Т. Әбдіковтің прозасын жанрлық, тақырыптық тұрғыдан кең көлемде қарастыру, қазақ прозасының түрлі жанрында жазылған шығармаларындағы көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық-әлеуметтік көзқарастарды адам мәселесі тұрғысынан саралау, қаламгердің дара стильдік белгілерін көрсету
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БОЛМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Прозалық шығармаларының жанрлық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Прозалық шығармаларының тақырыптық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.2.1 Қаламгер шығармаларындағы заман көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1.2.2 Жазушы шығармаларындағы философиялық мәселелер және психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2 Т. ӘБДІКОВТІҢ СУРЕТКЕРЛІК ШЕБЕРЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
2.1 Т. Әбдіков прозасының көркемдік ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
2.2 Т. Әбдіковтің шығармашылығындағы экзистенциализм ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2.3 Жазушының стильдік және тілдік ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...127
1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БОЛМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Прозалық шығармаларының жанрлық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Прозалық шығармаларының тақырыптық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.2.1 Қаламгер шығармаларындағы заман көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1.2.2 Жазушы шығармаларындағы философиялық мәселелер және психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2 Т. ӘБДІКОВТІҢ СУРЕТКЕРЛІК ШЕБЕРЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
2.1 Т. Әбдіков прозасының көркемдік ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
2.2 Т. Әбдіковтің шығармашылығындағы экзистенциализм ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2.3 Жазушының стильдік және тілдік ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...127
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетінде өзіндік орны, қолтаңбасы бар, мол ізденетін, шығармашылық деңгейі жоғары қаламгерлеріміздің бірі – Төлен Әбдіков. Ол – қоғам қайраткері, жазушы, драматург. Қаламгер өз туындыларында адамның қоғамдағы орнын, қызметін, оның өз дәуірімен қарым-қатынасын көркемдікпен ашуға ұмтылған. Жазушы шығармаларында әрқилы тақырыптарды өрбіту арқылы қазақ халқының кеңес дәуіріндегі тақсіретін астарлы түрде болса да сабақтастыра білген. Ұлтымыздың жоғала жаздаған тілі мен дәстүрін, мінезі мен табиғи қасиеттерін көрсетуге, адам болмысының сан қатпарлы құпияларын ашуға ұмтылуы – жазушы шығармашылығының негізгі арқауы. Жазушы қазақ әдебиетіндегі «қос тұлғалылық», «жатсыну» теорияларын жаңа тұрғыдан, жаңа қырынан прозалық шығармалары («Оң қол» әңгімесі, «Парасат майданы» повесі) арқылы дамыта түсті. Төлен Әбдіков қаламының ұшқырлығы туралы ғалым
Г. Пірәлиева «...Оның қай туындысын алмаңыз, артық-ауыз әңгімеге, жалған сезім, жылтырауық теңеуге кездеспейсіз. Немесе, ділмарсыған кейіпкер, не автор жоқ. Мүмкіндігінше аз сөзге көп мағына сыйдыруға және әр сөзінің әйтеуір бір роль атқаруына аса жауапкершілікпен қарайтындығы – қаламгердің өзіндік қолтаңбасы, өзіндік әдіс-тәсілі» [1, 75 б.], – деп пікір айтқан.
Төлен Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесінің байлығы, тіл көркемдігі, сурет, бейне, мінездеу, психологиялық иірімдер, ішкі монолог пен диалог – түгелдей әдебиеттің классикалық үлгілерін үйренуден, оны өз жолымен дамытудан туған жаңалықтар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұлт болашағы оның тәуелсіздігінде екенін уақыт шындыққа шығарып берді. Ата-бабаларымыздың армандап өткен, жан алысып, жан берісіп күткен тәуелсіздігі қазіргі таңда тұғырына қонды. Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері ең алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны баршамызға мәлім. Міне, жазушы Т. Әбдіков жеке адамның санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық, философиялық құбылыстарды, ой ағымына, түс көруді талдауға және де психологиялық сыртқы детальдарға бірден-бір ерекше көңіл аударатындығын ескере отырып, қаламгердің прозалық шығармаларының өзіндік сипаты, өзіндік қолтаңбасы мен стилі бар екендігін дәлелдеуге тырыстық.
Төлен Әбдіковтің шағын жанр – әңгімеден бастап, повестері мен романы жеке дара түбегейлі ғылыми тұрғыдан сараланбаған. Тек тәуелсіздік жылдардан бастап прозалық шығармалары салыстырмалы түрде ішінара қарастырыла бастады. Алайда жазушының прозалық шығармаларындағы әлеуметтік ахуал мен кейіпкер характері, тілі мен жазушының өзіндік стилі жүйелі түрде жан-жақты сөз болып, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу нысанасына айналмағандықтан, қаламгердің прозалық шығармалары толығымен өз тиесілі бағасын ала қойған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, суреткер қаламынан туған шығармалардың мазмұны мен құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, шеберлік сырларын зерттеу – қазақ әдебиеті ғылымы үшін аса маңызды істердің бірі болып табылады. Өйткені жазушы Төлен Әбдіков прозасында қазақ баласына рухани азық болатын өзіндік ерекшелігі бар. Қаламгер шығармаларында тоталитарлық саясаттың қыспағы ашық та, айқын берілген. Сонымен қатар қаламгердің прозалық шығармаларын экзистенциализм тұрғысынан саралаймыз.
Г. Пірәлиева «...Оның қай туындысын алмаңыз, артық-ауыз әңгімеге, жалған сезім, жылтырауық теңеуге кездеспейсіз. Немесе, ділмарсыған кейіпкер, не автор жоқ. Мүмкіндігінше аз сөзге көп мағына сыйдыруға және әр сөзінің әйтеуір бір роль атқаруына аса жауапкершілікпен қарайтындығы – қаламгердің өзіндік қолтаңбасы, өзіндік әдіс-тәсілі» [1, 75 б.], – деп пікір айтқан.
Төлен Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесінің байлығы, тіл көркемдігі, сурет, бейне, мінездеу, психологиялық иірімдер, ішкі монолог пен диалог – түгелдей әдебиеттің классикалық үлгілерін үйренуден, оны өз жолымен дамытудан туған жаңалықтар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұлт болашағы оның тәуелсіздігінде екенін уақыт шындыққа шығарып берді. Ата-бабаларымыздың армандап өткен, жан алысып, жан берісіп күткен тәуелсіздігі қазіргі таңда тұғырына қонды. Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері ең алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны баршамызға мәлім. Міне, жазушы Т. Әбдіков жеке адамның санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық, философиялық құбылыстарды, ой ағымына, түс көруді талдауға және де психологиялық сыртқы детальдарға бірден-бір ерекше көңіл аударатындығын ескере отырып, қаламгердің прозалық шығармаларының өзіндік сипаты, өзіндік қолтаңбасы мен стилі бар екендігін дәлелдеуге тырыстық.
Төлен Әбдіковтің шағын жанр – әңгімеден бастап, повестері мен романы жеке дара түбегейлі ғылыми тұрғыдан сараланбаған. Тек тәуелсіздік жылдардан бастап прозалық шығармалары салыстырмалы түрде ішінара қарастырыла бастады. Алайда жазушының прозалық шығармаларындағы әлеуметтік ахуал мен кейіпкер характері, тілі мен жазушының өзіндік стилі жүйелі түрде жан-жақты сөз болып, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу нысанасына айналмағандықтан, қаламгердің прозалық шығармалары толығымен өз тиесілі бағасын ала қойған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, суреткер қаламынан туған шығармалардың мазмұны мен құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, шеберлік сырларын зерттеу – қазақ әдебиеті ғылымы үшін аса маңызды істердің бірі болып табылады. Өйткені жазушы Төлен Әбдіков прозасында қазақ баласына рухани азық болатын өзіндік ерекшелігі бар. Қаламгер шығармаларында тоталитарлық саясаттың қыспағы ашық та, айқын берілген. Сонымен қатар қаламгердің прозалық шығармаларын экзистенциализм тұрғысынан саралаймыз.
1 Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері. Әдеби сын. Зерттеу. Сұхбаттар.
– Алматы: М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты, 2001. – 276 б.
2 Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр. Анықтамалық. – Алматы: «Ана тілі», 2004.
3 Нұрпейісов Ә. Айқас алаңы – адамның жан дүниесі // Егемен Қазақстан. – 2004, – 31 желтоқсан. – 4 б
4 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001.
– 448 б.
5 А.С. Пушкин о литературе. Избранное. – Москва: 88. – 45 стр
6 Исабеков Д. Адами парасат, әлеуметтік тереңдік //Заман Қазақстан.
– 2002. – 6 қыркүйек. – 14 б.
7 Әбдікұлы Т. Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы //Егемен Қазақстан. – 2005. – 29 қазан. – 3 б.
8 Нұрғалиев Р. Арқау. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, – 1991 – Т.2.
– 576 б.
9 Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы.
– 1991. – Т.2. – 576 б.
10 Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989 жылдар): Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы, 1997. – 30 б.
11 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, – 2002. – 290 б.
12 Кенжебай Ахмет. Әдебиеттануға кіріспе. – Алматы: 2004. – 235 б.
13 Нұрғали Р. Сөз өнері эстетикасы: Монография. – Астана: Елорда, 2003, – 424 б.
14 Чернец Л. Литературные жанры. – Москва: Изд Московского Университета, 1982. – 192 с.
15 Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы. – Москва,1978. – 248 с.
16 Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.: Просвещение, 1976. – 548стр.
17 Квятников А.П. Поэтический словарь. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – 375 с.
18 Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение. – Москва, 1961.
– 587 стр.
19 Елеукенов Ш.От фольклора до романа-эпопеи. – Алма-Ата: Жазушы, 1987. – 349 стр.
20 Кузьмичов И. Литературные перекрестки: Типология жанров, их историческая судьба. – Волго-Вятское книжное изд., 1983. – 208 стр.
21 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.Бес томдық шығармалар жинағы.
–Алматы:Алаш, 2003. – 283 б.
22 Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – Москва: Искусство, 1975. – 504 стр.
23 Елеукенов Ш. Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде (1991-2001жылдар).
– Алматы: Алатау, 2006. – 352 б.
24 Белинский Б.Г. Собрание сочинений в трех томах. М., 1948. – Т.1.
– 112 стр
25 Әбдіков Т. «Оң қол» менің өзге шығармаларынма обал жасап жүрген секілді... // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 22 қыркүйек. -4 б.
26 Қазақ Ұлттық энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедия» Бас редакциясы, 2007. – 704б.
27 Қазақ әдебиеті: энциклопедия. ҚР Білім және ғылым министрлігі.
– Қазақстан даму институты 1999. – Т.9. – 550 б.
28 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құр. Ахметов З., Шаңбаев Т.
– Алматы, 1996. – 269 б.
29 Әзиев Ә. Қазақ повесі. – Алматы: Мектеп,1989. – 224 б.
30 Утехин Н.П. Введение. В кн.: Современная русская советская повесть.
– Ленинград: Наука, 1975. –504 стр,
31 Қабдолов З. Арна. – Алматы:Жазушы, 1988ж.,
32 Нағметов А. Қазіргі повесть және көркемдік ізденіс. –Алматы: Ғылым, 1985. –176 б.
33 Майтанов Б. Авторлық баяндау. ІІ кітап. Уақыт және қаламгер. 10 кітап. –Алматы: Жазушы 1984. – 272 б.
34 Құралқанова Б.Ш. Қазіргі қазақ повестері: Филол.ғыл.канд.автореф.:
– Алматы, 2007. – 30 б.
35 Хамзина Қ.М. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік
(ХХ ғ.70-80жж): Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы: 2004. – 30 б.
36 Әбдіков Т. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1992. – 512 б.
37 Құрманғали Қ. Қоңыр күз күмбірі. – Алматы: Санат, 2002. – 402 б.
38 Жақсылықов А.Ж., Жүсіпова А.Ш. Қазақ әдебиетіндегі модернизм ағымы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 78 б.
39 Пірәлиева Г. Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері: Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы 2004.
40 Айтматов Ч.Т. В соавторстве с землею и водой. – Фрунзе: Кыргызстан, 1978. – 389 стр.
41 Хамзатов Р. Собр.соч. в 3-х т. – М.: Художественная лит., 1969.
– Т. 3. – 319стр.
42 Виноградов И. Вопросы марксисткой поэтики. – Москва, 1972.
– 169 стр.
43 Белая П.А. Литература в зеркале критики. − Москва,1986. − 167стр.
44 Әшімбаев С. Азаматтыққа адалдық. Әдеби сын мақалалар, зерттеулер, толғаныстар. – Алматы: Раритет, 2007. – 334 б.
45 Әбдіков Т. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1969. – 146 б.
46 Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989 жылдар): Филол.ғыл.канд.дис.: – Алматы, 1997.
47 Ержанов М. «Қонақтар» әңгімесі // Қазақ тілі мен әдебиеті – 2006. №2. – 35 б.
48 Исабеков Д. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 2003.– Т.3. – 400 б.
49 Әбдікұлы Т. Әке. – Алматы: Қайнар, 2005. – 376 б.
50 Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. Алматы: Ата-мұра, 2005. – Т.9. – 242 б.
51 Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым, 1982. – 148 б.
52 Нұрмағамбетов Т. Ата қоныс. – Алматы: Жазушы, 1977. – 160 б.
53 Әбдіков Т. Күзгі жапырақтар. – Алматы: Жазушы, 1971. – 158 б.
54 Мұратбеков С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 2005. – Т.1. – 356 б.
55 Тұрғалиев О. Пенделік мұң мен періштелік үміт жаршысы. – Алматы: Жалын, 1997. – 255 б.
56 Әбдіков Т. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 510 б.
57 Абай. Құрастырушысы Г. Бельгер. – Алматы: Мектеп, 2003. – 248 б.
58 Белинский В. Полн.собр.соч.: в 8-ми томах. – Москва, 1964.
– Т.7. – 312 стр.
59 Мұратбеков С. Таңдамалы. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1986. –Т.1. 412 б.
60 Нұрмағамбетов Т. Дарияның арғы беті. – Алматы: Жазушы, 1975.
– 247 б.
61 Томашевский Б. Теория литературы. – Москва, 1928. – 369 стр.
62 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. − Алматы: 1960. – 325 б.
63 Кекілбаев Ә. Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті // Егемен Қазақстан. – 29 қараша. – 2002. – 5 б.
64 Әбдіков Т. Өліара. − Алматы: Жалын, 1985. − 394 б.
65 Гончаров И.А. Собр.соч.в восьми томах. – Москва: ТИХП, 1955-1956.
– Т.8. –113 стр.
66 Рахымжанов Т. Қазіргі қазақ романының поэтикасы: Филол.ғыл.канд.дис.: – Алматы, 1969. – 337 б.
67 Әбдіков Т. Оң қол. –Алматы: Ата мұра, 2002. – 378 б.
68 Бөкеев О. Үркер ауып барады. – Алматы: Жазушы, 1981. – 527 б.
69 Әбдік Т. «Оң қол» үнемі жүрегімді жылытып тұрады // Нұр Астана.
– 2002. – 16 сәуір. 8 б.
70 Бөкеев О. Белеске беттеген бес жігіт //Қазақ әдебиеті. – 1983. – 25 февраль. – 6-7 б.б.
71 Тарази Ә., Ауыл шетіндегі үй. – Алматы: Атамұра, 2006. – 248 б.
72 Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
73 Керейқұлов Қ. Теңізге түскен жел қайық. – Алматы: Жалын, 1985.
– 328б.
74 Әбдіков Т. Ақиқат. − Алматы: Жазушы, 1974. − 184 б.
75 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары: Зерттеу. – Астана: Елорда, 2001. – 312б.
76 Байғұт М. Ақпандағы мысықтар. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. –328 б.
77 Әбдіков Т. Сұхбат // Айқын. – 2005. – 3 наурыз. – 9 б.
78 Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. – Алматы,1996. – 178 б.
79 Әбдіков Т. Айтылмаған ақиқат. – Алматы: Жазушы, 1985. – 560 б.
80 Достоевский Ф. Об искусстве. – М:1973. – 165 стр.
81 Кекілбаев Ә. Адамстанға саяхат // Егемен Қазақстан. – 2002. – 4 қыркүйек. – 3 б.
82 Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1994. – Т.1. – 356 б.
83 Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым, 1982. – 148 б.
84 Нұржекеұлы Б. // Жас Алаш. – 2002. – 5 қыркүйек. – 5 б.
85 Әбдік Т. // Айқын. – 2005. – 3 наурыз. – 9 бет.
86 Жанұзақова Қ. Мәңгілік майдан // Жұлдыз. – 2008. – №4.
87 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: Жазушы, 1974. – 374 б.
88 Ефимов А.И. Стилистика хужожественной речи. – М: Издательство МГУ, 1957. – 285 стр.
89 Ахметов З. Автор образы. Қазақ әдебиеті энциклопедиясы. – Алматы: Білік, 1999. – 680 б.
90 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы, 1988. – 187 б.
91 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы: Санат, 1996. – 336 б.
92 Хамзин М. 60-80-інші жылдардағы қазақ романының стилі мен типологгиясы: Филол.ғыл.доктор.дис.: – Алматы, 97.
93 Әбдік Төлен. Бәріміз де Оңтүстіктенбіз (Сұхбат) // Оңтүстік Қазақстан. – 2007. – 18 қаңтар. – 2 б.
94 Елубаев С. Ақ боз үй: Роман, әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1989.
95 Әуезов М.О. Он екі томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1958. – Т.12. – 498 б.
96 Хализев В.Е. Речь как предмет художественного изображения.– Москва: Литературные направления и стили, 1975.
97 Хамзина Қ.М. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік (ХХ ғ. 70-80 жж.): Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы, 2004.
98 Гинзбург Л. О психологической прозе. – Ленинград: Ленингр.отдел.худ.лит., 1997. – 443 стр.
99 Белая Г. Худ. мир современной прозы. – М., 1983. – 192 с.
100 Литературный энциклопедический словарь. – Москва: Советская энциклопедия, 1987.
101 Шопенгауэр А. Избранное. – Москва: Дайк-Пресс, 2001.
102 Хайдеггер М. Время и бытие: Статьи и выступления: пер. С немецского яз. – Москва: Республика, 1993.
103 Аманшаев Е.Ә. Әдеби бейне жасаудың рухани және көркем арналары: Филол.ғыл.канд.автореф.: – Астана, 2005. – 30 б.
104 Қазақ Совет энциклопедиясы. –Алматы, 1978. – Т.12. – 600 б.
105 Молдабеков Ж. Адам құпиясы және қабілеті. // Ақиқат. – 1993. – №3. 21-26 б.
106 Коссак Е. Экзистенциализм в философии и литературе. Перев.с польск. – Москва: Политиздат, 1980. –360 стр.
107 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы: Санат, 1996. – 336 б.
108 Гегель Г. Энциклопедия философских наук. Философия духа.
– Москва: Мысль, 1977. – Т.3. – 118 стр.
109 Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. 380 б.
110 Сүлейменов А. Шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2006. – Т.1.
111 Черрнышевский Н.Г. Полн.собр.соч. – М., 1950. – Т.7. – 856 стр.
112 Жарылғапов Ж. 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы: Филол.ғыл.канд.дисс.: - Алматы, 2000.
113 Смағұлова Н.Қ. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты: Филол.ғыл.канд.автореф.: Астана, 2006.
114 Базарбаев М. Заман тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1997.
– 504 б.
115 Хамзин М. 60-80 жылдардағы қазақ романының стилі мен типологиясы: Филол.ғыл.доктор.автореф.: – Алматы, 1997.
116 Әшімбаев С. Талантқа тағзым. – Алматы: Жазушы, 1982. – 124 б.
117 Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 128 б.
– Алматы: М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты, 2001. – 276 б.
2 Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр. Анықтамалық. – Алматы: «Ана тілі», 2004.
3 Нұрпейісов Ә. Айқас алаңы – адамның жан дүниесі // Егемен Қазақстан. – 2004, – 31 желтоқсан. – 4 б
4 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001.
– 448 б.
5 А.С. Пушкин о литературе. Избранное. – Москва: 88. – 45 стр
6 Исабеков Д. Адами парасат, әлеуметтік тереңдік //Заман Қазақстан.
– 2002. – 6 қыркүйек. – 14 б.
7 Әбдікұлы Т. Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы //Егемен Қазақстан. – 2005. – 29 қазан. – 3 б.
8 Нұрғалиев Р. Арқау. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, – 1991 – Т.2.
– 576 б.
9 Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы.
– 1991. – Т.2. – 576 б.
10 Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989 жылдар): Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы, 1997. – 30 б.
11 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, – 2002. – 290 б.
12 Кенжебай Ахмет. Әдебиеттануға кіріспе. – Алматы: 2004. – 235 б.
13 Нұрғали Р. Сөз өнері эстетикасы: Монография. – Астана: Елорда, 2003, – 424 б.
14 Чернец Л. Литературные жанры. – Москва: Изд Московского Университета, 1982. – 192 с.
15 Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы. – Москва,1978. – 248 с.
16 Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.: Просвещение, 1976. – 548стр.
17 Квятников А.П. Поэтический словарь. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – 375 с.
18 Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение. – Москва, 1961.
– 587 стр.
19 Елеукенов Ш.От фольклора до романа-эпопеи. – Алма-Ата: Жазушы, 1987. – 349 стр.
20 Кузьмичов И. Литературные перекрестки: Типология жанров, их историческая судьба. – Волго-Вятское книжное изд., 1983. – 208 стр.
21 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.Бес томдық шығармалар жинағы.
–Алматы:Алаш, 2003. – 283 б.
22 Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – Москва: Искусство, 1975. – 504 стр.
23 Елеукенов Ш. Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде (1991-2001жылдар).
– Алматы: Алатау, 2006. – 352 б.
24 Белинский Б.Г. Собрание сочинений в трех томах. М., 1948. – Т.1.
– 112 стр
25 Әбдіков Т. «Оң қол» менің өзге шығармаларынма обал жасап жүрген секілді... // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 22 қыркүйек. -4 б.
26 Қазақ Ұлттық энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедия» Бас редакциясы, 2007. – 704б.
27 Қазақ әдебиеті: энциклопедия. ҚР Білім және ғылым министрлігі.
– Қазақстан даму институты 1999. – Т.9. – 550 б.
28 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құр. Ахметов З., Шаңбаев Т.
– Алматы, 1996. – 269 б.
29 Әзиев Ә. Қазақ повесі. – Алматы: Мектеп,1989. – 224 б.
30 Утехин Н.П. Введение. В кн.: Современная русская советская повесть.
– Ленинград: Наука, 1975. –504 стр,
31 Қабдолов З. Арна. – Алматы:Жазушы, 1988ж.,
32 Нағметов А. Қазіргі повесть және көркемдік ізденіс. –Алматы: Ғылым, 1985. –176 б.
33 Майтанов Б. Авторлық баяндау. ІІ кітап. Уақыт және қаламгер. 10 кітап. –Алматы: Жазушы 1984. – 272 б.
34 Құралқанова Б.Ш. Қазіргі қазақ повестері: Филол.ғыл.канд.автореф.:
– Алматы, 2007. – 30 б.
35 Хамзина Қ.М. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік
(ХХ ғ.70-80жж): Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы: 2004. – 30 б.
36 Әбдіков Т. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1992. – 512 б.
37 Құрманғали Қ. Қоңыр күз күмбірі. – Алматы: Санат, 2002. – 402 б.
38 Жақсылықов А.Ж., Жүсіпова А.Ш. Қазақ әдебиетіндегі модернизм ағымы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 78 б.
39 Пірәлиева Г. Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері: Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы 2004.
40 Айтматов Ч.Т. В соавторстве с землею и водой. – Фрунзе: Кыргызстан, 1978. – 389 стр.
41 Хамзатов Р. Собр.соч. в 3-х т. – М.: Художественная лит., 1969.
– Т. 3. – 319стр.
42 Виноградов И. Вопросы марксисткой поэтики. – Москва, 1972.
– 169 стр.
43 Белая П.А. Литература в зеркале критики. − Москва,1986. − 167стр.
44 Әшімбаев С. Азаматтыққа адалдық. Әдеби сын мақалалар, зерттеулер, толғаныстар. – Алматы: Раритет, 2007. – 334 б.
45 Әбдіков Т. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1969. – 146 б.
46 Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989 жылдар): Филол.ғыл.канд.дис.: – Алматы, 1997.
47 Ержанов М. «Қонақтар» әңгімесі // Қазақ тілі мен әдебиеті – 2006. №2. – 35 б.
48 Исабеков Д. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 2003.– Т.3. – 400 б.
49 Әбдікұлы Т. Әке. – Алматы: Қайнар, 2005. – 376 б.
50 Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. Алматы: Ата-мұра, 2005. – Т.9. – 242 б.
51 Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым, 1982. – 148 б.
52 Нұрмағамбетов Т. Ата қоныс. – Алматы: Жазушы, 1977. – 160 б.
53 Әбдіков Т. Күзгі жапырақтар. – Алматы: Жазушы, 1971. – 158 б.
54 Мұратбеков С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 2005. – Т.1. – 356 б.
55 Тұрғалиев О. Пенделік мұң мен періштелік үміт жаршысы. – Алматы: Жалын, 1997. – 255 б.
56 Әбдіков Т. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 510 б.
57 Абай. Құрастырушысы Г. Бельгер. – Алматы: Мектеп, 2003. – 248 б.
58 Белинский В. Полн.собр.соч.: в 8-ми томах. – Москва, 1964.
– Т.7. – 312 стр.
59 Мұратбеков С. Таңдамалы. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1986. –Т.1. 412 б.
60 Нұрмағамбетов Т. Дарияның арғы беті. – Алматы: Жазушы, 1975.
– 247 б.
61 Томашевский Б. Теория литературы. – Москва, 1928. – 369 стр.
62 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. − Алматы: 1960. – 325 б.
63 Кекілбаев Ә. Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті // Егемен Қазақстан. – 29 қараша. – 2002. – 5 б.
64 Әбдіков Т. Өліара. − Алматы: Жалын, 1985. − 394 б.
65 Гончаров И.А. Собр.соч.в восьми томах. – Москва: ТИХП, 1955-1956.
– Т.8. –113 стр.
66 Рахымжанов Т. Қазіргі қазақ романының поэтикасы: Филол.ғыл.канд.дис.: – Алматы, 1969. – 337 б.
67 Әбдіков Т. Оң қол. –Алматы: Ата мұра, 2002. – 378 б.
68 Бөкеев О. Үркер ауып барады. – Алматы: Жазушы, 1981. – 527 б.
69 Әбдік Т. «Оң қол» үнемі жүрегімді жылытып тұрады // Нұр Астана.
– 2002. – 16 сәуір. 8 б.
70 Бөкеев О. Белеске беттеген бес жігіт //Қазақ әдебиеті. – 1983. – 25 февраль. – 6-7 б.б.
71 Тарази Ә., Ауыл шетіндегі үй. – Алматы: Атамұра, 2006. – 248 б.
72 Нұрғалиев Р. Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986. – 440 б.
73 Керейқұлов Қ. Теңізге түскен жел қайық. – Алматы: Жалын, 1985.
– 328б.
74 Әбдіков Т. Ақиқат. − Алматы: Жазушы, 1974. − 184 б.
75 Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары: Зерттеу. – Астана: Елорда, 2001. – 312б.
76 Байғұт М. Ақпандағы мысықтар. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2000. –328 б.
77 Әбдіков Т. Сұхбат // Айқын. – 2005. – 3 наурыз. – 9 б.
78 Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. – Алматы,1996. – 178 б.
79 Әбдіков Т. Айтылмаған ақиқат. – Алматы: Жазушы, 1985. – 560 б.
80 Достоевский Ф. Об искусстве. – М:1973. – 165 стр.
81 Кекілбаев Ә. Адамстанға саяхат // Егемен Қазақстан. – 2002. – 4 қыркүйек. – 3 б.
82 Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1994. – Т.1. – 356 б.
83 Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым, 1982. – 148 б.
84 Нұржекеұлы Б. // Жас Алаш. – 2002. – 5 қыркүйек. – 5 б.
85 Әбдік Т. // Айқын. – 2005. – 3 наурыз. – 9 бет.
86 Жанұзақова Қ. Мәңгілік майдан // Жұлдыз. – 2008. – №4.
87 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: Жазушы, 1974. – 374 б.
88 Ефимов А.И. Стилистика хужожественной речи. – М: Издательство МГУ, 1957. – 285 стр.
89 Ахметов З. Автор образы. Қазақ әдебиеті энциклопедиясы. – Алматы: Білік, 1999. – 680 б.
90 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. – Алматы: Жазушы, 1988. – 187 б.
91 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы: Санат, 1996. – 336 б.
92 Хамзин М. 60-80-інші жылдардағы қазақ романының стилі мен типологгиясы: Филол.ғыл.доктор.дис.: – Алматы, 97.
93 Әбдік Төлен. Бәріміз де Оңтүстіктенбіз (Сұхбат) // Оңтүстік Қазақстан. – 2007. – 18 қаңтар. – 2 б.
94 Елубаев С. Ақ боз үй: Роман, әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1989.
95 Әуезов М.О. Он екі томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1958. – Т.12. – 498 б.
96 Хализев В.Е. Речь как предмет художественного изображения.– Москва: Литературные направления и стили, 1975.
97 Хамзина Қ.М. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік (ХХ ғ. 70-80 жж.): Филол.ғыл.канд.автореф.: – Алматы, 2004.
98 Гинзбург Л. О психологической прозе. – Ленинград: Ленингр.отдел.худ.лит., 1997. – 443 стр.
99 Белая Г. Худ. мир современной прозы. – М., 1983. – 192 с.
100 Литературный энциклопедический словарь. – Москва: Советская энциклопедия, 1987.
101 Шопенгауэр А. Избранное. – Москва: Дайк-Пресс, 2001.
102 Хайдеггер М. Время и бытие: Статьи и выступления: пер. С немецского яз. – Москва: Республика, 1993.
103 Аманшаев Е.Ә. Әдеби бейне жасаудың рухани және көркем арналары: Филол.ғыл.канд.автореф.: – Астана, 2005. – 30 б.
104 Қазақ Совет энциклопедиясы. –Алматы, 1978. – Т.12. – 600 б.
105 Молдабеков Ж. Адам құпиясы және қабілеті. // Ақиқат. – 1993. – №3. 21-26 б.
106 Коссак Е. Экзистенциализм в философии и литературе. Перев.с польск. – Москва: Политиздат, 1980. –360 стр.
107 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы: Санат, 1996. – 336 б.
108 Гегель Г. Энциклопедия философских наук. Философия духа.
– Москва: Мысль, 1977. – Т.3. – 118 стр.
109 Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. 380 б.
110 Сүлейменов А. Шығармалар жинағы. – Алматы: Қазығұрт, 2006. – Т.1.
111 Черрнышевский Н.Г. Полн.собр.соч. – М., 1950. – Т.7. – 856 стр.
112 Жарылғапов Ж. 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы: Филол.ғыл.канд.дисс.: - Алматы, 2000.
113 Смағұлова Н.Қ. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі тартыс табиғаты: Филол.ғыл.канд.автореф.: Астана, 2006.
114 Базарбаев М. Заман тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1997.
– 504 б.
115 Хамзин М. 60-80 жылдардағы қазақ романының стилі мен типологиясы: Филол.ғыл.доктор.автореф.: – Алматы, 1997.
116 Әшімбаев С. Талантқа тағзым. – Алматы: Жазушы, 1982. – 124 б.
117 Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 128 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ
БОЛМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Прозалық шығармаларының жанрлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 13
1.2 Прозалық шығармаларының тақырыптық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .32
1.2.1 Қаламгер шығармаларындағы заман
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1.2.2 Жазушы шығармаларындағы философиялық мәселелер және
психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2 Т. ӘБДІКОВТІҢ СУРЕТКЕРЛІК ШЕБЕРЛІГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
2.1 Т. Әбдіков прозасының көркемдік
ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
2.2 Т. Әбдіковтің шығармашылығындағы
экзистенциализм ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2.3 Жазушының стильдік және тілдік
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..127
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетінде өзіндік орны, қолтаңбасы
бар, мол ізденетін, шығармашылық деңгейі жоғары қаламгерлеріміздің бірі –
Төлен Әбдіков. Ол – қоғам қайраткері, жазушы, драматург. Қаламгер өз
туындыларында адамның қоғамдағы орнын, қызметін, оның өз дәуірімен қарым-
қатынасын көркемдікпен ашуға ұмтылған. Жазушы шығармаларында әрқилы
тақырыптарды өрбіту арқылы қазақ халқының кеңес дәуіріндегі тақсіретін
астарлы түрде болса да сабақтастыра білген. Ұлтымыздың жоғала жаздаған тілі
мен дәстүрін, мінезі мен табиғи қасиеттерін көрсетуге, адам болмысының сан
қатпарлы құпияларын ашуға ұмтылуы – жазушы шығармашылығының негізгі арқауы.
Жазушы қазақ әдебиетіндегі қос тұлғалылық, жатсыну теорияларын жаңа
тұрғыдан, жаңа қырынан прозалық шығармалары (Оң қол әңгімесі, Парасат
майданы повесі) арқылы дамыта түсті. Төлен Әбдіков қаламының ұшқырлығы
туралы ғалым
Г. Пірәлиева ...Оның қай туындысын алмаңыз, артық-ауыз әңгімеге, жалған
сезім, жылтырауық теңеуге кездеспейсіз. Немесе, ділмарсыған кейіпкер, не
автор жоқ. Мүмкіндігінше аз сөзге көп мағына сыйдыруға және әр сөзінің
әйтеуір бір роль атқаруына аса жауапкершілікпен қарайтындығы – қаламгердің
өзіндік қолтаңбасы, өзіндік әдіс-тәсілі [1, 75 б.], – деп пікір айтқан.
Төлен Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесінің байлығы, тіл
көркемдігі, сурет, бейне, мінездеу, психологиялық иірімдер, ішкі монолог
пен диалог – түгелдей әдебиеттің классикалық үлгілерін үйренуден, оны өз
жолымен дамытудан туған жаңалықтар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұлт болашағы оның тәуелсіздігінде
екенін уақыт шындыққа шығарып берді. Ата-бабаларымыздың армандап өткен, жан
алысып, жан берісіп күткен тәуелсіздігі қазіргі таңда тұғырына қонды. Кез
келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері ең
алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны баршамызға мәлім. Міне,
жазушы Т. Әбдіков жеке адамның санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан
сезімдік, психологиялық, философиялық құбылыстарды, ой ағымына, түс көруді
талдауға және де психологиялық сыртқы детальдарға бірден-бір ерекше көңіл
аударатындығын ескере отырып, қаламгердің прозалық шығармаларының өзіндік
сипаты, өзіндік қолтаңбасы мен стилі бар екендігін дәлелдеуге тырыстық.
Төлен Әбдіковтің шағын жанр – әңгімеден бастап, повестері мен романы
жеке дара түбегейлі ғылыми тұрғыдан сараланбаған. Тек тәуелсіздік жылдардан
бастап прозалық шығармалары салыстырмалы түрде ішінара қарастырыла бастады.
Алайда жазушының прозалық шығармаларындағы әлеуметтік ахуал мен кейіпкер
характері, тілі мен жазушының өзіндік стилі жүйелі түрде жан-жақты сөз
болып, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу нысанасына айналмағандықтан,
қаламгердің прозалық шығармалары толығымен өз тиесілі бағасын ала қойған
жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, суреткер қаламынан туған шығармалардың мазмұны
мен құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, шеберлік сырларын зерттеу – қазақ
әдебиеті ғылымы үшін аса маңызды істердің бірі болып табылады. Өйткені
жазушы Төлен Әбдіков прозасында қазақ баласына рухани азық болатын өзіндік
ерекшелігі бар. Қаламгер шығармаларында тоталитарлық саясаттың қыспағы ашық
та, айқын берілген. Сонымен қатар қаламгердің прозалық шығармаларын
экзистенциализм тұрғысынан саралаймыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының
жанрлық, тақырыптық ерекшеліктері ішінара зерттеу объектісіне алынғанымен,
әлі де саралауды қажет ететіні хақ.
Қазақ әдебиетінде көркем прозаның даму тарихын зерттеген ғалымдар мен
қаламгерлердің: М. Әуезов, Б. Кенжебаев, З. Қабдолов, Е. Ысмайылов,
Т. Нұртазин, С. Қирабаев, М. Қаратаев, З. Ахметов, М. Дүйсенов, Т. Кәкішев,
Р. Нұрғали, Ж. Дәдебаев, С. Әшімханова, С. Әшімбаев, Б. Майтанов,
Г. Пірәлиева, Қ. Әбдезұлы, М. Хамзин, Ө. Күмісбаев, З.-Ғ. Бисенғали,
Ж. Тілепов, Б. Әбдіғазиұлы, Д. Ысқақұлы, Р. Тұрысбек, С. Негимов,
А. Жақсылықов, Т. Есембеков, З. Сейітжанов, Т. Рахымжанов, А. Ысмақова,
Д. Хамзабекұлы, Қ. Жанұзақова, Т. Тебегенов, Р. Тұрысбек, Ө. Әбдиманұлы,
Қ. Мәдібаева т.б. еңбектері мен мақалаларында құнды-құнды пікірлер
баршылық.
Жазушының шығармашылығы хақында пікір айтқандар
Ә. Нұрпейісов, О. Бөкеев, Д. Исабеков, Б. Майтанов, Қ. Жанұзақова,
Г. Пірәлиева, М. Хамзин, О. Тұрғалиев, С. Асылбекұлы, Ш. Елеукенов,
Е. Жеңісұлы, Ж. Әбдіхалық және т.б.
Асылбекұлы Серік Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989
жылдар) атты кандидаттық диссертациясында Т. Әбдіковтің повестерін
замандастары О. Бөкей, С. Мұратбеков, Ә. Кекілбаев, А. Сүлейменов,
Д. Исабеков, Ә. Тарази тағы басқалардың шығармаларымен салыстырмалы түрде
қарастырады. Хамзин Мәуеннің 60-80 жылдардағы қазақ романының стилі мен
типологиясы атты докторлық диссертациясында жазушының Өліара романына
талдау жүргізілсе, Оразбек Мақтагүл Социалқызының Көркем прозадағы
шығармашылық тұлға мен авторлық позицияның арақатынасы 1980-2000 жылдар
әдебиет бойынша атты жұмысында Өліара романын Т. Жұртбайдың Жер бесік,
З. Жәкеновтің Зұлмат, С. Ерубаевтың Ақ боз үй, Б. Мұқайдың Жалғыз
жаяу секілді романдарымен салыстырмалы түрде талдау жүргізген. Ал,
Жарылғапов Жансая Жанғазыұлының 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам
концепциясы (2001), Смағұлова Нүргүл Қайырбекқызының Қазіргі қазақ
әңгімелеріндегі тартыс табиғаты (2006) атты кандидаттық диссертацияларында
жазушының прозалық шығармаларына экзистенциалистік тұрғыда Д. Исабековтің,
Ә. Кекілбаевтің, О. Бөкейдің, Ә. Таразидің шығармаларымен қатар талдау
жүргізген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты – Т. Әбдіковтің прозасын жанрлық, тақырыптық тұрғыдан кең
көлемде қарастыру, қазақ прозасының түрлі жанрында жазылған
шығармаларындағы көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық-әлеуметтік
көзқарастарды адам мәселесі тұрғысынан саралау, қаламгердің дара стильдік
белгілерін көрсету. Әсіресе, Төлен Әбдіковтің оқырманға ой тастап,
психологиялық, философиялық (экзистенциалистік) тұрғыдан жазылған прозалық
шығармаларының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктерін айқындау барысында өз
замандастарының шығармаларымен саралауға, салыстыруға айрықша мән берілді.
Осыған орай аталған мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай нақты міндеттерді
белгіледік:
– Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық сипатының
ерекшеліктерін таныту;
– қаламгердің прозалық шығармаларының тақырыптық болмысын
айқындау;
– прозалық шығармаларының композициялық құрылысы мен сюжет
өрбіту, образ сомдаудағы сырын саралау;
– суреткердің көркем ойды астарлап жеткізудегі стильдік, тілдік
шеберлігін көрсету;
– кең танылған күрделі философиялық, әдеби ағым –
экзистенциализмнің Т. Әбдіковтің прозасындағы орнын көрсету;
– қаламгер Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларындағы өмір құбылыстарын,
адамның ішкі жан дүниесін, көңіл-күйді бейнелеудегі өзгешелігін,
ерекшеліктерін нақтылы талдаулар негізінде көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазіргі таңға дейін біршама ғылыми еңбектерде
Төлен Әбдіков шығармалары талданып, жетістік-кемшіліктері айтылып, жоғары
бағаланғанымен, жазушы еңбектері өз бағасын толыққанды алды дей алмаймыз.
Жалпы, Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларын жанрлық, тақырыптық,
теориялық тұрғыдан арнайы қарастырылған алғашқы еңбектердің бірі
болғандықтан, жазушының суреткерлік шеберлігіне, прозалық шығармаларының
жанрлық, тақырыптық ерекшеліктеріне, өмір шындығын толыққанды көркем
бейнелерімен жеткізу бағытындағы ұстанымдарына баса назар аудардық. Зерттеу
жұмысында Төлен Әбдіков қазақ әдебиетінің тарихына өзіндік стиль алып
келген, ерекше қолтаңбалы жазушы екеніне айрықша көңіл бөлдік. Төлен
Әбдіков қазақ әдебиетіндегі экзистенциалистік ағымда жазатын
жазушыларымыздың ішінде өзіндік орнын айқындауға тырыстық.
Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларындағы дүниетаным туралы
зерттеушілердің еңбектеріндегі пікір қайшылықтарын саралай келіп, өз
көзқарасымызды білдірдік. Жазушы шығармашылығына қатысты мерзімді баспасөз
беттерінде, зерттеу еңбектерінде айтылған тұжырымдар мен ой-пікірлер
бүгінгі күн талабына сай жүйеленді және жаңа дерек-пайымдаулармен
толықтырылды.
Зерттеу жұмысының нысанасы мен пәні ретінде ҚҰ мұрағаты деректерін,
еліміздің кітапханаларындағы құжаттар мен жазушы мұрасын, БАҚ жүйесі
материалдарын, зерттеушілер еңбектерін негізгі назарда ұстадық.
Төлен Әбдіковтің Көкжиек (1969), Күзгі жапырақтар (1971), Ақиқат
(1974), Айтылмаған ақиқат (1979), Таңдамалы (1992) шығармаларын, Оң
қол (2002), Әке (2004) әңгіме-повесть жинақтарын, Өліара (1985),
Ақшоққыда қыс қатты (1987), Парасат майданы (2002) туындылары және
архив материалдарын деректілік негіз ретінде пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеуді жазу барысында
әдебиет теориясы туралы іргелі зерттеулердегі, тақырып және жанр жөнінде
айтылған пікірлер мен қаламгерлер стилі туралы озық ойлар негізге алынды.
Т. Әбдіковтің шығармашылығына қатысты еңбектердің нәтижелері қажетіне
қарай пайдаланылды. Осы ретте М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, З.
Қабдолов, С. Қирабаев, Р. Бердібаев, Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиев, Б. Майтанов,
М. Хамзин, Ш. Елеукенов, Қ. Әбдезұлы, Ж. Тілепов, Ж. Дәдебаев,
З.-Ғ. Бисенғали, Г. Пірәлиева, Ә. Нұрпейісов, Д. Исабеков, Ә. Әзиев,
М. Оразбек, С. Әшімбаев, Ө. Күмісбаев, Д. Ысқақұлы, Р. Тұрысбек,
С. Негимов,А. Жақсылықов, Т. Есембеков, З. Сейітжанов, Т. Рахымжанов,
А. Ысмақова, Д. Хамзабекұлы, Қ. Жанұзақова, Т. Тебегенов, Ө. Әбдиманұлы,
Қ. Мәдібаева, С. Асылбекұлы, Ж. Жарылғапов, Е. Аманшаев, Б. Құралқанова,
Н. Смағұлова, т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық пікірлері мен
тұжырымдары басшылыққа алынды. Шетелдік зерттеушілер В.Г. Белинский,
Г. Гегель, М. Хайдеггер, М.М. Бахтин, Н.П. Утехин, Л. Тимофеев,
И. Виноградов т.б. ғылыми-зерттеу еңбектері қамтылды. Сондай-ақ, алыс-жақын
елдердің осы бағытта тұрақты еңбектеніп жүрген ғалымдарының еңбектеріндегі
теориялық пікірлер мақсатымызға орай қолданылды.
Зерттеу әдістері. Шығарманың тууына себеп болған автор идеясын тану
үшін жазушының көркем шығармасын талдау, басқа жазушылармен салыстыру,
сараптау, топшылау әдістері қолданылды.
Сонымен қатар Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларын талдау барысында
объективті-аналитикалық талдау тәсілі пайдаланылса, шығармаларын саралауда
кешенді тәсілдер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Төлен Әбдіковтің прозасы ХХ
ғасырдың соңы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде елеулі рөл атқарды,
жазушы туындыларының құрылымы, образдар жүйесі, өзіндік стилі немесе
қолтаңбасы басқа қаламгерлердің жетілуіне негіз қалады.
– Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларын жаңа көзқарас пен уақыт талаптары
тұрғысынан зерделеу, жанрлық тұрғыдан талдап, саралау;
– жазушының қоғам, замана келбетін айқын ашатын тақырыптарды терең және
дер кезінде көре білуі, соларды көркемдік тұрғыдан жинақтап, шынайы
суреткер ретінде негізгі мақсат пен идеяға жету жолындағы ізденістерінің
қыр-сырын талдау;
– Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларын замандастары Ә. Нұрпейісов,
Д. Исабеков, О. Бөкей, М. Байғұт, С. Мұратбеков, А. Сүлейменов, Ә.
Кекілбаев, Т. Нұрмағамбетов және т.б. шығармаларымен өзара тақырыптық
тұрғыдан талдап, ерекшеліктері мен сабақтастығын салыстыра отырып айқындау;
– Т. Әбдіковтің әңгіме-повестері мен романындағы психологиялық
иірімдер, философиялық толғаныстарының қазақ прозасының дамуына үлкен үлес
қосқандығын айқындау;
– кейіпкер бейнесін сомдаудағы қаламгердің суреткерлік шеберлігі мен
тақырыпты көркемдік мақсатта зерттеп-зерделеу, сол арқылы қолданысқа енгізе
алған өзіндік жазушылық әдіс-тәсілдері, дара қолтаңбасы және жазушылық,
стильдік ерекшеліктерінің сырын ашу;
– қаламгер қолтаңбасын даралап тұратын өзіндік тақырыптық-идеялық
ізденістері, қаламгердің шығармашылық үдерісіне оңтайымен және сәтті,
жемісті қолдана алған тілдік өрнектері, сөздік қоры нақты мәтіндік талдау
негізінде сараптау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Диссертацияда жазушы шеберлігі мен
прозалық шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктері, өмір шындығы,
қаһарманның көркемдік әлемі өзара байланыста қарастырылды. Жиырмасыншы
ғасырдың соңғы ширегіндегі жазушылардың шығармаларымен өзара байланысы,
ерекшеліктері әр алуан зерттеулермен, дерек көздерімен байытылды.
Диссертацияда М. Әуезовтің еңбектерін, З. Қабдоловтың Әдебиет
теориясының негіздері (1971), Арна (1988), Сөз өнері (1992),
Қ. Жұмалиевтің Әдебиет теориясы (1960), С. Қирабаевтың Кеңес дәуіріндегі
қазақ әдебиеті (1998), Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет (2001), Т. Шаңбаев,
З. Ахметовтің Әдебиеттану терминдерінің сөздігі (1998), Т. Кәкішұлының
Дәуір дидары (1985), Жанр жайлауы (2007), Санадағы жаралар (1992),
Б. Майтановтың Қазақ прозасындағы замандас бейнесі (1982), Қазақ романы
және психологиялық талдау (1996), Монолог құрылымы (2006), Портрет
поэтикасы (2006), Р. Бердібаевтың Әдебиет және өмір (1964),
Р. Нұрғалиевтің Телағыс (1986), Г. Пірәлиеваның Әдебиет өрнектері, Әдеби
сын. Зерттеу. Сұхбаттар (2001) Ш. Елеукеновтің Қазақ әдебиеті тәуелсіздік
кезеңінде (1991-2001жылдар) (2006), С. Әшімбаевтың Талантқа тағзым
(1982), Азаматтыққа адалдық. Әдеби сын мақалалар, зерттеулер, толғаныстар
(2007), Ж. Тілепов Тарих және әдебиет (2001), Ж. Дәдебаевтың Жазушы
еңбегі (2001), Шымырлап бойға жайылған (1988), Қ. Әбдезұлының Тарих
және тағдыр (2004), З.-Ғ. Бисенғалидің ХХ ғасыр басындағы қазақ
романдары (1997), Ө. Әбдиманұлының ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті
(2002), Ө. Күмісбаевтың Терең тамырлар (1994), Б. Сарбалаевтың Ақиқат
алдында: Әдеби-сын мақалалар (1986), Б. Кәрібаеваның Қазіргі қазақ
әдебиетіндегі көркемдік даму арналары (2001), Б. Шалабаевтың Көркем проза
тілі (1994), С. Асылбекұлының Қазақ мәдениеті – қазақ мемлекетінің
жүрегі (2003), Б. Құралқанованың Қазіргі қазақ повестері (2007) және
тағы да басқа ғалымдардың еңбектерін басты назарға алдық.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысында алынған
ғылыми нәтижелер мен тұжырымдарды әдебиеттің теориялық мәселелерін
оқытқанда, орта мектептердің жоғарғы сыныптарында және жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінің қазақ бөлімдерінде қазақ әдебиеті
тарихын оқыту барысында, қазіргі заман әдебиеті курсы бойынша, арнаулы
курстар мен семинарлар өткізуге, сондай-ақ гимназия, лицейлерде, қазақ тілі
мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерге оқулықтар, оқу
құралдарын, көмекші құралдар жазуда пайдалануға болады.
Жұмыстың жариялануы мен сарапталуы. Диссертацияның негізгі мазмұны мен
нәтижелері, оның тарауларында айтылған негізгі мәселелер ХХ ғасыр қазақ
әдебиетін оқыту мен зерттеуідің өзекті мәселелері халықаралық ғылыми-
теориялық конференциясында (Алматы, 2008), Әуезов оқулыра – 7: М. Әуезов
және қазақтанудың өзекті мәселелері халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциясында (Шымкент, 2008), ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби білімді
мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі, бүгіні және болашағы халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Шымкент, 2009), Қазақ мемлекеттілігі
және түркі әлемінің тарихи-мәдени құндылықтары халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясында (Шымкент, 2009), Х. Сүйіншәлиев және қазақ
әдебиетінің өзекті мәселелері халықаралық ғылыми-теориялық
конференциясында (Алматы, 2009) баындалып, Қаз ҰУ Хабаршысы, Қар МУ
Хабаршысы, Ж. Баласағұн атындағы Қырғыз ҰУ Жаршысы, Қазақстанның ғылыми
әлемі, Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарда басылған мақалаларда
тұжырымдалған.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлімнен, әр бөлім бірнеше
тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілді.
1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БОЛМЫСЫ
Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері
ең алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны ақиқат. Қазіргі таңда
қазақ әдебиетінің әрқилы кезеңдерінде рухани дамуымызға, мәдени өркениетке,
әсіресе ұлттық жан дүниемізге өз шығармаларымен айтулы үлес қосқан
қаламгерлеріміздің бірі – Төлен Әбдіков.
Жазушының шығармалары адам мінезінің құпия сырларына үңілуімен, өмірдің
мән-мағынасына философиялық тұрғыда қарауымен, өмірдің қайшылықты
құбылыстарының күрделі шындығын ашумен ерекшеленеді. Төлен Әбдіков
шығармашылығының негізгі өзегі – пенде мұңы. Жеңіл-желпі желұшық мұң емес,
артында қара тастай қасірет жатқан көштей күңіренте-сыңсытып өз жүрегінен
өткізген жалқының мұңы.
Төлен Әбдіков 1942 жылдың 4 қыркүйегінде бұрынғы Торғай (қазіргі
Қостанай) облысы, Ә. Жангелдин атындағы ауданның Еңбек кеңшарында дүниеге
келген. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің филология
факультетін бітірген. 1964 жылы жас жазушылардың жинағында Райхан атты
алғашқы әңгімесі жарық көрді. 1967 жылы Ғ. Мүсірепов атындағы балалар және
жасөспірімдер драма театрында Біз үшеу едік атты пьесасы сахналанды. 1969
жылы Көкжиек деген атпен тұңғыш жеке кітабы оқырман қолына тиеді. 1965-
1970 жылдары Қазақстан пионері (қазіргі Ұлан) газетінде әдеби
қызметкер, бөлім меңгерушісі, бас редактордың орынбасары қызметін атқарса,
1977-1979 жылдары Қазақ фильм киностудиясында бас редактор, 1979-1990
жылдары Қазақстан КП ОК-нде жауапты қызметте болған. Біраз жыл Қазақ
әдебиеті газетінің бас редакторы болып қызмет атқарды. 1993 жылдан ҚР
Президенті әкімшілігінде жауапты қызметте болады [2, 40 б.].
Төлен Әбдіковтің шығармалары 1964 жылдан жариялана бастаған. Оның
Көкжиек (Алматы. Жазушы, 1969), Күзгі жапырақтар (Алматы: Жазушы,
1971), Ақиқат (Алматы: Жалын, 1974), Айтылмаған ақиқат (Алматы: Жалын,
1979), Өліара (Алматы: Жалын, 1985), Таңдамалы (Алматы, 1991), Оң қол
(Алматы: Ата мұра, 2002), Әке (Алматы: Қайнар, 2005) атты жинақтарының
қазақ әдебиетінің тарихына қосқан өзіндік үлесі бар.
Т. Әбдіков Халықаралық Кафка және Қазақстандағы ПЕН клуб сыйлықтарының
2003 жылы лауреаты аталған. Парасат майданы повесі жайында белгілі жазушы
Әбдіжәміл Нұрпейісов: Төлен Әбдіковтің бұл шығармасы – бүгінгі болмыстың
ащы да өзекті шындығынан туындаған жан айқайы. Менің досым Анатолий Ким де
хикаяттың әлі пісіп-жетілмеген аудармасын оқығаннан-ақ: Мына қазақтың
Кафкасы ғой!,-деп өзінің таңғалғанын жасыра алмаған еді [3, 4 б.], – деп
ой толғайды.
Кезінде Софокл: Әлемде неше алуан ғажайыптар бар, бірақ Адам – олардың
барлығынан да ғажайып,-деген екен. Сол айтқандай, қаламгерлік қабілеті тек
өзімізде ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде лайықты бағасын алған Төлен
Әбдіковтің шығармашылық жолы туралы жазу мойынымызға үлкен жауапкершілік
жүгін жүктейтіні ақиқат.
Төлен Әбдіковтің әдебиеттегі қолтаңбасы ерекше екендігін өзіндік жазу
мәнері, сөз қолданысы, кейіпкерлерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын сомдауы,
оқшау образдар жасауы, тосын тұлғалар табуы тайға таңба басқандай дәлелдеп-
ақ тұр.
Жазушы шығармаларының бірден-бір ерекшелігі жеке адамның санасындағы,
ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық, философиялық
құбылыстарды, сана қозғалысының пластикасын беру мен жан диалектикасын
монологқа, ой ағымына, түс көруді талдауға және де психологиялық сыртқы
детальдарға (ым мен ишараттарға, іс-әрекеттегі, дауыс ырғағындағы,
портреттегі физиологиялық, физиономиялық, сезімдік құбылыстарға) да көңіл
бөлген. Мысалы Оң қол әңгімесінде кейіпкер – Алманың түсі арқылы автор
адам санасында үздіксіз жүріп жатқан үдерісті, үрей мен қорқынышты, өмір
мен өлім арасындағы арпалысты, жан толғанысын көркемдікпен кестелей білген.
Саябақтағы гүлді жұлдырып, дәрігер жігіттің сезімін сынайтын сұлу да,
тәкаппар, адал да, ерке Алма ұйқыға ене бастаса-ақ алқымына ұмтылатын оң
қолдың опасыздық әрекеті тұқым қуалаған қауіпті сырқат, оны медицинада
дененің екіге жарылуы дейді, ал әдебиеттануда адам ішіндегі адам деген
тәсілді жазушы тігісін жатқыза пайдалана білген. Шығарма сюжетін берудегі
суреткер шеберлігі сондай, әңгімені оқи отырып, көз алдыңда өтіп жатқан
кинолента куәгеріндей кейіпкерімен бірге қуанасың, бірге қайғырасың, бірге
қорқасың. Бұл сарын қазақ әдебиетіне Т. Әбдіков енгізген жаңалық емес,
алайда, жазушы оны өз қырынан дамыта, өрбіте білді.
Төлен Әбдіковтің шығармашылығында дәстүр жалғастығы да сезіледі. Бұл
жайында әдебиет сыншысы Мырзан Кенжебайдың баспасөз бетінде жарық көрген
мақалаларының бірінде кешегі Х. Есенжанов, Ғ. Мүсірепов,
Ғ. Мұстафин, А. Нұрманов, М. Иманжанов, Т. Жармағанбетов шығармаларынан
бастап бүгінгі Т. Әбдіков, Б. Нұржекеев, Т. Нұрмағанбетов, Қ.
Мұханбетқалиев, С. Мұратбеков, Д. Исабеков, С. Балғабаев туындыларының
арасындағы дәстүр жалғастығының барлығын, әдебиет игілігі үшін қызмет еткен
осынау бірнеше буын қазақ қаламгерлерінің шығармашылық жолын салыстыра,
сабақтастыра сөз етеді.
Расында да, Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларынан өзінің
жаңашылдығымен қоса дәстүр жалғастығын да байқай аламыз. Мысалы, жазушы
шығармашылығындағы Өліара романын алсақ, мұнда жазушы тың тақырып емес,
бәріне таныс, барша жазушылардың шығармашылығында кездесетін өз халқының
тағдырын бейнелейді. Алайда, Төлен Әбдіковтің бұл шығармасы жазушының жан-
жақты білетін, жан-жақты ойлайтын, мәселенің бетін емес, түбін көретін, өз
халқының тағдырын өз өміріндей жан-тәнімен сезінетін жанқияры екенін
дәлелдейді.
Ғалым Серік Қирабаев бұл жайында былай пайымдайды: ...Аға ұрпақтың
монументтік өмір суреттерін бейнелеген тәжірибесін қоса, кейінгі жастар
реализмді халықтың тұрмыс-тіршілігінің жұпыны суреттерін, адам характерінің
қайшылықты диалектикасын ашу арқылы байытуға тырысты. Бұл – тарих сабағына
сын көзімен қарауға, адам өмірін психологиялық талдау арқылы барлауға жол
ашты. Бұл тұрғыда С. Мұратбековтің, Д. Исабековтің,
Т. Әбдіковтің, Т. Нұрмағамбетовтың әңгіме-повестерін еске алу артық емес
[4, 165 б.]. Яғни, Төлен Әбдіковтің шығармалары дәстүрлік жалғастықты
сақтай отырып, өзінің жаңашылдығымен ерекшеленген.
Орыстың классик ақыны А.С. Пушкиннің: Точность и краткость – вот
первые достоинства прозы. Она требует мыслей и мыслей – без них блестящие
выражения ни к чему не служат [5, 45 б.], – деген сөзі талантты жазушы
Төлен Әбдіковтің қаламгерлік қасиеті туралы айтқандай, себебі қаламгердің
шығармалары шағын, әрі қысқа және сол дәуірде екінің бірі батылы бара
бермейтін өткір әлеуметтік мәселелерді қозғайтындығын және нені жазса да
биік парасаттылықпен терең зерттеп, жеріне жеткізе жазатындығын жете сезіне
біліуіміз керек. Қиялы ұшқыр суреткердің өзіндік қолтаңбасы аз жазса да,
оқырманға терең ой тастайтындығымен, мәнді жазатындығымен, сөйлемдері қысқа
әрі нұсқа болып келетіндігімен ерекшеленеді. Бұл жайында құрдасы Дулат
Исабеков: Жалпы Төлен бұрқыратып жазған жігіт емес. Әлі күнге шейін сол
ырғағын сақтап келеді,– деп өте орынды айтқан [6, 14 б.]. Ол қай мәселені
қозғаса да, қай уақыттың шындығын жазса да өмірлік, адами проблемаларды
алға тартқандығымен көзге түседі.
Барлық трагедия атаулының түп-төркіні немқұрайдылықтан басталады
деген сөзді Нобель сыйлығының лауреаты, ұлы гуманист жазушы Т. Манн бірде
өзіне қойылған Еуропада фашизм қалай туды? деген сұраққа жауап ретінде
айтыпты. Яғни, жазушы адамзат баласының қамын жеген, жан қияр да, жанашыр
перзенті болуы тиіс.
Жазушы еш уақытта өзі үшін ғана жазбайды. Оның сыры да, жыры да қашан
да халықтық мұрат-мақсатымен, әлеуметтік арман-мүддесімен сабақтасып,
тарихи-рухани қажеттілікпен, замана аңсар-ағымымен ұштасып жатуға тиіс.
Жазушы бір сұхбатында: ...Ел мүддесіне қиянат жасайтындар, сатқындар
мен жағымпаздар, алаяқтар, өтірікшілер, мансапқорлар, қылмыскерлер, бәрі
менің дұшпандарым. Бірақ, олармен тікелей күресуге менің шамам да, уақытым
да жетпейді. Менің күрес құралым – қаламым. Егер өз шығармаларымда жоғары
да айтылғандарды көркемдік тәсілмен әшкерелей алсам, ізгілікті жоғары қоя
білсем, оқырманды соған сендіре алсам, мінеки, менің күресім де, жеңісім де
– осы,–деп өзінің негізгі шығармашылық нысанын білдірген болатын.
Сонымен қатар Төлен Әбдіков қазіргі заманның өзекті шиеленістерінің
бірі – қазақ тілі, қазіргі жастардың ата салтын, дәстүрін, төл әдебиеті мен
мәдениетіне немқұрайды қарап, қастерлемеуі жайында да өз ойын ортаға
салуда. Мемлекеттік тіл Тәуелсіздік деген ұғыммен тікелей байланысты.
Тілде жоқ тәуелсіздік – елде де жоқ [7, 3 б.], – деген қаламгердің сөзінде
үлкен мән бар.
Бүгінгі қазақ прозасының басты мақсаты, бағыты – адамзат мойнына
артылған мәңгілік күрестің бар екенін анықтау ғана емес, осы екі арадағы
адам жанының күресін, арпалысын бейнелеу. Адам баласының өмір мен өлім
арасындағы қысқа ғұмыры осы мәңгі тайталаста қалай өтіп жатқанын анықтау,
зерттеу, зерделеу. Осы төңіректе әлі де болса көптеген шығармалардың туары
анық және олар бүгінгі сананың өркендеуіне байланысты жаңа формамен, жаңа
мазмұнмен, жаңа пішінмен дүниеге келеріне күмән жоқ. Жазушының құрылыс
материалы – өмір шындығы. Ол өмір шындығындағы мол материалдан құрастырып
күмбез жасап шығарады. Ол күмбездің сәулетті, сәнді болып шығуы сол
күмбезді құрастырушы зергердің шеберлігіне байланысты. Күмбезді
құрастырудағы жазушының құралы – сөз. Жазушы сөз арқылы шикі дүниені
ширатып, тыңнан тұлғалар жасайды. Оларды да қуантып, қайғыртып бірімен-
бірін тартысқа түсіріп, күреске араластырады. Сөйтіп, өмір шындығында болып
жатқан күнделікті құбылысты көркем образдар арқылы оқырманның көз алдына
елестететіні аян.
Әдебиет – өмір шындығының сәулесі. Өмір шындығы дегеніміз де бірімен-
бірі тұтасып жатқан ұшы-қиыры жоқ мол дүние. Қаламгер сол мол дүниеден
қанша алып, қалай пайдаланамын десе де өз еркі. Жазушы бұл жағынан алып
қарағанда, жалпақ дүниені қалай алып, қалай пайдаланбасын өзі суреттеп
отырған өмір шындығын молынан қамти отырып, дәуір талабына сай көркемдікпен
шешіп бере білуге тиісті. Жазушы өзі өмір сүріп тұрған дәуір тынысына
тәуелді. Міне, қаламгер Т. Әбдіков өз шығармаларында осы заманның өмір
тынысын шебер бейнелей білген.
1. Прозалық шығармаларының жанрлық сипаты
Қазақ прозасы шын мәнінде өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының екінші
жартысында пайда болды. Бұл тұста әдебиеттің жас қаламгерлерінің қаламы да
ұштала түсіп, поэзиямен бірге проза жанры да көрінді. Проза саласында
әңгіме, очерк, повесть, роман және мемуарлық шығармалар туа бастады.
Прозалық шығармалардың тақырыбы кеңіп, идеялық мазмұны тереңдей түсті.
ХХ ғасырдың басынан соңғы ширегіне дейінгі мезгілді қамтитын бір ғасыр
ішіндегі көркем шығармаларда Алаш арыстарынан бастап Жүсіпбек Аймауытов,
Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Ілияс
Есенберлин, Әбдіжәміл Нұрпейісов және тағы да басқа көптеген аға буын
жазушыларымыздың шығармалары дүниеге келді.
ХХ ғасыр – қазақ прозасының алтын ғасыры.
Қазақ әдебиетінің ХХ-ғасырдың 60-80-ші жылдарындағы көркемдік
көкжиегіне көз салғанда, әсіресе, қазақ прозасына тосын тақырыптарымен соны
бір серпіліс алып келген талантты да талапты бір топ қаламгерлерді
байқайтынымыз анық. Бүгінде ел ағасы жасына жетіп, қазақ әдебиетінің бір-
бір шоқ жұлдызына айналған олар алдыңғы аға буын өкілдерінің, қала берді
әлем әдебиетінің озық дәстүрлерін жаңашылдықпен жалғастырды, қазақ
әдебиетін мазмұн, түр, тақырып жағынан ерекше байытты.
Коммунистік партия мен кеңестік үкімет қанша қырағы бақылауға
алғанымен, кеңес халқының, сонымен бірге оның алдыңғы қатарлы өкілдері –
ұлт зиялыларының қоғамдық ой санасы революциялық романтикаға көзсіз
табынған балаң қалпында мәңгіге қалып қоя алмайтын еді. Сондықтан ол да
барша қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар секілді уақыт алға озған сайын жаңа
мазмұнмен, тың идеялармен қаруланып, өсе берді. Сол кездегі қалыптасқан
идеологиялық штамптар тұрғысынан біршама тосын, әрі тың құбылыс –
1970-1980 жылдары жарыққа шыққан таңдаулы қазақ повестерін, олардың
авторлары Ә. Кекілбаев, Д. Исабеков, С. Мұратбеков, М. Мағауин, Т. Әбдіков,
Қ. Мұқанбетқалиев, Т. Нұрмағамбетов, Б. Нұржекеев, О. Бөкей, А. Сүлейменов,
Ж. Түменбаев тағы да басқа талантты өнерпаздарымызда ұлттық көркем
өнеріміздің сахнасына шықты.
Бұл авторлардың қазақ прозасының көркемдік қуатын жаңа сапаға көтеруі
кездейсоқтық емес, заңдылық еді. Көркем әдебиеттің қоғамдық сананың бір
түрі ретінде әлеумет тарихымен бірге көркейіп дамитын диалектикалық құбылыс
екені рас болса, жаппай сауаттанып, моральдық, материалдық және
демографиялық жақтарынан біршама әл жиып, толыса бастаған қазақ халқының
ұлттық санасы енді көркемөнер мен ғылымда белгілі жаңа сапаларға көтерілуі
тиіс болатын.
Уақыт ағымына, шығармашылық үдерістің даму үрдісіне орай, жазушының
шығармашылық тұлғасы, авторлық позициясы соны қырынан көріне алды. І.
Есенберлин, Ә. Нұрпейісов, С. Жүнісов, Ә. Әлімжанов,
Т. Әлімқұлов, С. Мұратбеков, Ә. Тарази, М. Мағауин, Ә. Кекілбаев,
Қ. Ысқақов, Қ. Жұмаділов, О. Бөкеев, Т. Әбдіков, Д. Исабеков, К. Сегізбаев,
Б. Мұқаев тағы да басқа жазушылардың шығармаларында дәстүр жалғастығы мен
жаңашылдығы өзгеше өріспен өрнектелді. 1980-2000 жылдар әдебиетінде де
дәстүр өзінің канондық қасиеттерін сақтай отырып, тыңнан соқпақ салуға
талпынды. Және ол ізденіс нәтижесіз де болмады.
Кезінде ғалым-сыншы Р. Нұрғалиев: Әдебиет – үлкен құбылыс, жанды
дүние, күрделі процесс. Бір әдебиет – дария, бір әдебиет – бұлақ, бәрі де
ағады, өседі, өрбиді. Халық бар жерде әдебиет бар [8, 209 б.], – деп
айтқанындай уақыт талабының мүддесінен шығып, адамның жан дүниесіне терең
үңіліп, оның ішкі қайшылықтарын, психологиясын көрсетуде жетекші орын алар
прозаның шағын түрінің 70-ші жылдарда кеңге қанат жайып өркендей түсуі
заңды құбылыс. Себебі 60-70-ші жылдары қазақ прозасына келген
Ә. Кекілбаев, Қ. Жұмаділов, С. Мұратбеков, О. Бөкеев, Д. Исабеков, Т.
Әбдіков, Т. Нұрмағамбетов, К. Сегізбаев сынды жазушыларымыздың қаламынан
ептеп өзгешелеу тұстары таныла бастады. Осы ерекшелікті байқаған академик
С. Қирабаев: Соңғы жылдардағы әдеби процестің бір ерекшелігі – талантты
жастардың әдебиетке көптеп келуі. Он-он бес жылдардың айналасында әдебиетке
келген топ та біраз іріктеліп қалды. Олардың талантты өкілдері осы дәуір
ішіндегі әдеби процеске белсене араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін,
табыстарын байытуға үлестерін қосып жүр. Олар өз дәуірі шындығының жанды
суретін ғана емес, замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған
ой-пікірлер байлығын ала келді [9, 544 б.], – деп өз пікірін білдіреді.
1970-1980 жылдары көтерген тақырыптары мен идеялары жөнінен бұрынғыдан
да ауқымдана түскені былай тұрсын, көркемдік палитрасын дүние жүзінің ең
озық әдебиет үлгілерінің дәрежесіне дейін өсірді. Осылайша біздің ұлттық
рухани айналымымызға С. Мұратбековтің Жусан исі, Басында Үшқараның, Ә.
Кекілбаевтың Ханшадария хикаясы, Шыңырау, Құс қанаты, М. Мағауиннің
Тазының өлімі, Қара қыз, Бір атаның балалары, Т. Әбдіковтің Тозақ
оттары жымыңдайды, Ақиқат, Әке, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт, Қ.
Мұқанбетқалиевтің Ежелгі дұшпан, Ескі достар,
Д. Исабековтің Пері мен періштесі, Гауһартасы, Дерменесі, О. Бөкейдің
Қар қызы, Жетім бота, Қайдасың, қасқа құлыным, Б. Нұржекеевтің
Кінәлі махаббат, А. Сүлейменовтің Ситуация, Бесатар т.б. секілді
тамаша повестері келіп еді.
Бұл толқындағы қазақ прозашыларының тағы бір ерекшелігі олардың
өздеріне дейінгі әдебиетте үстемдеу болған дидактизмнен, жайдақ, жадағай
идеяшылдықтан үзілді-кесілді бас тартуларынан көрінді.
Тәуелсіздік әдебиетке тың идеялар мен тақырыптар алып келді,
құпиялардың кілтін берді, бұрын жетпіс жыл бойына айрықша әспеттеліп,
қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай ардақталып келген көптеген
тақырыптар, идеялар мен идеалдар, заман қаһармандары делінген тұлғалар енді
танымдық-көркемдік тұрғыдан мәнін жойды және шығармашылық объектіге
айналды.
Осы жерде Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989
жылдар) деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған
Серік Асылбекұлының: Олар қазақ прозасына жаңа тақырыптар мен идеялар,
характерлер ғана алып келген жоқ, сондай-ақ оны интеллектуальдық жағынан да
байытты, оның поэтикалық палитрасын кеңейтті. Cөйтіп, қазақ оқырмандарына
өздері өмір сүріп отырған заманның шындығын ашып берді [10, 28 б.],–деген
пікіріне толық қосылмасқа болмас. Қосыла отырып, зерттеу объектімізге
әдебиет атты аламан бәйгеде жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шыққан осы бір
үркердей топтың ішінде ешкімге ұқсамас мәнер-машығымен Төлен Әбдіковті
нысана етпекпіз.
Жазушының прозалық шығармалары жанрлық тұрғыдан бай. Әңгіме жанрынан
бастап, роман жанрына дейін қалам тербеген. Біз ең алдымен Жанр дегеніміз
не? соны саралап алайық. З. Қабдоловтың: Әдеби жанр термин ретінде
шартты, екі мағынада қолданылады. Біріншіден, әдебиеттің тектері – эпос,
лирика, драма; екіншіден, әдеби шығарманың түрлері – әңгіме, повесть,
роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б. [11, 290 б.],–деген
анықтамасы бізге бұрыннан таныс болса, ал Кенжебай Ахметтің пайымдауынша:
Көркем шығарманың тарихи қалыптасып, даму үстінде болатын типі жанр деп
аталады [12, 235 б.].
Жанрлардың өмір сүруінің ең басты екі шарты ретінде оның әдеби жадының
беріктігі мен эволюциялық тұрғыдан үздіксіз дамуға бейімділігін атауға
болады. Әртүрлі шығармалардың сыртқы бітімінде ұқсастық аз болуы мүмкін,
алайда бұлардың арасында құрылымдық, өмірді қабылдау және бейнелеу
тәсілдері жағынан байланыс болады. Оларды нақты бір жанрға телудегі негізгі
ұстанар нысана да осы ерекшеліктен келіп шығады.
Көркем әдебиет – арнасы кең, көп салалы өнер. Әдебиет туындыларының
құрылыс-қалпы, мағыналық сыйымдылығы, көркемдік сипаты, белгілері әр алуан
бола береді. Сондықтан әдеби шығармалардың жүйесін тауып жіктеп-топтауға,
түр-түрге бөлуге үлкен мән беріледі.
Қазіргі әдебиеттану ғылымындағы негізгі ізденіс бағыттарының бірі –
белгілі бір жанрдың өзіндік табиғатын зерттеу болып табылады. Жанр ұзақ та
күрделі даму кезеңдерінен өту барысында әр түрлі ғылыми мектеп, бағыт
өкілдері тарапынан үлкен қызығушылық тудыра отырып, сан қилы көзқарас,
концепциялардың тууына негіз болды. Осы жөнінде Р. Нұрғали: Жанрды –
әдебиеттің тегі, әдебиеттегі түрлер, оның табиғатын танып, даму барысында
пайымдауда бүгін әр түрлі ағым, әр түрлі мектеп өз тұжырымын ұсынады [13,
189 б.],–деп жазады.
Әдебиеттану ғылымындағы ең өзекті, әрі даулы мәселелерінің бірі ─ жанр
мәселесі. Жанрда жалпы мен жалқының диалектикасы, дәстүр жалғастығы анық
көрініп, нақты тарихи дәуірдің эстетикалық бейнесі анықталады. Жанр ой мен
образдың, мазмұн мен пішіннің бірлігін қамтамасыз етеді. Жанрдың дербес
стиль мен көркемдік әдісі тәрізді категориялармен диалектикалық байланысын
байқауға болады. Әдеби жанрлардың бай тарихи дәстүрі бар. Себебі, поэзия
өнері туралы ғылым – поэтиканың өзі поэзия тектерін талдаудан, жанрлар
(эпопея, трагедия) мен олардың түрлерінің, поэтикалық туындылары
формаларының мәнін анықтаудан (Аристотель) басталған еді. Бұл кездейсоқ
нәрсе емес, себебі жанрда әдеби үдерістің заңдылықтары, атап айтқанда,
мазмұн мен пішіннің, авторлық ой мен әдеби дәстүрлердің, жанрдың
типологиялық мәні мен оның тарихи нақты түрлерінің ара қатынасы көрініс
табады [14, 43 б.].
Әдебиет дамуының әр түрлі кезеңдеріндегі жанрлардың өзгеру, бірігу,
жіктелу заңдылықтары, жанрлар жүйесінің қызметі, әр қилы жанрлық түрлердің
поэтикасы, жанрлар типологиясы ертеден-ақ ғалымдардың назарына ілігіп,
көптеген зерттеулердің нысанына айналды.
Соңғы уақытта әдебиеттану ғылымында қалыптасқан бірнеше жанр
концепциясын атауға болады. Олар бүгін ғана пайда болған жоқ. Біреуі –
схоластикалық теориялардан; екіншісі – 20 жылдардағы социологиялық
мектептерден; үшіншісі – формалдық және морфологиялық қағидалардан;
төртінші біреулері – Бахтин, Фрейденберг, Пропптың жанрлық-генетикалық
идеяларынан бастау алады.
Көркем шығарманың жанрлық белгілері көптеген обьективті және
субьективті себептерге байланысты екені белгілі. Дегенмен, жалпылама түрде
белгілі бір ұлттық әдебиет дамуындағы типтік, жанрлық атаулар туындының
маңызды типологиялық белгілерін көрсететін. Бұл кезеңде әдеби жанрларға
нақты талаптар қойылып, міндетті түрде жазушы тарапынан орындалып отырды.
Классицистер жанрлық категориялардың табиғатын түсіндіруге ұмтылған да жоқ.
Оларды толғандырған мәселелер ауқымына жанр тазалығы, оның өміршеңдігі,
жаңа жанрларды анықтау енді [15, 248 б.].
ХІХ-ХХ ғасырда жанрлық категорияларға деген көзқарас өзгерді. Бір
жағынан, жаңа эстетикалық қағидалар ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі
жанрлық құрылымдарды жадында сақтай отырып қалыптасса; екінші жағынан,
ескі және жаңа жанрлар өзара шығармашылық қарым-қатынысқа түсті, ескі
жанрлар жаңадан игерілді.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында жанр терминін кем дегенде үш түрлі
ұғымда қолданылады.
Біріншіден, Әдебиеттің тектері мағынасында қолданылады.
Л.И. Тимофеев былай деп жазады: Жанр француз тілінен аударғанда тек деген
мағынаны білдіреді. Біз бұдан былай екі термин қолданамыз: жанр (тек
мағынасында) және жанрлық түр (түр мағынасында). Себебі түрдің ішінара
жанрға бөлінуі артық [16, 344 б.]. Л.И. Тимофеевтің бұл пікірін көрнекті
ғалым Қ. Жұмалиев те қостаған.
Екіншіден, жанр ұғымы әдеби түр деген мағынаны білдіреді.
А. Квятковскийдің Поэтикалық сөздігінде жанр осы мәнде түсіндіріледі:
Жанр (французша-тек, түр) орыс поэтикасында жанр деген сөзбен бір текке
жататын әдеби шығармалардың белгілі бір түрі белгіленеді [17, 109 б.].
Үшіншіден, әдеби түрлердің ішінара бөлінуін жанр деп атау да
кездеседі. Біздіңше, тек деп бейнелеу тәсілдерін (эпикалық, лирикалық,
драмалық) атап, ал түр ретінде эпикалық, лирикалық, драмалық тектердің
жіктелуін (роман, ода, комедия), ал жанр деп әдеби түрлердің өзара
жіктелуін (тарихи роман, сатиралық поэма) атаған дұрыс сияқты [18, 213
б.],-деген пікір де таралған.
Біздің ойымызша, жоғарыда келтірілген үш анықтаманың екіншісі шындыққа
жанасымды, яғни жанр – әдеби тектің түрі, әдеби түрдің синонимі.
Біз жоғарыда жанрдың туып, қалыптасу және даму үдерісін әр қилы
түсіндірген ғылыми мектеп, ағымдардың болғанын атап өттік. Әсіресе, шет ел
әдебиеттану ғылымындағы жанр туралы концепциялар өте қызықты. Жанрлар
туралы түрлі концепцияларды салыстыру мәселенің мәнін тереңірек түсінуге
көмектесетіні сөзсіз.
Әдебиеттанушылар тарапынан қызу пікірталас тудырған мәселелер қатарына
тек, жанр, жанрлық түрлердің арасындағы байланыс мәселесін де жатқызуға
болады. Бірақ бұл мәселеге тоқталмас бұрын алдымен, жанрлар жүйесінің
өзін анықтап алған жөн. Жанрлар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, бірін-
бірі байытып отыратындықтан, белгілі бір жүйе құрайды. Яғни, жанр – бұл
белгілі бір жүйе. Жүйелілік ұғымында жанр құрушы факторларды анықтау
түсініледі. Шындап келгенде, жанрлар бір-бірінен тәуелсіз өмір сүрмейді,
олар тарихи тұрғыдан өзгеріп отыратын жанрлар жүйесін құрайды. Яғни
зерттеуші жекелеген жанрлардағы өзгерістерді ғана емес, жанрлар жүйесіндегі
өзгерістерді де қырағалықпен байқай білуі тиіс. Әдеби тек пен жанр,
жанрлардың өзара қарым-қатынасына байланысты қарама-қайшы екі пікірді
келтіргенді жөн көріп отырмыз. Біріншісі, әдебиеттің тектері мен
жанрлардың арасына үзілді-кесілді шек қоюға болмайды. Сол сияқты жанрлық
түрлер де өз ерекшеліктерін сақтай отырып, бірін-бірі байытып, толықтырып
отырады,–деген Ш. Елеукеновтің пікірі [19, 13 б.]. Екіншісі, Қазіргі
уақыттағы негізгі жанр заңдылығын былайша сипаттауға болар еді: қазір
тектердің бірігуі (синтез) және жанрлардың жіктелуі (дифференциация) орын
алуда [20, 4 б.] – деген көзқарас. Яғни, алғашқы тұжырым бойынша әдеби тек
пен жанр ғана емес, жанрлар да бір-бірімен белсенді қарым-қатынасқа түседі;
ал соңғы пікірге сүйенсек, бір тек аясындағы жанрлар өзара жіктеледі.
Біздің ойымызша, екі пікірдің де жаны бар. Ойымызды дәлелдеп көрейік:
сырттай қарағанда, екі тұжырымдағы айтылған ойдың қарама-қарсылығына
қарамастан, сайып келгенде, екеуінің ұқсас тұстарын байқауға болады.
Мысалы, тектердің синтезі деген мәселеге келсек, лирикалық және драмалық
бастаулардың бірігуі нәтижесінде повесть жанр ретінде дамиды, бірақ не
тектік, не жанрлық сипатын жоғалтпайды.
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір
шындығы бір немесе бірер ықшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе
бірер жинақы оқиғаға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын
қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір
үзіктері ғана суреттелетін болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын,
ықшам. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Олар:
миф, ертегі, мысал, новелла, әңгіме, очерк, фельетон, эссе және т.б. Орта
көлемді эпикалық түрге повесть пен поэма жатса, кең көлемдіге роман
жататыны бізге бұрыннан анық.
Осы ретте қазақ прозасына тән жанрлық ерекшелік туралы Ахмет
Байтұрсынұлы айтқан тұжырымы еріксіз есімізге түседі: Ұлы әңгіме, ұзақ
әңгіме, ұсақ әңгіме болып бөлінерлері үлкен-кішілігінде ғана. Мазмұндау
жүйесі бәр-бәрінде де бір, айтылу аудандарында айырма бар: ұлы әңгіме сөзі
алыстан айдаған аттарша бастайды, ұзақ әңгіме жақыннан айдаған аттарша
бастайды, ұсақ әңгіме мүше алып, оралып келе қоятын аттарша бастайды [21,
283 б.]. Демек, мәселе – мазмұнда екен. Романның көтеретін жүгін әңгімеге
де артуға болады екен (романизация стиля). Белгілі орыс әдебиет теоретигі
М.М. Бахтиннің 1960 жылдары романдық стиль – әңгіме мен повеске де тән
деген әйгілі тұжырымын Ахмет Байтұрсынұлы қарап отырсаңыз, 1926 жылы, яғни,
М. Бахтиннен отыз жыл бұрын айтып та қойғанын байқаймыз [22].
Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық сипаты әр алуан болып
келеді. Қазіргі таңда жазушының Райхан, Екі кездесу, Сәндікөл,
Қайырсыз жұма, Қонақтар, Бас сүйек, Оң қол, Жат перзент, Бір
күндік ашу, Көктерек, Сәби туралы сыр, Қарасын, Қойшығұл,
Таласбай және тағы да басқа әңгімелері, Күзгі жапырақтар, Парасат
майданы, Әке, Оралу, Ақиқат, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт, Тозақ оттары
жымыңдайды повестері, Өліара романы бар.
Шағын көлемді эпикалық түрдің негізі – әңгіме. Әңгіме – қиын жанр.
Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын
көркем шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау
тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы
айқындалады.
Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларын жанрлық тұрғыдан жіктеген кезде
төмендегі классификацияны ұсына аламыз.
1 сурет – Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық жіктелуі.
Әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға ғана айтылады. Зәки
Ахметовтің айтуынша, әңгімеде де, басқа жанрлар секілді, алдымен адам –
оның өмірі мен тағдыры көрінуі тиіс емес. Аса маңызды деген оқиға ғана
суреттелуі керек. Әңгіме көлемі шағын шығарма болғанымен, қаламгер үшін
нағыз шеберлік мектебі екендігінде сөз жоқ. Оған қатынасатын кейіпкерлер де
көп болмайды.
Роман, эпопея сияқты көлемді прозаны суреткер дарынының куәсі,
марқайған әдебиеттің күрделі туындылары десек, көркем әңгіме осы жырдың
елгезек барлаушысы іспетті. Ол типтік өмір құбылысын қолма-қол бейнелеуге
ең үлесімді, оқырман ықыласын өзіне ең көп баурайтын мейлінше ықпалды әдеби
түрі болып табылады. Адам тағдырын әр қырынан алып көрсетуге де көркем
әңгіменің икемі толық жетеді. Оның өзіндік қасиеттерін меңгеріп, сарқа
пайдаланса, шағын әңгіме шеңберіне шалқар идеялық-мазмұн сыйғызуға болады.
Ұлттық әдебиеттің тарихына көз жіберсек, біздегі әңгіме жанрының да
өзіне тән өсу-даму жолын, бір сатыдан екінші сатыға көтеріліп өркендеп келе
жатқанын көреміз. Қазақ әдебиетінде көркем әңгіменің алғашқы үлгісін
қаламгер Ыбырай Алтынсарин қалыптастырғаны белгілі. Одан кейін
әдебиетіміздің 20-30 жылдарында қазақ әңгімелері ерекше дамып, өркендеді.
Осы кезең қаламгерлері өмір сырын, әлеуметтік құбылыстарды, әңгіме жанры
арқылы көрсету үлгісін жасады. Қазақ әңгімелері адам тағдырын толғана
суреттеді, әңгіме арқылы өмір құбылыстары жан-жақты көріне бастады. Бұл
қазақ қаламгерлері үшін үлкен жаңалық, ірі қадамы болған еді. Б. Майлин,
М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов әңгімелерін бүгінгі күнге дейін қызыға оқимыз. Оның
басты себебі, шығармалардың көркемдік-эстетикалық қуаттылығында болса
керек. Шағын әңгімеге көп ой сыйғызып, өмірдің өзекті мәселелерін алға
тарту үлкен жазушылық шеберлікті қажет етеді. Шағын әңгімеде қаһарманды жан-
жақты сипаттауға, оның алуан қырын кең қамти суреттеуге мүмкіндік бола
бермейді. Әңгіменің өзге жанрлардан өзгешелігі осында.
Ш. Елеукенов өзінің Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде 1991-2001
жылдар атты еңбегінде: Бүгінгі шындықты бүгін бейнелеп беруге оңтайлы
эпос түрі – әңгіме, одан соң повесть. Әңгіме адам өміріндегі тұтқиылдан
кездесетін бір оқиғаға, эпизодқа арқа тіреп жазылса, повестің шаруасы
күрделірек. Повесть яки хикаят бірер не әлденеше оқиғаны қат-қабатымен,
дәуір-дәуірімен суреттеуге неғұрлым ебдейлі жанр [23, 145 б.] – деген
екен.
Әңгіме пәрменді, жауынгер жанр деуіміздің тағы бір себебі, ол оқырманын
тез табады. Әрі жеңіл, әрі тез оқылады да, өз әсерін жылдам тигізеді. Әдеби
жанрдың қайсысының да өмір қажетінен туатынын дәлелдей келіп,
В.Г. Белинский Былайша айтқанда, драмаға арқау бола қоймайтын, романға
тапшылық ететін, бірақ ғасырлар бойы бастан кешіріп болмастай жәйттерді қас
қағым сәттің өзіне шоғырластыратын терең мәнді уақиғалар, жағдайлар болады;
повесть (повесть термині ол тұста әңгімені де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ
БОЛМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Прозалық шығармаларының жанрлық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 13
1.2 Прозалық шығармаларының тақырыптық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .32
1.2.1 Қаламгер шығармаларындағы заман
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1.2.2 Жазушы шығармаларындағы философиялық мәселелер және
психологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
2 Т. ӘБДІКОВТІҢ СУРЕТКЕРЛІК ШЕБЕРЛІГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
2.1 Т. Әбдіков прозасының көркемдік
ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
2.2 Т. Әбдіковтің шығармашылығындағы
экзистенциализм ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2.3 Жазушының стильдік және тілдік
ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...123
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..127
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетінде өзіндік орны, қолтаңбасы
бар, мол ізденетін, шығармашылық деңгейі жоғары қаламгерлеріміздің бірі –
Төлен Әбдіков. Ол – қоғам қайраткері, жазушы, драматург. Қаламгер өз
туындыларында адамның қоғамдағы орнын, қызметін, оның өз дәуірімен қарым-
қатынасын көркемдікпен ашуға ұмтылған. Жазушы шығармаларында әрқилы
тақырыптарды өрбіту арқылы қазақ халқының кеңес дәуіріндегі тақсіретін
астарлы түрде болса да сабақтастыра білген. Ұлтымыздың жоғала жаздаған тілі
мен дәстүрін, мінезі мен табиғи қасиеттерін көрсетуге, адам болмысының сан
қатпарлы құпияларын ашуға ұмтылуы – жазушы шығармашылығының негізгі арқауы.
Жазушы қазақ әдебиетіндегі қос тұлғалылық, жатсыну теорияларын жаңа
тұрғыдан, жаңа қырынан прозалық шығармалары (Оң қол әңгімесі, Парасат
майданы повесі) арқылы дамыта түсті. Төлен Әбдіков қаламының ұшқырлығы
туралы ғалым
Г. Пірәлиева ...Оның қай туындысын алмаңыз, артық-ауыз әңгімеге, жалған
сезім, жылтырауық теңеуге кездеспейсіз. Немесе, ділмарсыған кейіпкер, не
автор жоқ. Мүмкіндігінше аз сөзге көп мағына сыйдыруға және әр сөзінің
әйтеуір бір роль атқаруына аса жауапкершілікпен қарайтындығы – қаламгердің
өзіндік қолтаңбасы, өзіндік әдіс-тәсілі [1, 75 б.], – деп пікір айтқан.
Төлен Әбдіков шығармаларындағы образдар жүйесінің байлығы, тіл
көркемдігі, сурет, бейне, мінездеу, психологиялық иірімдер, ішкі монолог
пен диалог – түгелдей әдебиеттің классикалық үлгілерін үйренуден, оны өз
жолымен дамытудан туған жаңалықтар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұлт болашағы оның тәуелсіздігінде
екенін уақыт шындыққа шығарып берді. Ата-бабаларымыздың армандап өткен, жан
алысып, жан берісіп күткен тәуелсіздігі қазіргі таңда тұғырына қонды. Кез
келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері ең
алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны баршамызға мәлім. Міне,
жазушы Т. Әбдіков жеке адамның санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан
сезімдік, психологиялық, философиялық құбылыстарды, ой ағымына, түс көруді
талдауға және де психологиялық сыртқы детальдарға бірден-бір ерекше көңіл
аударатындығын ескере отырып, қаламгердің прозалық шығармаларының өзіндік
сипаты, өзіндік қолтаңбасы мен стилі бар екендігін дәлелдеуге тырыстық.
Төлен Әбдіковтің шағын жанр – әңгімеден бастап, повестері мен романы
жеке дара түбегейлі ғылыми тұрғыдан сараланбаған. Тек тәуелсіздік жылдардан
бастап прозалық шығармалары салыстырмалы түрде ішінара қарастырыла бастады.
Алайда жазушының прозалық шығармаларындағы әлеуметтік ахуал мен кейіпкер
характері, тілі мен жазушының өзіндік стилі жүйелі түрде жан-жақты сөз
болып, ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу нысанасына айналмағандықтан,
қаламгердің прозалық шығармалары толығымен өз тиесілі бағасын ала қойған
жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, суреткер қаламынан туған шығармалардың мазмұны
мен құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, шеберлік сырларын зерттеу – қазақ
әдебиеті ғылымы үшін аса маңызды істердің бірі болып табылады. Өйткені
жазушы Төлен Әбдіков прозасында қазақ баласына рухани азық болатын өзіндік
ерекшелігі бар. Қаламгер шығармаларында тоталитарлық саясаттың қыспағы ашық
та, айқын берілген. Сонымен қатар қаламгердің прозалық шығармаларын
экзистенциализм тұрғысынан саралаймыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының
жанрлық, тақырыптық ерекшеліктері ішінара зерттеу объектісіне алынғанымен,
әлі де саралауды қажет ететіні хақ.
Қазақ әдебиетінде көркем прозаның даму тарихын зерттеген ғалымдар мен
қаламгерлердің: М. Әуезов, Б. Кенжебаев, З. Қабдолов, Е. Ысмайылов,
Т. Нұртазин, С. Қирабаев, М. Қаратаев, З. Ахметов, М. Дүйсенов, Т. Кәкішев,
Р. Нұрғали, Ж. Дәдебаев, С. Әшімханова, С. Әшімбаев, Б. Майтанов,
Г. Пірәлиева, Қ. Әбдезұлы, М. Хамзин, Ө. Күмісбаев, З.-Ғ. Бисенғали,
Ж. Тілепов, Б. Әбдіғазиұлы, Д. Ысқақұлы, Р. Тұрысбек, С. Негимов,
А. Жақсылықов, Т. Есембеков, З. Сейітжанов, Т. Рахымжанов, А. Ысмақова,
Д. Хамзабекұлы, Қ. Жанұзақова, Т. Тебегенов, Р. Тұрысбек, Ө. Әбдиманұлы,
Қ. Мәдібаева т.б. еңбектері мен мақалаларында құнды-құнды пікірлер
баршылық.
Жазушының шығармашылығы хақында пікір айтқандар
Ә. Нұрпейісов, О. Бөкеев, Д. Исабеков, Б. Майтанов, Қ. Жанұзақова,
Г. Пірәлиева, М. Хамзин, О. Тұрғалиев, С. Асылбекұлы, Ш. Елеукенов,
Е. Жеңісұлы, Ж. Әбдіхалық және т.б.
Асылбекұлы Серік Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989
жылдар) атты кандидаттық диссертациясында Т. Әбдіковтің повестерін
замандастары О. Бөкей, С. Мұратбеков, Ә. Кекілбаев, А. Сүлейменов,
Д. Исабеков, Ә. Тарази тағы басқалардың шығармаларымен салыстырмалы түрде
қарастырады. Хамзин Мәуеннің 60-80 жылдардағы қазақ романының стилі мен
типологиясы атты докторлық диссертациясында жазушының Өліара романына
талдау жүргізілсе, Оразбек Мақтагүл Социалқызының Көркем прозадағы
шығармашылық тұлға мен авторлық позицияның арақатынасы 1980-2000 жылдар
әдебиет бойынша атты жұмысында Өліара романын Т. Жұртбайдың Жер бесік,
З. Жәкеновтің Зұлмат, С. Ерубаевтың Ақ боз үй, Б. Мұқайдың Жалғыз
жаяу секілді романдарымен салыстырмалы түрде талдау жүргізген. Ал,
Жарылғапов Жансая Жанғазыұлының 70-80 жылдар қазақ прозасындағы адам
концепциясы (2001), Смағұлова Нүргүл Қайырбекқызының Қазіргі қазақ
әңгімелеріндегі тартыс табиғаты (2006) атты кандидаттық диссертацияларында
жазушының прозалық шығармаларына экзистенциалистік тұрғыда Д. Исабековтің,
Ә. Кекілбаевтің, О. Бөкейдің, Ә. Таразидің шығармаларымен қатар талдау
жүргізген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты – Т. Әбдіковтің прозасын жанрлық, тақырыптық тұрғыдан кең
көлемде қарастыру, қазақ прозасының түрлі жанрында жазылған
шығармаларындағы көркемдік-идеялық ерекшеліктерді, қоғамдық-әлеуметтік
көзқарастарды адам мәселесі тұрғысынан саралау, қаламгердің дара стильдік
белгілерін көрсету. Әсіресе, Төлен Әбдіковтің оқырманға ой тастап,
психологиялық, философиялық (экзистенциалистік) тұрғыдан жазылған прозалық
шығармаларының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктерін айқындау барысында өз
замандастарының шығармаларымен саралауға, салыстыруға айрықша мән берілді.
Осыған орай аталған мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай нақты міндеттерді
белгіледік:
– Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық сипатының
ерекшеліктерін таныту;
– қаламгердің прозалық шығармаларының тақырыптық болмысын
айқындау;
– прозалық шығармаларының композициялық құрылысы мен сюжет
өрбіту, образ сомдаудағы сырын саралау;
– суреткердің көркем ойды астарлап жеткізудегі стильдік, тілдік
шеберлігін көрсету;
– кең танылған күрделі философиялық, әдеби ағым –
экзистенциализмнің Т. Әбдіковтің прозасындағы орнын көрсету;
– қаламгер Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларындағы өмір құбылыстарын,
адамның ішкі жан дүниесін, көңіл-күйді бейнелеудегі өзгешелігін,
ерекшеліктерін нақтылы талдаулар негізінде көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазіргі таңға дейін біршама ғылыми еңбектерде
Төлен Әбдіков шығармалары талданып, жетістік-кемшіліктері айтылып, жоғары
бағаланғанымен, жазушы еңбектері өз бағасын толыққанды алды дей алмаймыз.
Жалпы, Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларын жанрлық, тақырыптық,
теориялық тұрғыдан арнайы қарастырылған алғашқы еңбектердің бірі
болғандықтан, жазушының суреткерлік шеберлігіне, прозалық шығармаларының
жанрлық, тақырыптық ерекшеліктеріне, өмір шындығын толыққанды көркем
бейнелерімен жеткізу бағытындағы ұстанымдарына баса назар аудардық. Зерттеу
жұмысында Төлен Әбдіков қазақ әдебиетінің тарихына өзіндік стиль алып
келген, ерекше қолтаңбалы жазушы екеніне айрықша көңіл бөлдік. Төлен
Әбдіков қазақ әдебиетіндегі экзистенциалистік ағымда жазатын
жазушыларымыздың ішінде өзіндік орнын айқындауға тырыстық.
Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларындағы дүниетаным туралы
зерттеушілердің еңбектеріндегі пікір қайшылықтарын саралай келіп, өз
көзқарасымызды білдірдік. Жазушы шығармашылығына қатысты мерзімді баспасөз
беттерінде, зерттеу еңбектерінде айтылған тұжырымдар мен ой-пікірлер
бүгінгі күн талабына сай жүйеленді және жаңа дерек-пайымдаулармен
толықтырылды.
Зерттеу жұмысының нысанасы мен пәні ретінде ҚҰ мұрағаты деректерін,
еліміздің кітапханаларындағы құжаттар мен жазушы мұрасын, БАҚ жүйесі
материалдарын, зерттеушілер еңбектерін негізгі назарда ұстадық.
Төлен Әбдіковтің Көкжиек (1969), Күзгі жапырақтар (1971), Ақиқат
(1974), Айтылмаған ақиқат (1979), Таңдамалы (1992) шығармаларын, Оң
қол (2002), Әке (2004) әңгіме-повесть жинақтарын, Өліара (1985),
Ақшоққыда қыс қатты (1987), Парасат майданы (2002) туындылары және
архив материалдарын деректілік негіз ретінде пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеуді жазу барысында
әдебиет теориясы туралы іргелі зерттеулердегі, тақырып және жанр жөнінде
айтылған пікірлер мен қаламгерлер стилі туралы озық ойлар негізге алынды.
Т. Әбдіковтің шығармашылығына қатысты еңбектердің нәтижелері қажетіне
қарай пайдаланылды. Осы ретте М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, З.
Қабдолов, С. Қирабаев, Р. Бердібаев, Т. Кәкішев, Р. Нұрғалиев, Б. Майтанов,
М. Хамзин, Ш. Елеукенов, Қ. Әбдезұлы, Ж. Тілепов, Ж. Дәдебаев,
З.-Ғ. Бисенғали, Г. Пірәлиева, Ә. Нұрпейісов, Д. Исабеков, Ә. Әзиев,
М. Оразбек, С. Әшімбаев, Ө. Күмісбаев, Д. Ысқақұлы, Р. Тұрысбек,
С. Негимов,А. Жақсылықов, Т. Есембеков, З. Сейітжанов, Т. Рахымжанов,
А. Ысмақова, Д. Хамзабекұлы, Қ. Жанұзақова, Т. Тебегенов, Ө. Әбдиманұлы,
Қ. Мәдібаева, С. Асылбекұлы, Ж. Жарылғапов, Е. Аманшаев, Б. Құралқанова,
Н. Смағұлова, т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық пікірлері мен
тұжырымдары басшылыққа алынды. Шетелдік зерттеушілер В.Г. Белинский,
Г. Гегель, М. Хайдеггер, М.М. Бахтин, Н.П. Утехин, Л. Тимофеев,
И. Виноградов т.б. ғылыми-зерттеу еңбектері қамтылды. Сондай-ақ, алыс-жақын
елдердің осы бағытта тұрақты еңбектеніп жүрген ғалымдарының еңбектеріндегі
теориялық пікірлер мақсатымызға орай қолданылды.
Зерттеу әдістері. Шығарманың тууына себеп болған автор идеясын тану
үшін жазушының көркем шығармасын талдау, басқа жазушылармен салыстыру,
сараптау, топшылау әдістері қолданылды.
Сонымен қатар Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларын талдау барысында
объективті-аналитикалық талдау тәсілі пайдаланылса, шығармаларын саралауда
кешенді тәсілдер қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Төлен Әбдіковтің прозасы ХХ
ғасырдың соңы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде елеулі рөл атқарды,
жазушы туындыларының құрылымы, образдар жүйесі, өзіндік стилі немесе
қолтаңбасы басқа қаламгерлердің жетілуіне негіз қалады.
– Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларын жаңа көзқарас пен уақыт талаптары
тұрғысынан зерделеу, жанрлық тұрғыдан талдап, саралау;
– жазушының қоғам, замана келбетін айқын ашатын тақырыптарды терең және
дер кезінде көре білуі, соларды көркемдік тұрғыдан жинақтап, шынайы
суреткер ретінде негізгі мақсат пен идеяға жету жолындағы ізденістерінің
қыр-сырын талдау;
– Т. Әбдіковтің прозалық шығармаларын замандастары Ә. Нұрпейісов,
Д. Исабеков, О. Бөкей, М. Байғұт, С. Мұратбеков, А. Сүлейменов, Ә.
Кекілбаев, Т. Нұрмағамбетов және т.б. шығармаларымен өзара тақырыптық
тұрғыдан талдап, ерекшеліктері мен сабақтастығын салыстыра отырып айқындау;
– Т. Әбдіковтің әңгіме-повестері мен романындағы психологиялық
иірімдер, философиялық толғаныстарының қазақ прозасының дамуына үлкен үлес
қосқандығын айқындау;
– кейіпкер бейнесін сомдаудағы қаламгердің суреткерлік шеберлігі мен
тақырыпты көркемдік мақсатта зерттеп-зерделеу, сол арқылы қолданысқа енгізе
алған өзіндік жазушылық әдіс-тәсілдері, дара қолтаңбасы және жазушылық,
стильдік ерекшеліктерінің сырын ашу;
– қаламгер қолтаңбасын даралап тұратын өзіндік тақырыптық-идеялық
ізденістері, қаламгердің шығармашылық үдерісіне оңтайымен және сәтті,
жемісті қолдана алған тілдік өрнектері, сөздік қоры нақты мәтіндік талдау
негізінде сараптау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Диссертацияда жазушы шеберлігі мен
прозалық шығармаларының жанрлық, тақырыптық ерекшеліктері, өмір шындығы,
қаһарманның көркемдік әлемі өзара байланыста қарастырылды. Жиырмасыншы
ғасырдың соңғы ширегіндегі жазушылардың шығармаларымен өзара байланысы,
ерекшеліктері әр алуан зерттеулермен, дерек көздерімен байытылды.
Диссертацияда М. Әуезовтің еңбектерін, З. Қабдоловтың Әдебиет
теориясының негіздері (1971), Арна (1988), Сөз өнері (1992),
Қ. Жұмалиевтің Әдебиет теориясы (1960), С. Қирабаевтың Кеңес дәуіріндегі
қазақ әдебиеті (1998), Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет (2001), Т. Шаңбаев,
З. Ахметовтің Әдебиеттану терминдерінің сөздігі (1998), Т. Кәкішұлының
Дәуір дидары (1985), Жанр жайлауы (2007), Санадағы жаралар (1992),
Б. Майтановтың Қазақ прозасындағы замандас бейнесі (1982), Қазақ романы
және психологиялық талдау (1996), Монолог құрылымы (2006), Портрет
поэтикасы (2006), Р. Бердібаевтың Әдебиет және өмір (1964),
Р. Нұрғалиевтің Телағыс (1986), Г. Пірәлиеваның Әдебиет өрнектері, Әдеби
сын. Зерттеу. Сұхбаттар (2001) Ш. Елеукеновтің Қазақ әдебиеті тәуелсіздік
кезеңінде (1991-2001жылдар) (2006), С. Әшімбаевтың Талантқа тағзым
(1982), Азаматтыққа адалдық. Әдеби сын мақалалар, зерттеулер, толғаныстар
(2007), Ж. Тілепов Тарих және әдебиет (2001), Ж. Дәдебаевтың Жазушы
еңбегі (2001), Шымырлап бойға жайылған (1988), Қ. Әбдезұлының Тарих
және тағдыр (2004), З.-Ғ. Бисенғалидің ХХ ғасыр басындағы қазақ
романдары (1997), Ө. Әбдиманұлының ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті
(2002), Ө. Күмісбаевтың Терең тамырлар (1994), Б. Сарбалаевтың Ақиқат
алдында: Әдеби-сын мақалалар (1986), Б. Кәрібаеваның Қазіргі қазақ
әдебиетіндегі көркемдік даму арналары (2001), Б. Шалабаевтың Көркем проза
тілі (1994), С. Асылбекұлының Қазақ мәдениеті – қазақ мемлекетінің
жүрегі (2003), Б. Құралқанованың Қазіргі қазақ повестері (2007) және
тағы да басқа ғалымдардың еңбектерін басты назарға алдық.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысында алынған
ғылыми нәтижелер мен тұжырымдарды әдебиеттің теориялық мәселелерін
оқытқанда, орта мектептердің жоғарғы сыныптарында және жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінің қазақ бөлімдерінде қазақ әдебиеті
тарихын оқыту барысында, қазіргі заман әдебиеті курсы бойынша, арнаулы
курстар мен семинарлар өткізуге, сондай-ақ гимназия, лицейлерде, қазақ тілі
мен әдебиеті пәнін тереңдетіп оқытатын мектептерге оқулықтар, оқу
құралдарын, көмекші құралдар жазуда пайдалануға болады.
Жұмыстың жариялануы мен сарапталуы. Диссертацияның негізгі мазмұны мен
нәтижелері, оның тарауларында айтылған негізгі мәселелер ХХ ғасыр қазақ
әдебиетін оқыту мен зерттеуідің өзекті мәселелері халықаралық ғылыми-
теориялық конференциясында (Алматы, 2008), Әуезов оқулыра – 7: М. Әуезов
және қазақтанудың өзекті мәселелері халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциясында (Шымкент, 2008), ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби білімді
мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі, бүгіні және болашағы халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Шымкент, 2009), Қазақ мемлекеттілігі
және түркі әлемінің тарихи-мәдени құндылықтары халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясында (Шымкент, 2009), Х. Сүйіншәлиев және қазақ
әдебиетінің өзекті мәселелері халықаралық ғылыми-теориялық
конференциясында (Алматы, 2009) баындалып, Қаз ҰУ Хабаршысы, Қар МУ
Хабаршысы, Ж. Баласағұн атындағы Қырғыз ҰУ Жаршысы, Қазақстанның ғылыми
әлемі, Қазақ тілі мен әдебиеті журналдарда басылған мақалаларда
тұжырымдалған.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлімнен, әр бөлім бірнеше
тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілді.
1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ, ТАҚЫРЫПТЫҚ БОЛМЫСЫ
Кез келген ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи кезеңдері
ең алдымен сол халықтың әдебиетінде із тастайтыны ақиқат. Қазіргі таңда
қазақ әдебиетінің әрқилы кезеңдерінде рухани дамуымызға, мәдени өркениетке,
әсіресе ұлттық жан дүниемізге өз шығармаларымен айтулы үлес қосқан
қаламгерлеріміздің бірі – Төлен Әбдіков.
Жазушының шығармалары адам мінезінің құпия сырларына үңілуімен, өмірдің
мән-мағынасына философиялық тұрғыда қарауымен, өмірдің қайшылықты
құбылыстарының күрделі шындығын ашумен ерекшеленеді. Төлен Әбдіков
шығармашылығының негізгі өзегі – пенде мұңы. Жеңіл-желпі желұшық мұң емес,
артында қара тастай қасірет жатқан көштей күңіренте-сыңсытып өз жүрегінен
өткізген жалқының мұңы.
Төлен Әбдіков 1942 жылдың 4 қыркүйегінде бұрынғы Торғай (қазіргі
Қостанай) облысы, Ә. Жангелдин атындағы ауданның Еңбек кеңшарында дүниеге
келген. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің филология
факультетін бітірген. 1964 жылы жас жазушылардың жинағында Райхан атты
алғашқы әңгімесі жарық көрді. 1967 жылы Ғ. Мүсірепов атындағы балалар және
жасөспірімдер драма театрында Біз үшеу едік атты пьесасы сахналанды. 1969
жылы Көкжиек деген атпен тұңғыш жеке кітабы оқырман қолына тиеді. 1965-
1970 жылдары Қазақстан пионері (қазіргі Ұлан) газетінде әдеби
қызметкер, бөлім меңгерушісі, бас редактордың орынбасары қызметін атқарса,
1977-1979 жылдары Қазақ фильм киностудиясында бас редактор, 1979-1990
жылдары Қазақстан КП ОК-нде жауапты қызметте болған. Біраз жыл Қазақ
әдебиеті газетінің бас редакторы болып қызмет атқарды. 1993 жылдан ҚР
Президенті әкімшілігінде жауапты қызметте болады [2, 40 б.].
Төлен Әбдіковтің шығармалары 1964 жылдан жариялана бастаған. Оның
Көкжиек (Алматы. Жазушы, 1969), Күзгі жапырақтар (Алматы: Жазушы,
1971), Ақиқат (Алматы: Жалын, 1974), Айтылмаған ақиқат (Алматы: Жалын,
1979), Өліара (Алматы: Жалын, 1985), Таңдамалы (Алматы, 1991), Оң қол
(Алматы: Ата мұра, 2002), Әке (Алматы: Қайнар, 2005) атты жинақтарының
қазақ әдебиетінің тарихына қосқан өзіндік үлесі бар.
Т. Әбдіков Халықаралық Кафка және Қазақстандағы ПЕН клуб сыйлықтарының
2003 жылы лауреаты аталған. Парасат майданы повесі жайында белгілі жазушы
Әбдіжәміл Нұрпейісов: Төлен Әбдіковтің бұл шығармасы – бүгінгі болмыстың
ащы да өзекті шындығынан туындаған жан айқайы. Менің досым Анатолий Ким де
хикаяттың әлі пісіп-жетілмеген аудармасын оқығаннан-ақ: Мына қазақтың
Кафкасы ғой!,-деп өзінің таңғалғанын жасыра алмаған еді [3, 4 б.], – деп
ой толғайды.
Кезінде Софокл: Әлемде неше алуан ғажайыптар бар, бірақ Адам – олардың
барлығынан да ғажайып,-деген екен. Сол айтқандай, қаламгерлік қабілеті тек
өзімізде ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде лайықты бағасын алған Төлен
Әбдіковтің шығармашылық жолы туралы жазу мойынымызға үлкен жауапкершілік
жүгін жүктейтіні ақиқат.
Төлен Әбдіковтің әдебиеттегі қолтаңбасы ерекше екендігін өзіндік жазу
мәнері, сөз қолданысы, кейіпкерлерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын сомдауы,
оқшау образдар жасауы, тосын тұлғалар табуы тайға таңба басқандай дәлелдеп-
ақ тұр.
Жазушы шығармаларының бірден-бір ерекшелігі жеке адамның санасындағы,
ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық, философиялық
құбылыстарды, сана қозғалысының пластикасын беру мен жан диалектикасын
монологқа, ой ағымына, түс көруді талдауға және де психологиялық сыртқы
детальдарға (ым мен ишараттарға, іс-әрекеттегі, дауыс ырғағындағы,
портреттегі физиологиялық, физиономиялық, сезімдік құбылыстарға) да көңіл
бөлген. Мысалы Оң қол әңгімесінде кейіпкер – Алманың түсі арқылы автор
адам санасында үздіксіз жүріп жатқан үдерісті, үрей мен қорқынышты, өмір
мен өлім арасындағы арпалысты, жан толғанысын көркемдікпен кестелей білген.
Саябақтағы гүлді жұлдырып, дәрігер жігіттің сезімін сынайтын сұлу да,
тәкаппар, адал да, ерке Алма ұйқыға ене бастаса-ақ алқымына ұмтылатын оң
қолдың опасыздық әрекеті тұқым қуалаған қауіпті сырқат, оны медицинада
дененің екіге жарылуы дейді, ал әдебиеттануда адам ішіндегі адам деген
тәсілді жазушы тігісін жатқыза пайдалана білген. Шығарма сюжетін берудегі
суреткер шеберлігі сондай, әңгімені оқи отырып, көз алдыңда өтіп жатқан
кинолента куәгеріндей кейіпкерімен бірге қуанасың, бірге қайғырасың, бірге
қорқасың. Бұл сарын қазақ әдебиетіне Т. Әбдіков енгізген жаңалық емес,
алайда, жазушы оны өз қырынан дамыта, өрбіте білді.
Төлен Әбдіковтің шығармашылығында дәстүр жалғастығы да сезіледі. Бұл
жайында әдебиет сыншысы Мырзан Кенжебайдың баспасөз бетінде жарық көрген
мақалаларының бірінде кешегі Х. Есенжанов, Ғ. Мүсірепов,
Ғ. Мұстафин, А. Нұрманов, М. Иманжанов, Т. Жармағанбетов шығармаларынан
бастап бүгінгі Т. Әбдіков, Б. Нұржекеев, Т. Нұрмағанбетов, Қ.
Мұханбетқалиев, С. Мұратбеков, Д. Исабеков, С. Балғабаев туындыларының
арасындағы дәстүр жалғастығының барлығын, әдебиет игілігі үшін қызмет еткен
осынау бірнеше буын қазақ қаламгерлерінің шығармашылық жолын салыстыра,
сабақтастыра сөз етеді.
Расында да, Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларынан өзінің
жаңашылдығымен қоса дәстүр жалғастығын да байқай аламыз. Мысалы, жазушы
шығармашылығындағы Өліара романын алсақ, мұнда жазушы тың тақырып емес,
бәріне таныс, барша жазушылардың шығармашылығында кездесетін өз халқының
тағдырын бейнелейді. Алайда, Төлен Әбдіковтің бұл шығармасы жазушының жан-
жақты білетін, жан-жақты ойлайтын, мәселенің бетін емес, түбін көретін, өз
халқының тағдырын өз өміріндей жан-тәнімен сезінетін жанқияры екенін
дәлелдейді.
Ғалым Серік Қирабаев бұл жайында былай пайымдайды: ...Аға ұрпақтың
монументтік өмір суреттерін бейнелеген тәжірибесін қоса, кейінгі жастар
реализмді халықтың тұрмыс-тіршілігінің жұпыны суреттерін, адам характерінің
қайшылықты диалектикасын ашу арқылы байытуға тырысты. Бұл – тарих сабағына
сын көзімен қарауға, адам өмірін психологиялық талдау арқылы барлауға жол
ашты. Бұл тұрғыда С. Мұратбековтің, Д. Исабековтің,
Т. Әбдіковтің, Т. Нұрмағамбетовтың әңгіме-повестерін еске алу артық емес
[4, 165 б.]. Яғни, Төлен Әбдіковтің шығармалары дәстүрлік жалғастықты
сақтай отырып, өзінің жаңашылдығымен ерекшеленген.
Орыстың классик ақыны А.С. Пушкиннің: Точность и краткость – вот
первые достоинства прозы. Она требует мыслей и мыслей – без них блестящие
выражения ни к чему не служат [5, 45 б.], – деген сөзі талантты жазушы
Төлен Әбдіковтің қаламгерлік қасиеті туралы айтқандай, себебі қаламгердің
шығармалары шағын, әрі қысқа және сол дәуірде екінің бірі батылы бара
бермейтін өткір әлеуметтік мәселелерді қозғайтындығын және нені жазса да
биік парасаттылықпен терең зерттеп, жеріне жеткізе жазатындығын жете сезіне
біліуіміз керек. Қиялы ұшқыр суреткердің өзіндік қолтаңбасы аз жазса да,
оқырманға терең ой тастайтындығымен, мәнді жазатындығымен, сөйлемдері қысқа
әрі нұсқа болып келетіндігімен ерекшеленеді. Бұл жайында құрдасы Дулат
Исабеков: Жалпы Төлен бұрқыратып жазған жігіт емес. Әлі күнге шейін сол
ырғағын сақтап келеді,– деп өте орынды айтқан [6, 14 б.]. Ол қай мәселені
қозғаса да, қай уақыттың шындығын жазса да өмірлік, адами проблемаларды
алға тартқандығымен көзге түседі.
Барлық трагедия атаулының түп-төркіні немқұрайдылықтан басталады
деген сөзді Нобель сыйлығының лауреаты, ұлы гуманист жазушы Т. Манн бірде
өзіне қойылған Еуропада фашизм қалай туды? деген сұраққа жауап ретінде
айтыпты. Яғни, жазушы адамзат баласының қамын жеген, жан қияр да, жанашыр
перзенті болуы тиіс.
Жазушы еш уақытта өзі үшін ғана жазбайды. Оның сыры да, жыры да қашан
да халықтық мұрат-мақсатымен, әлеуметтік арман-мүддесімен сабақтасып,
тарихи-рухани қажеттілікпен, замана аңсар-ағымымен ұштасып жатуға тиіс.
Жазушы бір сұхбатында: ...Ел мүддесіне қиянат жасайтындар, сатқындар
мен жағымпаздар, алаяқтар, өтірікшілер, мансапқорлар, қылмыскерлер, бәрі
менің дұшпандарым. Бірақ, олармен тікелей күресуге менің шамам да, уақытым
да жетпейді. Менің күрес құралым – қаламым. Егер өз шығармаларымда жоғары
да айтылғандарды көркемдік тәсілмен әшкерелей алсам, ізгілікті жоғары қоя
білсем, оқырманды соған сендіре алсам, мінеки, менің күресім де, жеңісім де
– осы,–деп өзінің негізгі шығармашылық нысанын білдірген болатын.
Сонымен қатар Төлен Әбдіков қазіргі заманның өзекті шиеленістерінің
бірі – қазақ тілі, қазіргі жастардың ата салтын, дәстүрін, төл әдебиеті мен
мәдениетіне немқұрайды қарап, қастерлемеуі жайында да өз ойын ортаға
салуда. Мемлекеттік тіл Тәуелсіздік деген ұғыммен тікелей байланысты.
Тілде жоқ тәуелсіздік – елде де жоқ [7, 3 б.], – деген қаламгердің сөзінде
үлкен мән бар.
Бүгінгі қазақ прозасының басты мақсаты, бағыты – адамзат мойнына
артылған мәңгілік күрестің бар екенін анықтау ғана емес, осы екі арадағы
адам жанының күресін, арпалысын бейнелеу. Адам баласының өмір мен өлім
арасындағы қысқа ғұмыры осы мәңгі тайталаста қалай өтіп жатқанын анықтау,
зерттеу, зерделеу. Осы төңіректе әлі де болса көптеген шығармалардың туары
анық және олар бүгінгі сананың өркендеуіне байланысты жаңа формамен, жаңа
мазмұнмен, жаңа пішінмен дүниеге келеріне күмән жоқ. Жазушының құрылыс
материалы – өмір шындығы. Ол өмір шындығындағы мол материалдан құрастырып
күмбез жасап шығарады. Ол күмбездің сәулетті, сәнді болып шығуы сол
күмбезді құрастырушы зергердің шеберлігіне байланысты. Күмбезді
құрастырудағы жазушының құралы – сөз. Жазушы сөз арқылы шикі дүниені
ширатып, тыңнан тұлғалар жасайды. Оларды да қуантып, қайғыртып бірімен-
бірін тартысқа түсіріп, күреске араластырады. Сөйтіп, өмір шындығында болып
жатқан күнделікті құбылысты көркем образдар арқылы оқырманның көз алдына
елестететіні аян.
Әдебиет – өмір шындығының сәулесі. Өмір шындығы дегеніміз де бірімен-
бірі тұтасып жатқан ұшы-қиыры жоқ мол дүние. Қаламгер сол мол дүниеден
қанша алып, қалай пайдаланамын десе де өз еркі. Жазушы бұл жағынан алып
қарағанда, жалпақ дүниені қалай алып, қалай пайдаланбасын өзі суреттеп
отырған өмір шындығын молынан қамти отырып, дәуір талабына сай көркемдікпен
шешіп бере білуге тиісті. Жазушы өзі өмір сүріп тұрған дәуір тынысына
тәуелді. Міне, қаламгер Т. Әбдіков өз шығармаларында осы заманның өмір
тынысын шебер бейнелей білген.
1. Прозалық шығармаларының жанрлық сипаты
Қазақ прозасы шын мәнінде өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының екінші
жартысында пайда болды. Бұл тұста әдебиеттің жас қаламгерлерінің қаламы да
ұштала түсіп, поэзиямен бірге проза жанры да көрінді. Проза саласында
әңгіме, очерк, повесть, роман және мемуарлық шығармалар туа бастады.
Прозалық шығармалардың тақырыбы кеңіп, идеялық мазмұны тереңдей түсті.
ХХ ғасырдың басынан соңғы ширегіне дейінгі мезгілді қамтитын бір ғасыр
ішіндегі көркем шығармаларда Алаш арыстарынан бастап Жүсіпбек Аймауытов,
Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Ілияс
Есенберлин, Әбдіжәміл Нұрпейісов және тағы да басқа көптеген аға буын
жазушыларымыздың шығармалары дүниеге келді.
ХХ ғасыр – қазақ прозасының алтын ғасыры.
Қазақ әдебиетінің ХХ-ғасырдың 60-80-ші жылдарындағы көркемдік
көкжиегіне көз салғанда, әсіресе, қазақ прозасына тосын тақырыптарымен соны
бір серпіліс алып келген талантты да талапты бір топ қаламгерлерді
байқайтынымыз анық. Бүгінде ел ағасы жасына жетіп, қазақ әдебиетінің бір-
бір шоқ жұлдызына айналған олар алдыңғы аға буын өкілдерінің, қала берді
әлем әдебиетінің озық дәстүрлерін жаңашылдықпен жалғастырды, қазақ
әдебиетін мазмұн, түр, тақырып жағынан ерекше байытты.
Коммунистік партия мен кеңестік үкімет қанша қырағы бақылауға
алғанымен, кеңес халқының, сонымен бірге оның алдыңғы қатарлы өкілдері –
ұлт зиялыларының қоғамдық ой санасы революциялық романтикаға көзсіз
табынған балаң қалпында мәңгіге қалып қоя алмайтын еді. Сондықтан ол да
барша қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар секілді уақыт алға озған сайын жаңа
мазмұнмен, тың идеялармен қаруланып, өсе берді. Сол кездегі қалыптасқан
идеологиялық штамптар тұрғысынан біршама тосын, әрі тың құбылыс –
1970-1980 жылдары жарыққа шыққан таңдаулы қазақ повестерін, олардың
авторлары Ә. Кекілбаев, Д. Исабеков, С. Мұратбеков, М. Мағауин, Т. Әбдіков,
Қ. Мұқанбетқалиев, Т. Нұрмағамбетов, Б. Нұржекеев, О. Бөкей, А. Сүлейменов,
Ж. Түменбаев тағы да басқа талантты өнерпаздарымызда ұлттық көркем
өнеріміздің сахнасына шықты.
Бұл авторлардың қазақ прозасының көркемдік қуатын жаңа сапаға көтеруі
кездейсоқтық емес, заңдылық еді. Көркем әдебиеттің қоғамдық сананың бір
түрі ретінде әлеумет тарихымен бірге көркейіп дамитын диалектикалық құбылыс
екені рас болса, жаппай сауаттанып, моральдық, материалдық және
демографиялық жақтарынан біршама әл жиып, толыса бастаған қазақ халқының
ұлттық санасы енді көркемөнер мен ғылымда белгілі жаңа сапаларға көтерілуі
тиіс болатын.
Уақыт ағымына, шығармашылық үдерістің даму үрдісіне орай, жазушының
шығармашылық тұлғасы, авторлық позициясы соны қырынан көріне алды. І.
Есенберлин, Ә. Нұрпейісов, С. Жүнісов, Ә. Әлімжанов,
Т. Әлімқұлов, С. Мұратбеков, Ә. Тарази, М. Мағауин, Ә. Кекілбаев,
Қ. Ысқақов, Қ. Жұмаділов, О. Бөкеев, Т. Әбдіков, Д. Исабеков, К. Сегізбаев,
Б. Мұқаев тағы да басқа жазушылардың шығармаларында дәстүр жалғастығы мен
жаңашылдығы өзгеше өріспен өрнектелді. 1980-2000 жылдар әдебиетінде де
дәстүр өзінің канондық қасиеттерін сақтай отырып, тыңнан соқпақ салуға
талпынды. Және ол ізденіс нәтижесіз де болмады.
Кезінде ғалым-сыншы Р. Нұрғалиев: Әдебиет – үлкен құбылыс, жанды
дүние, күрделі процесс. Бір әдебиет – дария, бір әдебиет – бұлақ, бәрі де
ағады, өседі, өрбиді. Халық бар жерде әдебиет бар [8, 209 б.], – деп
айтқанындай уақыт талабының мүддесінен шығып, адамның жан дүниесіне терең
үңіліп, оның ішкі қайшылықтарын, психологиясын көрсетуде жетекші орын алар
прозаның шағын түрінің 70-ші жылдарда кеңге қанат жайып өркендей түсуі
заңды құбылыс. Себебі 60-70-ші жылдары қазақ прозасына келген
Ә. Кекілбаев, Қ. Жұмаділов, С. Мұратбеков, О. Бөкеев, Д. Исабеков, Т.
Әбдіков, Т. Нұрмағамбетов, К. Сегізбаев сынды жазушыларымыздың қаламынан
ептеп өзгешелеу тұстары таныла бастады. Осы ерекшелікті байқаған академик
С. Қирабаев: Соңғы жылдардағы әдеби процестің бір ерекшелігі – талантты
жастардың әдебиетке көптеп келуі. Он-он бес жылдардың айналасында әдебиетке
келген топ та біраз іріктеліп қалды. Олардың талантты өкілдері осы дәуір
ішіндегі әдеби процеске белсене араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін,
табыстарын байытуға үлестерін қосып жүр. Олар өз дәуірі шындығының жанды
суретін ғана емес, замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған
ой-пікірлер байлығын ала келді [9, 544 б.], – деп өз пікірін білдіреді.
1970-1980 жылдары көтерген тақырыптары мен идеялары жөнінен бұрынғыдан
да ауқымдана түскені былай тұрсын, көркемдік палитрасын дүние жүзінің ең
озық әдебиет үлгілерінің дәрежесіне дейін өсірді. Осылайша біздің ұлттық
рухани айналымымызға С. Мұратбековтің Жусан исі, Басында Үшқараның, Ә.
Кекілбаевтың Ханшадария хикаясы, Шыңырау, Құс қанаты, М. Мағауиннің
Тазының өлімі, Қара қыз, Бір атаның балалары, Т. Әбдіковтің Тозақ
оттары жымыңдайды, Ақиқат, Әке, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт, Қ.
Мұқанбетқалиевтің Ежелгі дұшпан, Ескі достар,
Д. Исабековтің Пері мен періштесі, Гауһартасы, Дерменесі, О. Бөкейдің
Қар қызы, Жетім бота, Қайдасың, қасқа құлыным, Б. Нұржекеевтің
Кінәлі махаббат, А. Сүлейменовтің Ситуация, Бесатар т.б. секілді
тамаша повестері келіп еді.
Бұл толқындағы қазақ прозашыларының тағы бір ерекшелігі олардың
өздеріне дейінгі әдебиетте үстемдеу болған дидактизмнен, жайдақ, жадағай
идеяшылдықтан үзілді-кесілді бас тартуларынан көрінді.
Тәуелсіздік әдебиетке тың идеялар мен тақырыптар алып келді,
құпиялардың кілтін берді, бұрын жетпіс жыл бойына айрықша әспеттеліп,
қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай ардақталып келген көптеген
тақырыптар, идеялар мен идеалдар, заман қаһармандары делінген тұлғалар енді
танымдық-көркемдік тұрғыдан мәнін жойды және шығармашылық объектіге
айналды.
Осы жерде Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1989
жылдар) деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған
Серік Асылбекұлының: Олар қазақ прозасына жаңа тақырыптар мен идеялар,
характерлер ғана алып келген жоқ, сондай-ақ оны интеллектуальдық жағынан да
байытты, оның поэтикалық палитрасын кеңейтті. Cөйтіп, қазақ оқырмандарына
өздері өмір сүріп отырған заманның шындығын ашып берді [10, 28 б.],–деген
пікіріне толық қосылмасқа болмас. Қосыла отырып, зерттеу объектімізге
әдебиет атты аламан бәйгеде жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шыққан осы бір
үркердей топтың ішінде ешкімге ұқсамас мәнер-машығымен Төлен Әбдіковті
нысана етпекпіз.
Жазушының прозалық шығармалары жанрлық тұрғыдан бай. Әңгіме жанрынан
бастап, роман жанрына дейін қалам тербеген. Біз ең алдымен Жанр дегеніміз
не? соны саралап алайық. З. Қабдоловтың: Әдеби жанр термин ретінде
шартты, екі мағынада қолданылады. Біріншіден, әдебиеттің тектері – эпос,
лирика, драма; екіншіден, әдеби шығарманың түрлері – әңгіме, повесть,
роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б. [11, 290 б.],–деген
анықтамасы бізге бұрыннан таныс болса, ал Кенжебай Ахметтің пайымдауынша:
Көркем шығарманың тарихи қалыптасып, даму үстінде болатын типі жанр деп
аталады [12, 235 б.].
Жанрлардың өмір сүруінің ең басты екі шарты ретінде оның әдеби жадының
беріктігі мен эволюциялық тұрғыдан үздіксіз дамуға бейімділігін атауға
болады. Әртүрлі шығармалардың сыртқы бітімінде ұқсастық аз болуы мүмкін,
алайда бұлардың арасында құрылымдық, өмірді қабылдау және бейнелеу
тәсілдері жағынан байланыс болады. Оларды нақты бір жанрға телудегі негізгі
ұстанар нысана да осы ерекшеліктен келіп шығады.
Көркем әдебиет – арнасы кең, көп салалы өнер. Әдебиет туындыларының
құрылыс-қалпы, мағыналық сыйымдылығы, көркемдік сипаты, белгілері әр алуан
бола береді. Сондықтан әдеби шығармалардың жүйесін тауып жіктеп-топтауға,
түр-түрге бөлуге үлкен мән беріледі.
Қазіргі әдебиеттану ғылымындағы негізгі ізденіс бағыттарының бірі –
белгілі бір жанрдың өзіндік табиғатын зерттеу болып табылады. Жанр ұзақ та
күрделі даму кезеңдерінен өту барысында әр түрлі ғылыми мектеп, бағыт
өкілдері тарапынан үлкен қызығушылық тудыра отырып, сан қилы көзқарас,
концепциялардың тууына негіз болды. Осы жөнінде Р. Нұрғали: Жанрды –
әдебиеттің тегі, әдебиеттегі түрлер, оның табиғатын танып, даму барысында
пайымдауда бүгін әр түрлі ағым, әр түрлі мектеп өз тұжырымын ұсынады [13,
189 б.],–деп жазады.
Әдебиеттану ғылымындағы ең өзекті, әрі даулы мәселелерінің бірі ─ жанр
мәселесі. Жанрда жалпы мен жалқының диалектикасы, дәстүр жалғастығы анық
көрініп, нақты тарихи дәуірдің эстетикалық бейнесі анықталады. Жанр ой мен
образдың, мазмұн мен пішіннің бірлігін қамтамасыз етеді. Жанрдың дербес
стиль мен көркемдік әдісі тәрізді категориялармен диалектикалық байланысын
байқауға болады. Әдеби жанрлардың бай тарихи дәстүрі бар. Себебі, поэзия
өнері туралы ғылым – поэтиканың өзі поэзия тектерін талдаудан, жанрлар
(эпопея, трагедия) мен олардың түрлерінің, поэтикалық туындылары
формаларының мәнін анықтаудан (Аристотель) басталған еді. Бұл кездейсоқ
нәрсе емес, себебі жанрда әдеби үдерістің заңдылықтары, атап айтқанда,
мазмұн мен пішіннің, авторлық ой мен әдеби дәстүрлердің, жанрдың
типологиялық мәні мен оның тарихи нақты түрлерінің ара қатынасы көрініс
табады [14, 43 б.].
Әдебиет дамуының әр түрлі кезеңдеріндегі жанрлардың өзгеру, бірігу,
жіктелу заңдылықтары, жанрлар жүйесінің қызметі, әр қилы жанрлық түрлердің
поэтикасы, жанрлар типологиясы ертеден-ақ ғалымдардың назарына ілігіп,
көптеген зерттеулердің нысанына айналды.
Соңғы уақытта әдебиеттану ғылымында қалыптасқан бірнеше жанр
концепциясын атауға болады. Олар бүгін ғана пайда болған жоқ. Біреуі –
схоластикалық теориялардан; екіншісі – 20 жылдардағы социологиялық
мектептерден; үшіншісі – формалдық және морфологиялық қағидалардан;
төртінші біреулері – Бахтин, Фрейденберг, Пропптың жанрлық-генетикалық
идеяларынан бастау алады.
Көркем шығарманың жанрлық белгілері көптеген обьективті және
субьективті себептерге байланысты екені белгілі. Дегенмен, жалпылама түрде
белгілі бір ұлттық әдебиет дамуындағы типтік, жанрлық атаулар туындының
маңызды типологиялық белгілерін көрсететін. Бұл кезеңде әдеби жанрларға
нақты талаптар қойылып, міндетті түрде жазушы тарапынан орындалып отырды.
Классицистер жанрлық категориялардың табиғатын түсіндіруге ұмтылған да жоқ.
Оларды толғандырған мәселелер ауқымына жанр тазалығы, оның өміршеңдігі,
жаңа жанрларды анықтау енді [15, 248 б.].
ХІХ-ХХ ғасырда жанрлық категорияларға деген көзқарас өзгерді. Бір
жағынан, жаңа эстетикалық қағидалар ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі
жанрлық құрылымдарды жадында сақтай отырып қалыптасса; екінші жағынан,
ескі және жаңа жанрлар өзара шығармашылық қарым-қатынысқа түсті, ескі
жанрлар жаңадан игерілді.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында жанр терминін кем дегенде үш түрлі
ұғымда қолданылады.
Біріншіден, Әдебиеттің тектері мағынасында қолданылады.
Л.И. Тимофеев былай деп жазады: Жанр француз тілінен аударғанда тек деген
мағынаны білдіреді. Біз бұдан былай екі термин қолданамыз: жанр (тек
мағынасында) және жанрлық түр (түр мағынасында). Себебі түрдің ішінара
жанрға бөлінуі артық [16, 344 б.]. Л.И. Тимофеевтің бұл пікірін көрнекті
ғалым Қ. Жұмалиев те қостаған.
Екіншіден, жанр ұғымы әдеби түр деген мағынаны білдіреді.
А. Квятковскийдің Поэтикалық сөздігінде жанр осы мәнде түсіндіріледі:
Жанр (французша-тек, түр) орыс поэтикасында жанр деген сөзбен бір текке
жататын әдеби шығармалардың белгілі бір түрі белгіленеді [17, 109 б.].
Үшіншіден, әдеби түрлердің ішінара бөлінуін жанр деп атау да
кездеседі. Біздіңше, тек деп бейнелеу тәсілдерін (эпикалық, лирикалық,
драмалық) атап, ал түр ретінде эпикалық, лирикалық, драмалық тектердің
жіктелуін (роман, ода, комедия), ал жанр деп әдеби түрлердің өзара
жіктелуін (тарихи роман, сатиралық поэма) атаған дұрыс сияқты [18, 213
б.],-деген пікір де таралған.
Біздің ойымызша, жоғарыда келтірілген үш анықтаманың екіншісі шындыққа
жанасымды, яғни жанр – әдеби тектің түрі, әдеби түрдің синонимі.
Біз жоғарыда жанрдың туып, қалыптасу және даму үдерісін әр қилы
түсіндірген ғылыми мектеп, ағымдардың болғанын атап өттік. Әсіресе, шет ел
әдебиеттану ғылымындағы жанр туралы концепциялар өте қызықты. Жанрлар
туралы түрлі концепцияларды салыстыру мәселенің мәнін тереңірек түсінуге
көмектесетіні сөзсіз.
Әдебиеттанушылар тарапынан қызу пікірталас тудырған мәселелер қатарына
тек, жанр, жанрлық түрлердің арасындағы байланыс мәселесін де жатқызуға
болады. Бірақ бұл мәселеге тоқталмас бұрын алдымен, жанрлар жүйесінің
өзін анықтап алған жөн. Жанрлар бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, бірін-
бірі байытып отыратындықтан, белгілі бір жүйе құрайды. Яғни, жанр – бұл
белгілі бір жүйе. Жүйелілік ұғымында жанр құрушы факторларды анықтау
түсініледі. Шындап келгенде, жанрлар бір-бірінен тәуелсіз өмір сүрмейді,
олар тарихи тұрғыдан өзгеріп отыратын жанрлар жүйесін құрайды. Яғни
зерттеуші жекелеген жанрлардағы өзгерістерді ғана емес, жанрлар жүйесіндегі
өзгерістерді де қырағалықпен байқай білуі тиіс. Әдеби тек пен жанр,
жанрлардың өзара қарым-қатынасына байланысты қарама-қайшы екі пікірді
келтіргенді жөн көріп отырмыз. Біріншісі, әдебиеттің тектері мен
жанрлардың арасына үзілді-кесілді шек қоюға болмайды. Сол сияқты жанрлық
түрлер де өз ерекшеліктерін сақтай отырып, бірін-бірі байытып, толықтырып
отырады,–деген Ш. Елеукеновтің пікірі [19, 13 б.]. Екіншісі, Қазіргі
уақыттағы негізгі жанр заңдылығын былайша сипаттауға болар еді: қазір
тектердің бірігуі (синтез) және жанрлардың жіктелуі (дифференциация) орын
алуда [20, 4 б.] – деген көзқарас. Яғни, алғашқы тұжырым бойынша әдеби тек
пен жанр ғана емес, жанрлар да бір-бірімен белсенді қарым-қатынасқа түседі;
ал соңғы пікірге сүйенсек, бір тек аясындағы жанрлар өзара жіктеледі.
Біздің ойымызша, екі пікірдің де жаны бар. Ойымызды дәлелдеп көрейік:
сырттай қарағанда, екі тұжырымдағы айтылған ойдың қарама-қарсылығына
қарамастан, сайып келгенде, екеуінің ұқсас тұстарын байқауға болады.
Мысалы, тектердің синтезі деген мәселеге келсек, лирикалық және драмалық
бастаулардың бірігуі нәтижесінде повесть жанр ретінде дамиды, бірақ не
тектік, не жанрлық сипатын жоғалтпайды.
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір
шындығы бір немесе бірер ықшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе
бірер жинақы оқиғаға көлемінде ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын
қаһармандар санаулы, олардың басынан өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір
үзіктері ғана суреттелетін болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын,
ықшам. Адам мінезі мұнда көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Олар:
миф, ертегі, мысал, новелла, әңгіме, очерк, фельетон, эссе және т.б. Орта
көлемді эпикалық түрге повесть пен поэма жатса, кең көлемдіге роман
жататыны бізге бұрыннан анық.
Осы ретте қазақ прозасына тән жанрлық ерекшелік туралы Ахмет
Байтұрсынұлы айтқан тұжырымы еріксіз есімізге түседі: Ұлы әңгіме, ұзақ
әңгіме, ұсақ әңгіме болып бөлінерлері үлкен-кішілігінде ғана. Мазмұндау
жүйесі бәр-бәрінде де бір, айтылу аудандарында айырма бар: ұлы әңгіме сөзі
алыстан айдаған аттарша бастайды, ұзақ әңгіме жақыннан айдаған аттарша
бастайды, ұсақ әңгіме мүше алып, оралып келе қоятын аттарша бастайды [21,
283 б.]. Демек, мәселе – мазмұнда екен. Романның көтеретін жүгін әңгімеге
де артуға болады екен (романизация стиля). Белгілі орыс әдебиет теоретигі
М.М. Бахтиннің 1960 жылдары романдық стиль – әңгіме мен повеске де тән
деген әйгілі тұжырымын Ахмет Байтұрсынұлы қарап отырсаңыз, 1926 жылы, яғни,
М. Бахтиннен отыз жыл бұрын айтып та қойғанын байқаймыз [22].
Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық сипаты әр алуан болып
келеді. Қазіргі таңда жазушының Райхан, Екі кездесу, Сәндікөл,
Қайырсыз жұма, Қонақтар, Бас сүйек, Оң қол, Жат перзент, Бір
күндік ашу, Көктерек, Сәби туралы сыр, Қарасын, Қойшығұл,
Таласбай және тағы да басқа әңгімелері, Күзгі жапырақтар, Парасат
майданы, Әке, Оралу, Ақиқат, Қыз Бәтіш пен Ерсейіт, Тозақ оттары
жымыңдайды повестері, Өліара романы бар.
Шағын көлемді эпикалық түрдің негізі – әңгіме. Әңгіме – қиын жанр.
Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын
көркем шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау
тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы
айқындалады.
Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларын жанрлық тұрғыдан жіктеген кезде
төмендегі классификацияны ұсына аламыз.
1 сурет – Төлен Әбдіковтің прозалық шығармаларының жанрлық жіктелуі.
Әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға ғана айтылады. Зәки
Ахметовтің айтуынша, әңгімеде де, басқа жанрлар секілді, алдымен адам –
оның өмірі мен тағдыры көрінуі тиіс емес. Аса маңызды деген оқиға ғана
суреттелуі керек. Әңгіме көлемі шағын шығарма болғанымен, қаламгер үшін
нағыз шеберлік мектебі екендігінде сөз жоқ. Оған қатынасатын кейіпкерлер де
көп болмайды.
Роман, эпопея сияқты көлемді прозаны суреткер дарынының куәсі,
марқайған әдебиеттің күрделі туындылары десек, көркем әңгіме осы жырдың
елгезек барлаушысы іспетті. Ол типтік өмір құбылысын қолма-қол бейнелеуге
ең үлесімді, оқырман ықыласын өзіне ең көп баурайтын мейлінше ықпалды әдеби
түрі болып табылады. Адам тағдырын әр қырынан алып көрсетуге де көркем
әңгіменің икемі толық жетеді. Оның өзіндік қасиеттерін меңгеріп, сарқа
пайдаланса, шағын әңгіме шеңберіне шалқар идеялық-мазмұн сыйғызуға болады.
Ұлттық әдебиеттің тарихына көз жіберсек, біздегі әңгіме жанрының да
өзіне тән өсу-даму жолын, бір сатыдан екінші сатыға көтеріліп өркендеп келе
жатқанын көреміз. Қазақ әдебиетінде көркем әңгіменің алғашқы үлгісін
қаламгер Ыбырай Алтынсарин қалыптастырғаны белгілі. Одан кейін
әдебиетіміздің 20-30 жылдарында қазақ әңгімелері ерекше дамып, өркендеді.
Осы кезең қаламгерлері өмір сырын, әлеуметтік құбылыстарды, әңгіме жанры
арқылы көрсету үлгісін жасады. Қазақ әңгімелері адам тағдырын толғана
суреттеді, әңгіме арқылы өмір құбылыстары жан-жақты көріне бастады. Бұл
қазақ қаламгерлері үшін үлкен жаңалық, ірі қадамы болған еді. Б. Майлин,
М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов әңгімелерін бүгінгі күнге дейін қызыға оқимыз. Оның
басты себебі, шығармалардың көркемдік-эстетикалық қуаттылығында болса
керек. Шағын әңгімеге көп ой сыйғызып, өмірдің өзекті мәселелерін алға
тарту үлкен жазушылық шеберлікті қажет етеді. Шағын әңгімеде қаһарманды жан-
жақты сипаттауға, оның алуан қырын кең қамти суреттеуге мүмкіндік бола
бермейді. Әңгіменің өзге жанрлардан өзгешелігі осында.
Ш. Елеукенов өзінің Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде 1991-2001
жылдар атты еңбегінде: Бүгінгі шындықты бүгін бейнелеп беруге оңтайлы
эпос түрі – әңгіме, одан соң повесть. Әңгіме адам өміріндегі тұтқиылдан
кездесетін бір оқиғаға, эпизодқа арқа тіреп жазылса, повестің шаруасы
күрделірек. Повесть яки хикаят бірер не әлденеше оқиғаны қат-қабатымен,
дәуір-дәуірімен суреттеуге неғұрлым ебдейлі жанр [23, 145 б.] – деген
екен.
Әңгіме пәрменді, жауынгер жанр деуіміздің тағы бір себебі, ол оқырманын
тез табады. Әрі жеңіл, әрі тез оқылады да, өз әсерін жылдам тигізеді. Әдеби
жанрдың қайсысының да өмір қажетінен туатынын дәлелдей келіп,
В.Г. Белинский Былайша айтқанда, драмаға арқау бола қоймайтын, романға
тапшылық ететін, бірақ ғасырлар бойы бастан кешіріп болмастай жәйттерді қас
қағым сәттің өзіне шоғырластыратын терең мәнді уақиғалар, жағдайлар болады;
повесть (повесть термині ол тұста әңгімені де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz