Каспий өңірінің экологиялық ахуалы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I. КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНА ФИЗИКА.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН СИПАТТАМА БЕРУ
1.1. Геологиялық құрлысы және жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3. Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4. Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II. КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫ МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ЖҰМЫСЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒА БЕРУ
2.1. Каспий мұнайлы.газды аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Қазақстан экономикасындағы «Теңізшевройл» компаниясының
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.3. Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістіктерін экономикалық
тұрғыдан сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
III. КАСПИЙДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ АМАЛДАРЫ
3.1 Каспий теңізінің экологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.2 Қазақстанға қажеті . қалдықсыз өндіріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.3 «Теңізшевройл».дың қоршаған ортаны қорғау жұмыстарына
экологиялық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.4 Атырау мұнай өңдеу зауытының экологиялық мәселелерді шешудегі
іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
IV ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS ПРОГРАММАСЫНДА) ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
I. КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНА ФИЗИКА.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН СИПАТТАМА БЕРУ
1.1. Геологиялық құрлысы және жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Гидрографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3. Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.4. Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II. КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫ МҰНАЙ.ГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ЖҰМЫСЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒА БЕРУ
2.1. Каспий мұнайлы.газды аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Қазақстан экономикасындағы «Теңізшевройл» компаниясының
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.3. Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістіктерін экономикалық
тұрғыдан сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
III. КАСПИЙДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ АМАЛДАРЫ
3.1 Каспий теңізінің экологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.2 Қазақстанға қажеті . қалдықсыз өндіріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.3 «Теңізшевройл».дың қоршаған ортаны қорғау жұмыстарына
экологиялық баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.4 Атырау мұнай өңдеу зауытының экологиялық мәселелерді шешудегі
іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
IV ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS ПРОГРАММАСЫНДА) ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Каспий өңірі... Соңғы жылдары бұл аймақтағы мұнай-газ кен орындарын қарқынды игеру оның атағын дәуірлетіп-ақ жіберді. Жұртшылық оны өлеңге қосып, еліміздің экономикасына жаңа серпін беріп, қайта өрлеуіне жол ашар деген үмітпен, оған көз тіге қалды. Мұнай мен газдың орасан зор қоры тек бұрын игеріліп келген Маңғыстау мен Ембіде ғана емес екен, сонымен бірге Қазақстанның осы Батыс өңіріндегі Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының жарасты қабаттарында “қара маржан” теңізі тұнып жатқаны анықталды. Ол аз десеңіз Каспий қайраңында да мұнай өнімін өндіру қарқынды орын алып келеді.
XVIII ғасырдың басындағы орыс карталарында Каспий-Арал арасы “Иесіз маң дала” деп көрсетіліпті. Әрине, бұл білместіктен, зерттелмегендіктен, шынтуайтқа келгенде өгей көзқарастан болғаны анық. Ал қазіргі кезде “болашағы зор аймақты ” бас көзге қарамай құлшына игеру осы Каспий өңірін шынымен де “маң далаға” айналдырып жібере ме деп қауіптенесің. Себебі ондай қиянат білместіктен емес, біле тұра белден басылып, адамзат тарихының ақтаңдағына соқтырмай ма деген ойға еріксіз жетелейді.
Каспий қойнауындағы қара алтын басты орынға шығып, теңі келмес флорасы мен фаунасы, экологиялық ахуалы жайлы мәселе көлеңкеде қалып отырғаны жан күйдіреді.
Алайда соңғы жылдары аз да болса Каспий өңірінің проблемаларына бет бұрылып, оларды шешудің жолдары қарастырылуда.
Курстық жұмыстың мақсаты.
Жұмыста ең алдымен көтеріліп отырған мәселе Каспий өңірінің экологиялық ахуалы.
Каспий теңізі өңірін тек мұнай-газ қорының, бекіре балығының, пайданың көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық апат аймағы тұрғысынан қарастыру.
Жұмыстың III бөлімінде Европа мен Азияның дәл ортасында жатқан Каспийдің экологиялық мәселелері және олардың себептері ашық көрсетілген.
XVIII ғасырдың басындағы орыс карталарында Каспий-Арал арасы “Иесіз маң дала” деп көрсетіліпті. Әрине, бұл білместіктен, зерттелмегендіктен, шынтуайтқа келгенде өгей көзқарастан болғаны анық. Ал қазіргі кезде “болашағы зор аймақты ” бас көзге қарамай құлшына игеру осы Каспий өңірін шынымен де “маң далаға” айналдырып жібере ме деп қауіптенесің. Себебі ондай қиянат білместіктен емес, біле тұра белден басылып, адамзат тарихының ақтаңдағына соқтырмай ма деген ойға еріксіз жетелейді.
Каспий қойнауындағы қара алтын басты орынға шығып, теңі келмес флорасы мен фаунасы, экологиялық ахуалы жайлы мәселе көлеңкеде қалып отырғаны жан күйдіреді.
Алайда соңғы жылдары аз да болса Каспий өңірінің проблемаларына бет бұрылып, оларды шешудің жолдары қарастырылуда.
Курстық жұмыстың мақсаты.
Жұмыста ең алдымен көтеріліп отырған мәселе Каспий өңірінің экологиялық ахуалы.
Каспий теңізі өңірін тек мұнай-газ қорының, бекіре балығының, пайданың көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық апат аймағы тұрғысынан қарастыру.
Жұмыстың III бөлімінде Европа мен Азияның дәл ортасында жатқан Каспийдің экологиялық мәселелері және олардың себептері ашық көрсетілген.
1.Файзов К.Ш., Раимжанова М.М., Джусипбеков У.Ж «Экология Мангышлак-Прикаспийского нефтегазового региона» - Алматы, 2003
2.
3. Қазақстан ұлттық энциклопедия, 4-том, //Алматы 2002
4. Надиров Н.К. «Нефть и газ Казахстана» 2-бөлімде, Алматы, «Ғалым», 1995
5. «Қазақойл» Ұлттық мұнай-газ компаниясы ЖАҚ
6. Егоров О.И. Қазақстандағы мұнай өндірісінің экономикалық тиімділігі проблемасы, Алматы, 1986 «Нефть и газ Казахстана» журналы, Алматы, №2, 1999
7. Бейсенбаев А.М, Бейсенбаева Н.Ә «География» - Павлодар,2003
8. Ақбасова А.Ж, Саинова Г.А «Экология» - Алматы, 2003.
9. Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т «Экология»- Алматы, 2002.
10. Бейсенова Ә, Самақова А, Есполов Т, Шілдебаев Ж «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»- Алматы, 2004.
11. С.Е.Әжіғали «Каспий қайраңы» - Алматы, 2000.
12. «Қазақстанкаспийшельфке» - 5жыл. Азия - Экономика и жизнь, №5,
Ақпан, 1998ж.
2.
3. Қазақстан ұлттық энциклопедия, 4-том, //Алматы 2002
4. Надиров Н.К. «Нефть и газ Казахстана» 2-бөлімде, Алматы, «Ғалым», 1995
5. «Қазақойл» Ұлттық мұнай-газ компаниясы ЖАҚ
6. Егоров О.И. Қазақстандағы мұнай өндірісінің экономикалық тиімділігі проблемасы, Алматы, 1986 «Нефть и газ Казахстана» журналы, Алматы, №2, 1999
7. Бейсенбаев А.М, Бейсенбаева Н.Ә «География» - Павлодар,2003
8. Ақбасова А.Ж, Саинова Г.А «Экология» - Алматы, 2003.
9. Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т «Экология»- Алматы, 2002.
10. Бейсенова Ә, Самақова А, Есполов Т, Шілдебаев Ж «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»- Алматы, 2004.
11. С.Е.Әжіғали «Каспий қайраңы» - Алматы, 2000.
12. «Қазақстанкаспийшельфке» - 5жыл. Азия - Экономика и жизнь, №5,
Ақпан, 1998ж.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I. Каспий маңы ойпатына физика-географиялық жағынан сипаттама беру
1.1. Геологиялық құрлысы және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...5
1.2.
Гидрографиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...7
1.4. Топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
II. Каспий маңы ойпаты мұнай-газ саласындағы компаниялардың жұмысына
экономикалық баға беру
2.1. Каспий мұнайлы-газды
аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Қазақстан экономикасындағы Теңізшевройл компаниясының
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3. Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістіктерін экономикалық
тұрғыдан
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .19
III. Каспийдің экологиялық мәселелері және оларды шешу амалдары
3.1 Каспий теңізінің экологиялық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..23
3.2 Қазақстанға қажеті – қалдықсыз
өндіріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.3 Теңізшевройл-дың қоршаған ортаны қорғау жұмыстарына
экологиялық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29
3.4 Атырау мұнай өңдеу зауытының экологиялық мәселелерді шешудегі
іс-
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 35
IV ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS
ПРОГРАММАСЫНДА) ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Кіріспе
Каспий өңірі... Соңғы жылдары бұл аймақтағы мұнай-газ кен орындарын
қарқынды игеру оның атағын дәуірлетіп-ақ жіберді. Жұртшылық оны өлеңге
қосып, еліміздің экономикасына жаңа серпін беріп, қайта өрлеуіне жол ашар
деген үмітпен, оған көз тіге қалды. Мұнай мен газдың орасан зор қоры тек
бұрын игеріліп келген Маңғыстау мен Ембіде ғана емес екен, сонымен бірге
Қазақстанның осы Батыс өңіріндегі Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының
жарасты қабаттарында “қара маржан” теңізі тұнып жатқаны анықталды. Ол аз
десеңіз Каспий қайраңында да мұнай өнімін өндіру қарқынды орын алып келеді.
XVIII ғасырдың басындағы орыс карталарында Каспий-Арал арасы “Иесіз
маң дала” деп көрсетіліпті. Әрине, бұл білместіктен, зерттелмегендіктен,
шынтуайтқа келгенде өгей көзқарастан болғаны анық. Ал қазіргі кезде
“болашағы зор аймақты ” бас көзге қарамай құлшына игеру осы Каспий өңірін
шынымен де “маң далаға” айналдырып жібере ме деп қауіптенесің. Себебі ондай
қиянат білместіктен емес, біле тұра белден басылып, адамзат тарихының
ақтаңдағына соқтырмай ма деген ойға еріксіз жетелейді.
Каспий қойнауындағы қара алтын басты орынға шығып, теңі келмес
флорасы мен фаунасы, экологиялық ахуалы жайлы мәселе көлеңкеде қалып
отырғаны жан күйдіреді.
Алайда соңғы жылдары аз да болса Каспий өңірінің проблемаларына бет
бұрылып, оларды шешудің жолдары қарастырылуда.
Курстық жұмыстың мақсаты.
Жұмыста ең алдымен көтеріліп отырған мәселе Каспий өңірінің
экологиялық ахуалы.
Каспий теңізі өңірін тек мұнай-газ қорының, бекіре балығының,
пайданың көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық апат аймағы
тұрғысынан қарастыру.
Жұмыстың III бөлімінде Европа мен Азияның дәл ортасында жатқан
Каспийдің экологиялық мәселелері және олардың себептері ашық көрсетілген.
I. Каспий маңы ойпатына физика-географиялық жағынан сипаттама беру
1.1. Геологиялық құрылысы және жер бедері
Батыс Қазақстанның мұнайлы-газды аудандары – Маңғыстау, Атырау және
Ақтөбе облыстарының географиялық координатасы 42-490 солтүстік ендік және
50-580 шығыс бойлықта орналасқан. Бұл территорияның геолого-географиялық
жағдайына Маңғышлақтың денудациялық жазығы, Үстірт және Каспий маңы
ойпатының өзен-көлдік жазығы жатады 1. Каспий маңы ойпаты – Каспий
теңізін солтүстігінен доға тәрізді ораған ойпат. Солтүстігінде Жалпы Сырт
қыратымен, шығысында Үстірт және Маңғыстау тауларының етегімен, батысында
Ергене қыратымен шектеледі. Каспий маңы ойпаты бұрын теңіз түбі болған.
Төрттік дәуірдегі теңіз трансгрессиялары кезінде теңіз дүние жүзілік мұхит
деңгейінен 50 м жоғары көтеріліп, солтүстігінде Жигули тауларына дейін
жеткен. Каспий маңы ойпатының жер бедері теңізден қалған қалыңдығы 1 км-ге
дейін жететін беткі қабаты құм, шөгінді саз жыныстары қабаттарынан
қалыптасқан. Тегіс жазықтың үстінде жеке тұз күмбезді қыраттар кездеседі
(Бесшоқы 60 м, Индер 56м, Үлкен Боғда 152м, т.б. ). Ойпаттың теңіз жағалық
бөлігінде батысында Кума өзенінің сағасынан, шығыста Жем өзеніне дейін бэр
төбешіктері таралған3. Каспий маңы ойпаты абсолюттік биіктігі – 10-27м
ағынсыз өзен-көлдік-аккумулятивтік жазықтықта орналасқан. Оның кристалдық
ірге тасы солтүстік-батыста 6-7 км-ден 14-18 км-ге дейін, шығыста 7-8 км-ге
дейін, оңтүстік-шығыста 10-12 км-ге дейін және орталығында 20-21 км-ге
дейінгі тереңдікте жатыр. Ойпат мезокайнозойдың борпылдақ қалдығымен
толтырылған, оның беті тұзданған төрттік шөгінділер, өзен-көлдік және
аллювиалдық топырақ саздық жамылғымен жамылған. Бұл территория палеозой-
мезазой жасындағы мұнай-газ қорлары мен құрылыс материалдары және әртүрлі
химиялық шикізаттарға бай1.
Жер шарының ғажайып табиғи су қоймасы - Каспий теңізі. Оның ескі
атаулары: Каспи, Гиркан, Хвалын, Хазар және т.б. Ол - Евразия құрлығының
орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние
жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Жалпы
ауданы 376000 шаршы км. Меридиан бағытында 1200 км-ге созылған, орташа ені
320 км. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км, оның Қазақстанға тиесілі
ұзындығы 2340 км, қалғаны Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран жерімен
шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28 м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м,
орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл,
т.б. 50-ге тарта арал бар. Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Аграхан,
Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының
бұрыңғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп 3.
Геологиялық құрлысына және физика-географиялық жағдайына байланысты,
яғни тереңдігі және түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке бөлінеді. Олар:
Солтүстік, Орталық және Оңтүстік. Теңіз түбі бедері күрделі, ол әр түрлі
жастағы геотектоникалық құрлымнан тұрады.
Солтүстік Каспий 24,3% ауданды алады, Каспий теңізінің 0,5% көлемін
құрайды. Жалпы ауданы - 91942 шаршы км, суының көлемі 397 текше км. Мұнда
теңіздің тереңдігі 4-10 м-ден аспайды. Теңіз түбінің жер бедері - әлсіз
толқынды, аккумулятивті жазық. Шығыс жағалауда – Бузачи аралшығы, Сор
Қайдақ, өлі Құлтық және Үстірттің батыс жарылымы орналасқан. Солтүстік
Каспий жағалаулары – төмен, ирелеңді, аккумулятивті. Солтүстік Каспий
Каспий маңы ойпатының бөлігі болып табылады. Бассейннің түбі Еділ, Жайық
өзендерінің грунтты шайылымымен толған. Солтүстік Каспийге Еділ, Жайық,
Терек және Жем өзендері келіп құяды. Өзендер атырауы бірнеше ағыстарға
тілімденген, олар көптеген ұсақ аралдарды құрастырады.
Орталық Каспий – 140 мың шаршы км ауданды алып жатыр, суының көлемі
26439 текше км. Орталық Қаспий құрамына 36,4% аудан кіреді, ол теңіз
көлемінің 33,9% алып жатыр. Ең терең жері – 788 м, ал орташа тереңдігі –
192 м. Ең терең жерлері Дербент ойпатында жатыр. Түбінің бедері Солтүстік
Каспий бассейнінің бедерінен біршама ерекшеленген. Мұнда шельф, материктік
беткей және ойпаттың түбі анық бөлініп көрсетілген. Батыс жағалаудың шельфі
тар, Дербент ойпатының материктік беткейі тар және жарлы болып келген.
Шығыс жағалаудың шельфі кең, солтүстікке қарай біршама ирелеңденген
беткейлікте. Орталық Каспий ойпатының оңтүстігі Оңтүстік Каспийден су асты
үйінділер және аралдар қатары орналасқан Апшерон құрлысы беткеймен
бөлінген.
Солтүстік Каспийдің жағалауы денудациялық жарланған. Батыс жағалауы
Үлкен Кавказ жотасымен жағалас. Шығыс жағалауы шөлді. Теңіз үстінен Үстірт
жарлары, Маңғышлақтың таулы жүйесі, Туарқыра, Құбадақ-Құбасенгір және Үлкен
Балқан түбектері көтеріліп жатыр. Шығыста, неогендік төмпешіктер арасында
көп санды ағынсыз ойпаттар және Қарабұғаз-Гол бұғазы орналасқан.
Оңтүстік Каспий біршама тереңделген сейсмобелсенді, Каспий теңізінің
қозғалмалы бөлігі. Жалпы ауданы – 148640 шаршы км немесе Каспий теңізінің
39,3% ауданын алып жатыр. Суының көлемі – 51245 текше км. немесе теңіз су
көлемінің 65,6% алып жатыр. Ең терең жері – 1025 м, ал орташа тереңдігі –
345 м. Теңіз түбінің бедері күрделі – шельфтер, материктік беткейлер,
терең ойпаттар және су асты жоталарымен ерекшеленеді. Шығыс бөлігі
шельфінің ені – 130 км, ал батыс жағалауы 43 км құрайды. Батыс
жағалаулардың жер бедері әр түрлі қалыптасқан. Баку қаласынан Алят мүйісіне
дейін Кавказ таулары созылып, әрі қарай Кура-Араксин ойпаты, яғни Кура
өзенінің атырауы орналасқан. Мұнда жағалау ойпатты-аккумулятивті. Мұнда
Батыс-Түркмен мұнай-газды облысы орналасқан. Жер бедері шөлді құмдардан, ал
олардың арасы сорлар мен тақырлардан тұрады 2.
1.2. Гидрографиясы
Каспий теңізі жеке су торабы ретінде өзінің маңызды гидрологиялық
тізбесін құрайды. Бұл тізбе барысында өзінің реттік факторлары: климаттық
жағдай, өзен ағысы, теңіз тереңдігі және түбінің бедері, жергілікті бедер,
жағалау сипаты анықталады. Өзен ағысы тимператураның таралу сипаттамасына,
тұздануына және судың тұздылығына әсер етеді.
Өзендері. Теңіздің солтүстік бөлігіне ірі өзендер – Еділ, Жайық, Жем,
құяды. Жалпы ағыс жиынтығы Каспийге ағатын жылдық ағыстың 88% жуығын
құрайды. Батыс жағалауға ұсақ өзендер жатары, яғни жылдық ағыстың 7% -ын
беретін Сұлақ, Терек, Қура өзендері құяды. Қалған 5% ағыс Иран өзенінің
жағалауынан келеді (Горган, Херад, Сефидруд). Шығыс жағалауда тұрақты су
ағысы жоқ. Өзендер торы сирек. Еділ, Жайық, Терек өзендері ғана Каспий
теңізіне дейін жетеді, ал Қараөзен, Сарыөзен, Ойыл, Сағыз, Өлеңті,
Бұлдырты, Қалдығайты өзендері жазда үзіліп қалады. Тұзды көлдер көп.
Мұздық тізбесі. Теңіздің гидрологиялық тізбесінде тереңдік және
түбінің бедері маңызды рөл атқарады. Теңіздің терең бөлігінде жазғы уақытта
жиналған жылу қыста су температурасының таралуына әсер етеді. Қысқы уақытта
Солтүстік Каспийдің тайыз жерлерінде ауа температурасының төмендеуі
нәтижесінде мұздану процесі жүреді. Бүкіл Солтүстік Каспий желтоқсан айының
соңында 40-100 см-ге жететін мұзбен жамылады.
Аралдары. 1980 жылға дейін Каспий теңізінде 350 шаршы км ауданды
құрайтын 50-ге жуық аралдар болған. Олардың аса ірілері: Құлалы, Тюлен,
Чечень, Артем, Жилой, Огурчинский және басқалары. Аралдардың аудандары
теңіз толқынының деңгейіне байланысты өзгеріп отырады. Қазіргі уақытта
деңгейдің өсуіне байланысты көптеген арал аудандары кенеттен қысқартылған,
тіпті кейбіреулері теңіз суы деңгейінің астында қалған. Каспий теңізі
суының түсі көкшіл-жасылдан сарғыш-қоңырға өзгеріп отырады. Судың
мөлдірлігі лайлы өзен суы ағысының нәтижесінде онша емес.2
1.3. Климаттық жағдайы
Климаты тым континенттік. Қаңтардың орташа температурасы
солтүстігінде -140 С, Каспий теңізінің жағалауында -80С. Абсолют минимумы
-400 С-қа дейін барады. Қар жамылғысы жұқа түскенімен, 4-5 ай жатады. Жазы
ыстық, әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы 22-240С. Абсолют максимумы
400С-тан асады. Жылдық жауын-шашын солтүстігінде 250 мм-ден оңтүстік-
шығысында 150 мм-ге дейін кемиді. Аңызақ желі жиі қайталанады.
Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26ْ С, оңтүстігінде 27-28ْ
С-қа дейін жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады, оңтүстігінде
судың температурасы 10ْ С-қа жуық болады.
Орталық және Оңтүстік Каспийдің климаттық жағдайы қыста тұрақсыз
жылы, жауын-шашынды ауа температурасы суық, күн сәулесі жарықтық ауа
температурасымен ауысып отырады. Жәй күндізгі ауа температурасы 3-60С.
Жауын-шашын немесе қар жауып, бірақ тез арада ериді, дегенмен қыстың суық
қаһарында қар қалыңдығы 10 см жетеді. Көктемі жылы, бірақ басқа жыл
мезгілімен салыстырғанда ылғалды. Көктемнің бірінші жарты айларында түнде
суық байқалады. Ал жазы құрғақ, ыстық, аспаны ашық. Ыстық күндері ауа
температурасы +25-300С (+430С) жетеді, ал түнде +160С төмендейді. Жазда
жауын-шашын болмайды. Ауаның ылғалдануы күндіз 30%, түнде 60%. Күздің
бастапқы айларында ауа температурасы жылы, аспан ашық болады, ал қалған
айларында бұлтты, салқын болады. Күндіз ауа температурасы жоғары, түнде
керісінше төмен болады. Мұнда жел жиі-жиі орын алады. Ол Каспийдің шығыс
жағалауынан соғады, жылдамдығы 3-5 мс. Сонымен қатар Каспийдің солтүстік
және орталық бөліктерінде де жел жиі-жиі болады.
1.4. Топырақ және өсімдік жамылғысы
Каспий маңы ойпаты шөлейт және шөлді аймақтарды қамтиды. Сортаң
бозғылт қоңыр және қоңыр топырақ сипатты сор мен сортаң кең көлемде
таралған. Мұнда көбінесе жеке жоталар мен өзен байларында қақ, сорлар,
құмды аудандар бар. Топырақ палеогеннің аяғында басталған құм аралас сазды
шөгінділерінен түзілген. Ойпаттың оңтүстік беті – теңіз деңгейінен төмен
жатқан жазық. Бірақ мұнда тұз күмбездері ұшырайды, солтүстік бөлігіне
қарағанда тұзды сорлар, қақтар көбірек. Солтүстігінде жусанды бетегелі,
оңтүстігінде жусанды сортаң өсімдік басым. Каспий ойпаты өзінің табиғат
ескерткіштерімен, фаунасы мен флорасымен ерекшеленеді. Мұнда өсімдіктердің
945, балдырлардың 64, фитопланктондардың 414, зоопланктондардың 100 астам
түрі кездеседі. Теңіздің солтүстік бөлігі жануарлар дүниесі мен өсімдіктер
әлеміне бай. Мұнда жануарлардың 2 мыңға жуық түрі ( оның ішінде
омыртқасыздар- 1069, омыртқалылар- 415, паразит жануарлар- 325) тіршілік
етеді. Теңіз фаунасының негізін эндемик жануарлар ( шаянтәрізділердің 60%-
і, моллюскілердің 80%-і, балықтардың 50%-і ) құрайды.
Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре
тұқымдастары, майшабақ, торта, көксерке, сазан, килька көп ауланады. Каспий
теңізі қара уылдырық өндірілетін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша
алдыңғы орындардың бірінде. Итбалық аулау ертеден жолға қойылған. Теңізде
бекіре тұқымдастарының 5 түрі тіршілік етеді. Дүние жүзілік қордың 70%-ы
осы Каспийде. Кәсіптік балықтардың 76 түрі кездеседі. Каспий теңізінің
балық қоры 2,9 млн. тонна болса, оның 40%-і Солтүстік Каспий бөлігінің
үлесіне тиеді.
Солтүстік Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі кездеседі. Соның
ішінде Қазақстанның және Ресейдің “Қызыл кітабына ” енгізілген өте сирек
кездесетін қалбағай, қарабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б бар.
Каспий ойпатында өсімдіктің 88 тұқымдас, 371 туысқа бірігетін 945 түрі
өседі. Соның ішінде 357 түрі жоғары сатыдағы өсімдіктерге жатады, 6 түрі-
Қазақстанның “Қызыл кітабына ” енгізілген.
Каспий маңы ойпатының физикалық картасын құрастыру
ГАЖ дегеніміз – табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді,
олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы тіршілік
етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде компьютерлік
белгілеудің көмегін зерттейтін ғылым.
ГАЖ-дың мағынасы болып географиялық ортадағы кеңістік-уақыттағы ақпараттар
ағыны табылады. ГАЖ-дың зерттеу әдісі ретінде кеңістік-уақыттағы ақпараттық
үлгілеуді айтады. Қазіргі уақытта ғылымдар жүйесінде ГАЖ өзіне лайықты
орнын алуда. Оны географиялық зерттеулерді ақпараттандырудың мақсаты мен
міндеттерінен көруге болады.
ГАЖ-дың маңызды міндеттерінің бірі – нұсқаларының географиялық
ақпараттардың синтезі мен талдауының көптеген орындалуына көмектесетін
алгоритмдер мен бағдарламалық құралдарды құрудағы, географиялық
зерттеулердің автоматтандырылуы.
ГАЖ-жүйе ретінде географияны, информатиканы, ақпараттар жүйелер
теориясын біріктіре отырып, картография және басқа ғылымдардың тоғысқан
жерінде пайда болды. Ол таным әдісі ретінде жүйелік тұрғы негізінде
электронды есептеу техникаларының ең жаңа жетістіктерін қолданып құрылған
жүйе.
Каспий маңы ойпатының физика-географиялық картасын құрастыру
барысында ArcGIS геоақпараттық программалық өнім қолданылды. Карта
құрастыруда ең негізгі қолданылған модуль Spatial Analyst қосымшасы.
1. Spatial Analyst қосымшасы арқылы осы территорияның 1:500000
масштабтағы топографиялық қартасынан биіктік белгілерін нүктелік
қабатқа түсіреміз, барлық биіктік өлшемдері мәліметтер базасында
тіркеледі.
2. 1:500000 масштабтағы топографиялық картадағы горизонтальдар сызықтық
қабатта векторланып, барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
3. Негізгі гидрографиялық торлар (өзендер) сызықтық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
4. Тұйық су көздері (көлдер, теңіздер) полигондық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
5. Осы аталған қабаттарды Spatial Analyst модулінде өңдеу арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін растрлық сурет алуға болады.
Алынған растрлық форматты векторлық форматқа экспорт жасау арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін векторлы-полигональды қабат
аламыз. Карта масштабына сай векторлы қабатқа генерализация
жүргізіледі.
1-сурет. Биіктік белгілері енгізілген нүктелік қабат және мәліметтер
базасы (атрибуттар кестесі)
2-сурет. Горизонталь сызықтары бейнеленген сызықтық қабат және
мәліметтер базасы (атрибуттар кестесі)
3-сурет. Гидрографиялық тор
1-кесте. Каспий маңы ойпатының физикалық сандық картасының
мәліметтер базасының құрылысы.
Қабаттың аты Геомет- Қабат атының Катего-Мағынасы
(ArcGIS риялық мазмұны рия
бағдарламасында)типі
өзендер сызық Гидрографиялық 1 ірі өзендер
өзен торлар 2 ұсақ өзендер
3 уақытша ағын сулар
көлдер полигон Тұйық сулар батиметрия шкаласы
(Каспий 1
теңізінің 2
батиметриясы) 3
4
5
НП нүкте Елді-мекендер 1 облыс орталықтары
2 қала типтес поселке-лер
Шекаралар сызық Мемлекеттік
шекара
Метрмен өлшенген
рельеф полигон Жер бедері биіктіктердің шкаласы
төмен – (-100)
1 -100 – (-50)
2 -50 – 0
3 0 – 100
4 100 – 200
5 200 – 300
6 300 - жоғары
7
II. Каспий маңы ойпаты мұнай-газ саласындағы компаниялардың жұмысына
экономикалық баға беру
2.1. Каспий мұнайлы-газды аймағы
Қазақстан Республикасының шаруашылығында мұнай-газ саласы ерекше
орынға ие. Мұнай газ ресурстарын тиімді пайдалану халықтың өмірінің
жақсаруына және тұрақты экономикаға әсер етеді. Мұнай газ ресурстарының
қоры жағынан Қазақстан Республикасы дүние жүзі бойынша 12-ші, ал шығаруы
жағынан 15-ші орынға ие. Мұнай-газдың негізгі көздері Батыс Қазақстанда –
бұлар Каспий маңы ойпаты, Маңғыстау, Бұзашы, Оңтүстік Торғай ойысы.
Атырау, Батыс Қазақстан, ішінара Ақтөбе облыстарының жерінде
орналасқан мұнай, газ кен орындары шоғырланған аймақ. Ерте палеозойға
дейінгі даму сатысында тектоникалық төмендеуіне байланысты қалың
шөгінділердің жиылуына шалынған Шығыс Еуропа платформасының құрамдас
оңтүстік-шығыс бөлігі. Геофизикалық деректер бойынша кембрийге дейінгі
іргетастың тереңдігі 20 км-ден асады. Стратиграфиялық қимада жаппай дамыған
кунгур ярусының тұзды қабаттары бүкіл киманы 2 бөлікке бөледі: жоғарғы
бөлік (мезозой – кайнозойлық тұз үстіндегі терригендік шөгінділер) және
төменгі бөлік (тұз астындағы палеозойлық карбонатты-терригендік
шөгінділер). Аймақтың жоғары мұнайлы-газдық әлеуметі көптеген факторларға
байланысты, олардың ең бастылары: шөгінді қабаттардың орасан зор қалыңдығы
және ондағы жыныстардың түзілу тегінің теңіздік болуы; шөгінді
шоғырлануының жоғарғы дәрежедегі көлемдік жылдамдығы (әрбір млн. жылда –
15000 текше км); тұз үсті және тұз асты шөгінділеріндегі органикалық заттың
молдығы; стратиграфиялық қимада мұнай мен газ түзуші жыныстардың жақсы
дамығандығы, т.б. 2000 жылға дейін Каспий мұнайлы-газды аймағындағы 3
әкімшілік облыстың аумағында 120 мұнай, мұнай-газ, мұнай-газ-конденсат
кендері ашылды.
Каспиймұнаймаш - Ақтау қаласындағы машина жасау кәсіпорны. Каскор
акционерлік компаниясының бұрынғы Жөндеу-механикалық зауыты негізінде 1997
ж. 15 шілдеде жабық акционерлік қоғам нысанында құрылды. Қазіргі кезде
кәсіпорын мұнай мен газ өндірісі саласының кәсіпорындарына, энергиялық
кәсіпорындарға және облыстың химия кешеніне жабдықтар шығаруға
мамандандырылды. Кәсіпорында оқпандарды бұрғылау және мұнай айдау кезінде
пайдаланылатын бұрғылау сорабын, тербелме-станоктарға арналған Ц2НШ
редукторларын күрделі жөндеуден өткізуді игерді. Кәсіпорынның жылына 100-
ден астам сорап шығаруға мүмкіндігі бар. Сонымен бірге кәсіпорын
бұрғылауға, мұнай жабдықтарын күрделі жөндеуден өткізуге арналған босалқы
бөлшектер мен аспаптарды, соның ішінде мұнайды жинап, сақтауға арналған
ыдыстарды кең ауқымда өндіреді 3.
Маңғыстаумұнайгаз АҚ Ақтау қаласында орналасқан және құрылымы
Комсомолнефть НГДУ, бұрғылау жұмыстарының өзіндік басқармасы, бұрғылау
жұмыстарының Маңғыстау басқармасы; бұрғылау жұмыстарының Жетібай
басқармасы; технологиялық көлік басқармасы сияқты болып бөлінеді.
Маңғыстаумұнайгаз АҚ кеніштері Қазақстан Республикасындағы ең ірі
өндіргіш кәсіпорын бола тұрып, өндіру жағынан төмендеп бара жатқандығымен
сипатталады. Себебі, 1998 жылы 3347,4 мың т. мұнай өндірілген, ол 1997
жылмен салыстырғанда 74,7 % құрайды. Мұнайдың көп бөлігі Қаламқас және
Жетібай кеніштерінде өндіріледі. Өндірудің төмендегі техникалық себептерден
басқа, оны реализациялау қиындықтарымен байланысты болды. 1999 жылы
Ресейдің алыс шетелдерге мұнайды экспорттауға арналған квоталары
айтарлықтай жоғарылаған, бұл берілген кәсіпорынның қаржылық-экономикалық
жағдайын жақсартуы мүмкін5
Жетібайнефть НГДУ төмендегі кеніштерді әзірлейді және пайдаланады:
шығарылатын мұнай қоры 143,7 млн.т. болатын Жетібай кеніші, пайдалану 1967
жылдан бастап жүргізілуде, шығарылатын мұнай қорының шамамен 35 %
өндірілген; Бастапқы шығарылатын мұнай қоры 4,434 млн.т. болатын Шығыс
Жетібай кеніші, пайдалану 1978 жылдан бастап жүргізілуде, шығарылатын мұнай
қорының шамамен 40 % өндірілген; Бастапқы шығарылатын мұнай қоры 2,328
млн.т. болатын Оңтүстік Жетібай кеніші, пайдалану 1973 жылдан бастап
жүргізілуде, шығарылатын мұнай қорының шамамен 50 % өндірілген; Бастапқы
шығарылатын мұнай қоры 4,04 млн.т. болатын Оймаша кеніші, шамамен 20 %
мұнай өндірілген; Бастапқы шығарылатын мұнай қоры 1,389 млн.т. болатын
Бектүрек кеніші, пайдалану 1974 жылдан бастап жүргізілуде; Тасбұлат
кеніші, тасымалдауға 1992 жылдан бастап енгізілген және бастапқы
шығарылатын мұнай қоры 5,032 млн.т. болатын Асор кеніші, пайдалану 1982
жылдан бастап ендірілген, бастапқы шығарылатын мұнай қоры 10,384 млн.т.
2.2. Қазақстан экономикасындағы Теңізшевройл компаниясының орыны
Теңдесі жоқ Теңіз мұнай кеніші – Қазақстанның ұлттық игілігі.
Теңіз мұнай кешені Қазақстан Республикасы, Атырау облысы Жылыой
ауданында, Каспий ойпатының солтүстік-шығыс бөлігінде, Құлсары қаласынан
оңтүстік батысқа қарай 110 шақырым, Атырау қаласынан оңтүстік шығысқа қарай
150 шақырым жерде орналасқан.
Көлемі бойынша Қазақстанның табиғи байлықтарының ішіндегі ең
маңыздыларының бірі болып табылатын Теңіз кенішін сөзсіз ел игілігі,
мақтанышы деп санауға болады.
1979 жылы ашылған кен орны теңдесіз, әлемдегі ең ірі кеніштердің бірі
болып шықты және соңғы ширек ғасырдағы ең үлкен геологиялық ашылым болып
саналады. Кеніштің мұнай коллекторының аумағы 21-19,3-1,6 шақырым. Мұнайдың
геологиялық қорының болжамдық көлемі 3,1 миллиард тонна(25 миллиард
баррель).
Теңіз кешенінің ашылуы мен игерілуі Қазақстанның ірі мұнай шығарушы
ел болуына жол ашты. Кен орнын белсенді игеру және мұнай мен газды өткізу
қазіргі кездің өзінде бүкіл елдің ырысын қамтамасыз етуге елеулі үлесін
қосуда және болашақта да Қазақстан дамуының кепілі бола бермек.
Теңізшевройл біріккен кәсіпорнының құрылуы.
Теңіз кеніші тек алмағайып көлемімен ғана емес, басқа да
көрсеткіштерімен теңдесіз болып табылады - әлемде игеріліп жатқан кен
орындарының ішінде мұнай шоғыры өте тереңде жиналған (коллекторының желегі
шамамен 3,810 метр тереңдікте), сонымен қатар кен орны қойнау қатық қысымы
мен температурасының ауытқымалы жоғары деңгейімен, мұнай құрамындағы түрлі
ілеспе газдарымен ерекшеленеді. Осы көрсеткіштердің бәрі де кен орнын
игеруде белгілі қиындықтар туғызады.
Осы кен орнын Қазақстан сырттан елеулі инвестициялар тартпай және
сол тектес кеніштерді егерудің шетелдік тәжірибесін пайдаланбай, өз күшімен
игере алмайтын еді.
1993 жылы 6 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметі мен әлемдегі ең
ірі мұнай компанияларының бірі болып табылатын Шеврон корпорациясы Теңіз
кенішін игеру мақсатында Теңізшевройл серіктестігін құрды.
Мұндай серіктестік кен орнын иеруге қатысты міндеттерді шешу үшін ең
үздік халықаралық техналогияларды, ноу-хау және ірі капитал тартуға
мүмкіндік берді.
Теңізшевройл ұжымы қай жағынан да теңдесі жоқ, Қазақстанның табиғи
байлықтарының ішіндегі інжу маржандарының бірі болып табылатын Теңіз мұнай
кенішін игеру құрметіне ие болды.
Мұнай мен газ саласында әлемдегі ең нәтижелі және табысты кәсіпорын
болуға талпынып жатқан ТШО-ның алдында тұрған стратегиялық міндеттердің
бірі – қауіпсіздік техникасы мен қоршаған ортаны қорғау бойынша көшбасшы
болып отыр.
Теңізшевройлдың алғашқы табыстары көп кешікпей жаңа инвесторларды
тартты. Қазіргі уақытта ТШО-ның серіктестері – ҚазМұнайГаз, Шеврон
Тексако, Ексон Мобил және ЛукАрко. Жобаның мерзімі – 40жыл. Кен орнын
игеруге тартылатын ивестиция көлемі 20 миллиард АҚШ долларынан кем болмайды
деп күтілуде.
Қазігі кезде ТШО табысты түрде кеңейтілген өндіріс жүрізіп, әлемнің
көптеген елдеріне тауарлық мұнай мен ілеспе өнімдерді (құрғақ және
сұйытылған газ) өткізуде.
Теңізшевройл ұжымы біздің кәсіпорнымыздың жалпы республикалық мұнай
көлемінің 33 пайызын өндіре және өткізе отырып, бүкіл Қазақстан
экономикасының дамуына елеулі үлес қосып жатыр. Қазақстан экономикасындағы
маңызы бойынша ТШО стратегиялық кәсіпорындардың бірі болып табылады. Оның
табыстары қазіргі кездің өзінде бүкіл елдің игілігіне оң ықпалын тигізуде
және оның болашақтағы өрлеуіне де салмақты үлесін қосады. Мемлекет
бюджетіне ТШО-дан түсетін кіріс барлық кірістердің елеулі бөлігін құрайды.
2001 жылы Республика экономикасына ТШО-дан тікелей төлем және Қазақстандық
кәсіпорындар қызметіне ақы түрінде 1,037 миллиард АҚШ доллары көлемінде
қаражат түссе, 2002 жылы бұл көрсеткіш 0,916 миллиард АҚШ долларын құрады.
Өндіріс ауқымының бүгіні мен болашағына көз жіберсек, 1993 жылы
кәсіпорындағы мұнай өндіру көлемі не бары 0,94 миллион тоннаны құраған
болатын. Таратылған инвестицияларды тиімді игеру 10 жылдың ішінде
өндірістің бүкіл инфрақұрылымын түбегейлі жаңартуға, өндіріс базаны
кеңейтуге, әлемдік деңгейдегі жоғары технологияларды пайдалана отырып, жаңа
нысандарды салу және жаңа жабдықтарды орнату арқылы өндіріс қуатын елеулі
түрде көбейтуге, табиғатты қорғау бойынша орасан зор шараларды жүзеге
асыруға мүмкіндік берді.
Өнімділікті қарқынды өсірудің нәтижесінде (орташа алғанда жылына 40
пайыз) ТШО 2002 жылы тәулігіне орташа алғанда 284,4 мың баррель мұнай
өндіре отырып, мұнай өндірудің жылдық көлемін 13,1 миллион тоннаға
жеткізді, сөйтіп, жалпы ұлттық ауқымдағы алып кәсіпорын, еліміздің мұнай
саласында көшбасшы болды. ТШО қызметінің көптеген түрлері ең деген сөзге
лайықты: әлемдегі ең ірі кен орындардың бірі, ең ірі инвесторлар, әлемдегі
ең терең ұңғымалар, әлемдегі ең қуатты бұрғылау станоктары,әлемдегі ең
қуатты компрессор, жалпы өнімділікті өсірудің әлемдегі ең жоғары қарқыны
мұнайды темір жол көлігімен жеткізудің әлемдегі ең үлкен көлемі,қоршаған
ортаны бақылайтын кешенді экологиялық мониторингінің ТМД елдері ішіндегі ең
ауқымды және ең озық жүйесі, Қазақстандағы табиғатты қорғау шараларына
жұмсалатын ең ірі инвестициялар, үздіксіз жүргізілген аптасыз жұмыстың ең
жоғарғы көрсеткіші, ең озық технологиялар, Қазақстан экономикасына
қосылатын ең қомақты үлес, қайырымдылық пен демеушілікке жұмсалатын
жарналар және т.б. Жылына 13,1 миллон тоннаға жеткен мұнай өндіру көлемі
шекті шама емес, ТШО өндірісінің дамуы жалғасуда. Қолайлы жағдайлар 2008
жылы мұнай өндіру көлемін 24,5 миллион тоннаға дейін, ал таяу онжылдық
ішінде 32 миллион тоннаға дейін жеткізу жоспарланып отыр.
Бұл Қазақстанның өз халқының игілігі үшін ірі мұнайлы мемлекетке
айналуын жақындату жолындағы ТШО-ның қомақты үлесі болады.
Теңізшевройл кәсіпорынының өнімдері және оларды тасымалдау.
Кен орнында өндірілетін шикізаттан ТШО ақтық өнімнің бірнеше түрін
шығарады, бұл ретте ТШО табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану қағидасын
сақтай отырып, тапжылмастан қалдықсыз өндіріске ұмтылуда.
ТШО өнімдерінің негізгі түрі – тұрақтандырылған мұнай, көмірсутек
шикізатының қалған бөлігінен (ілеспе газдан) тауаралық газ (құрғақ табиғи
газ және сұйытылған газдар – пропан мен бутан), сонымен қатар Теңіздің шикі
мұнайының құрамында өте көп мөлшерде болатын күкіртсутектен алынатын
қарапайым күкірт өндіріледі.
Тауарлық газдар
2002 жылдан бастап ТШО (шамамен тәулігіне 10 миллион текше метр)
жоғар ысапалы құрғақ(табиғи) газ өндірді, оның барлық көлемі де
тұтынушыларға өткізілді. 2002 жылы 3,8 миллиард текше метр табиғи газ
өндірілді және өткізілді.
2001 жылы шикі газдың да барлық көлемінен тауарлық газ – пропан мен
бутан алуға мүмкіндік беретін жаңа нысандар мен қондырғылар іске қосылды.
Бұл газдардың сапасы әлемдік стандарт талаптарына келтірілді, нәтижесінде
газды жергілікті рынокта сатуға да, Еуропа елдеріне шығаруға мүмкіндік
туды. 2002 жылы қазан айында сұйытылған пропан мен бутан өндіру көлемінің
ең жоғарғы көрсеткішіне қол жеткізілді – ол айына 650 мың тонна (күніне
24000 баррель) құрады.
Күкірт
ТШО – да шикі мұнайды тазарту және тауарлық күйге келтіру барысында
ілеспе өнім – қарапайым күкірт алынады. Ол да өз алдында дүние жүзі
бойынша сұранысы бар бағалы шикізат болып табылады. Қарапайым күкірт -
адам организмі мен қоршаған ортаға әсер ету жағынан мүлдем қауіпсіз зат.
Кен орнын игеру барысында ТШО сату мақсатында күкірттің белгілі мөлшерін
(7 миллион тонна шамасында) өндірді, ол қоршаған ортаға мүлдем қауіпсіз
қатты блок түрінде сақталуда. Күкіртке деген сұраныстың болуына қарамастан,
ТШО – ның күкірт сату көлемі (балқытылған, сұйық түрде) оны өндіру
көлемінен кейін қалып отырды.
Шикі мұнайды күкіртті сутегіден айырмай және күкірт алмай, мұнайды
пайдалану да, сату да мүмкін емес. Қарапайым күкіртті сақтаудың дүние
жүзіне тараған және ең қауіпсіз әдісі - күкіртті қатты күйде, үлкен
блоктарда сақтау.
Күкіртті өткізу мәселесін шешу мақсатында ТШО қабыршақ және түйіршік
күкірт өндіретін қондырғылардың құрылысына 60 миллон АҚШ доллары көлемінде
инвестиция жұмсалды. Арнайы қаптармен қапталған қабыршақ күкірт тұтынуға
жеткізу үшін арнайы жабдықталған көлікті қажет етпейді,ол тиеуге
де,тасымалдауға да ыңғайлы. Түйіршік күкірт ашық темір жол вагондарымен
тасымалданды. 2002 жылғы қараша айында қазақстандық – канадалық бірлескен
жоба - тәулігіне 600 тонна қабыршақ күкірт өндіретін бірінші өнеркәсіптік
қондырғы іске қосылды. 2003 жылы жылы түйіршік күкірт өндіретін
қандырғылардың құрылысы аяқталып, оларды өнім өндіру көлемі күніне 2200
тонаға жетті.
ТШО өнімдері 2001 жылға дейін негізінен темір жол арқылы
тасымалданды. Кәсіпорын мұнайды темір жолмен тасымалдау көлемі бойынша
өзіндік әлемдік рекорд жасады (2000 жылы 8,2 миллион тонна). 2001 жылы
Каспий Құбыр желісі Консорциумының (КҚК) Теңіз-Новосибирск мұнай
құбырының құрылысы аяқталып, іске қосылды.Ол жобалық қуатына жеткен кезде
жылына 60 миллион тонна мұнай өткізе алады. КҚК мұнай құбыры қазіргі кезде
Теңіз мұнайын шет елдерге шығаруды жүзеге асыратын басты көлік
магистралінің рөлін атқаруда. 2002 жылы құбыр желісі арқылы өткізілген
мұнай көлемі 11 миллион тонна болды.
КҚК мұнай құбырын пайдалану мұнайды тасымалдауға кететін шығындарды
едәуір азайтты және өндірісті кеңейтудің жаңа ірі кезеңі үшін қажетті ТШО
– ның мұнайды сыртқа шығару мүмкіндіктерін көбейтті.
Мұнай Новороссийск терминалынан танкерлермен Шығыс және Батыс Еуропа
елдерінің рыноктарына, Қиыр Шығыс аймағына, Солтүстік және Оңтүстік Америка
елдеріне жеткізілді. Мұнайды құбыр арқылы айдау кестесінде кідіріс
туғызатын штаттан тыс жағдайларды есепке алмағанда, қазіргі кезде ТШО-
ның барлық мұнайы КҚК құбыры арқылы сыртқа шығарылды. Бұл ретте мұнай
тасымалынан босаған темір жол көлігі ТШО-ның ілеспе газдардан өндіретін
қосымша өнімдердің (сұйтылған газдар – пропан мен бутан, түйіршік және
қабыршақ күкірт) рыноктарға жеткізу көлемін көбейтуге ықпал етеді. ТШО-ның
құрғақ (табиғи) газын Қазақстанның газ құбырлары желісіне тасымалдау үшін
Теңіз – Құлсары газ құбыры пайдаланылады. 2001 жылы ТШО бұл газ құбырын
жаңартты. Жаңарту ТШО өндіретін газды өңірі көлемдерін тасымалдауды
қамтамасыз етеді.
2.3.Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістіктерін экономикалық тұрғыдан
сипаттау
Атырау мұнай өңдеу зауыты, Қазақойл компаниясы жалғыз және ірі
акционері болып табылатын, тарихи тұрғыдан алғанда да, перспективалық
мүмкіндіктері тұрғысынан алғанда да, бірегей кәсіпорын болып табылады.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің он жылдың ішінде зауыт
өндіріс, экономика, әлеуметтік өмір саласында елеулі нәтижелерге қол
жеткізді. Өнімдердің жаңа түрлері игерілді, мұнайды өңдеу ауқымдылығы
өсті, өңдеуге жаңа –Теңіз мұнайы қабылданды, технологиялық қондырғылар
қайта құрылып, жаңғыртылды. Қазақстан мұнай өңдеу өнеркәсібінің аса
ауқымды әулеті жаңа жүз жылдықта барынша толық көлемде көрінетін болады.
Жуыр уақытта Атырау мұнай өңдеу зауытын қайта құру басталады. Оның аяқталуы
бірқатар міндеттерді стратегиялық , экономикалық және аймақтық
міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Стратегиялық тұрғыда бұл республиканың отын жөніндегі тәуелсіздігін
қамтамасыз етеді. Атырау мұнай өңдеу зауытында гидротазарту қондырғысын
салу шығарылатын өнім сапасын айтарлықтай жақсартып, оны Еуроодақ
стандарты бойынша 2010 жылдық болжамды деңгей нормасына дейін жеткізуге
жол ашатын болады. Жеңіл мұнай өнімдерін шығаруды арттыру зауыт
экономикасын жақсартуға оң ықпал етеді.
Атырау мұнай өңдеу зауыты – Қазақстан мұнай өнеркәсібінің тұңғышы.
Зауыт құрылысы 1943 жылы басталды. 1944 жылдың аяғында жылу электр
цехына (ЖЭЦ ) пайдалануға берілді. 1945 жылы құрамдастырылған АТ-ТК
қондырғысы, Гудри каталитикалық крекинг қондырғысы және газ фракциялаушы
қондырғысы іске қосылды. 1947 жылы олардың қатары электрмен
тұзсыздандыратын Петрико қондырғысымен толықтырылды. Зауыттың техникалық
жобасын жабдықтарды жеткізуші американдық Баджер и сыновья фирмасы
жасады.
Зауыттың бастапқы жылдық қуаты 800 мың тонна мұнай өңдеуге арналып,
жұмысы Ембі кен орындарның мұнайына және тасылып әкелетін Баку
дистилятына негізделді. Алғашқы күннен бастап зауыт отындық нұсқа бойынша,
авиация және автомобиль жанармайларын, әртүрлі моторлық және қазандарда
жағылатын отындарды шығару арқылы дами бастады. Батыс Қазақстан аймағының
дамуына, 1965 жылдан бастап мұнай өндіру көлемінің өсуіне байланысты зауыт
қайта жаңғырту жолымен тасылып әкелінетін қымбат дистиллятпен ауыстыру
жөніндегі мәселені қарай бастады.
Зауыт жарты ғасырдан астам жұмыс кезеңінде отындық мақсаттағы мұнай
өнімдерін шығаратын осы заманғы кәсіпорынға айналды. Барлық технологиялық
қондырғыларды техникалық жағынан қайта жарақтандыру жүзеге асырылды. Бұл
жылдық қуатты 5 миллион тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік жасады.
Атырау мұнай өңдеу зауыты жеңіл фракциясы анағұрлым мол, сонымен
бірге өңдеуге мұқият әзірлік жасауды және технологиялықта, экологиялықта
проблемаларды жете шешуді талап ететін, құрамында көп мөлшерде метил
мен этилмеркантаны бар мұнайдың жаңа түрі - Теңіз мұнайын өңдеуді тұңғыш
рет жүзеге асырды. Қазір Теңіз мұнай өңдеу үлесі 12 пайызды құрайды.
Қайталама процесстердің жеткіліксіздігіне қарамастан зауыт өңдеу
ауқымдылығын 62,5 пайызға жеткізді. Сонымен мұнайдан жеңіл мұнай өнімдерін
іріктеу орташа алғанда 45,9 пайыз болды.
Жыл өткен сайын шығарылатын мұнай өнімдерінің түрлері кеңейе түсуде.
Қазір зауыт 16 түрлі мұнай өнімін шығаруға жетіліп отыр. 1995 жылы
игеріліп, шығарыла бастаған ТС-1 маркалы реактивтік двигательдерге
арналған отын сынақтар мен зерттеулердің барлық сатысынан ойдағыдай өтті.
90-шы жылдары, республика мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін
Қазақстанның барлық өнеркәсіп салалары алдында шетелдік аса қымбат тұратын
ұқсас өнімдерді ауыстыруға, олардың орнына басуға жарамды өнімнің жаңа
түрлерін игеру мәселесі тұрды. 1993 жылы зауыттың Мұнай химиясы және
табиғи тұздар институтымен тығыз – іскерлік байланыс және ынтымақтастығы
нәтижесінде өзінің техникалық және технологиялық сипаттамалары жағынан
әлемдік деңгейдегі өнімнен кем түспейтін жаңа тиімділігі жоғары Атырау
деэмульгаторы ойлап табылып сертификатталды және шығару патенті алынды.
Зауытта мамандар тауарлық және өндірістік мұнайды сусыздандыруға және
тұзсыздандыруға арналған деэмульгаторы Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы
елдеріндегі мұнай өңдеу зауыттары үшін неғұрлым пайдаланылуы тиімді
әмбебап деэмульгациялаушы құрал болып табылады. Онымен өңделетін мұнайдың
өрісі мен ауқымы жеңіл төмендік мұнайдан ауыр Маңғыстаулық мұнайға дейінгі
аралықты қамтып отыр. 1996 жылы Атырау деэмульгаторы негізінде жаңа
анағұрлым тиімді. Атырау 7020 б деэмульгатор алынды.
Атырау мұнай өңдеу зауыты үшін тұрақты жаңғырту және өндірістік
қуаттарды кеңейту процессі шетелдік және отандық фирмалармен ынтымақтастық,
сенімділік тән болып отыр.
2-кесте. 10 жыл ішіндегі Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістігі.
1991 5000 номерлік автоматты – телефон станциясының құрылысы.
1992 1.Шетелдік мамандарға арналған қонақ үй құрылысын аяқтау.
2.АТ-2 қондырғысын қайта құру жөніндегі жұмыстардың
орындалуы.
3. Авангард шағын ауданында 50 пәтерлік тұрғын үй
пайдалануға берілді.
1993 1.Газ толықтыру стансасына дейін газ құбырын пайдалануға
қосу.
2.№ 24 ,36 қазандарды пайдалануға беру.
3.№1 және №4 цехтар үшін тұрмыстық корпустарды қосу.
1994 1.№1 цехта жаңа технологиялық пештерді салу жөніндегі
жұмыстар көлемін игеру.
2. Бекум фирмасының кешенді импорт жабдықтарында
көбікті жуу құралдары үшін ыдыс өндірісін іске қосу.
3.Зауытты электрмен жабдықтаушы техникалық жағынан қайта
жарақтандыру жөнінде жұмыстар көлемін арттыру.
1995 1.Зауыттың жылу электр орталығын қайта құру.
2.№1 цехта пайдаға асыру қазандарымен П-1,П-2
технологиялық пештерін пайдалануға беру.
3.Кабельдік желілермен №2 орталық үлестіргіш пунктін
пайдалануға беру.
4.ХВ-7,ХВ-8,ХВ-9,ХВ-101 ауамен салқындатқыш
конденсаторлар –тоңазытқыштар болгын жұмысқа қосу.
5.Желілермен конденсат стансасын іске қосу.
6. Привозальный шағын ауданында 27 пәтерлік тұрғын үй
және Тұрғын қалашық шағын ауданында 6 пәтерлік тұрғын үй
пайдалануға берілді.
1996 1.Көлік цехында әкімшілік –тұрмыстық корпус колонналарын
ауыстыру.
2.Модульді лабораторияны жұмысқа қосу.
3. Строитель шағын ауданында 100 пәтерлік тұрғн үй және
Тұрғын қалашық шағын ауданында 40 пәтерлік тұрғын үй
пайдалануға берілді.
1997 1.Әкімшілік үй жайларды жылытуды будан ыссы суға ауыстыру
.
2.Мұнай өнімдерін автоцистерналарға құю пунктін
пайдалануға беру.
1998 № 2 су блогын қайта құру .
2.Ганюшкин поселкесінде шыны зауытының құрылысы
басталды.
3.Жылу электр орталығында П-6-3,41 турбинасы
құрастырылды.
1999 1.Жылу электр орталығында екінші турбина құрастыру.
2.№3 цехта трансформатолық қосалқы станса іске қосылды.
3. Мұнайшы сатдионын қайта құру.
2000 1.Ааж-06М инертті газ шығару жөніндегі қондырғыны іске
қосу және оның жұмысын игеру.
2.АТ-2 қондырғысында жанармайды сілтісіздедіру торабы
жөніндегі жұмыстар басталды.
3. Мобиль72 пәтерлік үйі пайдалануға берілді.
3-кесте. Атырау мұнай өңдеу зауытында шығарылатын өнімдер
Шығарылатын өнімдер Пайыз бойынша (%)
1. Автомодиль жанармайы 14,4
2.Дизель отыны 36,6
3.ТС-реактив отыны 0,5
4.пеш отыны 9,9
5.Кокс 4,0
6.Қара май 29,7.
7.Тағы басқа өнімдер 5,0
4-сурет. Диаграмма
ГАЖ-да картадағы барлық обьектілер кеңістіктік обьектілер түрінде
бейнеленеді. Олар 3 типке жіктіледі, нүкте, сызық, полигон. Осы типтер
арқылы көптеген табиғи және әлеуметтік феномендерді бейнелеуге болады.
Нүктелік обьектілер дегеніміз кеңістікте бір ғана нүктеде орналасқан
обьектілер. Мысалы, бұрғылау орындары, биіктік белгілер, елді-мекендер және
т.б. моделдеу негізінде мүндай обьектілердің кеңістікте ұзындығы мен ені
жоқ деп есептеледі, бірақ олардың әрқайсысы өзінің орналасу орнының
координатасымен белгіленеді. Сызықтық белгілер координаталық кеңістікте бір
өлшемді болып табылады. Олар – ұзындықтар. Мүндай бір өлшемді обьектілерге
– жолдар, өзендер, шекаралар, горизонтальдар жатады. Ал полигондар немесе
ауданның обьектілері деп кеңістікте 2 өлшемі, яғни ені және ұзындығы бар
обьектілер айтылады. Олар – көлдер, алаңдар, кез келген обьект шекарасы
және т.б.
Бұл картаны құрастыру барысында да мен ArcGIS геоақпараттық
программалық өнімін қолдандым. Карта құрастыруда ең негізгі қолданылған
модуль Spatial Analyst қосымшасы болып табылды.
6. Spatial Analyst қосымшасы арқылы осы территорияның 1:500000
масштабтағы топографиялық қартасынан мұнай-газ кен орындарын нүктелік
қабатқа түсіреміз, барлық кен орындар мәліметтер базасында тіркеледі.
7. 1:500000 масштабтағы топографиялық картадағы горизонтальдар сызықтық
қабатта векторланып, барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
8. Негізгі гидрографиялық торлар (өзендер) сызықтық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
9. Тұйық су көздері (көлдер, теңіздер) полигондық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
10. Осы аталған қабаттарды Spatial Analyst модулінде өңдеу арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін растрлық сурет алуға болады.
Алынған растрлық форматты векторлық форматқа экспорт жасау арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін векторлы-полигональды қабат
аламыз. Карта масштабына сай векторлы қабатқа генерализация
жүргізіледі. Осының нәтижесінде карта өздігінен автоматты түрде
сызылады.
III. Каспийдің экологиялық мәселелері және оларды шешу амалдары
3.1 Каспий теңізінің экологиялық жағдайлары
Каспийдің бір ерекшелігі - адам әрекетіне жиі өзгеретін климаттық
жағдаймен түсіндірілетін, оның деңгейінің тұрақсыздығы. Сондықтан да теңіз
деңгейін болжау, өзгерістері біркелкі емес және әртүрлі теңіз суының
балансын құрайтын экстраполяция тәсілімен алынатын және үрдістердің
тұрақтылығынан туындайтын ықтималды - статистикалық және климаттық
(гелиофизикалық) әдістерге негізделген.
Көмірсутекпен ластану көздері - су тұрақтар, кеме шаруашылығы және
мұнай шығару кешені. Бірақ, теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты
жағалау шаруашылығынан жел көтерме әсерінен туындаған төгілу, бұрғылау және
мұнайды тасымалдау кезіндегі авариялық жайылымдарға байланысты ластану өсіп
келеді.
Жоғарыда айтылғандай, бұл ауданның экологиялық жағдайы Каспий
теңізінің деңгейінің көтерілуіне және жағалаулық теңіз экожүйесінің
антропогенді әсерге ұшырауына байланысты болады.
Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи
эволюциясына байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар
аралығында Каспий теңізінің су деңгейі көтерілген. Оның себептерін ауа
райының құбылысымен және антропогендік факторлармен байланыстыруға болады.
Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 80%-ін құрайды. Сондықтан теңіз
суының толысуы Еділ өзенімен тығыз байланыста болды. Соңғы жылдары теңізден
Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий
экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердің бәрі Каспий теңізінің
байырғы қалыптасқан табиғи тепе-теңдігін бұзған адамның теріс іс-әрекеттері
ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдылығы
екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдардағы теңіз
деңгейінің төмен түсуін антропогендік факторларға жатқызады. Оның да
себебі бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын су мөлшері Еділден 12%-
ға, Жайықтан 24%-ға, ал Теректен 60%-ға төмендеген. Осы факторларды
ескеріп, теңіз суы деңгейінің тежеу мақсатымен 1980 жылдары Қарабұғазкөлді
теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 метр табиғи бөгет салынды. Бөгет салынған
бұғаздың суы небәрі 3-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I. Каспий маңы ойпатына физика-географиялық жағынан сипаттама беру
1.1. Геологиялық құрлысы және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...5
1.2.
Гидрографиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...7
1.4. Топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
II. Каспий маңы ойпаты мұнай-газ саласындағы компаниялардың жұмысына
экономикалық баға беру
2.1. Каспий мұнайлы-газды
аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Қазақстан экономикасындағы Теңізшевройл компаниясының
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3. Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістіктерін экономикалық
тұрғыдан
сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .19
III. Каспийдің экологиялық мәселелері және оларды шешу амалдары
3.1 Каспий теңізінің экологиялық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..23
3.2 Қазақстанға қажеті – қалдықсыз
өндіріс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3.3 Теңізшевройл-дың қоршаған ортаны қорғау жұмыстарына
экологиялық баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29
3.4 Атырау мұнай өңдеу зауытының экологиялық мәселелерді шешудегі
іс-
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 35
IV ЖАҢА КАРТОГРАФИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛЕР ЖӘНЕ КАРТА ҚҰРАСТЫРУ ПРОЦЕСІ ( ARCGIS
ПРОГРАММАСЫНДА) ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Кіріспе
Каспий өңірі... Соңғы жылдары бұл аймақтағы мұнай-газ кен орындарын
қарқынды игеру оның атағын дәуірлетіп-ақ жіберді. Жұртшылық оны өлеңге
қосып, еліміздің экономикасына жаңа серпін беріп, қайта өрлеуіне жол ашар
деген үмітпен, оған көз тіге қалды. Мұнай мен газдың орасан зор қоры тек
бұрын игеріліп келген Маңғыстау мен Ембіде ғана емес екен, сонымен бірге
Қазақстанның осы Батыс өңіріндегі Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының
жарасты қабаттарында “қара маржан” теңізі тұнып жатқаны анықталды. Ол аз
десеңіз Каспий қайраңында да мұнай өнімін өндіру қарқынды орын алып келеді.
XVIII ғасырдың басындағы орыс карталарында Каспий-Арал арасы “Иесіз
маң дала” деп көрсетіліпті. Әрине, бұл білместіктен, зерттелмегендіктен,
шынтуайтқа келгенде өгей көзқарастан болғаны анық. Ал қазіргі кезде
“болашағы зор аймақты ” бас көзге қарамай құлшына игеру осы Каспий өңірін
шынымен де “маң далаға” айналдырып жібере ме деп қауіптенесің. Себебі ондай
қиянат білместіктен емес, біле тұра белден басылып, адамзат тарихының
ақтаңдағына соқтырмай ма деген ойға еріксіз жетелейді.
Каспий қойнауындағы қара алтын басты орынға шығып, теңі келмес
флорасы мен фаунасы, экологиялық ахуалы жайлы мәселе көлеңкеде қалып
отырғаны жан күйдіреді.
Алайда соңғы жылдары аз да болса Каспий өңірінің проблемаларына бет
бұрылып, оларды шешудің жолдары қарастырылуда.
Курстық жұмыстың мақсаты.
Жұмыста ең алдымен көтеріліп отырған мәселе Каспий өңірінің
экологиялық ахуалы.
Каспий теңізі өңірін тек мұнай-газ қорының, бекіре балығының,
пайданың көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар экологиялық апат аймағы
тұрғысынан қарастыру.
Жұмыстың III бөлімінде Европа мен Азияның дәл ортасында жатқан
Каспийдің экологиялық мәселелері және олардың себептері ашық көрсетілген.
I. Каспий маңы ойпатына физика-географиялық жағынан сипаттама беру
1.1. Геологиялық құрылысы және жер бедері
Батыс Қазақстанның мұнайлы-газды аудандары – Маңғыстау, Атырау және
Ақтөбе облыстарының географиялық координатасы 42-490 солтүстік ендік және
50-580 шығыс бойлықта орналасқан. Бұл территорияның геолого-географиялық
жағдайына Маңғышлақтың денудациялық жазығы, Үстірт және Каспий маңы
ойпатының өзен-көлдік жазығы жатады 1. Каспий маңы ойпаты – Каспий
теңізін солтүстігінен доға тәрізді ораған ойпат. Солтүстігінде Жалпы Сырт
қыратымен, шығысында Үстірт және Маңғыстау тауларының етегімен, батысында
Ергене қыратымен шектеледі. Каспий маңы ойпаты бұрын теңіз түбі болған.
Төрттік дәуірдегі теңіз трансгрессиялары кезінде теңіз дүние жүзілік мұхит
деңгейінен 50 м жоғары көтеріліп, солтүстігінде Жигули тауларына дейін
жеткен. Каспий маңы ойпатының жер бедері теңізден қалған қалыңдығы 1 км-ге
дейін жететін беткі қабаты құм, шөгінді саз жыныстары қабаттарынан
қалыптасқан. Тегіс жазықтың үстінде жеке тұз күмбезді қыраттар кездеседі
(Бесшоқы 60 м, Индер 56м, Үлкен Боғда 152м, т.б. ). Ойпаттың теңіз жағалық
бөлігінде батысында Кума өзенінің сағасынан, шығыста Жем өзеніне дейін бэр
төбешіктері таралған3. Каспий маңы ойпаты абсолюттік биіктігі – 10-27м
ағынсыз өзен-көлдік-аккумулятивтік жазықтықта орналасқан. Оның кристалдық
ірге тасы солтүстік-батыста 6-7 км-ден 14-18 км-ге дейін, шығыста 7-8 км-ге
дейін, оңтүстік-шығыста 10-12 км-ге дейін және орталығында 20-21 км-ге
дейінгі тереңдікте жатыр. Ойпат мезокайнозойдың борпылдақ қалдығымен
толтырылған, оның беті тұзданған төрттік шөгінділер, өзен-көлдік және
аллювиалдық топырақ саздық жамылғымен жамылған. Бұл территория палеозой-
мезазой жасындағы мұнай-газ қорлары мен құрылыс материалдары және әртүрлі
химиялық шикізаттарға бай1.
Жер шарының ғажайып табиғи су қоймасы - Каспий теңізі. Оның ескі
атаулары: Каспи, Гиркан, Хвалын, Хазар және т.б. Ол - Евразия құрлығының
орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние
жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Жалпы
ауданы 376000 шаршы км. Меридиан бағытында 1200 км-ге созылған, орташа ені
320 км. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км, оның Қазақстанға тиесілі
ұзындығы 2340 км, қалғаны Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран жерімен
шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28 м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м,
орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл,
т.б. 50-ге тарта арал бар. Ірі түбектері: Маңғыстау, Апшерон, Аграхан,
Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының
бұрыңғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп 3.
Геологиялық құрлысына және физика-географиялық жағдайына байланысты,
яғни тереңдігі және түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке бөлінеді. Олар:
Солтүстік, Орталық және Оңтүстік. Теңіз түбі бедері күрделі, ол әр түрлі
жастағы геотектоникалық құрлымнан тұрады.
Солтүстік Каспий 24,3% ауданды алады, Каспий теңізінің 0,5% көлемін
құрайды. Жалпы ауданы - 91942 шаршы км, суының көлемі 397 текше км. Мұнда
теңіздің тереңдігі 4-10 м-ден аспайды. Теңіз түбінің жер бедері - әлсіз
толқынды, аккумулятивті жазық. Шығыс жағалауда – Бузачи аралшығы, Сор
Қайдақ, өлі Құлтық және Үстірттің батыс жарылымы орналасқан. Солтүстік
Каспий жағалаулары – төмен, ирелеңді, аккумулятивті. Солтүстік Каспий
Каспий маңы ойпатының бөлігі болып табылады. Бассейннің түбі Еділ, Жайық
өзендерінің грунтты шайылымымен толған. Солтүстік Каспийге Еділ, Жайық,
Терек және Жем өзендері келіп құяды. Өзендер атырауы бірнеше ағыстарға
тілімденген, олар көптеген ұсақ аралдарды құрастырады.
Орталық Каспий – 140 мың шаршы км ауданды алып жатыр, суының көлемі
26439 текше км. Орталық Қаспий құрамына 36,4% аудан кіреді, ол теңіз
көлемінің 33,9% алып жатыр. Ең терең жері – 788 м, ал орташа тереңдігі –
192 м. Ең терең жерлері Дербент ойпатында жатыр. Түбінің бедері Солтүстік
Каспий бассейнінің бедерінен біршама ерекшеленген. Мұнда шельф, материктік
беткей және ойпаттың түбі анық бөлініп көрсетілген. Батыс жағалаудың шельфі
тар, Дербент ойпатының материктік беткейі тар және жарлы болып келген.
Шығыс жағалаудың шельфі кең, солтүстікке қарай біршама ирелеңденген
беткейлікте. Орталық Каспий ойпатының оңтүстігі Оңтүстік Каспийден су асты
үйінділер және аралдар қатары орналасқан Апшерон құрлысы беткеймен
бөлінген.
Солтүстік Каспийдің жағалауы денудациялық жарланған. Батыс жағалауы
Үлкен Кавказ жотасымен жағалас. Шығыс жағалауы шөлді. Теңіз үстінен Үстірт
жарлары, Маңғышлақтың таулы жүйесі, Туарқыра, Құбадақ-Құбасенгір және Үлкен
Балқан түбектері көтеріліп жатыр. Шығыста, неогендік төмпешіктер арасында
көп санды ағынсыз ойпаттар және Қарабұғаз-Гол бұғазы орналасқан.
Оңтүстік Каспий біршама тереңделген сейсмобелсенді, Каспий теңізінің
қозғалмалы бөлігі. Жалпы ауданы – 148640 шаршы км немесе Каспий теңізінің
39,3% ауданын алып жатыр. Суының көлемі – 51245 текше км. немесе теңіз су
көлемінің 65,6% алып жатыр. Ең терең жері – 1025 м, ал орташа тереңдігі –
345 м. Теңіз түбінің бедері күрделі – шельфтер, материктік беткейлер,
терең ойпаттар және су асты жоталарымен ерекшеленеді. Шығыс бөлігі
шельфінің ені – 130 км, ал батыс жағалауы 43 км құрайды. Батыс
жағалаулардың жер бедері әр түрлі қалыптасқан. Баку қаласынан Алят мүйісіне
дейін Кавказ таулары созылып, әрі қарай Кура-Араксин ойпаты, яғни Кура
өзенінің атырауы орналасқан. Мұнда жағалау ойпатты-аккумулятивті. Мұнда
Батыс-Түркмен мұнай-газды облысы орналасқан. Жер бедері шөлді құмдардан, ал
олардың арасы сорлар мен тақырлардан тұрады 2.
1.2. Гидрографиясы
Каспий теңізі жеке су торабы ретінде өзінің маңызды гидрологиялық
тізбесін құрайды. Бұл тізбе барысында өзінің реттік факторлары: климаттық
жағдай, өзен ағысы, теңіз тереңдігі және түбінің бедері, жергілікті бедер,
жағалау сипаты анықталады. Өзен ағысы тимператураның таралу сипаттамасына,
тұздануына және судың тұздылығына әсер етеді.
Өзендері. Теңіздің солтүстік бөлігіне ірі өзендер – Еділ, Жайық, Жем,
құяды. Жалпы ағыс жиынтығы Каспийге ағатын жылдық ағыстың 88% жуығын
құрайды. Батыс жағалауға ұсақ өзендер жатары, яғни жылдық ағыстың 7% -ын
беретін Сұлақ, Терек, Қура өзендері құяды. Қалған 5% ағыс Иран өзенінің
жағалауынан келеді (Горган, Херад, Сефидруд). Шығыс жағалауда тұрақты су
ағысы жоқ. Өзендер торы сирек. Еділ, Жайық, Терек өзендері ғана Каспий
теңізіне дейін жетеді, ал Қараөзен, Сарыөзен, Ойыл, Сағыз, Өлеңті,
Бұлдырты, Қалдығайты өзендері жазда үзіліп қалады. Тұзды көлдер көп.
Мұздық тізбесі. Теңіздің гидрологиялық тізбесінде тереңдік және
түбінің бедері маңызды рөл атқарады. Теңіздің терең бөлігінде жазғы уақытта
жиналған жылу қыста су температурасының таралуына әсер етеді. Қысқы уақытта
Солтүстік Каспийдің тайыз жерлерінде ауа температурасының төмендеуі
нәтижесінде мұздану процесі жүреді. Бүкіл Солтүстік Каспий желтоқсан айының
соңында 40-100 см-ге жететін мұзбен жамылады.
Аралдары. 1980 жылға дейін Каспий теңізінде 350 шаршы км ауданды
құрайтын 50-ге жуық аралдар болған. Олардың аса ірілері: Құлалы, Тюлен,
Чечень, Артем, Жилой, Огурчинский және басқалары. Аралдардың аудандары
теңіз толқынының деңгейіне байланысты өзгеріп отырады. Қазіргі уақытта
деңгейдің өсуіне байланысты көптеген арал аудандары кенеттен қысқартылған,
тіпті кейбіреулері теңіз суы деңгейінің астында қалған. Каспий теңізі
суының түсі көкшіл-жасылдан сарғыш-қоңырға өзгеріп отырады. Судың
мөлдірлігі лайлы өзен суы ағысының нәтижесінде онша емес.2
1.3. Климаттық жағдайы
Климаты тым континенттік. Қаңтардың орташа температурасы
солтүстігінде -140 С, Каспий теңізінің жағалауында -80С. Абсолют минимумы
-400 С-қа дейін барады. Қар жамылғысы жұқа түскенімен, 4-5 ай жатады. Жазы
ыстық, әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы 22-240С. Абсолют максимумы
400С-тан асады. Жылдық жауын-шашын солтүстігінде 250 мм-ден оңтүстік-
шығысында 150 мм-ге дейін кемиді. Аңызақ желі жиі қайталанады.
Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26ْ С, оңтүстігінде 27-28ْ
С-қа дейін жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады, оңтүстігінде
судың температурасы 10ْ С-қа жуық болады.
Орталық және Оңтүстік Каспийдің климаттық жағдайы қыста тұрақсыз
жылы, жауын-шашынды ауа температурасы суық, күн сәулесі жарықтық ауа
температурасымен ауысып отырады. Жәй күндізгі ауа температурасы 3-60С.
Жауын-шашын немесе қар жауып, бірақ тез арада ериді, дегенмен қыстың суық
қаһарында қар қалыңдығы 10 см жетеді. Көктемі жылы, бірақ басқа жыл
мезгілімен салыстырғанда ылғалды. Көктемнің бірінші жарты айларында түнде
суық байқалады. Ал жазы құрғақ, ыстық, аспаны ашық. Ыстық күндері ауа
температурасы +25-300С (+430С) жетеді, ал түнде +160С төмендейді. Жазда
жауын-шашын болмайды. Ауаның ылғалдануы күндіз 30%, түнде 60%. Күздің
бастапқы айларында ауа температурасы жылы, аспан ашық болады, ал қалған
айларында бұлтты, салқын болады. Күндіз ауа температурасы жоғары, түнде
керісінше төмен болады. Мұнда жел жиі-жиі орын алады. Ол Каспийдің шығыс
жағалауынан соғады, жылдамдығы 3-5 мс. Сонымен қатар Каспийдің солтүстік
және орталық бөліктерінде де жел жиі-жиі болады.
1.4. Топырақ және өсімдік жамылғысы
Каспий маңы ойпаты шөлейт және шөлді аймақтарды қамтиды. Сортаң
бозғылт қоңыр және қоңыр топырақ сипатты сор мен сортаң кең көлемде
таралған. Мұнда көбінесе жеке жоталар мен өзен байларында қақ, сорлар,
құмды аудандар бар. Топырақ палеогеннің аяғында басталған құм аралас сазды
шөгінділерінен түзілген. Ойпаттың оңтүстік беті – теңіз деңгейінен төмен
жатқан жазық. Бірақ мұнда тұз күмбездері ұшырайды, солтүстік бөлігіне
қарағанда тұзды сорлар, қақтар көбірек. Солтүстігінде жусанды бетегелі,
оңтүстігінде жусанды сортаң өсімдік басым. Каспий ойпаты өзінің табиғат
ескерткіштерімен, фаунасы мен флорасымен ерекшеленеді. Мұнда өсімдіктердің
945, балдырлардың 64, фитопланктондардың 414, зоопланктондардың 100 астам
түрі кездеседі. Теңіздің солтүстік бөлігі жануарлар дүниесі мен өсімдіктер
әлеміне бай. Мұнда жануарлардың 2 мыңға жуық түрі ( оның ішінде
омыртқасыздар- 1069, омыртқалылар- 415, паразит жануарлар- 325) тіршілік
етеді. Теңіз фаунасының негізін эндемик жануарлар ( шаянтәрізділердің 60%-
і, моллюскілердің 80%-і, балықтардың 50%-і ) құрайды.
Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре
тұқымдастары, майшабақ, торта, көксерке, сазан, килька көп ауланады. Каспий
теңізі қара уылдырық өндірілетін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша
алдыңғы орындардың бірінде. Итбалық аулау ертеден жолға қойылған. Теңізде
бекіре тұқымдастарының 5 түрі тіршілік етеді. Дүние жүзілік қордың 70%-ы
осы Каспийде. Кәсіптік балықтардың 76 түрі кездеседі. Каспий теңізінің
балық қоры 2,9 млн. тонна болса, оның 40%-і Солтүстік Каспий бөлігінің
үлесіне тиеді.
Солтүстік Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі кездеседі. Соның
ішінде Қазақстанның және Ресейдің “Қызыл кітабына ” енгізілген өте сирек
кездесетін қалбағай, қарабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б бар.
Каспий ойпатында өсімдіктің 88 тұқымдас, 371 туысқа бірігетін 945 түрі
өседі. Соның ішінде 357 түрі жоғары сатыдағы өсімдіктерге жатады, 6 түрі-
Қазақстанның “Қызыл кітабына ” енгізілген.
Каспий маңы ойпатының физикалық картасын құрастыру
ГАЖ дегеніміз – табиғи және әлеуметтік-экономикалық геожүйелерді,
олардың құрылымын, байланысын, динамикасын, кеңістік пен уақыттағы тіршілік
етуін, географиялық білімдер мен мәліметтер банкісі негізінде компьютерлік
белгілеудің көмегін зерттейтін ғылым.
ГАЖ-дың мағынасы болып географиялық ортадағы кеңістік-уақыттағы ақпараттар
ағыны табылады. ГАЖ-дың зерттеу әдісі ретінде кеңістік-уақыттағы ақпараттық
үлгілеуді айтады. Қазіргі уақытта ғылымдар жүйесінде ГАЖ өзіне лайықты
орнын алуда. Оны географиялық зерттеулерді ақпараттандырудың мақсаты мен
міндеттерінен көруге болады.
ГАЖ-дың маңызды міндеттерінің бірі – нұсқаларының географиялық
ақпараттардың синтезі мен талдауының көптеген орындалуына көмектесетін
алгоритмдер мен бағдарламалық құралдарды құрудағы, географиялық
зерттеулердің автоматтандырылуы.
ГАЖ-жүйе ретінде географияны, информатиканы, ақпараттар жүйелер
теориясын біріктіре отырып, картография және басқа ғылымдардың тоғысқан
жерінде пайда болды. Ол таным әдісі ретінде жүйелік тұрғы негізінде
электронды есептеу техникаларының ең жаңа жетістіктерін қолданып құрылған
жүйе.
Каспий маңы ойпатының физика-географиялық картасын құрастыру
барысында ArcGIS геоақпараттық программалық өнім қолданылды. Карта
құрастыруда ең негізгі қолданылған модуль Spatial Analyst қосымшасы.
1. Spatial Analyst қосымшасы арқылы осы территорияның 1:500000
масштабтағы топографиялық қартасынан биіктік белгілерін нүктелік
қабатқа түсіреміз, барлық биіктік өлшемдері мәліметтер базасында
тіркеледі.
2. 1:500000 масштабтағы топографиялық картадағы горизонтальдар сызықтық
қабатта векторланып, барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
3. Негізгі гидрографиялық торлар (өзендер) сызықтық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
4. Тұйық су көздері (көлдер, теңіздер) полигондық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
5. Осы аталған қабаттарды Spatial Analyst модулінде өңдеу арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін растрлық сурет алуға болады.
Алынған растрлық форматты векторлық форматқа экспорт жасау арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін векторлы-полигональды қабат
аламыз. Карта масштабына сай векторлы қабатқа генерализация
жүргізіледі.
1-сурет. Биіктік белгілері енгізілген нүктелік қабат және мәліметтер
базасы (атрибуттар кестесі)
2-сурет. Горизонталь сызықтары бейнеленген сызықтық қабат және
мәліметтер базасы (атрибуттар кестесі)
3-сурет. Гидрографиялық тор
1-кесте. Каспий маңы ойпатының физикалық сандық картасының
мәліметтер базасының құрылысы.
Қабаттың аты Геомет- Қабат атының Катего-Мағынасы
(ArcGIS риялық мазмұны рия
бағдарламасында)типі
өзендер сызық Гидрографиялық 1 ірі өзендер
өзен торлар 2 ұсақ өзендер
3 уақытша ағын сулар
көлдер полигон Тұйық сулар батиметрия шкаласы
(Каспий 1
теңізінің 2
батиметриясы) 3
4
5
НП нүкте Елді-мекендер 1 облыс орталықтары
2 қала типтес поселке-лер
Шекаралар сызық Мемлекеттік
шекара
Метрмен өлшенген
рельеф полигон Жер бедері биіктіктердің шкаласы
төмен – (-100)
1 -100 – (-50)
2 -50 – 0
3 0 – 100
4 100 – 200
5 200 – 300
6 300 - жоғары
7
II. Каспий маңы ойпаты мұнай-газ саласындағы компаниялардың жұмысына
экономикалық баға беру
2.1. Каспий мұнайлы-газды аймағы
Қазақстан Республикасының шаруашылығында мұнай-газ саласы ерекше
орынға ие. Мұнай газ ресурстарын тиімді пайдалану халықтың өмірінің
жақсаруына және тұрақты экономикаға әсер етеді. Мұнай газ ресурстарының
қоры жағынан Қазақстан Республикасы дүние жүзі бойынша 12-ші, ал шығаруы
жағынан 15-ші орынға ие. Мұнай-газдың негізгі көздері Батыс Қазақстанда –
бұлар Каспий маңы ойпаты, Маңғыстау, Бұзашы, Оңтүстік Торғай ойысы.
Атырау, Батыс Қазақстан, ішінара Ақтөбе облыстарының жерінде
орналасқан мұнай, газ кен орындары шоғырланған аймақ. Ерте палеозойға
дейінгі даму сатысында тектоникалық төмендеуіне байланысты қалың
шөгінділердің жиылуына шалынған Шығыс Еуропа платформасының құрамдас
оңтүстік-шығыс бөлігі. Геофизикалық деректер бойынша кембрийге дейінгі
іргетастың тереңдігі 20 км-ден асады. Стратиграфиялық қимада жаппай дамыған
кунгур ярусының тұзды қабаттары бүкіл киманы 2 бөлікке бөледі: жоғарғы
бөлік (мезозой – кайнозойлық тұз үстіндегі терригендік шөгінділер) және
төменгі бөлік (тұз астындағы палеозойлық карбонатты-терригендік
шөгінділер). Аймақтың жоғары мұнайлы-газдық әлеуметі көптеген факторларға
байланысты, олардың ең бастылары: шөгінді қабаттардың орасан зор қалыңдығы
және ондағы жыныстардың түзілу тегінің теңіздік болуы; шөгінді
шоғырлануының жоғарғы дәрежедегі көлемдік жылдамдығы (әрбір млн. жылда –
15000 текше км); тұз үсті және тұз асты шөгінділеріндегі органикалық заттың
молдығы; стратиграфиялық қимада мұнай мен газ түзуші жыныстардың жақсы
дамығандығы, т.б. 2000 жылға дейін Каспий мұнайлы-газды аймағындағы 3
әкімшілік облыстың аумағында 120 мұнай, мұнай-газ, мұнай-газ-конденсат
кендері ашылды.
Каспиймұнаймаш - Ақтау қаласындағы машина жасау кәсіпорны. Каскор
акционерлік компаниясының бұрынғы Жөндеу-механикалық зауыты негізінде 1997
ж. 15 шілдеде жабық акционерлік қоғам нысанында құрылды. Қазіргі кезде
кәсіпорын мұнай мен газ өндірісі саласының кәсіпорындарына, энергиялық
кәсіпорындарға және облыстың химия кешеніне жабдықтар шығаруға
мамандандырылды. Кәсіпорында оқпандарды бұрғылау және мұнай айдау кезінде
пайдаланылатын бұрғылау сорабын, тербелме-станоктарға арналған Ц2НШ
редукторларын күрделі жөндеуден өткізуді игерді. Кәсіпорынның жылына 100-
ден астам сорап шығаруға мүмкіндігі бар. Сонымен бірге кәсіпорын
бұрғылауға, мұнай жабдықтарын күрделі жөндеуден өткізуге арналған босалқы
бөлшектер мен аспаптарды, соның ішінде мұнайды жинап, сақтауға арналған
ыдыстарды кең ауқымда өндіреді 3.
Маңғыстаумұнайгаз АҚ Ақтау қаласында орналасқан және құрылымы
Комсомолнефть НГДУ, бұрғылау жұмыстарының өзіндік басқармасы, бұрғылау
жұмыстарының Маңғыстау басқармасы; бұрғылау жұмыстарының Жетібай
басқармасы; технологиялық көлік басқармасы сияқты болып бөлінеді.
Маңғыстаумұнайгаз АҚ кеніштері Қазақстан Республикасындағы ең ірі
өндіргіш кәсіпорын бола тұрып, өндіру жағынан төмендеп бара жатқандығымен
сипатталады. Себебі, 1998 жылы 3347,4 мың т. мұнай өндірілген, ол 1997
жылмен салыстырғанда 74,7 % құрайды. Мұнайдың көп бөлігі Қаламқас және
Жетібай кеніштерінде өндіріледі. Өндірудің төмендегі техникалық себептерден
басқа, оны реализациялау қиындықтарымен байланысты болды. 1999 жылы
Ресейдің алыс шетелдерге мұнайды экспорттауға арналған квоталары
айтарлықтай жоғарылаған, бұл берілген кәсіпорынның қаржылық-экономикалық
жағдайын жақсартуы мүмкін5
Жетібайнефть НГДУ төмендегі кеніштерді әзірлейді және пайдаланады:
шығарылатын мұнай қоры 143,7 млн.т. болатын Жетібай кеніші, пайдалану 1967
жылдан бастап жүргізілуде, шығарылатын мұнай қорының шамамен 35 %
өндірілген; Бастапқы шығарылатын мұнай қоры 4,434 млн.т. болатын Шығыс
Жетібай кеніші, пайдалану 1978 жылдан бастап жүргізілуде, шығарылатын мұнай
қорының шамамен 40 % өндірілген; Бастапқы шығарылатын мұнай қоры 2,328
млн.т. болатын Оңтүстік Жетібай кеніші, пайдалану 1973 жылдан бастап
жүргізілуде, шығарылатын мұнай қорының шамамен 50 % өндірілген; Бастапқы
шығарылатын мұнай қоры 4,04 млн.т. болатын Оймаша кеніші, шамамен 20 %
мұнай өндірілген; Бастапқы шығарылатын мұнай қоры 1,389 млн.т. болатын
Бектүрек кеніші, пайдалану 1974 жылдан бастап жүргізілуде; Тасбұлат
кеніші, тасымалдауға 1992 жылдан бастап енгізілген және бастапқы
шығарылатын мұнай қоры 5,032 млн.т. болатын Асор кеніші, пайдалану 1982
жылдан бастап ендірілген, бастапқы шығарылатын мұнай қоры 10,384 млн.т.
2.2. Қазақстан экономикасындағы Теңізшевройл компаниясының орыны
Теңдесі жоқ Теңіз мұнай кеніші – Қазақстанның ұлттық игілігі.
Теңіз мұнай кешені Қазақстан Республикасы, Атырау облысы Жылыой
ауданында, Каспий ойпатының солтүстік-шығыс бөлігінде, Құлсары қаласынан
оңтүстік батысқа қарай 110 шақырым, Атырау қаласынан оңтүстік шығысқа қарай
150 шақырым жерде орналасқан.
Көлемі бойынша Қазақстанның табиғи байлықтарының ішіндегі ең
маңыздыларының бірі болып табылатын Теңіз кенішін сөзсіз ел игілігі,
мақтанышы деп санауға болады.
1979 жылы ашылған кен орны теңдесіз, әлемдегі ең ірі кеніштердің бірі
болып шықты және соңғы ширек ғасырдағы ең үлкен геологиялық ашылым болып
саналады. Кеніштің мұнай коллекторының аумағы 21-19,3-1,6 шақырым. Мұнайдың
геологиялық қорының болжамдық көлемі 3,1 миллиард тонна(25 миллиард
баррель).
Теңіз кешенінің ашылуы мен игерілуі Қазақстанның ірі мұнай шығарушы
ел болуына жол ашты. Кен орнын белсенді игеру және мұнай мен газды өткізу
қазіргі кездің өзінде бүкіл елдің ырысын қамтамасыз етуге елеулі үлесін
қосуда және болашақта да Қазақстан дамуының кепілі бола бермек.
Теңізшевройл біріккен кәсіпорнының құрылуы.
Теңіз кеніші тек алмағайып көлемімен ғана емес, басқа да
көрсеткіштерімен теңдесіз болып табылады - әлемде игеріліп жатқан кен
орындарының ішінде мұнай шоғыры өте тереңде жиналған (коллекторының желегі
шамамен 3,810 метр тереңдікте), сонымен қатар кен орны қойнау қатық қысымы
мен температурасының ауытқымалы жоғары деңгейімен, мұнай құрамындағы түрлі
ілеспе газдарымен ерекшеленеді. Осы көрсеткіштердің бәрі де кен орнын
игеруде белгілі қиындықтар туғызады.
Осы кен орнын Қазақстан сырттан елеулі инвестициялар тартпай және
сол тектес кеніштерді егерудің шетелдік тәжірибесін пайдаланбай, өз күшімен
игере алмайтын еді.
1993 жылы 6 сәуірде Қазақстан Республикасы Үкіметі мен әлемдегі ең
ірі мұнай компанияларының бірі болып табылатын Шеврон корпорациясы Теңіз
кенішін игеру мақсатында Теңізшевройл серіктестігін құрды.
Мұндай серіктестік кен орнын иеруге қатысты міндеттерді шешу үшін ең
үздік халықаралық техналогияларды, ноу-хау және ірі капитал тартуға
мүмкіндік берді.
Теңізшевройл ұжымы қай жағынан да теңдесі жоқ, Қазақстанның табиғи
байлықтарының ішіндегі інжу маржандарының бірі болып табылатын Теңіз мұнай
кенішін игеру құрметіне ие болды.
Мұнай мен газ саласында әлемдегі ең нәтижелі және табысты кәсіпорын
болуға талпынып жатқан ТШО-ның алдында тұрған стратегиялық міндеттердің
бірі – қауіпсіздік техникасы мен қоршаған ортаны қорғау бойынша көшбасшы
болып отыр.
Теңізшевройлдың алғашқы табыстары көп кешікпей жаңа инвесторларды
тартты. Қазіргі уақытта ТШО-ның серіктестері – ҚазМұнайГаз, Шеврон
Тексако, Ексон Мобил және ЛукАрко. Жобаның мерзімі – 40жыл. Кен орнын
игеруге тартылатын ивестиция көлемі 20 миллиард АҚШ долларынан кем болмайды
деп күтілуде.
Қазігі кезде ТШО табысты түрде кеңейтілген өндіріс жүрізіп, әлемнің
көптеген елдеріне тауарлық мұнай мен ілеспе өнімдерді (құрғақ және
сұйытылған газ) өткізуде.
Теңізшевройл ұжымы біздің кәсіпорнымыздың жалпы республикалық мұнай
көлемінің 33 пайызын өндіре және өткізе отырып, бүкіл Қазақстан
экономикасының дамуына елеулі үлес қосып жатыр. Қазақстан экономикасындағы
маңызы бойынша ТШО стратегиялық кәсіпорындардың бірі болып табылады. Оның
табыстары қазіргі кездің өзінде бүкіл елдің игілігіне оң ықпалын тигізуде
және оның болашақтағы өрлеуіне де салмақты үлесін қосады. Мемлекет
бюджетіне ТШО-дан түсетін кіріс барлық кірістердің елеулі бөлігін құрайды.
2001 жылы Республика экономикасына ТШО-дан тікелей төлем және Қазақстандық
кәсіпорындар қызметіне ақы түрінде 1,037 миллиард АҚШ доллары көлемінде
қаражат түссе, 2002 жылы бұл көрсеткіш 0,916 миллиард АҚШ долларын құрады.
Өндіріс ауқымының бүгіні мен болашағына көз жіберсек, 1993 жылы
кәсіпорындағы мұнай өндіру көлемі не бары 0,94 миллион тоннаны құраған
болатын. Таратылған инвестицияларды тиімді игеру 10 жылдың ішінде
өндірістің бүкіл инфрақұрылымын түбегейлі жаңартуға, өндіріс базаны
кеңейтуге, әлемдік деңгейдегі жоғары технологияларды пайдалана отырып, жаңа
нысандарды салу және жаңа жабдықтарды орнату арқылы өндіріс қуатын елеулі
түрде көбейтуге, табиғатты қорғау бойынша орасан зор шараларды жүзеге
асыруға мүмкіндік берді.
Өнімділікті қарқынды өсірудің нәтижесінде (орташа алғанда жылына 40
пайыз) ТШО 2002 жылы тәулігіне орташа алғанда 284,4 мың баррель мұнай
өндіре отырып, мұнай өндірудің жылдық көлемін 13,1 миллион тоннаға
жеткізді, сөйтіп, жалпы ұлттық ауқымдағы алып кәсіпорын, еліміздің мұнай
саласында көшбасшы болды. ТШО қызметінің көптеген түрлері ең деген сөзге
лайықты: әлемдегі ең ірі кен орындардың бірі, ең ірі инвесторлар, әлемдегі
ең терең ұңғымалар, әлемдегі ең қуатты бұрғылау станоктары,әлемдегі ең
қуатты компрессор, жалпы өнімділікті өсірудің әлемдегі ең жоғары қарқыны
мұнайды темір жол көлігімен жеткізудің әлемдегі ең үлкен көлемі,қоршаған
ортаны бақылайтын кешенді экологиялық мониторингінің ТМД елдері ішіндегі ең
ауқымды және ең озық жүйесі, Қазақстандағы табиғатты қорғау шараларына
жұмсалатын ең ірі инвестициялар, үздіксіз жүргізілген аптасыз жұмыстың ең
жоғарғы көрсеткіші, ең озық технологиялар, Қазақстан экономикасына
қосылатын ең қомақты үлес, қайырымдылық пен демеушілікке жұмсалатын
жарналар және т.б. Жылына 13,1 миллон тоннаға жеткен мұнай өндіру көлемі
шекті шама емес, ТШО өндірісінің дамуы жалғасуда. Қолайлы жағдайлар 2008
жылы мұнай өндіру көлемін 24,5 миллион тоннаға дейін, ал таяу онжылдық
ішінде 32 миллион тоннаға дейін жеткізу жоспарланып отыр.
Бұл Қазақстанның өз халқының игілігі үшін ірі мұнайлы мемлекетке
айналуын жақындату жолындағы ТШО-ның қомақты үлесі болады.
Теңізшевройл кәсіпорынының өнімдері және оларды тасымалдау.
Кен орнында өндірілетін шикізаттан ТШО ақтық өнімнің бірнеше түрін
шығарады, бұл ретте ТШО табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану қағидасын
сақтай отырып, тапжылмастан қалдықсыз өндіріске ұмтылуда.
ТШО өнімдерінің негізгі түрі – тұрақтандырылған мұнай, көмірсутек
шикізатының қалған бөлігінен (ілеспе газдан) тауаралық газ (құрғақ табиғи
газ және сұйытылған газдар – пропан мен бутан), сонымен қатар Теңіздің шикі
мұнайының құрамында өте көп мөлшерде болатын күкіртсутектен алынатын
қарапайым күкірт өндіріледі.
Тауарлық газдар
2002 жылдан бастап ТШО (шамамен тәулігіне 10 миллион текше метр)
жоғар ысапалы құрғақ(табиғи) газ өндірді, оның барлық көлемі де
тұтынушыларға өткізілді. 2002 жылы 3,8 миллиард текше метр табиғи газ
өндірілді және өткізілді.
2001 жылы шикі газдың да барлық көлемінен тауарлық газ – пропан мен
бутан алуға мүмкіндік беретін жаңа нысандар мен қондырғылар іске қосылды.
Бұл газдардың сапасы әлемдік стандарт талаптарына келтірілді, нәтижесінде
газды жергілікті рынокта сатуға да, Еуропа елдеріне шығаруға мүмкіндік
туды. 2002 жылы қазан айында сұйытылған пропан мен бутан өндіру көлемінің
ең жоғарғы көрсеткішіне қол жеткізілді – ол айына 650 мың тонна (күніне
24000 баррель) құрады.
Күкірт
ТШО – да шикі мұнайды тазарту және тауарлық күйге келтіру барысында
ілеспе өнім – қарапайым күкірт алынады. Ол да өз алдында дүние жүзі
бойынша сұранысы бар бағалы шикізат болып табылады. Қарапайым күкірт -
адам организмі мен қоршаған ортаға әсер ету жағынан мүлдем қауіпсіз зат.
Кен орнын игеру барысында ТШО сату мақсатында күкірттің белгілі мөлшерін
(7 миллион тонна шамасында) өндірді, ол қоршаған ортаға мүлдем қауіпсіз
қатты блок түрінде сақталуда. Күкіртке деген сұраныстың болуына қарамастан,
ТШО – ның күкірт сату көлемі (балқытылған, сұйық түрде) оны өндіру
көлемінен кейін қалып отырды.
Шикі мұнайды күкіртті сутегіден айырмай және күкірт алмай, мұнайды
пайдалану да, сату да мүмкін емес. Қарапайым күкіртті сақтаудың дүние
жүзіне тараған және ең қауіпсіз әдісі - күкіртті қатты күйде, үлкен
блоктарда сақтау.
Күкіртті өткізу мәселесін шешу мақсатында ТШО қабыршақ және түйіршік
күкірт өндіретін қондырғылардың құрылысына 60 миллон АҚШ доллары көлемінде
инвестиция жұмсалды. Арнайы қаптармен қапталған қабыршақ күкірт тұтынуға
жеткізу үшін арнайы жабдықталған көлікті қажет етпейді,ол тиеуге
де,тасымалдауға да ыңғайлы. Түйіршік күкірт ашық темір жол вагондарымен
тасымалданды. 2002 жылғы қараша айында қазақстандық – канадалық бірлескен
жоба - тәулігіне 600 тонна қабыршақ күкірт өндіретін бірінші өнеркәсіптік
қондырғы іске қосылды. 2003 жылы жылы түйіршік күкірт өндіретін
қандырғылардың құрылысы аяқталып, оларды өнім өндіру көлемі күніне 2200
тонаға жетті.
ТШО өнімдері 2001 жылға дейін негізінен темір жол арқылы
тасымалданды. Кәсіпорын мұнайды темір жолмен тасымалдау көлемі бойынша
өзіндік әлемдік рекорд жасады (2000 жылы 8,2 миллион тонна). 2001 жылы
Каспий Құбыр желісі Консорциумының (КҚК) Теңіз-Новосибирск мұнай
құбырының құрылысы аяқталып, іске қосылды.Ол жобалық қуатына жеткен кезде
жылына 60 миллион тонна мұнай өткізе алады. КҚК мұнай құбыры қазіргі кезде
Теңіз мұнайын шет елдерге шығаруды жүзеге асыратын басты көлік
магистралінің рөлін атқаруда. 2002 жылы құбыр желісі арқылы өткізілген
мұнай көлемі 11 миллион тонна болды.
КҚК мұнай құбырын пайдалану мұнайды тасымалдауға кететін шығындарды
едәуір азайтты және өндірісті кеңейтудің жаңа ірі кезеңі үшін қажетті ТШО
– ның мұнайды сыртқа шығару мүмкіндіктерін көбейтті.
Мұнай Новороссийск терминалынан танкерлермен Шығыс және Батыс Еуропа
елдерінің рыноктарына, Қиыр Шығыс аймағына, Солтүстік және Оңтүстік Америка
елдеріне жеткізілді. Мұнайды құбыр арқылы айдау кестесінде кідіріс
туғызатын штаттан тыс жағдайларды есепке алмағанда, қазіргі кезде ТШО-
ның барлық мұнайы КҚК құбыры арқылы сыртқа шығарылды. Бұл ретте мұнай
тасымалынан босаған темір жол көлігі ТШО-ның ілеспе газдардан өндіретін
қосымша өнімдердің (сұйтылған газдар – пропан мен бутан, түйіршік және
қабыршақ күкірт) рыноктарға жеткізу көлемін көбейтуге ықпал етеді. ТШО-ның
құрғақ (табиғи) газын Қазақстанның газ құбырлары желісіне тасымалдау үшін
Теңіз – Құлсары газ құбыры пайдаланылады. 2001 жылы ТШО бұл газ құбырын
жаңартты. Жаңарту ТШО өндіретін газды өңірі көлемдерін тасымалдауды
қамтамасыз етеді.
2.3.Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістіктерін экономикалық тұрғыдан
сипаттау
Атырау мұнай өңдеу зауыты, Қазақойл компаниясы жалғыз және ірі
акционері болып табылатын, тарихи тұрғыдан алғанда да, перспективалық
мүмкіндіктері тұрғысынан алғанда да, бірегей кәсіпорын болып табылады.
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің он жылдың ішінде зауыт
өндіріс, экономика, әлеуметтік өмір саласында елеулі нәтижелерге қол
жеткізді. Өнімдердің жаңа түрлері игерілді, мұнайды өңдеу ауқымдылығы
өсті, өңдеуге жаңа –Теңіз мұнайы қабылданды, технологиялық қондырғылар
қайта құрылып, жаңғыртылды. Қазақстан мұнай өңдеу өнеркәсібінің аса
ауқымды әулеті жаңа жүз жылдықта барынша толық көлемде көрінетін болады.
Жуыр уақытта Атырау мұнай өңдеу зауытын қайта құру басталады. Оның аяқталуы
бірқатар міндеттерді стратегиялық , экономикалық және аймақтық
міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Стратегиялық тұрғыда бұл республиканың отын жөніндегі тәуелсіздігін
қамтамасыз етеді. Атырау мұнай өңдеу зауытында гидротазарту қондырғысын
салу шығарылатын өнім сапасын айтарлықтай жақсартып, оны Еуроодақ
стандарты бойынша 2010 жылдық болжамды деңгей нормасына дейін жеткізуге
жол ашатын болады. Жеңіл мұнай өнімдерін шығаруды арттыру зауыт
экономикасын жақсартуға оң ықпал етеді.
Атырау мұнай өңдеу зауыты – Қазақстан мұнай өнеркәсібінің тұңғышы.
Зауыт құрылысы 1943 жылы басталды. 1944 жылдың аяғында жылу электр
цехына (ЖЭЦ ) пайдалануға берілді. 1945 жылы құрамдастырылған АТ-ТК
қондырғысы, Гудри каталитикалық крекинг қондырғысы және газ фракциялаушы
қондырғысы іске қосылды. 1947 жылы олардың қатары электрмен
тұзсыздандыратын Петрико қондырғысымен толықтырылды. Зауыттың техникалық
жобасын жабдықтарды жеткізуші американдық Баджер и сыновья фирмасы
жасады.
Зауыттың бастапқы жылдық қуаты 800 мың тонна мұнай өңдеуге арналып,
жұмысы Ембі кен орындарның мұнайына және тасылып әкелетін Баку
дистилятына негізделді. Алғашқы күннен бастап зауыт отындық нұсқа бойынша,
авиация және автомобиль жанармайларын, әртүрлі моторлық және қазандарда
жағылатын отындарды шығару арқылы дами бастады. Батыс Қазақстан аймағының
дамуына, 1965 жылдан бастап мұнай өндіру көлемінің өсуіне байланысты зауыт
қайта жаңғырту жолымен тасылып әкелінетін қымбат дистиллятпен ауыстыру
жөніндегі мәселені қарай бастады.
Зауыт жарты ғасырдан астам жұмыс кезеңінде отындық мақсаттағы мұнай
өнімдерін шығаратын осы заманғы кәсіпорынға айналды. Барлық технологиялық
қондырғыларды техникалық жағынан қайта жарақтандыру жүзеге асырылды. Бұл
жылдық қуатты 5 миллион тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік жасады.
Атырау мұнай өңдеу зауыты жеңіл фракциясы анағұрлым мол, сонымен
бірге өңдеуге мұқият әзірлік жасауды және технологиялықта, экологиялықта
проблемаларды жете шешуді талап ететін, құрамында көп мөлшерде метил
мен этилмеркантаны бар мұнайдың жаңа түрі - Теңіз мұнайын өңдеуді тұңғыш
рет жүзеге асырды. Қазір Теңіз мұнай өңдеу үлесі 12 пайызды құрайды.
Қайталама процесстердің жеткіліксіздігіне қарамастан зауыт өңдеу
ауқымдылығын 62,5 пайызға жеткізді. Сонымен мұнайдан жеңіл мұнай өнімдерін
іріктеу орташа алғанда 45,9 пайыз болды.
Жыл өткен сайын шығарылатын мұнай өнімдерінің түрлері кеңейе түсуде.
Қазір зауыт 16 түрлі мұнай өнімін шығаруға жетіліп отыр. 1995 жылы
игеріліп, шығарыла бастаған ТС-1 маркалы реактивтік двигательдерге
арналған отын сынақтар мен зерттеулердің барлық сатысынан ойдағыдай өтті.
90-шы жылдары, республика мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін
Қазақстанның барлық өнеркәсіп салалары алдында шетелдік аса қымбат тұратын
ұқсас өнімдерді ауыстыруға, олардың орнына басуға жарамды өнімнің жаңа
түрлерін игеру мәселесі тұрды. 1993 жылы зауыттың Мұнай химиясы және
табиғи тұздар институтымен тығыз – іскерлік байланыс және ынтымақтастығы
нәтижесінде өзінің техникалық және технологиялық сипаттамалары жағынан
әлемдік деңгейдегі өнімнен кем түспейтін жаңа тиімділігі жоғары Атырау
деэмульгаторы ойлап табылып сертификатталды және шығару патенті алынды.
Зауытта мамандар тауарлық және өндірістік мұнайды сусыздандыруға және
тұзсыздандыруға арналған деэмульгаторы Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы
елдеріндегі мұнай өңдеу зауыттары үшін неғұрлым пайдаланылуы тиімді
әмбебап деэмульгациялаушы құрал болып табылады. Онымен өңделетін мұнайдың
өрісі мен ауқымы жеңіл төмендік мұнайдан ауыр Маңғыстаулық мұнайға дейінгі
аралықты қамтып отыр. 1996 жылы Атырау деэмульгаторы негізінде жаңа
анағұрлым тиімді. Атырау 7020 б деэмульгатор алынды.
Атырау мұнай өңдеу зауыты үшін тұрақты жаңғырту және өндірістік
қуаттарды кеңейту процессі шетелдік және отандық фирмалармен ынтымақтастық,
сенімділік тән болып отыр.
2-кесте. 10 жыл ішіндегі Атырау мұнай өңдеу зауытының жетістігі.
1991 5000 номерлік автоматты – телефон станциясының құрылысы.
1992 1.Шетелдік мамандарға арналған қонақ үй құрылысын аяқтау.
2.АТ-2 қондырғысын қайта құру жөніндегі жұмыстардың
орындалуы.
3. Авангард шағын ауданында 50 пәтерлік тұрғын үй
пайдалануға берілді.
1993 1.Газ толықтыру стансасына дейін газ құбырын пайдалануға
қосу.
2.№ 24 ,36 қазандарды пайдалануға беру.
3.№1 және №4 цехтар үшін тұрмыстық корпустарды қосу.
1994 1.№1 цехта жаңа технологиялық пештерді салу жөніндегі
жұмыстар көлемін игеру.
2. Бекум фирмасының кешенді импорт жабдықтарында
көбікті жуу құралдары үшін ыдыс өндірісін іске қосу.
3.Зауытты электрмен жабдықтаушы техникалық жағынан қайта
жарақтандыру жөнінде жұмыстар көлемін арттыру.
1995 1.Зауыттың жылу электр орталығын қайта құру.
2.№1 цехта пайдаға асыру қазандарымен П-1,П-2
технологиялық пештерін пайдалануға беру.
3.Кабельдік желілермен №2 орталық үлестіргіш пунктін
пайдалануға беру.
4.ХВ-7,ХВ-8,ХВ-9,ХВ-101 ауамен салқындатқыш
конденсаторлар –тоңазытқыштар болгын жұмысқа қосу.
5.Желілермен конденсат стансасын іске қосу.
6. Привозальный шағын ауданында 27 пәтерлік тұрғын үй
және Тұрғын қалашық шағын ауданында 6 пәтерлік тұрғын үй
пайдалануға берілді.
1996 1.Көлік цехында әкімшілік –тұрмыстық корпус колонналарын
ауыстыру.
2.Модульді лабораторияны жұмысқа қосу.
3. Строитель шағын ауданында 100 пәтерлік тұрғн үй және
Тұрғын қалашық шағын ауданында 40 пәтерлік тұрғын үй
пайдалануға берілді.
1997 1.Әкімшілік үй жайларды жылытуды будан ыссы суға ауыстыру
.
2.Мұнай өнімдерін автоцистерналарға құю пунктін
пайдалануға беру.
1998 № 2 су блогын қайта құру .
2.Ганюшкин поселкесінде шыны зауытының құрылысы
басталды.
3.Жылу электр орталығында П-6-3,41 турбинасы
құрастырылды.
1999 1.Жылу электр орталығында екінші турбина құрастыру.
2.№3 цехта трансформатолық қосалқы станса іске қосылды.
3. Мұнайшы сатдионын қайта құру.
2000 1.Ааж-06М инертті газ шығару жөніндегі қондырғыны іске
қосу және оның жұмысын игеру.
2.АТ-2 қондырғысында жанармайды сілтісіздедіру торабы
жөніндегі жұмыстар басталды.
3. Мобиль72 пәтерлік үйі пайдалануға берілді.
3-кесте. Атырау мұнай өңдеу зауытында шығарылатын өнімдер
Шығарылатын өнімдер Пайыз бойынша (%)
1. Автомодиль жанармайы 14,4
2.Дизель отыны 36,6
3.ТС-реактив отыны 0,5
4.пеш отыны 9,9
5.Кокс 4,0
6.Қара май 29,7.
7.Тағы басқа өнімдер 5,0
4-сурет. Диаграмма
ГАЖ-да картадағы барлық обьектілер кеңістіктік обьектілер түрінде
бейнеленеді. Олар 3 типке жіктіледі, нүкте, сызық, полигон. Осы типтер
арқылы көптеген табиғи және әлеуметтік феномендерді бейнелеуге болады.
Нүктелік обьектілер дегеніміз кеңістікте бір ғана нүктеде орналасқан
обьектілер. Мысалы, бұрғылау орындары, биіктік белгілер, елді-мекендер және
т.б. моделдеу негізінде мүндай обьектілердің кеңістікте ұзындығы мен ені
жоқ деп есептеледі, бірақ олардың әрқайсысы өзінің орналасу орнының
координатасымен белгіленеді. Сызықтық белгілер координаталық кеңістікте бір
өлшемді болып табылады. Олар – ұзындықтар. Мүндай бір өлшемді обьектілерге
– жолдар, өзендер, шекаралар, горизонтальдар жатады. Ал полигондар немесе
ауданның обьектілері деп кеңістікте 2 өлшемі, яғни ені және ұзындығы бар
обьектілер айтылады. Олар – көлдер, алаңдар, кез келген обьект шекарасы
және т.б.
Бұл картаны құрастыру барысында да мен ArcGIS геоақпараттық
программалық өнімін қолдандым. Карта құрастыруда ең негізгі қолданылған
модуль Spatial Analyst қосымшасы болып табылды.
6. Spatial Analyst қосымшасы арқылы осы территорияның 1:500000
масштабтағы топографиялық қартасынан мұнай-газ кен орындарын нүктелік
қабатқа түсіреміз, барлық кен орындар мәліметтер базасында тіркеледі.
7. 1:500000 масштабтағы топографиялық картадағы горизонтальдар сызықтық
қабатта векторланып, барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
8. Негізгі гидрографиялық торлар (өзендер) сызықтық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
9. Тұйық су көздері (көлдер, теңіздер) полигондық қабатта векторланып,
барлық өлшемдері мәліметтер базасында тіркеледі.
10. Осы аталған қабаттарды Spatial Analyst модулінде өңдеу арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін растрлық сурет алуға болады.
Алынған растрлық форматты векторлық форматқа экспорт жасау арқылы
территорияның жер бедерін бейнелейтін векторлы-полигональды қабат
аламыз. Карта масштабына сай векторлы қабатқа генерализация
жүргізіледі. Осының нәтижесінде карта өздігінен автоматты түрде
сызылады.
III. Каспийдің экологиялық мәселелері және оларды шешу амалдары
3.1 Каспий теңізінің экологиялық жағдайлары
Каспийдің бір ерекшелігі - адам әрекетіне жиі өзгеретін климаттық
жағдаймен түсіндірілетін, оның деңгейінің тұрақсыздығы. Сондықтан да теңіз
деңгейін болжау, өзгерістері біркелкі емес және әртүрлі теңіз суының
балансын құрайтын экстраполяция тәсілімен алынатын және үрдістердің
тұрақтылығынан туындайтын ықтималды - статистикалық және климаттық
(гелиофизикалық) әдістерге негізделген.
Көмірсутекпен ластану көздері - су тұрақтар, кеме шаруашылығы және
мұнай шығару кешені. Бірақ, теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты
жағалау шаруашылығынан жел көтерме әсерінен туындаған төгілу, бұрғылау және
мұнайды тасымалдау кезіндегі авариялық жайылымдарға байланысты ластану өсіп
келеді.
Жоғарыда айтылғандай, бұл ауданның экологиялық жағдайы Каспий
теңізінің деңгейінің көтерілуіне және жағалаулық теңіз экожүйесінің
антропогенді әсерге ұшырауына байланысты болады.
Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи
эволюциясына байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар
аралығында Каспий теңізінің су деңгейі көтерілген. Оның себептерін ауа
райының құбылысымен және антропогендік факторлармен байланыстыруға болады.
Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 80%-ін құрайды. Сондықтан теңіз
суының толысуы Еділ өзенімен тығыз байланыста болды. Соңғы жылдары теңізден
Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий
экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердің бәрі Каспий теңізінің
байырғы қалыптасқан табиғи тепе-теңдігін бұзған адамның теріс іс-әрекеттері
ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдылығы
екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдардағы теңіз
деңгейінің төмен түсуін антропогендік факторларға жатқызады. Оның да
себебі бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын су мөлшері Еділден 12%-
ға, Жайықтан 24%-ға, ал Теректен 60%-ға төмендеген. Осы факторларды
ескеріп, теңіз суы деңгейінің тежеу мақсатымен 1980 жылдары Қарабұғазкөлді
теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 метр табиғи бөгет салынды. Бөгет салынған
бұғаздың суы небәрі 3-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz