Пластикалық карточкаларын қабылдау торабын ұйымдастыру.
Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазіргі уақытта несиелік карточкалардың мынадай
түрлері қолданылады [5]:
• банктік;
• сауда арналған;
• бензин сатып алуға арналған;
• туризм және ойын сауық шараларын төлеуге арналған.
Біршама кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады.
Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылуы аясына қарай
екі түрге бөлінеді:
1. Локалдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында
қолданылатын пластикалық карточкалары;
2. Халықаралық, яғни әлемдік банктік тәжірибеде еркін қолданылатын
пластикалық карточкалары.
Пластикалық карточкалар пластмассадан жасалған. Ақпаратты жазу әдісі
бойынша топтастырылған карточкаларды төмендегідей көрсетуге болады:
- графикалық жазу – карточкаға ақпаратты жазудың ең қарапайым түрі.
Графикалық әдістерге әртүрлі сурет бейнелерін картаны ұстаушыларға және
лазерлік қолтаңбаның үлгісі салынады. Графикалық мәліметтер карточканың
көзбен шолу анықтамасының мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Карточкалар
мұндай принципте негізделген қызмет көрсетулерін жергілікті кіші
жүйелерде қолдану табысымен жүзеге асырылады. Бірақта банктік пластикалық
жүйесінде өңдеулер қолдану үшін жеткілікті емес. Рәсімдерді
жеделдетілген түрде жүргізудің қамтамасыз ету түрінде берілген
мәліметтерді мақсатты түрде карточкада сақтау ұсынылады. Бұл тапсырма
физикалық механизмдердің қолдануымен шешілуі мүмкін. [6]
Анықталатын элемент түрінде штрих – кодпен карточкаларда тауарды талдау
үшін ұқсас коды қолданылады. Штрих – коды бар карточкалар басқа
карточкалардың түрлерімен салыстыру бойынша өңдеуде өте қарапайым болады.
Соңғы негіз олардың жасанды карточкалардын әлсіз сақтануы ескертіледі және
пластикалықдік жүйеде қолдану үшін жарамсыз карточкалар да бар.
Осындай жетіспеушіліктер смарт карталардан немесе электрондық қалта
деп аталатын карточкалардан айрылады.
Чиптік карточкалар – 1974 жылы Француз инженер Роланом Морено өңдеген
Смарт - карталар микро үлгісімен құрылған карточкалар болып табылады.
Құрылған карточкада микро үлгі түрінің тәуелділігіне байланысты келесі
смарт – карталардың түрін айыруға болады:
1. Картаның сақтау қабілеті ақпаратты сақтау үшін қолданады. Картаның
сақтау ойының екі түрі бар: бос тыйымның ойымен карталар және
қорғалған ойындағы карталар. Қорғалмаған ойындағы карталарда ақпаратты
оқу мен жазу бойынша шек қойылмайды, оның нәтижесінде мұндай карталар
өндірістік мәліметтер құрылымын әдістендіру үшін тиімді. Сонымен қатар
картадағы ақпаратты карта құралындағы сыртқы қатынасы бойынша кейбір
көмектермен шешу қажет, онда рәсімді ұйымдастыруға, PIN – кодтың
көмегімен картаның ұқсас механизмдері қорғау қажет. Қорғалған ойдағы
карталар мәліметтерге қол жеткізудің шектелген меназимдерін иеленеді.
Операцияларды оқу, жазу немесе ақпаратты өшіру кезінде арнайы кодтың
ұсынылуымен бекітіледі. Алайда қорғалған ойдағы карталар жазылған
арнайы мәліметтердің көлемін құрайды, яғни олар нәтижесінде
өзгертілмеу қажет. Бұл арнай сақтандырғыш жолымен жетіледі, яғни ол
арнайы көлемінде ақпараттың жазылуын бақылайды. Қорғалған карталарды
негізгі қолдануда – пластикалық ақшаларды жасырын ақпараттарды
сақтады.
2. Микропроцессормен карталар. Микропроцессормен мәліметтер картасында
сақталған белгілі бір операциялардың орындалуына мүмкіндік береді. Бұл
операциялар қаражаттың қауіпсіздігін және қызмет көрсету функцияларды
және ойды басқару функциялардың үлкен мөлшерін қамтамасыз ететін
операциялық картаның жүйесін құрайды. Көптеген микропроцессорлық
карталар американдық құпияландыру стандартын қолдайды – DES.
3. Криптографикалық ақпаратты өндеу үшін бақыланатын карталар қолданады.
Олар мақсатты жүргізу үшін қаражаттарды, құпияланған мәліметтерді
орындайтын мамандандарылған процессорларды құрайды. Бұл карточкалар
қауіпсіздіктің әртүрлі жүйелерінде тиімді қолданады.
Смарт – карточкалардың орнатылған маңыздылығымен әрекеттің мінезімен
сәйкес қосылған және қосылмаған болып екіге бөлінеді. Смарт – карталарды
өзінің сенімді және қанаулы мінездемелері бойынша қарапайым магнитті
карточкаларға қарағанда маңызды жүреді. Мысалы, Gem Plus Cart
International Франция фирмасының смарт – карталарын дүниежүзінде ірі
өндірушілердің мәліметтерін тестілейтін негізгі мінездемелерді келтіруге
болады:
• ақпаратты сақтау мерзімі – 10 жыл;
• қайта тіркеудің минималдық саны – 10 000 рет;
• бір байт ақпараттың жазылу уақыты – 10 мс аз емес;
• сақтау қызу мерзімі – (-20) – дан + 55 градус целсий;
• жұмыс қызуы – 0 – дан + 50 градус целсийға дейін;
• оқшаулануы – 30 градустан екі жақты және т.б.
Карточканы өндіру кезінде әрбір мирко үлгіге тиімді код енгізіледі, онда
оны қайталау мүмкін емес. Қолданушыға карточканы беру кезінде карта иесіне
ғана белгігі бір немесе бірнеше парольдер енгізіледі. Рұқсат етілмеген
әрекетті қолданған кезде кейбір смарт – карточкалардың түрлері бірден
жабылады және мұндай картаның жұмыс қабілеттілігін қайтару үшін, оны
берілген орынға қайта апару қажет.
Смарт – карточкалар Off – line тәртібінде жұмыс істейді. Смарт –
карточкаларды қолдану мен әрбір операцияларды жүргізу иеленушіден өзінің
жеке паролін талап етеді. Бұл пароль карточканың өзінде жазылған, яғни
жеделдетілген орталықтарында қол жеткізілген рәсім етілмейді. Смарт -
карточкалар клиенттердің қаржылық мүмкіндігін қамтамасыз етпеген сатып
алынған затқа бақылау жүргізуге Мүмкіндік береді. Карточка иесіен
карточкаға белгілі бір сома енгізіледі. Сатып алынған затқа пластикалық
төленген кезде карточкадағы қолма –қол қаражатты тексеріп, одан талап
етілген соманы алады. [7]
Қазіргі таңда Қазақстанда смарт – карточкалар кең дамыған жоқ. Біздің
мемлекеттік смарт технологиясын қолданатын екі есептік жүйе ғана нақты
түрде жұмыс істейді: Алтын Тақ және Optimum Cart. Қазақстан
Республикасында смарт карточкалардың кеңейтіп енуі бірқатар мәселелер
бойынша қиын:
• магниттік карточкалармен салыстыру бойынша жоғарғы құнды иеленеді.
банк эмитенттер үшін магниттік карточкалардың бағасы – 3 – 5 USD, ал
микро үлгісімен карточкалар бірнеше есеге қымбат;
• Қазақстан Республикасындағы смарт – карточкалардың өндіру мекемесінің
қиындықтары. Алайда Қазақстан Республикасында қолма – қолсыз есептерде
смарт – карточкаларды қолданған мекемелері бойынша жиынтық жобалардың
толық қатары бар екенін белгілеу қажет.
Сонымен Австриялық BGS Industrial фирмасы Қазақстан Республикасының
әмбебап пластикалықдердің электрондық жүйесін ұсынады. Эмитенттер бойынша
карточкаларды топтастыру. Қаржылық мекемелермен және банктермен шығарылатын
әмбебап карточкалар.
Жеке карточкалар мекемеге берілген қызмет түрін қаржыландыратын несие
есебінде бірнеше өзара байланысқан қызметтердің түрін немесе анықталған
қызмет түрін төлеу үшін қолданылады. Ережеге сай карточканың иесі белгілі
бір жеңілдіктерді алады. Мұндай карточкаларды мақсатты деп айтуға болады.
Көптеген мемлекеттерде мыңдаған әртүрлі мейрамханаларда тағамға төлеуге
мүмкіндік беретін Diners Club карточканың түрі өте кең дамыған. Сонымен
қатар белгілі бір дүкендерде тауарды төлеу үшін қолданылатын карточкалар
бар, мысалы, бір фирмаға жататын саудалық желі.
Клиенттердің топтары бойынша карточкаларды топтастыру.
Қарапайым карточка қатардағы клиент үшін арналған, мысалы Classic Visa
және Mass (Standart) Eurocart Master Card. Жинақталған карточка немесе
бизнес – карточка (Business Card) белгілі бір шектерде өз мекемесінің
қаражатын шығындауға бағытталған мекеменің қызметшілері үшін арналған.
Алтын карточка тұрмыс жағдайы жақсы клиенттер үшін арналған. Маңызды
жағдайымен кірісін иеленетін клиенттер белгілібір кепіл салымын клиенттерге
берілетін алтын несиелік карточкаларды ала алады. Мұндай карточкаларға
мысалы, American Express Gold Card, Gold MasterCard және VISA VIP жатады.
Алтын карточкалар келесі қосымша қызмет түрін қамтамасыз етеді:
• клиенттерді төтенше жағдайдан 150 000 USD сомасында ақысыз
сақтандырады;
• медициналық және заңды мәселер бойынша тәулік бойы ақпараттық
–консультациялық көмек көрсету;
• сатып алу кезінде шексіз несиелендіру;
• қонақ үй қызметіне пластикалықнің жеңілдетілген жүйесі (иеленушінің
пластикалық қабілетін тексерусіз);
• тауарды сатып алушының несиелік карточканың көмегімен төлеуін
сақтандыру жағдайы, егер тауар жөндеуді қажет етсе (ережеге сай
тауардың кепіл мерзімін бір жылға дейін ақысыз ұзарту);
• клиенттің эмитентімен байланысты тәуекелдіктің мүмкіндігін қамтамасыз
ету;
• екі жұмыс күн ағымында келген жарамсыз карточаны ауыстыру;
• несиелік карточка бойынша қолма – қол ақшаны алу; мысалға, American
Express Gold Card иесі келесі мөлшерде қолма - қол ақшаны ала алады:
АҚШ және Канаданың 15 000 банктік кеңселерінде 1 аптада 1 000 USD – ға
дейін;
• 130 мемлекетте American Express әрбір 14 000 кеңсесінде бір уақытта
қолма – қол ақша және чек түрінде 5 000 USD – ға дейін;
• АҚШ териториясында 14 000 банкоматтардың бірінде 1 аптада 50 000 USD –
ға дейін.
Пластикалық карта үлкен беделді иеленеді, бірақта оның кемшіліктері де
бар, бұл жетіспеушіліктер маңызды мәселе болып табылады. Пластикалық
карточкалар олармен бірге жүреді және оларды ықшамдауға болады. Пластикалық
карточкаларда келесі жетіспеушіліктерді көрсетуге болады (әрбіреу жеке –
жеке маңызды):
• картаны беретін банк алдында толық карточканы ұстаушы
заңдастырылмаған: банк картаны кез – келген уақытта алуға құқылы;
• карточканы қолдануда маңызды нақты бағаларға сәйкес келмейтін ақыларды
төлеу қажет (өзіндік құн туралы айтпағанда), егер операциялар қолма –
қол ақшалармен жүргізілсе карточка ұстаушы оған көрсеткен қызметі үшін
карточкалық шоттар арқылы ақыны төлер еді;
• карточкалық шотта болған сіздің құралыңыз заңды бұзушылардың қолдану
мүмкіндігі және карточканың үлкен бағасын жоғалтуы.
Бұл мәселелерге қарамастан несиелік карточкаларға сұраныс өсіп,
қолданушылардың саны ұлғаяды, олар пластикалық карточкалардың оңтайлы
сапалылығын ғана көреді. Пластикалық карточкалар келесі жетістіктерді
иеленеді:
• карта – бұл үнемі өзімен бірге болатын қолма – қол қорлар;
• белгілі бір деңгейде карточкамен есептесу ыңғайлы, ал кейде
карточкасыз жүруге қиын (қонақ үйді сақтау, машиналардың жалы,
интернет арқылы төлеу);
• пластикалық карточка – бұл өте тиімді;
• карточканы ұстаушыларда қолма – қол ақша түрінде маңызды, қажетті
ақшаны ұстауғға қажеті жоқ;
• қолма – қол қаражатқа қарағанда карточканың жоғалту мен ұрлану ақшаның
жоғалуын білдірмейді, өйткені ол банктің шотында сақталады. Содан
басқа қас ойлаушы адам қандайда бір жолмен карточканы иеленсе де оған
ештеңе жасай алмайды, оның нәтижесінде карточка өзінің деңгейінде
сияқты жүйенің деңгейіндеде өзінің сәйкес келетін қаражатын қорғауын
жүзеге асырады;
• карточканың қолма – қолдығы маңызды түрде ұстаушы үшін операцияның
берілген сомасының мәселесін шешеді;
• толығымен карточкадан алынады.
Сонымен қатар пластикалық карточкалардың беделі мен жетіспеушілігін
бағалауға және таңдау жасауға болады: берілген қызметті қолдануға немесе
қолданбауға болады. Қаржылық қосымшаларда қолданылатын пластикалық
карточкалардың жоғарыда көрсетілген түрлерінен басқа мәліметтерді сақтау
механизміне негізделген карточкалар қатары бар. Мұндай карточкалар
(индукциялық және оптикалық) қауіпсіз үлгілерінде және медициналық
үлгілерде қолданылады.
POS – терминалы немесе саудалық терминалдар смарт – карталармен магнитік
жолдың пластикалық карточкаларын қолданумен қаржылық есептер кезінде
транзакцияларды өндеу үшін арналған. POS – терминалдарды қолдану
карточкалардың қызметі бойынша операцияларды жеделдетуге мүмкіндік береді
және қызмет көрсету уақытын маңызды төмендетеді. POS – терминалдың
мүмкіндік термині комплектациялары кең мағынада жүзеге асырылады, бірақта
қазіргі таңдағы терминал смарт – карта сияқты электрондық кассалық
апараттармен немесе ПК мен бірігу, принтердің (ПИН кодты алу үшін
клавиятуралар) пин клавиатураға енгізу үшін энергиялық тәуелсіз ойымен
картаның магниттік жолында жүзеге асырылады.
Содан басқа әрдайым POS – терминал жедел мүмкіндігімен әдістің көмегімен
маңызды болып табылады. POS – терминал интелектуалдық мүмкіндігін иелене
отырып – оны бағдарлайды. POS – терминалдардың құны фирма - өндірушілерден,
жиынтық мүмкіндіктерден тәуелді бола отырып, бірнеше жүзден бірнеше мың
долларға дейін өзгере алады. POS – терминалдың және мөлшердің үлесі кейде
аз болатын байланыс аппарттың ұқсас көрсеткіштермен айтарлықтай сәйкес
келеді.
Банкоматтар – пластикалық карточкалармен операцилар кезінде қолма – қло
ақшаларды инкасациялау және беру үшін арналған банктік автоматтар. Содан
басқа банкомат карточканы ұстаушыға ағымдағы шоттың жағдайы туралы
ақпаратты алуға (сонымен қатар қағазға анықтаманы), сонымен қатар негізінЕн
бір шоттан екінші шотқа қаражатты Bарту бобынша операцияларды жүргізуге
мүмкіндік береді. Алайда банкомат карточканы оқу үшін, ал карточканы
ұстаушымен маңызды әрекеттер үшін – байланысты клавиатурамен дисплей
құралымен қамтамасыз етілген. Банкомат оның жағдайын бақылауын және
банкоматты басқаруын қамтамасыз етуін персоналдық ЭВМ құрылдлы. соңғысы
банкомат үшін өте маңызды болғандықтан қолма – қол ақшаларды сақтандыру
болып табылады. Қазіргі таңда көптеген әдіснамалар магниттік жолы бар
карточкалармен on – line тәртібімен жұмысына арналған.
Несиелік карточкалар және Internet. Несиелік карта бойынша транзакциялар
қазіргі таңда Internet – те жасалатын транзакциялардың жалпы көлемінен 90 %
құрайды. Internet арқылы келісімдерді жасау үшін несиелік карточкаларды
қолдану байланыс немесе почта арқылы карточкасыз ұстауға үйреніп қалған
карточка ұстаушылардың жағдайымен жеңілдетіледі. Электрондық сауда ұрлық
және қиянат жасау үшін әлеуетті амалдарды, сонымен бірге басқа да сауданың
дәстүрлі түрлерін құрайды. Алайда тиімді келісім шартта несиелік
карточкалардың қолдануы көптеген көзқарастардан мемлекетте ең қауіпсіз
болып табылатындығын белгілеп өту қажет. [8]
Кез – келген жағдайда несиелік карточкалардың нөмері туралы мәліметтерді
сатып алушылардың дүкенде кейбір уаққытта болуын жасаған тәсілдер
принципсіз қызметшілерге қылмыстық мақсаттарда оларды қолдануға мүмкіндік
береді. техникалық көз қарастан несиелік карточкалардың нөмерін алу үшін
байланыс жүйесінмен тыңдау, сонымен қатар интернет арқылы ақпаратты алуға
қарағанда осы тәсіл өте жеңіл болып табылады.
Соған қарамастан сатып алушылар үлкен қауіпсіздікті қалайды.
Жабдықтаушыларға алдын – ала өтініш бойынша тауарды түсіру кезінде
тапсырушының пластикалық қабілетіне көз жеткізу қажет.
Сондықтан процессорлық мекемелермен және банктің саудагерлері үшін
біркелкі стандарт негізінде Internet арқылы пластикалық карточкалар бойынша
есептерді жеделдету электрондық сауда жүйесін қолдану үшін жалғыз әдіс
болып табылады.
1.2 Пластикалық карточкаларының түрлері мен құрылымы
Пайдаланушылар мен банк жұмысшылары карточкалар туралы айтқанда,
түсініктер шатасып кетеді. Біреулер несие карточкалары туралы айтып, оларды
банктік дейді, ал басқасы есеп айырысу карточкалары туралы айтып, оларды
пластикалық деп атайды. Бұл түсініктер ұқсас болғанымен, мағынасы әр түрлі.
Несие карточкаларын банктік деп, біз оларды кім шығаратынын айтамыз,
пластикалық карточкалар туралы айтып, олардың қандай материалдан
жасалатынын айтамыз.
24 тамыз 2000 жылы ҚР пластикалық карточкаларын шығару мен пайдалану
ережесіне сәйкес, пластикалық карточкасы – бұл заңды және жеке тұлғалармен
тауарлар мен қызметтерге қолма-қолсыз пластикалық жүргізу үшін, қолма-қол
ақша қаражаттарын алу үшін, сонымен қатар, шетел валютасында айырбас
операцияларын жүргізу үшін колданылатын карточка.
Карточкаларды пайдалану арқылы пластикалық жүйесін құруда қандай да бір
карточкалардың түрін таңдау маңызды болып келеді. Бұның маңыздылығын түсіну
үшін карточкалардың жеке түрлеріне талдау жасап, оларға классификация
жасайық.
Карточкалардың классификациясы – бұл жай ғана мәселе емес. Карточканы
шығару туралы шешім қабылдағанда, бұл не үшін керек және бұл қандай
карточкалар болатынын анықтау керек. Карточканы алғысы келген адам, оның
оған не үшін керектігін түсініп, керекті карточканың түрін таңдауы керек.
Карточкалық қызметтің мәні – оларды шығару емес, пластикалық жүйесіне
қатысушылар арасындағы қолма-қолсыз есеп айырысуды жүргізудің механизмінде.
Карточка қандай да бір пластикалық жүйесіндегі бұл механизмнің ерекшелігі
және құралы болып табылады.
Карточкалардың түрлері:
- қағаз (картонды);
- пластикалық;
- металды.
Ең бірінші қолданылған карточкалар картоннан болды. Бұндай карточкалар
өткен ғасырдың 20-жылдары кәсіпорындармен бөлшек саудада және мұнай
компанияларымен пайдаланылған. Пластикалық ретінде бұл карточкалардың
қызмет көрсету мерзімі ұзақ емес, жүзеге асыратын пластикалық сомасы көп
емес болуы керек. Қағаз карточкалар арзан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
ДИПЛОМ жұмысы
тақырыбы:
Қазақстандағы банк пластикалық карточкаларының айналысы жүйесін жетілдіру
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
3 курс студенті _________________________
Кошбаев Д.М.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
Э.ғ.к., аға оқытушы _________________________ Жорабаева
Ж.К.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2013
Диплом жұмысын дайындау
кестесІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________
Жұмыс жетекшісі
оқытушы ___________________________
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
3 курс Ф010К тобының студенті
.
Қазақстандағы банк пластикалық карточкаларының айналысы жүйесін
жетілдіру атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___ ____ желтоқсан 2012 ж. № __ бұйрығымен
бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Банк ісі бойынша заңды және нормативті
актілер, ҚР Президентінің халыққа жолдауы, Банк ісі бойынша әдебиеттер,
оқулықтар мен оқу құралдары
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а)_________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ __________________________
ә)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
б)___________________________________ _______________________________________
___________________________________ __________________________
ГЛОССАРИЙ
1) авторизация - эмитенттің пластикалық карточкасын пайдалана отырып
пластикалық жасауға рұқсат беруі. Авторизацияны алу рәсімі пластикалық
карточкалары жүйесінің ішкі ережелеріне жәненемесе пластикалық
карточкалары жүйесіне қатысушылар арасында жасалған шарттарға сәйкес
белгіленеді;
2) банкомат - пластикалық карточкаларын ұстаушыларға қолма-қол ақшаны алуға
және пластикалық карточкаларын пайдалана отырып банктің басқа да қызметін
пайдалануға мүмкіндік беретін электронды- механикалық құрылғы;
3) дебеттік карточка - ұстаушыға клиенттің банк шотындағы ақша сомасы
шегінде пластикалық жасауға мүмкіндік беретін пластикалық карточкасы.
Дебеттік карточка ұстаушыға эмитент берген заем сомасы шегінде пластикалық
жасауға мүмкіндік береді;
4) дербес бірегейлендіру нөмірі - пластикалық карточкасын ұстаушыға
берілетін және пластикалық карточкасын ұстаушыны бірегейлендіруге арналған
құпия код;
5) кәсіпкер - өзі жеткізетін тауарларына жәненемесе қызметіне
пластикалықді ақша аудару арқылы жасауға арналған пластикалық карточкаларын
қабылдайтын жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға;
6) процессинг - пластикалық карточкаларын пайдалана отырып пластикалықдерді
және басқа да операцияларды жүзеге асырған кезде қалыптасатын ақпаратты
жинауға, өңдеуге және беруге байланысты қызмет;
7) клиент - эмитентпен пластикалық карточкасын беру туралы шарт жасаушы
және банк шотының иесі болып табылатын жеке немесе заңды тұлға;
8) корпоративті пластикалық карточкасы - заңды тұлғаның уәкілетті өкіліне
эмитент пен заңды тұлға-банк шоты иесінің арасында жасалған пластикалық
карточкасын беру туралы шарт негізінде берілетін пластикалық карточкасы.
Корпоративті пластикалық карточкасын пайдалана отырып пластикалық жасау
заңды тұлғаның банк шотындағы ақша сомасы жәненемесе аталмыш заңды тұлғаға
берілген заем сомасы шегінде жүзеге асырылады. Корпоративті пластикалық
карточкасын ұстаушы заңды тұлғаның-банк шоты иесінің уәкілетті өкілі болып
табылады;
9) эмитенттің шоғырландырылған шоты - банк эмитент ашқан және алдын-ала
төленген пластикалық карточкаларын пайдалана отырып жүзеге асырылатын
операцияларды есепке алуға арналған ішкі шот;
10) кредиттік карточка - ұстаушыға эмитент пен клиент арасында жасалған
банктік заем шартының талаптарына сәйкес эмитент берген заем сомасы шегінде
пластикалық жасауға мүмкіндік беретін пластикалық карточкасы;
11) пластикалықдік емес қосымшалар - пластикалықдерді жүзеге асыруға, қолма-
қол ақша беруге және пластикалық карточкасында орналастырылуыіске асырылуы
мүмкін банктік қызмет көрсетулердің өзге түрлерін көрсетумен байланысты
емес қосалқы қосымшаларфункциялар;
12) процессинг ұйымы - процессингті, сондай-ақ пластикалық карточкалары
жүйесіне қатысушылармен жасалған шарттарда көзделген өзге де функцияларды
жүзеге асыратын пластикалық карточкалары жүйесіне қатысушы;
13) сауда чегі - пластикалық карточкасын пайдалана отырып пластикалық жасау
фактісін растайтын құжат;
14) слип - кәсіпкердің немесе эквайердің пластикалық карточкасын пайдалана
отырып пластикалық жасау кезінде қағазға шығарылған пластикалық құжаты;
15) пластикалық карточкалары жүйесінің ішкі ережелері - соған сәйкес
пластикалық карточкалары шығарылатын және оларды пайдалану арқылы
пластикалық карточкалары жүйесінде пластикалық жасалатын ереже;
16) пластикалық карточкаларын шығару - ұстаушыларға пластикалық карточкасын
беру туралы шарт негізінде не алдын ала төленген пластикалық карточкаларын
беру кезінде мұндай шарт жасамай-ақ пластикалық карточкаларын беруді
көздейтін операция;
17) пластикалық карточкаларының жүйесі - осы пластикалық карточкалары
жүйесінің ішкі ережелеріне сәйкес пластикалық карточкаларын пайдалана
отырып пластикалықді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін бағдарламалық-
техникалық құралдардың, құжаттаманың және ұйымдастыру-техникалық іс-
шаралардың жиынтығы;
18) пластикалық карточкалары жүйесіне қатысушы - жасалған шарттарға сәйкес
пластикалық карточкаларының белгілі бір жүйесінің пластикалық карточкасын
пайдалана отырып ақы төлеу кезінде жасалған пластикалық құжатын беру, өңдеу
жәненемесе орындау бойынша міндеттемелер туындайтын жеке немесе заңды
тұлға;
19) пластикалық карточкасын беру туралы шарт - эмитент пен жеке немесе
заңды тұлға арасында жасалатын шарт, оның негізінде пластикалық карточкасы
беріледі;
20) пластикалық карточкасы - электронды терминалдар немесе өзге құрылғылар
арқылы ақшаға қол жеткізу құралы, онда карточканы ұстаушыға пластикалық
жасауға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға және пластикалық
карточкасының эмитенті белгілеген әрі соның шарттары бойынша басқа
операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін ақпарат болады. Пластикалық
карточкасы дебеттік карточка және кредиттік карточка болып екіге бөлінеді;
21) алдын ала төленген пластикалық карточкасы - ұстаушысына бастапқы
ұстаушы алдын ала салған және эмитенттің шоғырландырылған есебінде
есептелген ақша сомасы шегінде пластикалықдерді жүзеге асыру жәненемесе
қолма-қол ақша алу мүмкіндігін беретін пластикалық карточкасы. Алдын ала
төленген пластикалық
карточкасында оның ұстаушысын бірегейлендіруге мүмкіндік беретін
деректемелер болмайды;
22) пластикалық карточкасын доғару - пластикалық карточкасын пайдалана
отырып пластикалық жасауға толық немесе уақытша тыйым салу;
23) пластикалық карточкасының деректемелері - пластикалық карточкасының
ұстаушыға, эмитентке және пластикалық карточкаларының жүйесіне тиесілігін
айқындауға мүмкіндік беретін пластикалық карточкасындағы жәненемесе онда
сақталатын ақпарат;
24) пластикалық карточкасын ұстаушы - пластикалық карточкасын беру туралы
шартқа сәйкес пластикалық карточкасын пайдалануға құқығы бар немесе егер
пластикалық карточкасы алдын-ала төленген болса, оған тікелей иелік етуші
жеке тұлға;
25) эквайер - пластикалық карточкасын пайдалана отырып пластикалық жасаған
кезде кәсіпкермен жасалған шарт талаптарына жәненемесе кәсіпкерде жасалған
пластикалық құжаты талаптарына сәйкес кәсіпкердің пайдасына келіп түскен
ақшаны қабылдауға жәненемесе кәсіпкермен жасалған шартта көзделген өзге де
іс-әрекеттерді орындауға тиісті банк немесе банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйым (банк). Сондай-ақ пластикалық карточкасы
бойынша қолма-қол ақша беретін банк те эквайер болып табылады;
26) эмитент - пластикалық карточкаларын шығаратын банк.
Мазмұны
Кіріспе 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 банк пластикалық карточкаларының экономикалық мәні мен теориялық 8
негіздері
1.1 Пластикалық карточкалардың мәні және оларды топтастыру 10
... ... ... .
1.2 Пластикалық карточкалардың түрлері мен құрылымы 21
... ... ... ... ... ...
Кейбір дамыған мемлекеттердегі банктік пластикалық карточкаларының 27
даму деңгейі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚР екінші деңгейлі банктердің пластикалық карточкаларының 34
дамуына талдау жүргізу (Kaspi банк АҚ тәжірибесінде)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.1 Қазақстан республикасыдағы екінші деңгейлі банкілердің пластикалық34
карточкаларына салыстырмалы талдау жүргізу ... ... ... ... ...
2.2 Kaspi банк АҚ пластикалық карточкалары мен оның механизмін 44
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3 Пластикалық карточкалармен көрсетілетін қызметтер
... ... ... ... ... ... .
3 Қазақстандағы банк пластикалық карточкаларының айналысы жүйесіндегі 51
өзекті мәселелер мен оларды жетілдіру ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ...
Қорытынды 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
Қосымша мәліметтер 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің
тәуелсіздігін алумен қатар өткен тарихына сын көзбен қарау мүмкіндігіне де
ие болып отыр. Ол өзінің тұрақты ақша-несие саясатын қалыптастырып, әлемнің
көптеген елдерімен иықтасып өмір сүру деңгейіне талпыныс жасап келеді.
Ондағы мақсаты экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу және осы мәселені
шешуде банк жүйесінің алатын орны мен оның маңыздылығы ерекше және ол
туралы айтудың да өзі артық. Елімізде осы аталмыш банк саласында болып
жатқан өзгерістер, олардың көрсететін қызмет түрлерінің сан алуандылығы,
сапа категориясына қарай бет бұруы экономиканың тұрақты болуына өз ықпалын
тигізеді. Оның ішінде халыққа яғни жеке тұлғаларға банк тарапынан
пластикалық карточкалары арқылы қызмет көрсетудің маңыздылығы артып келеді.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері – жалпы қаржы жүйесіндегі
кәсіпорындар ішіндегі бүгінгі таңдағы қарқынды дамып отырған алдыңғы
ұйымдардың бірі. Өйткені бұл ұйымдардың қызметі шетелдердегі барлық озық
тәжірибелерді енгізе отырып атқарылуда. Қазіргі коммерциялық банктердің
қызметі экономиканың барлық салаларын дамытуға және халықтың табыс деңгейін
арттыруға бағытталған. Осы банктердің қызметтерінде пластикалық
карточкаларымен жасалынатын операциялардың алатын орны бөлек. Кез келген
қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру
үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін пайдаланады. Қойылған мақсаттарды
іске асыруда қаржы саясаты маңызды рөл атқарады. Оны жасап, жүзеге асыру
процесінде қоғам алдында тұрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз
етіледі; ол экономикалық мүдделерге ықпал жасаудың белгілі құралы болып
табылады. Демек, банктік – қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру,
шоғырландыру мен жинақтау және экономикалық саясат жасайтын дамудың
бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.
Диплом жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі
банктердің пластикалық карточкаларының даму перспективаларын қарастыру. Осы
мақсатқа қол жеткізу барысында келесідей міндеттерді орындау қажеттілігі
туындайды:
• Қазақстан Республикасындағы пластикалық карточкалардың пайда болу
тарихын қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкалардың дамуының
негізін қарастыру;
• Шетелдік тәжірибелерге талдау жасап, олардың елімізде оңтайлы
тұстарын қарастыру;
• зерттелген банкте пластикалықдік карточкалар бойынша қызметтің
енуін талдау;
• Kaspi банк АҚ пластикалық карточкалары және қызметін талдау;
• Қазақстан Республикасындағы пластикалықдік карточкасын жетілдіру
бойынша ұсыныстарды өңдеу.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі – Kaspi банк акционерлік қоғамының
пластикалық карточкалары.
Дипломдық жұмысты жазу барысында тақырыпқа қатысты экономист
ғалымдардың еңбектері, оқулықтар, монографиялар, ғылыми мақалалар, ғылыми –
тәжірибелік конференциялардың мәліметтері және зерттелген банктің есебі
қолданылды.
Құрылымы бойынша диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші теориялық бөлімінде
республикамызда пластикалық карточкаларының қалыптасыу барысы мен олардың
экономикалық мәні, даму тарихы және оларды топтастыру сияқты мәселелер
келтірілді. Қазіргі кезде коммерциялық банктерінде пластикалық
карточкалармен ұйымдастырылған жұмыстың тәртібі және жекелеген дамыған
елдердегі пластикалық карточкаларының даму деңгейлері жөнінде кеңінен
сипаттамалар берілді.
1 Пластикалық карточкаларының экономикалық мәні мен теориялық негіздері
1.1 Пластикалық карточкалардың мәні және оларды топтастыру
Дамыған елдерде тауарлар мен қызмет көрсетулерге қолма-қолсыз есеп
айырысу барлық ақшалай операцияларының құрылымында 90%-ға жетеді.
Қазақстанда жылдан-жылға тұрғындардың көп бөлігі – студенттен зейнеткерге
дейін – карточканы пайдаланады. Бірақ та бұл әлі жетістік емес және III
Қаржыгерлер конгресінде ҚР президенті Н.Ә.Назарбаев қолма-қол ақша
айналымын қысқарту процесін жеделдетудің қажеттілігін және
Қазақстандықтардың күнделікті өмірінде пластикалық карточкалардың қолданылу
сферасын ұлғайту жөнінде айтқан болатын. [1]
Қазіргі уақытта пластикалық карточкаларының нарығында қызмет
көрсетудің үлкен ассортименті көрсетілді және түрлі карточкалық
бағдарламалардың елеулі саны ұсынылады. Мәселен, пластикалық карточкасының
көмегімен дүкендер мен мейрамханаларда тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін
пластикалық жасауға, коммуналдық қызмет көрсетулерді, байланыс қызметін,
салық және кеден пластикалықдерін төлеуге, кредиттерді өтеуге, карточкадан
карточкаға ақша аударуға, Интернет немесе телефонды пайдалану арқылы
тауарларға және қызмет көрсетуге тапсырыс беруге болады.
Пластикалық карточкасы - электронды терминалдар немесе өзге құрылғылар
арқылы ақшаға қол жеткiзу құралы, онда мұндай карточканы ұстаушыға
пластикалықдердi жүзеге асыруға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға
және пластикалық карточкасының эмитентi белгiлеген әрi соның шарттары
бойынша басқа операцияларды жүргiзуге мүмкiндiк беретiн ақпарат болады.
Пластикалық карточкасын беру кезінде шарт жасалады, онда мынадай
міндетті шарттар болуы тиіс:
пластикалық карточкасын беру талаптары;
пластикалық карточкаларын пайдалана отырып пластикалықдерді жүзеге асыру
талаптары;
қосымша картокалар берілетін адамдардың тізімі немесе адамдардың тізіміне
сілтеме (пластикалық карточкаларын беру туралы шарт негізінде түрлі
ұстаушыларға бірнеше пластикалық карточкаларын беру кезінде);
пластикалық карточкасын алу тастау және оқшаулау талаптары;
пластикалық карточкасының жәненемесе пластикалық карточкаларын беру туралы
шарттың қолданылу мерзімі;
тараптардың құқықтары мен міндеттері;
тараптардың жауапкершілігі.
Бірінші көпшілік пластикалық карточкаларын пайда болу тарихы жарты
ғасырдан астам болып саналады. Қазақстанның тұрғындары олардың күнделікті
өміріне сеніммен кірген пластикалық құралының осы түрінің ыңғайлы
екендігін өткен он жылдың ортасында ғана бағалай алды.
Банктік пластикалық карточкасы – бұл қолданушыға пластикалықдерді
жүзеге асыруға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға және осы
карточканы шығарған банкпен белгіленген басқа да операцияларды оның
талаптары бойынша жүргізуге мүмкіндік беретін электрондық немесе басқа
жабдықтар арқылы ақшаға рұқсат беру құралы.
Карточка бойынша сауда және қолма – қол ақшаны берудің негізі
клиенттерге тауарлар мен қолма – қол ақшаларды бірден банкпен қарызға
ұсынатын дүкендермен бұл операциялар жүзеге асырылады, ал олардағы
қаражаттар қызмет көрсететін кәсіпорындардың шотына белгілі бір уақыт
арқылы түседі (бірнеше күннен артық емес). Пластикалық карточкаларға қызмет
көрсету процесінде пайда болған пластикалықдік міндеттемелердің орындалған
кепілі банк – эмитентіне олардың түсуі болып табылады. Сондықтан
карточкалар әрекет етудің барлық мерзімінде банктің заты болып қалады, ал
клиенттер оларды қолдану үшін ғана алады (карточкаларды ұстаушылар). Банк –
эмитент кепілінің мінезі топтастырылған карточкалар тобын ұсынылған
клиенттердің пластикалықдік беделіне тәуелді.
Әлемдік карточка индустриясын дамытудағы маңызды кезең 2000 жылдардың
бірінші жартысы - чиппен жабдықталған пластикалық карточкаларын тарату
уақыты болды. Уақыт көшіне ілесе отырып, Қазақстандық банктер 2005 жылы
магниттік жолағы бар карталарды біртіндеп ауыстыра отырып, чиптік
карталар шығаруға кірісті.
Қазіргі таңда Қазақстанда пластикалық карточкалардың индустриясы
құрыла бастады. Барлық дүние жүзінде пластикалық карточкалардың айналымдық
өрісіне миллиондаған саудалы, қонақ үй кәсіпорындары және әртүрлі қызметтік
кәсіпорындар енгізілді: мұндай карточкаларды қолданған адамдардың саны 500
млн. жуық. Карточкалармен барлық дамыған және дамып келе жатқан мемлекеттер
жұмыс істейді. Бұл индустрияның дамуының талдауы банктік пластикалық
карточкалардың табысты дамып келе жатқанын көрсетеді. Есептік –
пластикалықді қатынастардың негізінде болған қатысушы жүйенің
пластикалықдік құралы болып табылатын карточка екені түсінікті, яғни
қазіргі таңдағы техникалық және технологиялық базада жүзеге асырылатын
қолма – қолсыз есептеу болып табылады. Технологиялық және техникалық
базаның үнемі дамуына мүмкіндік беретін банктің қор базасы маңызды рөл
атқарады. Бұл өз кезегінде банктерге өзінің клиенттеріне ұсынылған
қызметтерді кеңейтіп жетілдіруге мүмкіндік береді.
Қолма – қол ақшаларды қолдану мен есептер мемлекеттік және коммерциялық
қаржылық құрылымдарға қымбат болады. Айналымға жаңа ақша белгісін шығаруы,
ескі ақшаларды ауыстыру, жоғарғы деңгейдегі ұжымның құрамы, қатардағы
клиенттер уақытының жоғалтулары және ыңғайсыздығы – мұның бәрі мемлекеттің
экономикасына қиын мәселелер болып табылады.
Қазақстанда мысалы, әрбір теңгенің 20%-на жуығы оның жеке айналымын
қолдануға жіберіледі. Қолма – қол айналымның мәселелерін шешудің мүмкін
және ең перспективалық әдістерінің бірі – қолма – қолсыз есеп жүйесін
тиімді құру. Сарапшылардың бағасы бойынша мұндай жүйе қолма – қол ақша
айналымын үш есеге қысқартуын қамтамасыз ете алады. 1
Пластикалық карточкалардың қолдану маңыздылығы келесілерде анықталады:
ірі келісім шарттарды жетілдіру кезінде, саяхаттауда есептерді жеңілдетеді.
Пластикалық карточкалардың қолма – қолдығы ірі ақша сомасын өзімен бірге
алып жүрмеуге, яғни ақшалардың жоғалуы немесе ұрлануын болдырмауына
мүмкіндік береді, сонымен қатар ірі ақша соманы қолдан – қолға үлкен
көлемге ауыстыруы мүмкін. Пластикалық карточка пластикалықнің сенімді және
тиімді қаражаты болып табылады, шотты карточка иесі ғана қолдана алады.
Пластикалық карточкаларымен есеп айырысу операциялары жүзеге асырылады.
Пластикалық карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының,
ақпараттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері
арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып
алушылар арасындағы пластикалықдер жиынтығы.
Банктік пластикалық карточкаларын қолдану аумағы жыл сайын өсіп келеді.
Пластикалық карточкалары қазіргі заманғы пластикалық құралдары саласында
болашағы зор бағыттардың бірі болып табылады. Қолма-қол ақшамен
салыстырғанда пластикалық карточкаларының толып жатқан мүмкіндіктері мен
артықшылықтары бар, қазірдің өзінде 3 млн. қазақстандық, оның ішінде
студенттер мен зейнеткерлер, жеке кәсіпкерлер мен мемлекеттік қызметкерлер,
қарапайым жұмысшылар мен компания басшылары, пластикалық карточкаларын
пайдаланады. Қазіргі таңда Қазақстанда әр түрлі топтағы 3,14 млн.
пластикалық карточкасы айналыста жүр. Пластикалық карточкаларының қолма-қол
ақшадан артықшылығын айта кету жөн:
• Ыңғайлылығы және қауіпсіздігі - қолма-қол ақша алып жүрмей, кез-келген
тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін санаулы секундтарда-ақ
пластикалық жасауға болады. Егер карточканы жоғалтып алған немесе
ұрлатып алған жағдайда ақша қауіпсіз жерде, есеп-шотта сақталынып
тұрады. Каточкада магнитті жолақ жүргізілген, бұл карт-шот бойынша
кодталған ақпаратты сақтайды. Каточканы арнайы ПИН-кодын білетін
карточканың иесі ғана қолдана алады.
• Карт-шотқа келісімсіз қол жеткізуге мүмкіндік болмау үшін
қауіпсіздіктің жоғарғы деңгейі.
• Карт-шотыңыздағы қаржыны мағлұмдаудың қажеті болмайды, яғни, шет елге
шыққанда карт-шотында қаржы ешқандай қиындықсыз шекараны асады.
• Дүние жүзі бойынша көрсетілген қызметтер мен сатып алған тауарлар үшін
қолма-қол ақшасыз пластикалық жасау және кез-келген уақытта қолма-қол
ақшаға банкоматтар мен есеп-айырысу бөлімдері арқылы қол жеткізу.
• Дүние жүзі бойынша қолма-қол ақша алуда және ақша аударымы кезіндегі
жеделдік пен құпиялылық.
Халықаралық каточкалар арқылы Интернет желісінде сауда жасау.Пластикалық
карточкалары – пластикалық формасында болады. Олар екі түрлі болып келеді:
• дебеттік карточка – карточкалық шот иесіне банкоматтан қолма – қол
ақша алуға және карточкамен қызмет көрсететін сауда үйлерінде,
мейрамханаларда және т.б. орындарда сатып алынған тауар мен
қызметтері үшін есеп айырысуға мүмкіндік беретін пластикалық құралы.
• банкомат – банктік карточка көмегімен және ондағы сақталған қаражат
көлемінде, оның иесіне қолма – қол ақшаны алуға мүмкіндік беретін
автоматтандырылған құрылым.
Банкоматтан карточка көмегімен ақша алу үшін әрбір карточка иесіне
арнайы ПИН – код тағайындалып, атаулы карточка беріледі.
ПИН – код (ағылш. Personal Identification Number – жеке идентификациялық
номер) – банктік карточканың иесіне банкомат немесе Pos – терминалдар
арқылы қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін жеке идентификациялық номері.[2]
Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттері бар:
• логотипті, яғни карточканың қай пластикалық жүйесіне тиісті екендігі,
мысалы: Master Card, Visa және тағыда сол сияқты;
• карточканың номері ( он алты саннан тұрады);
• карточка иесінің аты – жөні;
• карточканың эмитентінің атауы;
• карточканың қызмет ету мерзімі;
• карточка иесінің қол қою үлгісі.
Қазіргі кезде көптеген эквайрер банктеріміз ірі сауда үйлерімен өзара
жасаған келісім шарт негізінде пластикалық карточкаларын шығаруды көздеп
отыр. Мұндай карточкалардың иелері аталған сауда үйлерінде сауда жасаған
белгілі бір жеңілдіктерді пайдаланады.
Ол үшін сауда үйінде ПОС терминал орнатылады. Мұндағы Pos – терминал
дегеніміз – сауда немесе қызмет көрсететін кәсіпорында банктік
карточкаларға қызмет көрсетуге арналған құрылым құрылғылары орнатылады.
Pos (Point of sale – сауда орны) – эквайрер банкпен өзара жасалған
келісім шартқа сәйкес тұтынушылардың сатып алған тауарлар мен қызметтері
үшін пластикалық құралы ретінде банктік картаны қабылдайтын, сауда немесе
қызмет көрсететін кәсіпорын.
Кредиттік карточка оның элементі мен карточка иесі арасындағы келісім
шартқа сәйкес, несиелер көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін пластикалықді
жасауға не қолма–қол ақша алуға арналған карточка.
С
* Сурет 1. Пластикалық карточкаларын пайдалану арқылы есеп айырысу
тәртібі
Дерек көзі: Ұлттық процессингтік орталықтың мәліметтері [3]
Пластикалық карточкаларымен есеп айырысулар слиптің көмегімен жүзеге
асырылады. Слип (Pos – терминал немесе банкоматтың түбіртегі) – пластикалық
карточканы пайдаланып, операция жасалғанын растайтын есеп айырысу құжаты.
Слип мынадай көрсеткіштерді қамтиды:
• Pos немесе банкоматтық идентификаторы;
• Операцияның жасалған күні;
• Операция сомасы және валютасы;
• Эмитент банктің операцияларды авторизациялауды растайтын коды;
• Банктік карточканың өзіне тән белгілері;
Слипте карточканы ұстаушының қолы. Отандық банктік тәжірибеде
классикалық карточкаларын пайдалану арқылы есеп айырысу тәртібі келесідей:
1. Эмитент банк пластикалық жүйесінің өкілдерімен келісім- шарт жасасып,
соның негізінде аталған жүйеде қызмет ететін пластикалық карточканы
шығаруға құқық алады.
2. Карточка иесі эмитент банкте карт – шотын ашады және банкпен келісім
шарт жасасады. Эмитент банк оған карточка береді.
3. Карточка иесі карточкамен қызмет көрсетуге маманданған сауда үйімен
тауар сатып алғысы келіп, Pos – терминалдан өткізеді немесе ПИН –
коды арқылы қолма – қол ақша алғысы келіп, өзге банкоматқа салады.
4. Pos – терминал не банкомат авторизациялауды жүзеге асырады.
5. Авторизациялау процедурасы сәтті аяқталса, Pos – терминал немесе
банкомат карточка иесіне слипті береді, оған қол қоюға тиіс. Сөйтіп,
ол өзі қалаған тауарды немесе қолма – қол ақшасын алады және карточка
иесіне қайтарылады.
6. Жұмыс күнінің соңына қарай Pos – терминал Эквайрер банкке слипті
береді, яғни ол есеп айырысуға негіз болып табылады.
7. Эквайрер банк слип негізінде Pos – терминалмен есеп айырысады немесе
Pos – терминал шотын слипте көрсетілген соманы аударады.
8. Эквайрер банк пластикалық карточкамен жасалған опеарциялар бойынша
ақпаратты Ұлттық процессингтік орталыққа береді.
9. Ұлттық процессингтік орталық күн ішінде келіп түскен ақпараттарды
өңдейді және қорытынды мәліметтерді пластикалық жүйесіне қатысушы
банктер арасында есеп айырысуды жүргізу мақсатында дайындайды.
10. Пластикалық жүйесінің қатысушылары пластикалық карточкаларды
пайдалану барысында жасалған операциялар бойынша Қазақстан
банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО) арқылы өзара міндеттемелерді
өтейді.
11. Эмитент банк пен карточка иесі өзара есеп айырысуларды карточка түріне
қарай төмендегідей тәртіпте жасайды:
• Дебеттік карточка бойынша эмитент банк карточка иесінің шотынан
тиісті қаражатты шегереді;
• Кредиттік карточка бойынша карточка иесі оған берілген несие сомасы
мен оған есептелетін пайызды қайтарады.
Мұндағы, авторизация – эмитент банктің пластикалық карточкасын
пайдаланып, операция жүргізуге берген рұқсатын білдіреді. Авторизациялау
процедурасы аяқталған соң, эмитент банк, банктік картаны (слип) пайдалану
арқылы жасалған есеп айырысу және өзге құжаттарды төлеуге байланысты
міндеттеме алады.[4]
Авторизациялау екі режмиде: он - лайн және офф - лайн режимінде
жүзеге асырылуы мүмкін. Он- лайн режимі (ағыл. on-line – нақты уақыт
режимі) – банктік картаны шуғарушы мен арадағы электронды немесе телефон
байланысы арқылы немесе магниттік штрихты картаны көмегімен жасалған
операцияны сипаттайды. On-line режимінде рұқсат алу үшін эмитент банкпен
арада байланыстың болуы қажет.
Офф - лайн режимі (ағыл. off-line – қолжетімсіздік) – банктік
карточканы шығарушы мен арадағы электронды немесе телефон байланысты қажет
етпейтін, яғни чипті (микросызбаны) картаның көмегімен жасалатын операцияны
білдіреді.
Эквайрер банк – банктік карточкалар көмегімен жасалатын операциялар
бойынша Pos – терминалмен есеп айырысуды жүзеге асыратын банк.
Қазақстанда 2000 жылдың аяғында ҚР Ұлттық банктің құрылтайшылығымен
жабық акционерлік қоғам формасында Процессингтік орталық құрылды. Мұндай
ұйымды құрудың басты мақсаты Қазақстанда пластикалық карточкаларын
пайдаланудың біртұтас кеңістігін жасау болып табылады. [3]
Ұлттық Процессингтік орталық – пластикалық жүйесінің технологиялық
ядросы болып саналатын мамандандырылған есептеу орталығы.
Ұлттық Процессингтік орталық мынадай қызмет атқарады [3]:
• Пластикалық карточкалары бойынша трансакцияларды өңдеп, қажетті
құжаттарды дайындау;
• Пластикалық жүйесіне қатысушы банктер арасында өзара есеп айырысуларды
жүргізуге арналған ақпараттар даярлау;
• Пластикалық карточкаларын, соның ішінде, халықаралық пластикалық
карточкаларын пайдалану арқылы жүзеге асырылатын пластикалықдер
клирингтін ұйымдастыру;
• Пластикалық жүйесіне қатысушы банктердің үстеме шығыстарын азайту
мақсатында екінші деңгейдегі банктермен бағдарламалық – техникалық
құралдарды көтерме бағамен жабдықтаушылар арасының байланыстыру
жұмыстарын ұйымдастыру;
• Қатысушы банктерді техникалық және ақпараттық жағынан қолдау;
• Пластикалық карточкаларын қабылдау торабын ұйымдастыру.
Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазіргі уақытта несиелік карточкалардың мынадай
түрлері қолданылады [5]:
• банктік;
• сауда арналған;
• бензин сатып алуға арналған;
• туризм және ойын сауық шараларын төлеуге арналған.
Біршама кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады.
Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылуы аясына қарай
екі түрге бөлінеді:
1. Локалдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында
қолданылатын пластикалық карточкалары;
2. Халықаралық, яғни әлемдік банктік тәжірибеде еркін қолданылатын
пластикалық карточкалары.
Пластикалық карточкалар пластмассадан жасалған. Ақпаратты жазу әдісі
бойынша топтастырылған карточкаларды төмендегідей көрсетуге болады:
- графикалық жазу – карточкаға ақпаратты жазудың ең қарапайым түрі.
Графикалық әдістерге әртүрлі сурет бейнелерін картаны ұстаушыларға және
лазерлік қолтаңбаның үлгісі салынады. Графикалық мәліметтер карточканың
көзбен шолу анықтамасының мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Карточкалар
мұндай принципте негізделген қызмет көрсетулерін жергілікті кіші
жүйелерде қолдану табысымен жүзеге асырылады. Бірақта банктік пластикалық
жүйесінде өңдеулер қолдану үшін жеткілікті емес. Рәсімдерді
жеделдетілген түрде жүргізудің қамтамасыз ету түрінде берілген
мәліметтерді мақсатты түрде карточкада сақтау ұсынылады. Бұл тапсырма
физикалық механизмдердің қолдануымен шешілуі мүмкін. [6]
Анықталатын элемент түрінде штрих – кодпен карточкаларда тауарды талдау
үшін ұқсас коды қолданылады. Штрих – коды бар карточкалар басқа
карточкалардың түрлерімен салыстыру бойынша өңдеуде өте қарапайым болады.
Соңғы негіз олардың жасанды карточкалардын әлсіз сақтануы ескертіледі және
пластикалықдік жүйеде қолдану үшін жарамсыз карточкалар да бар.
Осындай жетіспеушіліктер смарт карталардан немесе электрондық қалта
деп аталатын карточкалардан айрылады.
Чиптік карточкалар – 1974 жылы Француз инженер Роланом Морено өңдеген
Смарт - карталар микро үлгісімен құрылған карточкалар болып табылады.
Құрылған карточкада микро үлгі түрінің тәуелділігіне байланысты келесі
смарт – карталардың түрін айыруға болады:
1. Картаның сақтау қабілеті ақпаратты сақтау үшін қолданады. Картаның
сақтау ойының екі түрі бар: бос тыйымның ойымен карталар және
қорғалған ойындағы карталар. Қорғалмаған ойындағы карталарда ақпаратты
оқу мен жазу бойынша шек қойылмайды, оның нәтижесінде мұндай карталар
өндірістік мәліметтер құрылымын әдістендіру үшін тиімді. Сонымен қатар
картадағы ақпаратты карта құралындағы сыртқы қатынасы бойынша кейбір
көмектермен шешу қажет, онда рәсімді ұйымдастыруға, PIN – кодтың
көмегімен картаның ұқсас механизмдері қорғау қажет. Қорғалған ойдағы
карталар мәліметтерге қол жеткізудің шектелген меназимдерін иеленеді.
Операцияларды оқу, жазу немесе ақпаратты өшіру кезінде арнайы кодтың
ұсынылуымен бекітіледі. Алайда қорғалған ойдағы карталар жазылған
арнайы мәліметтердің көлемін құрайды, яғни олар нәтижесінде
өзгертілмеу қажет. Бұл арнай сақтандырғыш жолымен жетіледі, яғни ол
арнайы көлемінде ақпараттың жазылуын бақылайды. Қорғалған карталарды
негізгі қолдануда – пластикалық ақшаларды жасырын ақпараттарды
сақтады.
2. Микропроцессормен карталар. Микропроцессормен мәліметтер картасында
сақталған белгілі бір операциялардың орындалуына мүмкіндік береді. Бұл
операциялар қаражаттың қауіпсіздігін және қызмет көрсету функцияларды
және ойды басқару функциялардың үлкен мөлшерін қамтамасыз ететін
операциялық картаның жүйесін құрайды. Көптеген микропроцессорлық
карталар американдық құпияландыру стандартын қолдайды – DES.
3. Криптографикалық ақпаратты өндеу үшін бақыланатын карталар қолданады.
Олар мақсатты жүргізу үшін қаражаттарды, құпияланған мәліметтерді
орындайтын мамандандарылған процессорларды құрайды. Бұл карточкалар
қауіпсіздіктің әртүрлі жүйелерінде тиімді қолданады.
Смарт – карточкалардың орнатылған маңыздылығымен әрекеттің мінезімен
сәйкес қосылған және қосылмаған болып екіге бөлінеді. Смарт – карталарды
өзінің сенімді және қанаулы мінездемелері бойынша қарапайым магнитті
карточкаларға қарағанда маңызды жүреді. Мысалы, Gem Plus Cart
International Франция фирмасының смарт – карталарын дүниежүзінде ірі
өндірушілердің мәліметтерін тестілейтін негізгі мінездемелерді келтіруге
болады:
• ақпаратты сақтау мерзімі – 10 жыл;
• қайта тіркеудің минималдық саны – 10 000 рет;
• бір байт ақпараттың жазылу уақыты – 10 мс аз емес;
• сақтау қызу мерзімі – (-20) – дан + 55 градус целсий;
• жұмыс қызуы – 0 – дан + 50 градус целсийға дейін;
• оқшаулануы – 30 градустан екі жақты және т.б.
Карточканы өндіру кезінде әрбір мирко үлгіге тиімді код енгізіледі, онда
оны қайталау мүмкін емес. Қолданушыға карточканы беру кезінде карта иесіне
ғана белгігі бір немесе бірнеше парольдер енгізіледі. Рұқсат етілмеген
әрекетті қолданған кезде кейбір смарт – карточкалардың түрлері бірден
жабылады және мұндай картаның жұмыс қабілеттілігін қайтару үшін, оны
берілген орынға қайта апару қажет.
Смарт – карточкалар Off – line тәртібінде жұмыс істейді. Смарт –
карточкаларды қолдану мен әрбір операцияларды жүргізу иеленушіден өзінің
жеке паролін талап етеді. Бұл пароль карточканың өзінде жазылған, яғни
жеделдетілген орталықтарында қол жеткізілген рәсім етілмейді. Смарт -
карточкалар клиенттердің қаржылық мүмкіндігін қамтамасыз етпеген сатып
алынған затқа бақылау жүргізуге Мүмкіндік береді. Карточка иесіен
карточкаға белгілі бір сома енгізіледі. Сатып алынған затқа пластикалық
төленген кезде карточкадағы қолма –қол қаражатты тексеріп, одан талап
етілген соманы алады. [7]
Қазіргі таңда Қазақстанда смарт – карточкалар кең дамыған жоқ. Біздің
мемлекеттік смарт технологиясын қолданатын екі есептік жүйе ғана нақты
түрде жұмыс істейді: Алтын Тақ және Optimum Cart. Қазақстан
Республикасында смарт карточкалардың кеңейтіп енуі бірқатар мәселелер
бойынша қиын:
• магниттік карточкалармен салыстыру бойынша жоғарғы құнды иеленеді.
банк эмитенттер үшін магниттік карточкалардың бағасы – 3 – 5 USD, ал
микро үлгісімен карточкалар бірнеше есеге қымбат;
• Қазақстан Республикасындағы смарт – карточкалардың өндіру мекемесінің
қиындықтары. Алайда Қазақстан Республикасында қолма – қолсыз есептерде
смарт – карточкаларды қолданған мекемелері бойынша жиынтық жобалардың
толық қатары бар екенін белгілеу қажет.
Сонымен Австриялық BGS Industrial фирмасы Қазақстан Республикасының
әмбебап пластикалықдердің электрондық жүйесін ұсынады. Эмитенттер бойынша
карточкаларды топтастыру. Қаржылық мекемелермен және банктермен шығарылатын
әмбебап карточкалар.
Жеке карточкалар мекемеге берілген қызмет түрін қаржыландыратын несие
есебінде бірнеше өзара байланысқан қызметтердің түрін немесе анықталған
қызмет түрін төлеу үшін қолданылады. Ережеге сай карточканың иесі белгілі
бір жеңілдіктерді алады. Мұндай карточкаларды мақсатты деп айтуға болады.
Көптеген мемлекеттерде мыңдаған әртүрлі мейрамханаларда тағамға төлеуге
мүмкіндік беретін Diners Club карточканың түрі өте кең дамыған. Сонымен
қатар белгілі бір дүкендерде тауарды төлеу үшін қолданылатын карточкалар
бар, мысалы, бір фирмаға жататын саудалық желі.
Клиенттердің топтары бойынша карточкаларды топтастыру.
Қарапайым карточка қатардағы клиент үшін арналған, мысалы Classic Visa
және Mass (Standart) Eurocart Master Card. Жинақталған карточка немесе
бизнес – карточка (Business Card) белгілі бір шектерде өз мекемесінің
қаражатын шығындауға бағытталған мекеменің қызметшілері үшін арналған.
Алтын карточка тұрмыс жағдайы жақсы клиенттер үшін арналған. Маңызды
жағдайымен кірісін иеленетін клиенттер белгілібір кепіл салымын клиенттерге
берілетін алтын несиелік карточкаларды ала алады. Мұндай карточкаларға
мысалы, American Express Gold Card, Gold MasterCard және VISA VIP жатады.
Алтын карточкалар келесі қосымша қызмет түрін қамтамасыз етеді:
• клиенттерді төтенше жағдайдан 150 000 USD сомасында ақысыз
сақтандырады;
• медициналық және заңды мәселер бойынша тәулік бойы ақпараттық
–консультациялық көмек көрсету;
• сатып алу кезінде шексіз несиелендіру;
• қонақ үй қызметіне пластикалықнің жеңілдетілген жүйесі (иеленушінің
пластикалық қабілетін тексерусіз);
• тауарды сатып алушының несиелік карточканың көмегімен төлеуін
сақтандыру жағдайы, егер тауар жөндеуді қажет етсе (ережеге сай
тауардың кепіл мерзімін бір жылға дейін ақысыз ұзарту);
• клиенттің эмитентімен байланысты тәуекелдіктің мүмкіндігін қамтамасыз
ету;
• екі жұмыс күн ағымында келген жарамсыз карточаны ауыстыру;
• несиелік карточка бойынша қолма – қол ақшаны алу; мысалға, American
Express Gold Card иесі келесі мөлшерде қолма - қол ақшаны ала алады:
АҚШ және Канаданың 15 000 банктік кеңселерінде 1 аптада 1 000 USD – ға
дейін;
• 130 мемлекетте American Express әрбір 14 000 кеңсесінде бір уақытта
қолма – қол ақша және чек түрінде 5 000 USD – ға дейін;
• АҚШ териториясында 14 000 банкоматтардың бірінде 1 аптада 50 000 USD –
ға дейін.
Пластикалық карта үлкен беделді иеленеді, бірақта оның кемшіліктері де
бар, бұл жетіспеушіліктер маңызды мәселе болып табылады. Пластикалық
карточкалар олармен бірге жүреді және оларды ықшамдауға болады. Пластикалық
карточкаларда келесі жетіспеушіліктерді көрсетуге болады (әрбіреу жеке –
жеке маңызды):
• картаны беретін банк алдында толық карточканы ұстаушы
заңдастырылмаған: банк картаны кез – келген уақытта алуға құқылы;
• карточканы қолдануда маңызды нақты бағаларға сәйкес келмейтін ақыларды
төлеу қажет (өзіндік құн туралы айтпағанда), егер операциялар қолма –
қол ақшалармен жүргізілсе карточка ұстаушы оған көрсеткен қызметі үшін
карточкалық шоттар арқылы ақыны төлер еді;
• карточкалық шотта болған сіздің құралыңыз заңды бұзушылардың қолдану
мүмкіндігі және карточканың үлкен бағасын жоғалтуы.
Бұл мәселелерге қарамастан несиелік карточкаларға сұраныс өсіп,
қолданушылардың саны ұлғаяды, олар пластикалық карточкалардың оңтайлы
сапалылығын ғана көреді. Пластикалық карточкалар келесі жетістіктерді
иеленеді:
• карта – бұл үнемі өзімен бірге болатын қолма – қол қорлар;
• белгілі бір деңгейде карточкамен есептесу ыңғайлы, ал кейде
карточкасыз жүруге қиын (қонақ үйді сақтау, машиналардың жалы,
интернет арқылы төлеу);
• пластикалық карточка – бұл өте тиімді;
• карточканы ұстаушыларда қолма – қол ақша түрінде маңызды, қажетті
ақшаны ұстауғға қажеті жоқ;
• қолма – қол қаражатқа қарағанда карточканың жоғалту мен ұрлану ақшаның
жоғалуын білдірмейді, өйткені ол банктің шотында сақталады. Содан
басқа қас ойлаушы адам қандайда бір жолмен карточканы иеленсе де оған
ештеңе жасай алмайды, оның нәтижесінде карточка өзінің деңгейінде
сияқты жүйенің деңгейіндеде өзінің сәйкес келетін қаражатын қорғауын
жүзеге асырады;
• карточканың қолма – қолдығы маңызды түрде ұстаушы үшін операцияның
берілген сомасының мәселесін шешеді;
• толығымен карточкадан алынады.
Сонымен қатар пластикалық карточкалардың беделі мен жетіспеушілігін
бағалауға және таңдау жасауға болады: берілген қызметті қолдануға немесе
қолданбауға болады. Қаржылық қосымшаларда қолданылатын пластикалық
карточкалардың жоғарыда көрсетілген түрлерінен басқа мәліметтерді сақтау
механизміне негізделген карточкалар қатары бар. Мұндай карточкалар
(индукциялық және оптикалық) қауіпсіз үлгілерінде және медициналық
үлгілерде қолданылады.
POS – терминалы немесе саудалық терминалдар смарт – карталармен магнитік
жолдың пластикалық карточкаларын қолданумен қаржылық есептер кезінде
транзакцияларды өндеу үшін арналған. POS – терминалдарды қолдану
карточкалардың қызметі бойынша операцияларды жеделдетуге мүмкіндік береді
және қызмет көрсету уақытын маңызды төмендетеді. POS – терминалдың
мүмкіндік термині комплектациялары кең мағынада жүзеге асырылады, бірақта
қазіргі таңдағы терминал смарт – карта сияқты электрондық кассалық
апараттармен немесе ПК мен бірігу, принтердің (ПИН кодты алу үшін
клавиятуралар) пин клавиатураға енгізу үшін энергиялық тәуелсіз ойымен
картаның магниттік жолында жүзеге асырылады.
Содан басқа әрдайым POS – терминал жедел мүмкіндігімен әдістің көмегімен
маңызды болып табылады. POS – терминал интелектуалдық мүмкіндігін иелене
отырып – оны бағдарлайды. POS – терминалдардың құны фирма - өндірушілерден,
жиынтық мүмкіндіктерден тәуелді бола отырып, бірнеше жүзден бірнеше мың
долларға дейін өзгере алады. POS – терминалдың және мөлшердің үлесі кейде
аз болатын байланыс аппарттың ұқсас көрсеткіштермен айтарлықтай сәйкес
келеді.
Банкоматтар – пластикалық карточкалармен операцилар кезінде қолма – қло
ақшаларды инкасациялау және беру үшін арналған банктік автоматтар. Содан
басқа банкомат карточканы ұстаушыға ағымдағы шоттың жағдайы туралы
ақпаратты алуға (сонымен қатар қағазға анықтаманы), сонымен қатар негізінЕн
бір шоттан екінші шотқа қаражатты Bарту бобынша операцияларды жүргізуге
мүмкіндік береді. Алайда банкомат карточканы оқу үшін, ал карточканы
ұстаушымен маңызды әрекеттер үшін – байланысты клавиатурамен дисплей
құралымен қамтамасыз етілген. Банкомат оның жағдайын бақылауын және
банкоматты басқаруын қамтамасыз етуін персоналдық ЭВМ құрылдлы. соңғысы
банкомат үшін өте маңызды болғандықтан қолма – қол ақшаларды сақтандыру
болып табылады. Қазіргі таңда көптеген әдіснамалар магниттік жолы бар
карточкалармен on – line тәртібімен жұмысына арналған.
Несиелік карточкалар және Internet. Несиелік карта бойынша транзакциялар
қазіргі таңда Internet – те жасалатын транзакциялардың жалпы көлемінен 90 %
құрайды. Internet арқылы келісімдерді жасау үшін несиелік карточкаларды
қолдану байланыс немесе почта арқылы карточкасыз ұстауға үйреніп қалған
карточка ұстаушылардың жағдайымен жеңілдетіледі. Электрондық сауда ұрлық
және қиянат жасау үшін әлеуетті амалдарды, сонымен бірге басқа да сауданың
дәстүрлі түрлерін құрайды. Алайда тиімді келісім шартта несиелік
карточкалардың қолдануы көптеген көзқарастардан мемлекетте ең қауіпсіз
болып табылатындығын белгілеп өту қажет. [8]
Кез – келген жағдайда несиелік карточкалардың нөмері туралы мәліметтерді
сатып алушылардың дүкенде кейбір уаққытта болуын жасаған тәсілдер
принципсіз қызметшілерге қылмыстық мақсаттарда оларды қолдануға мүмкіндік
береді. техникалық көз қарастан несиелік карточкалардың нөмерін алу үшін
байланыс жүйесінмен тыңдау, сонымен қатар интернет арқылы ақпаратты алуға
қарағанда осы тәсіл өте жеңіл болып табылады.
Соған қарамастан сатып алушылар үлкен қауіпсіздікті қалайды.
Жабдықтаушыларға алдын – ала өтініш бойынша тауарды түсіру кезінде
тапсырушының пластикалық қабілетіне көз жеткізу қажет.
Сондықтан процессорлық мекемелермен және банктің саудагерлері үшін
біркелкі стандарт негізінде Internet арқылы пластикалық карточкалар бойынша
есептерді жеделдету электрондық сауда жүйесін қолдану үшін жалғыз әдіс
болып табылады.
1.2 Пластикалық карточкаларының түрлері мен құрылымы
Пайдаланушылар мен банк жұмысшылары карточкалар туралы айтқанда,
түсініктер шатасып кетеді. Біреулер несие карточкалары туралы айтып, оларды
банктік дейді, ал басқасы есеп айырысу карточкалары туралы айтып, оларды
пластикалық деп атайды. Бұл түсініктер ұқсас болғанымен, мағынасы әр түрлі.
Несие карточкаларын банктік деп, біз оларды кім шығаратынын айтамыз,
пластикалық карточкалар туралы айтып, олардың қандай материалдан
жасалатынын айтамыз.
24 тамыз 2000 жылы ҚР пластикалық карточкаларын шығару мен пайдалану
ережесіне сәйкес, пластикалық карточкасы – бұл заңды және жеке тұлғалармен
тауарлар мен қызметтерге қолма-қолсыз пластикалық жүргізу үшін, қолма-қол
ақша қаражаттарын алу үшін, сонымен қатар, шетел валютасында айырбас
операцияларын жүргізу үшін колданылатын карточка.
Карточкаларды пайдалану арқылы пластикалық жүйесін құруда қандай да бір
карточкалардың түрін таңдау маңызды болып келеді. Бұның маңыздылығын түсіну
үшін карточкалардың жеке түрлеріне талдау жасап, оларға классификация
жасайық.
Карточкалардың классификациясы – бұл жай ғана мәселе емес. Карточканы
шығару туралы шешім қабылдағанда, бұл не үшін керек және бұл қандай
карточкалар болатынын анықтау керек. Карточканы алғысы келген адам, оның
оған не үшін керектігін түсініп, керекті карточканың түрін таңдауы керек.
Карточкалық қызметтің мәні – оларды шығару емес, пластикалық жүйесіне
қатысушылар арасындағы қолма-қолсыз есеп айырысуды жүргізудің механизмінде.
Карточка қандай да бір пластикалық жүйесіндегі бұл механизмнің ерекшелігі
және құралы болып табылады.
Карточкалардың түрлері:
- қағаз (картонды);
- пластикалық;
- металды.
Ең бірінші қолданылған карточкалар картоннан болды. Бұндай карточкалар
өткен ғасырдың 20-жылдары кәсіпорындармен бөлшек саудада және мұнай
компанияларымен пайдаланылған. Пластикалық ретінде бұл карточкалардың
қызмет көрсету мерзімі ұзақ емес, жүзеге асыратын пластикалық сомасы көп
емес болуы керек. Қағаз карточкалар арзан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz