Қазіргі заманғы қала жағдайындағы жастардың құндылықты бағдарлануы
КІРІСПЕ 5
1 ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .. 10
1.1 Құндылықты бағдарлар: түсінігі, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу аспектілері ... ... ... ... ... . 15
2 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЛАНЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.1 Ірі қалалар жаһанданудың айнасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Құндылықты бағдарлардың қала бейнесіндегі көрініс табуы ... ... ... ... . 21
3 ЖАСТАРДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫН ШЕТЕЛДЕ
ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕРТТЕУ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ)... 32
3.1 Германиядағы жастар зерттеулерінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.2 Ресей мен Қазақстан жастарының мәселелерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... 39
4 ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ ҚАЛА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ
ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ ... ... 55
4.1 Негізгі құндылықты бағдарлардың өзгеруіне талдау жасау
(әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
1 ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .. 10
1.1 Құндылықты бағдарлар: түсінігі, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу аспектілері ... ... ... ... ... . 15
2 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЛАНЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.1 Ірі қалалар жаһанданудың айнасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Құндылықты бағдарлардың қала бейнесіндегі көрініс табуы ... ... ... ... . 21
3 ЖАСТАРДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫН ШЕТЕЛДЕ
ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕРТТЕУ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ)... 32
3.1 Германиядағы жастар зерттеулерінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.2 Ресей мен Қазақстан жастарының мәселелерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... 39
4 ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ ҚАЛА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ
ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ ... ... 55
4.1 Негізгі құндылықты бағдарлардың өзгеруіне талдау жасау
(әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі әлемдегі глобализация, модернизация урбанизациялық үрдістерді күшейте түсті, әсері өсуде. Бұл жағдайлар, әсіресе, жастарға әсерін тигізді. Қалаға жастар көптеп ағылады, ал урбанизациялық үрдістер құндылықты бағдарларына өзгеріс енгізбей қоймайды
Осы тұста, қала жағдайындағы үрдістердің қала тұрғындарына, әсіресе, жастарға әсер етуіне әлеуметтік талдау жасап, кемшілігі мен артықшылығын анықтап ұсыныстар жасаудың маңызы зор.
Мақсаты: Қазақстан жастарының құндылықты бағдарларына урбанизация үрдістерінің әсер етуін, қазiргi Қазақстанның ірі қаласының жастарының құндылық әлемiнiң ерекшелiктерiнiң анықтауы болып табылады.
Магистрлік диссертацияның негізгі міндеттері:
1. Құндылық бағыттардың даму тенденциясын айқындау Урбанизациялық үрдістердің әлемдік теорияларын сараптау;
2. Құндылықтардың, құндылықты бағдарлардың мәнін, негізгі түсініктерін талдау;
3. Қазіргі заманғы урбанизациялық үрдістердің жастарға әсерін, Қазақстандағы көрінісін анықтау;
4. Мегаполистың дамуының ерекшелiктері жастардың құндылық бағыттарының құрастыруының факторы ретінде талқылау;
5. Қала жағдайында өтетін процестердің тиімді, тиімсіз тұстарын анықтау, сараптамалық ұсыныстар дайындау. Ірі қала жастарының құндылықтарының басқа да ерекшелiгiн айқындау. Алдыма қойған міндетке қол жеткізу үшін мен келесідей әдістерді қолданамын: баяндау, салыстыру, талдау және сауалнама.
Зерттеу обьектісі: Ірі қала жастары (Алматы, Астана қаласы)
Зертеу пәні: Мегаполистың қазiргi даму кезеңiндегi жастардың құндылық бағыттары.
Зерттеудің теоретико-методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық негiзі пәнаралық және жүйелiк келу, салыстырмалы социологиялық талдаудың қағидалары болып табылады. Қойылған міндеттердің шешiмі үшiн нақты-тарихи, салыстырмалы, таным әдiстерi қолданылды.
Құндылықтар және қазiргi жастардың құндылық бағыттарының зерттеулерi үшiн аксиологияның мәселелерді қарастыратын еңбектердің мәнi бар. Құндылық бағыттардың мәнiн түсiну, құндылықтардың шығуы, олардың болуының формалары және тәсілдері мәселелеріне О.Н.Астафьева, А.Г.Здравомыслов, М.С. Каган, В.А. Ядов, М.С.Яницкий секілді авторлардың жұмысы арналған.
Құндылықтарды зерттеуде жастар әлеуметтануының маңызы зор. Әлеуметтік құрылымның трансформациясы, жастардың құндылықты бағыттының өзгеруіне ресейлік ғалымдырдың – Т.И. Заславская, Г.В. Осипов, З.Т. Голенков еңбектері арналған. Отандық жастар әлеуметтануында өзекті мәселелер - жастардың құндылықты бағдарлануы, әлеуметтік шарттары, қалыптастыру тетіктері, типологиялық ерекшелігі. Отандық зерттеушілердің тақырыбы - жастар мәселелерінің әдістемелік және қолданбалы аспектілері (М.С. Аженов, К.У. Биекенов, К.Ғ. Ғабдуллин, М.Ф. Пузиков, Л.Н. Қасымов т.б.), жастардың саяси әлеуметтенуі (Ш. Омаров Л.Ю. Зайниев), Қазақстан жастарының трансформациясының әлеуметтік, саяси, құндылықтық және этникалық аспектілері (З.Ж. Жаназарова, Г.С Абдирайымова, Г.О. Абдикерова, А.С Сарсенбаев). Жалпы, жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу обьектісі пәнаралық болып табылады.
Осы тұста, қала жағдайындағы үрдістердің қала тұрғындарына, әсіресе, жастарға әсер етуіне әлеуметтік талдау жасап, кемшілігі мен артықшылығын анықтап ұсыныстар жасаудың маңызы зор.
Мақсаты: Қазақстан жастарының құндылықты бағдарларына урбанизация үрдістерінің әсер етуін, қазiргi Қазақстанның ірі қаласының жастарының құндылық әлемiнiң ерекшелiктерiнiң анықтауы болып табылады.
Магистрлік диссертацияның негізгі міндеттері:
1. Құндылық бағыттардың даму тенденциясын айқындау Урбанизациялық үрдістердің әлемдік теорияларын сараптау;
2. Құндылықтардың, құндылықты бағдарлардың мәнін, негізгі түсініктерін талдау;
3. Қазіргі заманғы урбанизациялық үрдістердің жастарға әсерін, Қазақстандағы көрінісін анықтау;
4. Мегаполистың дамуының ерекшелiктері жастардың құндылық бағыттарының құрастыруының факторы ретінде талқылау;
5. Қала жағдайында өтетін процестердің тиімді, тиімсіз тұстарын анықтау, сараптамалық ұсыныстар дайындау. Ірі қала жастарының құндылықтарының басқа да ерекшелiгiн айқындау. Алдыма қойған міндетке қол жеткізу үшін мен келесідей әдістерді қолданамын: баяндау, салыстыру, талдау және сауалнама.
Зерттеу обьектісі: Ірі қала жастары (Алматы, Астана қаласы)
Зертеу пәні: Мегаполистың қазiргi даму кезеңiндегi жастардың құндылық бағыттары.
Зерттеудің теоретико-методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық негiзі пәнаралық және жүйелiк келу, салыстырмалы социологиялық талдаудың қағидалары болып табылады. Қойылған міндеттердің шешiмі үшiн нақты-тарихи, салыстырмалы, таным әдiстерi қолданылды.
Құндылықтар және қазiргi жастардың құндылық бағыттарының зерттеулерi үшiн аксиологияның мәселелерді қарастыратын еңбектердің мәнi бар. Құндылық бағыттардың мәнiн түсiну, құндылықтардың шығуы, олардың болуының формалары және тәсілдері мәселелеріне О.Н.Астафьева, А.Г.Здравомыслов, М.С. Каган, В.А. Ядов, М.С.Яницкий секілді авторлардың жұмысы арналған.
Құндылықтарды зерттеуде жастар әлеуметтануының маңызы зор. Әлеуметтік құрылымның трансформациясы, жастардың құндылықты бағыттының өзгеруіне ресейлік ғалымдырдың – Т.И. Заславская, Г.В. Осипов, З.Т. Голенков еңбектері арналған. Отандық жастар әлеуметтануында өзекті мәселелер - жастардың құндылықты бағдарлануы, әлеуметтік шарттары, қалыптастыру тетіктері, типологиялық ерекшелігі. Отандық зерттеушілердің тақырыбы - жастар мәселелерінің әдістемелік және қолданбалы аспектілері (М.С. Аженов, К.У. Биекенов, К.Ғ. Ғабдуллин, М.Ф. Пузиков, Л.Н. Қасымов т.б.), жастардың саяси әлеуметтенуі (Ш. Омаров Л.Ю. Зайниев), Қазақстан жастарының трансформациясының әлеуметтік, саяси, құндылықтық және этникалық аспектілері (З.Ж. Жаназарова, Г.С Абдирайымова, Г.О. Абдикерова, А.С Сарсенбаев). Жалпы, жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу обьектісі пәнаралық болып табылады.
1. Семенова В. Социология молодежи /Социология в России. М.: Институт социологии РАН, 1998. – с 131.
2. Абдирайымова Г. С. Социология молодежи : учеб. Пособие – Алматы : Жібек жолы, 2008. – с. 280
3. Ольшанский В.Б. Личность и социальные ценности. Социология в СССР. Т.1. М., 1966. С.471
4. Лисовский В.Т. Социология молодежи: история и современность. Социология и общество. Тезисы докладов Первого Социологического Конгресса. СПб., 2000. - c. 166
5. Тасмаганбетов А.Б. Тұтынушылардың мінез – құлқы қысқаша дәрістер курсы. Ақтөбе, 2005. - 64 б.
6. Радаев В. В. Экономическая социология: учеб. пособие для вузов. М.: Изд. дом ГУ ВШЭ, 2005.
7. Зборовский Г.Е., Орлов Г.П. Введение в социологию. Учебное пособие. Екатеринбург, 1992. – с.187
8. Э.Гидденс «Социология». М.: Эдиториал УРСС, 1999. - с 703
9. Антонов А.И., Бестужев-Лада И.В., Рыбаковский Л.Л. «Почему вымирают русские» М.: «ЭКСМО», 2004
10. М.К. Горшков Молодежь России: социологический портрет. М.: ЦСПиМ, 2010. – с 592
11. Уровень удовлетворенности потребностей казахстанской молодежи. Социологическое исследование. Корпоративный фонд «Центр анализа и прогнозирования молодежной политики», Астана, 2009
12. Аналитическая записка Социально-демаграфическое положение молодежи в Республике Казахстан (Подготовлено по заказу Агентства РК по статистике Центром Исследований «САНДЖ») 2008, с. 75
13. Косиченко А.Г. Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н., Бегалиев Н.К. Взаимодействие религий в Республике Казахстан.- Алматы: Центр гуманитарных исследований, Издательство «Искандер», 2006, - с. 250
14. Телебаев Г.Т. Ценностные ориентации казахстанцев в религиозной сфере// Глобализация и диалог конфессий в странах Центральной Азии: Материалы международной научно-практической конференции - Алматы: Институт Философии и Политологии МОН РК, 2002.
15. «Бюллетень МИСП», Ценностные ориентации современной казахстанской молодежи (по результатам социологического исследования), №1-2 (21-22) 2008.
16. О тенденциях развития социологии в современном мире автор: ж. т. тощенко, н. в. романовский, Социологические исследования, № 6, Июнь 2007.
17. Сидоренко Г.И., Новиков С.М. Экология человека и гигиена окружающей среды на пороге XXI века // Гигиена и санитария. 1999. 5.
18. Г.Зиммель «Большие города и духовная жизнь». «Логос» 2002, №3-4
19. Исследования Шелл «Европа-Экспресс» 16 Октября 2006, №42 (450)
20. Кебина Н.А. Молодое поколение Казахстана сегодня и завтра // Социологические исследования. 2004.- №3.- С.109
21. Ценностные ориентации cовременной молодежи. В. Е. Семёнов. Социологические исследования, № 4, Апрель 2007, C.
22. Д.Д. Ешпанова, К.О. Айтбай, З.С. Айдарбеков / Молодежь cовременного Казахстана – Проблемы cоциального развития Социологические исследования, 2008 г.
23. ҚР Статистика агенттігі www.stat.kz
24. Жастардың әлеуметтену мәселелері www.kazsocium.kz
25. Ален де Бенуа: Лицом к лицу с мондиализмом www.cn.ru
26. Саския Сассен. Глобальные города www.demoscope.ru
27. «Человечество в XXI веке имеет все шансы уничтожить себя» www.vz.ru
28. «Современные городские казахи: сознание, ценности, установки». www.zakon.kz
29. Федеральное статистическое ведомство www.destatis.de
30. Исследования молодежи www.mosintour.ru
31. www.goethe.de
32. Немецкая социология о проблемах молодежи объединенной Германии www. dialogs.org.ua
33. Ценности молодежи «эпохи перемен»: взгляд из России www.majesticarticles.ru
34. Студенчество стран ШОС: социокультурное измерение» www.ssa-rss.ru
35. Алматы қаласы жастар саясаты жөніндегі басқармасы қызметінің Тұжырымдамасы www.alzhastar.kz
2. Абдирайымова Г. С. Социология молодежи : учеб. Пособие – Алматы : Жібек жолы, 2008. – с. 280
3. Ольшанский В.Б. Личность и социальные ценности. Социология в СССР. Т.1. М., 1966. С.471
4. Лисовский В.Т. Социология молодежи: история и современность. Социология и общество. Тезисы докладов Первого Социологического Конгресса. СПб., 2000. - c. 166
5. Тасмаганбетов А.Б. Тұтынушылардың мінез – құлқы қысқаша дәрістер курсы. Ақтөбе, 2005. - 64 б.
6. Радаев В. В. Экономическая социология: учеб. пособие для вузов. М.: Изд. дом ГУ ВШЭ, 2005.
7. Зборовский Г.Е., Орлов Г.П. Введение в социологию. Учебное пособие. Екатеринбург, 1992. – с.187
8. Э.Гидденс «Социология». М.: Эдиториал УРСС, 1999. - с 703
9. Антонов А.И., Бестужев-Лада И.В., Рыбаковский Л.Л. «Почему вымирают русские» М.: «ЭКСМО», 2004
10. М.К. Горшков Молодежь России: социологический портрет. М.: ЦСПиМ, 2010. – с 592
11. Уровень удовлетворенности потребностей казахстанской молодежи. Социологическое исследование. Корпоративный фонд «Центр анализа и прогнозирования молодежной политики», Астана, 2009
12. Аналитическая записка Социально-демаграфическое положение молодежи в Республике Казахстан (Подготовлено по заказу Агентства РК по статистике Центром Исследований «САНДЖ») 2008, с. 75
13. Косиченко А.Г. Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н., Бегалиев Н.К. Взаимодействие религий в Республике Казахстан.- Алматы: Центр гуманитарных исследований, Издательство «Искандер», 2006, - с. 250
14. Телебаев Г.Т. Ценностные ориентации казахстанцев в религиозной сфере// Глобализация и диалог конфессий в странах Центральной Азии: Материалы международной научно-практической конференции - Алматы: Институт Философии и Политологии МОН РК, 2002.
15. «Бюллетень МИСП», Ценностные ориентации современной казахстанской молодежи (по результатам социологического исследования), №1-2 (21-22) 2008.
16. О тенденциях развития социологии в современном мире автор: ж. т. тощенко, н. в. романовский, Социологические исследования, № 6, Июнь 2007.
17. Сидоренко Г.И., Новиков С.М. Экология человека и гигиена окружающей среды на пороге XXI века // Гигиена и санитария. 1999. 5.
18. Г.Зиммель «Большие города и духовная жизнь». «Логос» 2002, №3-4
19. Исследования Шелл «Европа-Экспресс» 16 Октября 2006, №42 (450)
20. Кебина Н.А. Молодое поколение Казахстана сегодня и завтра // Социологические исследования. 2004.- №3.- С.109
21. Ценностные ориентации cовременной молодежи. В. Е. Семёнов. Социологические исследования, № 4, Апрель 2007, C.
22. Д.Д. Ешпанова, К.О. Айтбай, З.С. Айдарбеков / Молодежь cовременного Казахстана – Проблемы cоциального развития Социологические исследования, 2008 г.
23. ҚР Статистика агенттігі www.stat.kz
24. Жастардың әлеуметтену мәселелері www.kazsocium.kz
25. Ален де Бенуа: Лицом к лицу с мондиализмом www.cn.ru
26. Саския Сассен. Глобальные города www.demoscope.ru
27. «Человечество в XXI веке имеет все шансы уничтожить себя» www.vz.ru
28. «Современные городские казахи: сознание, ценности, установки». www.zakon.kz
29. Федеральное статистическое ведомство www.destatis.de
30. Исследования молодежи www.mosintour.ru
31. www.goethe.de
32. Немецкая социология о проблемах молодежи объединенной Германии www. dialogs.org.ua
33. Ценности молодежи «эпохи перемен»: взгляд из России www.majesticarticles.ru
34. Студенчество стран ШОС: социокультурное измерение» www.ssa-rss.ru
35. Алматы қаласы жастар саясаты жөніндегі басқармасы қызметінің Тұжырымдамасы www.alzhastar.kz
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазіргі заманғы қала жағдайындағы жастардың құндылықты бағдарлануы
Орындаған_________________________ Кайргужина Г.К. "_____"
_____________2012 ж.
2 курс магистранты қолы
Ғылыми жетекші____________________ Абдирайымова Г.С. "_____"
___________2012 ж.
соц. ғ. д., профессор қолы
.
Қорғауға жіберілді:
әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс
кафедрасының меңгерушісі,
соц. ғ. д., профессор ____________________Абдирайымова Г.С.
"______"_________2012 ж.
қолы
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .. 10
1.1 Құндылықты бағдарлар: түсінігі, 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу 15
аспектілері ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЛАНЫ 18
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ірі қалалар жаһанданудың айнасы 18
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Құндылықты бағдарлардың қала бейнесіндегі көрініс 21
табуы ... ... ... ... .
3 ЖАСТАРДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫН ШЕТЕЛДЕ
ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕРТТЕУ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ)... 32
3.1 Германиядағы жастар зерттеулерінің 32
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Ресей мен Қазақстан жастарының мәселелерін 39
зерттеу ... ... ... ... ... ... ...
4 ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ ҚАЛА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ
ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ ... ... 55
4.1 Негізгі құндылықты бағдарлардың өзгеруіне талдау жасау
(әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері 55
негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНҒАН 62
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 64
Реферат
Зерттеу тақырыбы: Қазіргі заманғы қала жағдайындағы жастардың
құндылықты бағдарлануы
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі әлемдегі глобализация,
модернизация урбанизациялық үрдістерді күшейте түсті, әсері өсуде. Бұл
жағдайлар, әсіресе, жастарға әсерін тигізді. Қалаға жастар көптеп ағылады,
ал урбанизациялық үрдістер құндылықты бағдарларына өзгеріс енгізбей
қоймайды.
Осы тұста, қала жағдайындағы үрдістердің қала тұрғындарына, әсіресе,
жастарға әсер етуіне әлеуметтік талдау жасап, кемшілігі мен артықшылығын
анықтап ұсыныстар жасаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Урбанизациялық үрдістердің қазақстандық
қоғам шынайылығындағы артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау, ірі
қалаларда тұратын жастарға тән ерекше сипаттарын анықтау.
Мақсаты: Қазақстан жастарының құндылықты бағдарларына урбанизация
үрдістерінің әсер етуін, қазiргi Қазақстанның ірі қаласының жастарының
құндылық әлемiнiң ерекшелiктерiнiң анықтауы болып табылады.
Магистрлік диссертацияның негізгі міндеттері:
1. Құндылық бағыттардың даму тенденциясын айқындау Урбанизациялық
үрдістердің әлемдік теорияларын сараптау;
2. Құндылықтардың, құндылықты бағдарлардың мәнін, негізгі түсініктерін
талдау;
3. Қазіргі заманғы урбанизациялық үрдістердің жастарға әсерін,
Қазақстандағы көрінісін анықтау;
4. Мегаполистың дамуының ерекшелiктері жастардың құндылық бағыттарының
құрастыруының факторы ретінде талқылау;
5. Қала жағдайында өтетін процестердің тиімді, тиімсіз тұстарын анықтау,
сараптамалық ұсыныстар дайындау. Ірі қала жастарының құндылықтарының басқа
да ерекшелiгiн айқындау. Алдыма қойған міндетке қол жеткізу үшін мен
келесідей әдістерді қолданамын: баяндау, салыстыру, талдау және
сауалнама.
Зерттеу обьектісі: Ірі қала жастары (Алматы, Астана қаласы)
Зертеу пәні: Мегаполистың қазiргi даму кезеңiндегi жастардың құндылық
бағыттары.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негіздері: Берілген мәселені зерттеу
барысында Ресей ғалымдарының, қазақстандық ғалымдар еңбектерінің
зерттеулеріне, мерзімдік басылымдардағы мақалаларға және интернет
сілтімелерге сайттарындағы ақпараттарға сүйендім. Жастар мәселелері бойынша
әлеуметтік зерттеулердің эмпирикалық негізін ресейлік, неміс және
қазақстандық социологиялық зерттеулердің нәтижелері, статистикалық
мәліметтер, талдау нәтижелері құрады. Жалпы, бірінші тарауда құндылықты
бағдарлардың теориялық негіздерін жазу барысында ақпарат көздері болып
ресей, қазақстан, шетел ғалымдарының еңбектері қолданылды. Екінші тарауды
жазуда шетел ғалымдарының заманауи теориялары пайдаланылды. Үшінші тарауды
жазу барысында ресейлік және неміс интернет сайттарында жарияланған ғылыми
зерттеулер мен ақпараттарды пайдаландым. Төртінші тарауды жазу барысында
қазақстандық журналдар мен газет мақалаларын, 2012 жылы өткізілген зерттеу
мәліметтерін қолдандым.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, төрт бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы бітіру жұмысы 74 беттен
тұрады.
Глоссарий
1. Жастар - әр түрлі әлеуметтік-психологиялық, физиологиялық, жыныс-жас
ерекшеліктері тән, әлеуметік есею қалыптасуын, ересектер әлеміне
бейімделуін өтетін әлеуметтік-демографиялық топ
2. Жастар - әлеуметтену кезеңін өтетін, жалпы білім алу, мамандық және
мәдени фунцкцияларды меңгеретін және қоғаммен әлеуметтік рөлдерді
үйренуге, орындауға дайындалатын адамдар ұрпағы
3. Құндылықтар - бұл адамдардың өмірге деген және осыған сәйкес қолайлы
мінез–құлқына көзқарасы болып табылады.
4. Құндылықтар - әлеуметтік-психологиялық жақтан – адам қажеттіліктері
мен мүдделерін қанағаттандыратын қоршаған ортадағы феномендердің ол
үшін маңыздылығы мен жеке мәнін бейнелейді.
5. Құндылықтық бағдарлау - адам әрекетін қамтамасыз етуші білік, мінез-
құлықтың мақсатты бағытта реттелуі
6. Іскерлік, креативтілік - мақсатты түрде қалыптасқан және дәстүрлі
нормалардан тыс жаңа идеяларды жаратуға жаны жақын индивидтің
шығармашылық қабілеті.
7. Қазіргі глобализация – глобалды масштабтардағы экономикалық
интеграцияға бағытталған, ғылыми-техникалық жетістіктерді және
нарықтық механизмдерді максималды қолдану (ұлттық мүддені ескермеу).
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі әлемдегі глобализация,
модернизация урбанизациялық үрдістерді күшейте түсті, әсері өсуде. Бұл
жағдайлар, әсіресе, жастарға әсерін тигізді. Қалаға жастар көптеп ағылады,
ал урбанизациялық үрдістер құндылықты бағдарларына өзгеріс енгізбей
қоймайды
Осы тұста, қала жағдайындағы үрдістердің қала тұрғындарына, әсіресе,
жастарға әсер етуіне әлеуметтік талдау жасап, кемшілігі мен артықшылығын
анықтап ұсыныстар жасаудың маңызы зор.
Мақсаты: Қазақстан жастарының құндылықты бағдарларына урбанизация
үрдістерінің әсер етуін, қазiргi Қазақстанның ірі қаласының жастарының
құндылық әлемiнiң ерекшелiктерiнiң анықтауы болып табылады.
Магистрлік диссертацияның негізгі міндеттері:
1. Құндылық бағыттардың даму тенденциясын айқындау Урбанизациялық
үрдістердің әлемдік теорияларын сараптау;
2. Құндылықтардың, құндылықты бағдарлардың мәнін, негізгі түсініктерін
талдау;
3. Қазіргі заманғы урбанизациялық үрдістердің жастарға әсерін,
Қазақстандағы көрінісін анықтау;
4. Мегаполистың дамуының ерекшелiктері жастардың құндылық бағыттарының
құрастыруының факторы ретінде талқылау;
5. Қала жағдайында өтетін процестердің тиімді, тиімсіз тұстарын анықтау,
сараптамалық ұсыныстар дайындау. Ірі қала жастарының құндылықтарының басқа
да ерекшелiгiн айқындау. Алдыма қойған міндетке қол жеткізу үшін мен
келесідей әдістерді қолданамын: баяндау, салыстыру, талдау және
сауалнама.
Зерттеу обьектісі: Ірі қала жастары (Алматы, Астана қаласы)
Зертеу пәні: Мегаполистың қазiргi даму кезеңiндегi жастардың құндылық
бағыттары.
Зерттеудің теоретико-методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық
негiзі пәнаралық және жүйелiк келу, салыстырмалы социологиялық талдаудың
қағидалары болып табылады. Қойылған міндеттердің шешiмі үшiн нақты-тарихи,
салыстырмалы, таным әдiстерi қолданылды.
Құндылықтар және қазiргi жастардың құндылық бағыттарының зерттеулерi
үшiн аксиологияның мәселелерді қарастыратын еңбектердің мәнi бар. Құндылық
бағыттардың мәнiн түсiну, құндылықтардың шығуы, олардың болуының формалары
және тәсілдері мәселелеріне О.Н.Астафьева, А.Г.Здравомыслов, М.С. Каган,
В.А. Ядов, М.С.Яницкий секілді авторлардың жұмысы арналған.
Құндылықтарды зерттеуде жастар әлеуметтануының маңызы зор. Әлеуметтік
құрылымның трансформациясы, жастардың құндылықты бағыттының өзгеруіне
ресейлік ғалымдырдың – Т.И. Заславская, Г.В. Осипов, З.Т. Голенков
еңбектері арналған. Отандық жастар әлеуметтануында өзекті мәселелер -
жастардың құндылықты бағдарлануы, әлеуметтік шарттары, қалыптастыру
тетіктері, типологиялық ерекшелігі. Отандық зерттеушілердің тақырыбы -
жастар мәселелерінің әдістемелік және қолданбалы аспектілері (М.С. Аженов,
К.У. Биекенов, К.Ғ. Ғабдуллин, М.Ф. Пузиков, Л.Н. Қасымов т.б.), жастардың
саяси әлеуметтенуі (Ш. Омаров Л.Ю. Зайниев), Қазақстан жастарының
трансформациясының әлеуметтік, саяси, құндылықтық және этникалық
аспектілері (З.Ж. Жаназарова, Г.С Абдирайымова, Г.О. Абдикерова, А.С
Сарсенбаев). Жалпы, жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу обьектісі
пәнаралық болып табылады.
Сонымен қатар, осы жұмыстың тақырыбы қала әлеуметтануымен байланысты
болып келеді. Қаланы қоғамның тарихи дамудың экономикалық құрылыс,
мәдениет, пен саяси институттар контекстінде талдау М.Вебер еңбектерінде
қарастырылады. Г. Зиммель еңбектерінде индивидтің ірі қаладағы өмірінің
негізгі ерекшеліктерін көрсетті (жоғары мазасыздық, тәуелсіз болу, дәлдік
пен есепқорлық). Оның зерттеуі әлеуметтік-психологиялық аспектілермен
ұштасады.
Чикаго социологиялық мектебiнiң негiздеушiлердiң бiрі Эрнст Берджесс
Робертом Паркпен бірігіп, қаланы зерттеу үшiн әлеуметтiк - экологиялық
теорияның қолданбалы нұсқасын жасады және қалалық кеңiстiктiң шоғырлас
аймақтар болжамын ұсынды.
Мегаполистың мәселесiнiң зерттеуiне маңызды теориялық-әдiстемелiк үлес
М. Кастельс еңбектері қосты, оның еңбегінде қала әр түрлi әлеуметтiк
қатынастардың (экономикалық, саяси, идеологиялық) кеңiстiктiкте iске
асырылуы ретінде суреттелген. Ресей ғылымында қала феноменін В.Л. Глазычев,
Г.А. Гольц, М.Н. Межевич, Л.Б. Коган, Э.В. Соколов зерттеді.
Осы уақытқа дейін жастар мәселелеріне, өмiрдiң қалалық формаларына,
құндылықтар және қазiргi әлеуметтiк-мәдени процестердің аксиологиялық
негiздерiн зерттеуге түбегейлi көңіл әрқайсысына жеке бөлінді.
Бұл аспектілердің барлық жиынтығын зерттеуді қолға алу болып жатқан
құбылыстардың толық бейнесін жасауға мумкіндіктер ашады. Оған қоса, көлемді
модернизация жағдайындағы ірі қалалардың ерекше ортасының ықпалымен
қалыптасатын, өзгеретін жастардың құндылықтарының зерттеу өзекті болып
табылады.
Жастар мәселелері бойынша әлеуметтік зерттеулердің эмпирикалық негізін
ресейлік, неміс және қазақстандық социологиялық зерттеулердің нәтижелері,
статистикалық мәліметтер, талдау нәтижелері құрады.
Елде болып жатқан әлеуметтiк-экономикалық реформалар, қоғамдық
қатынастардың модернизациясы, барлық процестерге еніп бара жатқан
глобализация терiс те, оң да құбылыстар тудырды. Қоғамдағы жаңа мәдени
парадигманың бекітілуi, жаңа стиль және өмiр салтының қалыптасуы (бұл
экономикалық өзгерістерге де байланысты) революцияға дейінгі және кеңестік
кезеңнің дәстүрлері, идеалдарынан, тәжірибе мен құндылықтарынан және
Батыс құндылықтары, тұтынушылық қоғам, бұқаралық мәдениеттің
стандарттарынан тұратын қазiргi құндылықты туғызды, ол қоғамның мағыналық
жүйесін құрайды. Субмәдениеттер, мәдени формалардың алуантүрлiгi, жеке
деңгейде елдiң мәдени, экономикалық, саяси потенциалының жоғарылатуы және
таңдаудың мүмкiндiктерiнiң кеңеюі орын алды.
Ірі қалалардың әлеуметтік-мәдени ортасы адамдардың арасындағы өмiрдiң
стильлерi, мінез-құлық формалары, субмәдениеттер, өмірлік байланыстардың,
құндылықтың бағдарлардың алуантүрлiлiгiмен сипатталады. Қаланың өмiрiнiң
сипаты мен қасиеттері жалпы әлемдік мәдени - әлеуметтiк-экономикалық
процесстерiне қосылудың қарқындылығы, алуантүрлiгі, дәрежесіне тікелей
байланысты. Батыс елдерiмен еркiн мәдени айырбастар үшін шегарлардың
ашылуы, қоғамның демократизациясы мен модернизациясы, ақпараттық
технологиялардың белсендi дамуы және енуiмен байланысты болған
Қазақстандағы 1990-шi жыл басталған өзгерiстер ең алдымен ірі қалалар
(астаналар) кеңiстiктерiнде кең әсер алды.
Мегаполис мәдениетiнiң құндылықтарының масштабы өнерлерді, ғылым
дамытумен, халықтың эстетикалық тәрбиесімен кәсiби шұғылданатын әлеуметтiк-
мәдениеттi институттарының көп болуы мәдени потенциалдың жеткiлiктi биiк
көрсеткiштерi туралы айтуға болады. Мегаполистың мәдени потенциалының
элементтері ретінде шығатын қоғамдардың дәстүрлi институттарының жұмыс
жасауымен қатар, өзіне бос уақытын өткізу саласының даму сипатына әсер
ететін бұқаралық сана үшін маңызды экрандық мәдениетті (кино, теледидар,
интернет) қосатын ақпараттық сала маңызды мәнге ие болуда.
Қала жастары ішкі біртекті емес, дифференциалды болғанымен, қала
мәдениеттiң дәстүрлер және инновацияларының iске асырылу кеңiстiгі ретiнде
белгілі бір құндылықтық сана иесі болып табылатын жас буынды жалпы
сипаттайтын ортақ қасиеттерді шығаруға мүмкіндік береді.
Ірі қалалар жастары санасында отбасылық, достық, денсаулық, махаббат
құндылықтары әлі де басты болып табылады. Бірақ сонымен бірге,
экономикалық, техникалық прогресс жағдайында өмірдің жетімді-материалды
саласына жататын прагматикалық құндылықтардың да - қызықты жұмыс, ақша,
мансаптың өсуі – маңызы жоғары. Мұндай қарама-қайшылық құндылықтар
парадоксына алып келеді – санада бар, іс-әрекетте көрініс таппайды.
1 ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАР: ТҮСІНІГІ, МӘНІ
Өтпелі кезеңмен байланысты болған әлеуметтік-экономикалық және рухани-
мәдени трансформация жағдайында саяси, экономикалық құндылықтардың қайта
қаралуы посткеңестік қоғамда көптеген қиындықтар туғызды. Сонымен қатар,
бүгінде әлемдегі орын алған демократия мен глобализация, модернизация,
технологизация үрдістерінің құндылықтарды қалыптастыруда рөлі өсті. Бұл
процестер адам санасын, өмірге, қоғамға көзқарасы мен құндылықтарды
өзгертті.
Өмір сүру жағдайындағы өзгеріс, әрине, адамның құндылықтар жүйесіндегі
өзгерістерге әсер етеді. Бұл ретте, қоғамның айнасы, сезімтал болып
табылатын жастар өзгерістерді тез қабылдағыш қоғам контингенті болып
табылады. Осы жағынан жастар құндылықтарын эволюциясын зерттеу маңызды.
Қазір Қазақстандағы жас ұрпақ әлеуметтік-психологиялық кризисті басынан
өткеріп жатыр деуге болады; көне мінез-құлық стереотиптері, нормативті және
құндылықты бағдарлардың жойылуы, жаңа құндылықтардың жүйесіз болуы.
Жастардың көпшілік бөлігі болып жатқан жағдайлардың мәнін жоғалтып, өзінің
нақты өмірлік дағдысы жоқ күй кешуде.
Жастар анықтамасына келер болсақ, жастық шақ – 15-29 жас аралығы
(төменгі жас шегі – физиологиялық есею және таңдау шағы - жұмыс әлде оқу;
жоғарғы шегі – экономикалық өзінділікке, кәсібилік және жеке тұрақтылыққа
жететін кез - отбасы). Онымен қоса, жастардың құрылымын көрсететін
анықтама: Жастар - әлеуметтену кезеңін өтетін, жалпы білім алу, мамандық
және мәдени фунцкцияларды меңгеретін және қоғаммен әлеуметтік рөлдерді
үйренуге, орындауға дайындалатын адамдар ұрпағы. Нақты тарихи жағдайларға
байланысты жастардың жас категориялары 16 дан 30 жасқа дейін ауытқиды.
Осы уақыт шегінде адамдар өз өмірінде маңызды қадамдар жасайды.
Жастық шақтың шегаралары, әлеуметтену процесінің ерекшелігі қоғамдағы
нақты тарихи жағдайларымен және мәдени дәстүрлерімен анықталады. Әр түрлі
елдерде және мәдениеттерде әлеуметтену процесі бірдей жүрмейді. Сондықтан
жастық шақ ел дамуының әр түрлі уақыттық аралықтарда және белгілі бір
әлеуметтік-экономикалық жағдайларында әркелкі анықталады. Мысалы, XX ғасыр
басында бұл жас 10-12-ден 20-ға дейін болды, ал қазіргі кезде 17-ден 28-30
жасқа дейінгі аралықты қамтиды [1; 22б.] .
Жастар - әр түрлі әлеуметтік-психологиялық, физиологиялық, жыныс-жас
ерекшеліктері тән, әлеуметік есею қалыптасуын, ересектер әлеміне
бейімделуін өтетін әлеуметтік-демографиялық топ (ресми статистикаға
сүйенсек, Қазақстанда жастар бүкіл халықтың 30% құрайды) [2; 12б.].
Қазіргі таңда әлеуметтанушылар жастар деген ұғымды жас ерекшеліктер
және сонымен байланысты қызмет түрлерінің негізінде пайда болатын топтасқан
көпшіліктің жалпылама жиынтығы ретінде айқындайды. Қысқа мағынада, жастар -
жас адамдардың әлеуметтік жағдайының ерекшелiктерi, олардың қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орны мен қызметі, ерекше құндылықтары мен
мүдделері негізінде бөлінетін әлеуметтік-демографиялық топ. Әлемде БҰҰ-ның
мәліметі бойынша, 15-пен 24 жас аралығындағы жас азаматтар 1,3 миллиард
шамасында. ҚР Мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңына сәйкес 14 жастан
29 жасқа дейінгі адамдарды жастар деп атау қабылданған. Бұл жастағы адамдар
тобы 2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша еліміздегі тұрғындар
санының 27,4% (4 510 435 адам) құрайды және өте маңызды болып табылады,
тіпті оларды қоғамдағы ең шешуші түйіні деп айтуға болады. 1999 жылғы санақ
қорытындысы бойынша, жастардың саны 3 872 566 адамды құраған еді.
Еркектердiң саны (еркектер - 2 256 228, әйелдер - 2 254 207) әйелдердiң
санынан аздап қана асады. Тұрғылықты мекен-жайы бойынша қалалық жастар -
55,1%, ауыл жастары - 44, 8% құрайды. Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Қарағанды
облыстары мен Алматы қаласы жастар санының көп шоғырланған өңірлер болып
табылады [23].
Жастардың пiкiрлерiн зерттеу, жастар саясатының үрдісіне, жастардың
бүгінгі таңдағы құндылықтарына және қазiргi жай-күйiне уақытылы мониторинг
жүргізу мемлекет үшiн өте маңызды. Бұл мақсатта Қазақстан Республикасындағы
жастар саясатының iске асырылуын зерделеу жөніндегі бірқатар социологиялық
және талдамалы зерттеулер жүргiзiлуі аса маңызды.
Жастар саясатын жүйелі жүргізу қажеттілігі өзінің әлеуметтендіру
процесінде жас адамның кезігіп отыратын өмір қиыншылықтарымен айқындалады.
Әсіресе, әлеуметтік-экономикалық проблемалардың шешілмей отырғандығын атап
өтуге болады. Жастар өзінің біліктілігі және кәсіби даярлығы деңгейінің
төмендігіне байланысты халықтың аз қорғалған бөлігі болып табылады. Осы
ретте, жастардың құндылықтарын зерттеу өзекті мәселелердің біріне айналып
отыр.
Құндылықтар - әлеуметтік-психологиялық жақтан – адам қажеттіліктері мен
мүдделерін қанағаттандыратын қоршаған ортадағы феномендердің ол үшін
маңыздылығы мен жеке мәнін бейнелейді. Олар адамның бағдарлау функциясын
атқарады, оның мінез-құлық мақсаттары, бағыттары мен мотивациясын
анықтайды. В.Б. Ольшанский өз уақытында құндылықтарды -мәліметтер ағынында
адам өмір әрекеті үшін ең маңыздысын байқауға көмек беретін өзіндік бір
шамшыраққа теңеген. Бұл - адамның өзінің анықтылығын, мінез-құлығының ішкі
кезектілігін сақтауға көмектесетін белгілі бір бағдарларды ұстану [3;
29б.].
Адам бойында ешқандай құндылықтар болмаса, олардың орнын ешқандай терең
білім толтыра алмайды. Сондықтан тұлғаға айналдыру үшін құндылықтық
бағдарлардың маңызы зор.
Құндылықтар сезім арқылы қабылданады, ал сана арқылы оны түсінуге
болады. Осының нәтижесінде тұлға құндылықты игереді, іс-әрекет етеді.
Құндылықтар әлеуметтік тип үшін әлеуметтік қажеттілігі бар, маңыздылығы
айқындалған қалып ретінде болады. Бұл бағытқа М. Вебер еңбек сіңірген.
Сонымен аксиологияның ілім есебінде қалыптасуына үлес қосқан Ф.Ницще
Мораль генеологиясы атты шығармасында адамдарды жақсы және жаман,
игілік пен зұлымдық тәрізді түсініктерді, қарама-қайшылық, қарсы пікірге
бөліп, болмыс пен құндылықты қатар қарастырып салыстыру философтардың үлесі
деген ойды білдіреді. Философ Ф.Ницще құндылықты мәндік категория емес, тек
бағалау немесе субъектінің әлемді таңдауындағы ішкі тәжірибесі деп
пайымдайды. Синергетикалық, герменевтиканың жаңа жүйе, тарихи оқиғалар,
құбылыстар, мәтіндер мағынасын өткен және қазіргі біртұтас дүние деп
есептеу арқылы жалғасын тауып отырады. Х.Гадамердің пайымы бойынша,
құндылықтарды түсіну үшін жеке адамды, халықты, мемлекетті түсіну
жеткіліксіз, олардың даму, қалыптасу, өзгерулер себептері, жалпы тарихына
терең зер салу қажеттілігін айтып, ақиқат деп сонда айта аламыз, сырын
түсініп жолын, әдісін табамыз [4; 54б.].
Қоғамда дәстүрлі құндылықтармен қатар әрбір тарихи кезеңде пайда
болған, әрбір әлеуметтік қауымдастық үшін маңызды құндылықтар өмір сүреді.
Этникалық қауымдастықтар өзіндік ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы
адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды біріктіреді. Қоғамда даму,
жылдардың өтуі, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға
маңыздылығы жағынан өзгеріп, орын ауыстыруы тарихтан белгілі. Қоғамдағы
үрдістердің даму қисынына байланысты тіршілікте, әрине, құндылық мәнін
жоғалтуы мүмкін емес, тек мән берілмеуі ықтимал.
Сайып келгенде, адам үшін ең басты құндылық, ең бағалы мәселе - өмір.
Өмір – адамның күнделікті және өмір бойында жалғасатын тіршілік. Тіршілік
иесі ертеңін ойлап еңбек етеді, білім алады, тәжірибе жинақтауды, өмірдің
мәні де сонда, жалғасы, ізбасары, көмекшісі болуында, қуаныш пен қайғы,
бақыт пен бақытсыздық, тыныштық пен мазасыздық, бар мен жоқ сияқты
құбылыстар алмасуын есепке алып, болжам жасап, шыдамдылық көрсетеді.
Құндылықтарды жүйе ретінде қарастырсақ, 2-ге бөлуге болады. Ақыл-санадан
тыс құндылық: оған жаратушы туралы әлем дүниесіндегі моральді басым
ұстанымдар жатады. Бұл құндылықтар адамды өлім туралы ойландырып, оған мән
беруге әкеледі. Трансдентальдық құндылықтар идеологиялық жүйені
біріктіреді, құрайды, қоғамды біріктіреді, адамның тіршілігіне әсері бар.
Әлеуметтік – мәдени құндылықтар: саяси мұраттар, мемлекет мәдениеті,
мемлекет тарихы, мемлекеттік шегара, дәстүрлер, аймақ, т.б. қасиеттер.
Сонымен, құндылық дегеніміз – идеал және мәнділік, олардың
ерекшеліктері субъектілер арасындағы қатынастарда жүзеге асырылып, көрініс
табады. Құндылық болса субъектілер арасындағы жеке тұлға немесе тұтас қоғам
деңгейіндегі қатынастардың жалпы кезеңдерін білдіреді.
Айтылған пікірлерге, қазіргі кезеңдегі басты тұлға, басты капитал
жасампаздықтың иесі, гуманистік бағыттағы жан, ең маңызды құндылық иесі –
Адам екендігі даусыз. Жер бетіндегі барлық заттар, бүкіл адамзаттық мәдени
мұралардың ең ізгілері – құндылықтар адам қолдарымен, ақыл-ойларының
нәтижесінде жасалған.
Құндылықтар дегеніміз – ұнатқан игіліктер мен оларға қол жеткізу
тәсілдері туралы қорытындылаған, белгілі көзқарастар, орнықты ойлар, үлгі
аларлық объектінің озық тәжірибелері, сыннан өткен пікірлер арқылы өзінің
мінез-құлқын анықтайды. Құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі
айқындау құндылығы арқылы жүзеге асады. А.И.Титоренконың айтуы бойынша,
Құндылықтық бағдарлау – адам әрекетін қамтамасыз етуші білік, мінез-
құлықтың мақсатты бағытта реттелуі [24].
Тағы бір анықтама бойынша, құндылықтар – бұл адамдардың өмірге деген
және осыған сәйкес қолайлы мінез–құлқына көзқарасы болып табылады.
Құндылықтар адамдарды ынталандыратын мақсаттар мен осы мақсаттарға жету
үшін жолдарын білдіреді. Құндылықтар жеке және әлеуметтік болып бөлінеді.
Әлеуметтік құндылықтар дегеніміз - белгілі бір топтарға тән сенімдер.
Мысалы, батыс құндылықтары Батыс елдері үшін тән. Американдық құндылықтар:
индивидуализм, прогресс, жастық, материализм, белсенділік, жетістік,
нәтиже, теңдік, үкіметке сенімсіздік. Әлеуметтік құндылықтар қоғам немесе
топтар үшін дұрыс іс-әрекетті, ал жеке құндылықтар индивидуализм үшін ғана
дұрыс іс-әрекеттерді анықтайтын құндылықтар. Жеке құндылықтар жүйесінен
индивидуализмның таңдауын көрсетеді. Тұтынушылық мінез–құлықты сараптау
үшін жеке құндылықтарды пайдалану оларды баяндау, өлшеу, моделдеуді
білдіреді. Рокечтің құндылықтар шкаласы терминалды және инструменталды
құндылықтарды спектрін көрсетеді. Рокечтің пікірінше, құндылықтар
мақсаттармен (ақырға, терминалды жағдайлар) немесе осы мақсаттарға жету
жолдарымен де (институционалды компоненттер) байланысты. Терминалды
құндылықтар: комфортты өмір, толғандыратын өмір, жетістік сезімі,
бейбітшілік, теңдік, отбасының амандығы, еркіндік, бақыт, ішкі дүниенің
үйлесімділігі, маххабат ұлттың жағдайы, қанағаттанарлық қауіпсіздік, өзін -
өзі құрметтеу, қоғамның таңдауы, шынайы достық. Инструменталды құндылықтар:
амбициозды, ой өрісі кең, қабілетті, сергек, қайратты, қайтымды, пайдалы,
шыңайы, фантазияның кеңдігі, тәуелсіз, интеллектуалды, логикалық, жақсы
көру, тыңдай білетін, сыпайы, жауапкершілік [5; 15-16б.].
Э.Фромм әр адамда әлем картасының құндылықты координаттардың жүйесі
бар деген. Сол арқылы ол әрекет етеді.
М. Вебер айтуынша, әлеуметтанудың басты міндеттерінің бірі – құндылықты
түсінікпен байланысты әлеуметтік өмірдің маңызды мәндік құрылымдарды
талдау. Тұлға адамгершілігі оның белгілі бір құндылықтарды өзінің өмірімен
арақатынастырудан тұрады.
Құндылықтарда тек сыртқы нормалар мен талаптар ғана емес (жалпы
әлеуметтік, құрдастар тобы), сонымен қатар жастың өзінің меңгеруі де жатыр.
Бұл жағынан құндылықтар әлеуметтік айна секілді, оған қарап адам өзінің
әрекетін топтармен байланыстырады [5; 44б.].
Белгілі бір қауымдастықтың құндылықты бағдарлары әрбір мәдениеттің
қалыптасу процесі механизмінің негізі болып табылады.
Э. Фроммға зер салсақ, көпшілік адамдардың әртүрлі құндылықтар жүйелері
арасында ауытқуды байқаймыз. Соның нәтижесі - оларда нақты таңдау жоқ,
олар қажалып қалған тиын секілді оларда өзінділік, өзіне-өзі барабарлығы
жоқ.
Қазіргі заман жастарының құндылық бағдарлануы өзгерген, оның барлығы
қоғамда болып жатқан өзгерістерге тікелей байланысты. Құндылықтар жүйесінің
өзгеруіне дағдарыстың үш сатысы әсер етеді.
Бірінші сатысында құндылықтардың құлдырауы емес, олардың түбегейлі
өзгеруі болды, тоталды-идеологиялықтан плюралды-адами жүйге ауысты, бұл
дегеніміз жастардың жаппай десоциализациясы және ресоциализациясы. Адам бір
уақытта қарама қайшы құндылықтарды қабылдайды (не қабылдамайды) немесе
таңдау жасай алмай екеуінің ортасында құбылып жүреді. Екінші сатыда
жастардың өздеріне байланысты құндылықтары айқындала түседі. Үшінші сатыда
қоғамның даму жүйесіне және оның дамуының нәтижесіне байланысты.
Құндылықтардың өзгеру процесі оларды өмірде, істерде қолдану арқылы
жүзеге асырылады. Ескі жүйеде қалыптасып қалған құндылықтар адамның өзінде
ішкі жанжал туғызып нәтижесіне әсерін тигізіп отырады. Өз құндылық жүйесін
қалыптастырған адам өмір бойы сол құндылықтары бойынша өмір сүріп келеді.
Бұндай іс-әрекеттер жасы ұлғая бастаған адамдарға тән. Егер бұрынғының
жастары үлкен кісілерден ақыл сұрап, солардың айтқан жолдарымен жүріп
жатқан болса, қазіргі заманда жастар өз құндылықтар жүйесін қалыптастырып
жаңа социалды жүйе құруда. Олар тек өздеріне ғана сеніп, өз әрекеттерін
ерсі көрмейді. Көптеген студенттер үшін құндылықтар келесі болып келеді:
өмірде өз орнын табу, адами қасиеттерден айырылмай, адам болып қалу,
материалдық жетістіктерге жету т.б.
Сонымен қазіргі заман жастары тек материалдық қана емес, сондай-ақ
рухани құндылықтар туралы да ойланады. Сонымен қатар адамға жеке бостандық,
оған өз бетінше таңдау жасауға мүмкіндік бере отырып қоғамға қарама-қайшы
келетін құндылықтар жүйесін қалыптастырып алады.
Қазіргі жастардың ауытқушылығы маргиналдылық күйінде білінеді, олардың
2 жүйе арасындағы жағдайы – дәстүрлі (қабылдауға үлгермеген) және жаңа
құндылықтар (қазірше меңгермеген).
Тұлға белгілі бір шешімді таңдайды, баламаларды салыстырады, бағалау
талаптары мен таңдау ережелерін анықтайды, құндылықтарды игереді.
Нәтижесінде, құндылық бағдарлануда тұлғаның психологиялық ахуалы,
әлеуметтік көңіл-күйі, оның өткен, қазіргі шақ пен болашақтың эмоционалды
бағалауы бейнеленеді. Оның бұл мүдделер мен бағдарлар арасында басым
бағдарды бөліп алуы, өзінің өмірлік құндылықтар иерархиясын құруынан оның
болашақ әрі қарай өмірлік жолының жетістігі тәуелді.
Нақты әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік зерттеулерде ондаған,
тіпті жүздеген құндылықтар бөлінеді. Екі модификациясын айтуға болады.
Бірінші типке жатады: экономикалық, саяси, эстетикалық, коммуникативті,
моралды т.б. Екінші тип өзін-өзі дамытумен байланысты: профессоналды-еңбек
іс-әрекеті, отбасы, жұмыс, бос уақытты өткізу т.б. Онымен қатар базалық
құндылықтырды айтуға болады. Бұл адамның құндылықты санасының негізін
құрап, өмірдің әртүрлі саласындағы әрекеттеріне әсер етеді, алғашқы
әлеуметтенуде игеріліп, салыстырмалы түрде тұрақты болып қалады.
1.2 ЖАСТАРДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫН ЗЕРТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
Қазір тәуелсіз бостандық алған Қазақстанда туып өскен ұрпақ пайда
болды. Олар глобализацияның, коммуникацияның және компьютеризацияның жылдам
даму кезеңіне келіп соқтығысты. Мұнда құнды процесстер орын алады, оларға
қарап елдің, ұлттың, ұлттық құндылықтардың қалай дамып, қалыптасып келе
жатқанын байқауға болады.
Өткізілген зерттеулер бойынша жастардың бағдары туралы келесі мәлімет
алуға болады:
1. Материалдық жетістіктерге қатысты жастар үшін қазіргі күнде ақша,
материалдық жетістік және жеке бастың жетістіктері маңызды болып келеді.
Мансап құмарлық, іскерлік табыс барлық жастар үшін өте маңызды екенін
көрсетіп отыр. Социологиялық зерттеулер қазіргі жастардың тек жеке бастың
құндылықтары үшін жұмыс жасайтынын мәлімдеп отыр, әсіресе: жетістікке жету,
материалдық жетістікке жету, мансапқұмарлық, атақ-даңққа жету, тәуекелге
бару.
2. Жанұяға қатысты: материалдық құндылықтар мен жанұя бақытын көптеген
жастар қатар қояды. 52 пайыз жастардың ойы жанұя құрып бақытты болу және
олар үшін бұл өмірдің мәні болып есептеледі. Жанұя – ол өмірдің ең маңызды
бөлшегі, отбасың үшін және балаларың үшін өмір сүру маңыздырақ - деп
жастардың көбісі ойлайды екен. Жастары ұлғайған сайын әр кім үшін отбасы
өмірінде маңызды орын ала бастайды. Жалпы жанұя құндылықтары өте жоғары
дәрежеде қалады [15].
Жастардың ойлау қабілеттерінің жоғарлағанын байқадық. Өйткені әлемнің
өзінде білім беру және информация тарату жолдары өте қатты дамып кеткен.
Бірақ осылардың қатарында жақсылықты, үлкенді сыйлауды, қарапайымдылықты
жастардың бойында тәрбиелеуді ұмытпауымыз керек.
Өзін-өзі қалыптастыруда, мәдени және интеллектуалдық даму жолында
маңызды рөл атқаратыны ол жастардың бос уақыты. Бос уақытты дұрыс өткізу
жоғарыда айтылғандардың барлығына дұрыс әсерін тигізеді.
Қазіргі жастар үшін отандық кино орнын батыс елдерінен келген кинолар
орын басты. Қызықты, дамытатын кинолардың орнына криминалды, фантастика,
эротика, мистика жанрындағы кинолар пайда болды. Осындай тәрізді кинолар,
электронды ақпараттар қазіргі жастардың ішкі дүниесіне, құндылықтарына,
әлеуметтік қалыптасуына тікелей әсерін тигізіп отыр.
Жоғары білім алу туралы да қазіргі жастардың өз ойлары мен талаптары да
өзгерген. Бірақ материалды қамтамасыз етілген өмір сүргің келсе, жоғары
білім алу өте маңызды деп есептейді жастардың көбі. Жастардың саясатқа
қызығушылығы төмен, өйткені еліміздің жақсы қалыптасқан жағдайы мен
әлеуметтік саясаттың дұрыс жүргізіліп жатқандығының арқасында жастардың
көбін саясат толғандыра бермейтін мәселе.
Жастардың этникалық құндылықтары өз тілін, мәдениетін білгендігімен
байланысты. 91,2 пайыз қазақтар (ауылдық жерде тұратындар) өз тілі мен
ұлттық мәдениетін, салт-дәстүрлерін толық қанды білетіндерін айтады. Бұл
қазақтардың өз салт-дәстүрлеріне бей-жай қарамайтындықтарын көрсетеді [15].
Қоршаған орта – субъект деген ұғым бірте-бірте құлдырауда. Кеңес
Үкіметі кезінде ұлттық құндылықтарды қалыптастыру жоғарыдан берілген бағдар
бойынша дамып отырған, қазіргі заманда әр ұлт өз құндылықтарын
қалыптастырып, өз мәдениетін, салт-дәстүрін өз бетінше дамытуға тырысуда.
Қазір жаңа жүйенің, құндылықтардың қалыптасу процесі жүріп жатыр, осының
барлығы қоршаған ортаға, қоғамға үлкен әсерін тигізуде.
Қорытындылай келе, қазіргі жастар қиын және динамикалық уақытта өз
бетінше өмір сүруге аяқ басуда. Қазіргі жастар ол Қазақстанның нарық
заманымен бетпе-бет келген бірінші ұрпақ. Сондықтан қазіргі жастар үшін өз
бетінше өмір сүру қиынға соғып жатады, олар кездесетін қиындықтарды аз
уақыт ішінде жеңу мүмкін емес. Сондықтан қазіргі жастар адам – қоғам
жүйесін қалыптастыра отырып, барлығын басынан бастағылары келеді. Олар
осылайша өз қоғамдарын құруда. Қазіргі заманда жастарға қатысты жүргізіліп
жатқан саясат денсаулық, білім және тәрбиеге зор мән беру керек. Оларсыз
бір келкі қоғам құру мүмкін емес. Сондықтан жастар саясатын бір жүйеге
келтіре отырып қана біз Қазақстанның жарқын болашағын, өз салт-дәстүрлерін,
мәдениетін, тілін ойлайтын ұрпақ тәрбиелей аламыз.
ХХІ ғасырда Жер шарының бір мүшесі ретінде Қазақстан әлемдік
глобализация процесінен тыс қала алмайды. Қазіргі заманауи құндылықтар
бәсекеге қабілетті болумен байланысты. Бәсекеге қабілеттілік – жастардың
жаңа заман жаңалығын меңгере отырып, Қазақстан азаматы ретінде дүниежүзілік
аренада бәсекеге қабілетті болуы. Білім, кәсібилік –жастардың және
еліміздің басты капиталы. Елімізде сауаттылық деңгейі жоғары
көрсеткіштерге ие екені белгілі. Халықтың 99,5 пайызы сауатты, осы
көрсеткіш бойынша Қазақстан 177 елдің ішінен 14-орынды алады. Ал білімді
сипаттайтын жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің 11 құрамдас
бөлігінің тек бір ғана “Жоғары оқу орындарына қабылданған студенттер
саны” индикаторы бойынша еліміз елу үздік ел қатарына кіріп отыр. Салыстыру
үшін, Түркияда сауаттылық көлемі 0,1 пайызға артса, жалпы өнім бір пайызға
артады екен. Түркияда халықтың 76 пайызы ғана сауатты. Ал Қазақстанда
жоғары білімді адамдар көп болғанымен, әлі күнге дейін техникалық,
медициналық салаларды айтпағанның өзінде, барлық салаларда кәсіби, білікті
мамандар тапшылығы айқын білінеді. Мәселен еңбек нарығында, нақтырақ айтар
болсақ, құрылыста – 9,9 мың адам, ауыл шаруашылығында – 9,6 мың адам,
машина және жабдықтар технологиясында – 7,6 мың адам, қызмет көрсету
саласында – 6,8 мың адам жетпейді. Іскерлік, креативтілік – (ағылшын тіл.
ауд. creative - шығармашыл) мақсатты түрде қалыптасқан және дәстүрлі
нормалардан тыс жаңа идеяларды жаратуға жаны жақын индивидтің шығармашылық
қабілеті. Демек, креативті жас тәрбиелеу, шығармашыл, сыншыл болып жетілу
адам әлеуетінің жоғарғы деңгейін көрсетеді. Соңғы кезде жастардың нигилист,
көп құбылыстарға немқұрайлықпен немесе аса толеранттылықпен қарау
тенденциясы басым болып отыр. Бәсекеге қабілеттілік, кәсібилік, іскерлік,
креатив, еңбек, денсаулық сақтау секілді маңызды дүниелерді ұстаным еткен
жастар өздерінің өмірін дұрыс ұйымдастырумен қатар, мемлекет дамуына елеулі
үлес қосатыны анық [24].
2 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЛАНЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 ІРІ ҚАЛАЛАР ЖАҺАНДАНУДЫҢ АЙНАСЫ РЕТІНДЕ
Жалпы, адамзаттың бүкіл даму тарихында әлеуметтік өзгерістер
салыстырмалы түрде жай жүрді. Қазірде біз радикалды трансформациялар
әлемінде өмір сүрудеміз. Әлемдік қауымдастықтың өзара байланыстылығы,
тәуелділігі өсуде, бұл процесс – глобализация деген атаумен белгілі (бұл
процесс 2-3 ғасыр бұрын Батыстың әсері бүкіл әлемге таралған кезбен
байланыстырылады).
XX ғ. соңында Қазақстан өзгерістер процесіне енді – модернизация
басталды, яғни өткен кездің құндылықтарын қайта қарау, жаңа өмір
талаптарына сай қайта бағалау. Модернизацияның дәстүрліден тамырымен
айрықшылығы – инновацияға бағыттылық. Ф. Теннис бойынша, модернизация –
қоғамдастықтан (қауым) қоғамға өту; Дюркгейм – механикалықтан органикалық
күйге өту; М. Вебер – рационалдылықтан рационалды мақсаттыға өту.
Модернизация туралы классикалық түсінік қалыптасқан – қоғамдық жүйенің
Батыс үлгісіне сай өзгеруі, жаңаруы (тар мағынада).
Модернизация орнына глобализация келеді. Көптеген авторлар оны
адамзаттың ортақ тағдырына келтіреді. Барлық салалардағы глобализация –
экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени т.б.
Глобализация, модерн, постмодерн теориясына сын және осыдан шығатын
мысалы, тәуекелділік қоғамына көңіл қою байқалуда. Бірақ глобализация
оның осы күйінде оған қазіргі кездің жетекші ғылыми сипаттаушы ретінде
эвристикалық мән беруге қатты қарсылыққа кездесуде. Алдын әлемде болып
жатқан өзгерістерді позитивті бағалау ауысуда. Мысалы, марксистер
глобализациялар соқтығысуы қоғамның барлық саласында негативті салдарға
әкелетінін айтты. Заманауи әлемге деген көзқарастарда глобализацияны
тіреуші пункт ретінде жасауға қарсы американ әлеуметтанушы Д. Ритцер
айтқандай, бұқаралық түрде ештене жаһандануда. Ол өз глобалды ештене
туралы кітабында жаңа термин ұсынады - Grobalization: ортақ формалар мен
тәжірибелердің глобалды экспансиясы жолымен біртектілікті жасау:
капитализм, макдональдизация, американизация және т.б.
А. Турен контрмодернизация (антимодернизация). Кейбір ғалымдар
глобализация дамыған елдер қысымымен жүргізілуде деген ой ұстанады.
Глобализация саяси қысым арқылы жүруде (тікелей үкіметтер әсері және
халықаралық қаржылық-сауда ұйымдары арқылы). Бұл қысым барлық ұлттық
экономикаларды бірдей ойын ережелері айналысында жинау үшін қолданылады.
Антиглобалды жағдай да қалыптасқан.
Қазіргі глобализация – глобалды масштабтардағы экономикалық
интеграцияға бағытталған, ғылыми-техникалық жетістіктерді және нарықтық
механизмдерді максималды қолдану (ұлттық мүддені ескермеу). Н. Назарбаев –
глобалды модернизация орнына (посткеңестік елге сәйкес келмейді) ұлттық
модернизациясын ұсынады.
Бұл акценттердің өзугеруін МСА экс-вице-президенттерінің бірі:
профессор С. Сассеннің (Чикаго университеті) жұмыстарынан көруге болады.
от изучения проблем "глобальды қала" (1992 г.) мәселесін зерттеуден ол
глобализация кезеңіндегі ұлттық мемлекеттер егемендігі, глобализацияға
көңілі томағандар тобын зерттеу мәселесіне бұрылады. Глобалды қалалар –
халықаралық институттардың (банктер, юрид. фирмалар) желісінің және адамдар
(халықаралық эксперттер) шоғырланған жері. Ұлттық мемлкеттер емес, глобалды
қалалар өз алдына алға шығады, шегаралар жойылады.
Әлеуметтанушылыр қауымдастығы заманауи кезді глобализация терминінде
көрсету идеологиялық боялған анықтамаға скепсисін білдіреді. Бұл
тенденциялардың жанама көрсеткіші ретінде глобализация идеясы неге
құрылғандығы туралы нұсқалар қатары пайда болды: мондиализация,
интернационализация, Сообщество социологов демонстрирует скепсис в
отношении идеологически окрашенного определения современной эпохи в
терминах глобализации, универсализация, космополитизация.
Басты мәселе глобализация антиглобалистердің әлеуметтік қозғалыстарын,
әсіресе қазіргі планета халқының көп бөлігі тұратын елдерде, тудыруы ғана
емес. Шынайы өмірде әлеуметтанушылардың көбісі глобализация аурушаң
процестерінің салдары мен алғышарттарын көруде. Арнайы ізденістердің
объектісі ретінде кедейшілік, аштық, зорлық-зомбылықпен байланыстырылатын
әлеуметтік эксклюзиялар болып табылады. Мысалы, З. Бауманның кітабында
заманауи әлемнің отверженные туралы айтылады. Глобализациямен шақырылған
деп терроризм де қарастырылады. Т. Парсонс американдық қүндылықтар
айналысында құрылған модерн қоғамы идеясы глобализация тағдырына
аналогияны еске түсіреді. И. Валлерстайн болса, бұл құндылықтарды
глобализация сынау объектісіне айналдырады [16].
Зиммель өз еңбектерінде үлкен қалалардағы өмірге үлкен көңіл
бөлінеді.Жалпы оның еңбектерінің тақырыптары бір-бірімен байланысты. Г.
Зиммелдің әлеуметтік философиясының басты тақырыбы – тарихи даму процесінде
индивидуум мен қоғамның өзара қатынасы. Ол индивидуализация процесі, адами
еркіндіктің өсуін өмірдің интелектуализациясының жемісі және ақша
шаруашылығының дамуы ретінде қарастырды. Зиммель бойынша, қоғам тарихы бұл
– ұлғайып бара жатқан әлеуметтік өмірдің интеллектуализацияның
(рационализация) тарихы және ақша шаруашылық қағидаларының әсерінің
тереңдеуі. Күнделікті қоғам өміріне кірген ақша шаруашылығы интеллектуалды
қағиданың басшылығын көрсетеді: барлық субьективті сезімдерді жою, әрбір
адам үшін қолжетімділіктің өсуі. Ақша мен интеллекттің бейтараптығы
экономикалық индивидуализм мен эгоизмді тудырады. Қазір бұл рационалды
мінез-құлық ретінде қабылданады [6; 180 б.].
Ален де Бенуа өз мақаласында глобализацияға басқаша атау береді, бірақ
одан мәні алшақтап кетпейді. Оның ойынша, мондиализация капитализм мәніне
тән ғасырлық динамикада көрініс табады. XIX ғ өзінде Карл Маркс айтып
кеткендей: Әлемдік нарықтың жасалу тенденциясы капитал концепциясының
өзіне кіреді. Мондиализмді шегаралар мен мемлекеттер, дәстүрлер мен
халықтарды пайдаланатын, бұзатын индивидуализм мен универсализм негізінде
құрылатын айырбас құндылығы, тек материалды пайда алу құндылығы ретінде
бейнелейді. Ақпараттық революция, нарықтың жаппай таралуы, трансұлттық
компаниялардың (негізгі ойыншылар) әсерінің өсуі, капиталдың
детерриториализациясы, McWorld (униформизация) т.б.
Оны былай бейнелеуге болады: көру-жарнамалық тұтыну – бір өмір салты –
өмір униформизациясы, айырмашылықтар мен ерекшеліктердің азаюы – дәстүрлі
мәдениеттің жоғалуы. Салдары: әлемдік теңсіздіктің тұрақты өсуі
(ресурстардың дұрыс үйлестірілмеуі, мәдени және психологиялық блокада),
орташа өмір деңгейінің әрдайым төмендеуі, кедейшілік, жұмыссыздықтың өсуі,
әлеуметтік байланыстардың үзілуі, қоршаған ортаның бұзылуы. Шын мәнінде
мондиализация нарықтың монополиясына әкеледі, теңсіздік пен әлеуметтік
алшақтықтың (отчуждение) өсуіне септігін тигізеді. Бұл қоғам тұрақтылығын
бұзылуына әкеледі. Экономикалық және әлеуметтік жағдай арасындағы алшақтық
орта таптың прогрессивті мәнін жояды. Капиталдың көп бөлігі жоғары
салаларда шоғырланғандықтан, адамдардың көп массасы далада қалуы мүмкін.
Ұлттық мемлекеттердің әсерінің әлсіздігі күшееді.
Бұл процесте уақыттың да мәні өзгереді. Бұрын қоғам моменттердің
кезектілігі және созылмалы уақыттың өтуі кезінде өмір сүрдік. Қазірде
шынайы уақыттың технологиялық революция материалды және материалды емес
ағымдардың қозғалысын жеделдетеді, үзіліс пен перспективалар мүмкіндігінен
айырады. Интернет кеңістік пен уақытты жояды, біз мұхиттың әр жағындағы
елдермен бірдей ойлаймыз, бірдей жазамыз. Бұл құбылыс зеро уақыты деген
атауға ие болды. Универсалды құндылықтар локалды сипатта ғана қорғалуы
мүмкін. Мондиализация болса, керісінше эффект туғызады: адамдар өзін
тамырынан айырылғандай сезінеді және айналасындағы процестерді қадағалай
алмайды. Бұл процестердің шапшандылығының әсерінен, масштабиы стратегиялар
мен шектеулерден болып жатқан процестерді адекватты қабылдау деңгейіне
жетуге, тіпті оған әсер етуге мардымсыз болады. Бұл процесс адамның
жалғыздыққа ұшырауы, өз-өзіне ұсынылған кезінде болуы жағдайды одан сайый
ушықтыруда. Адам үшін белгілі өмір картинасын құру маңызды. Мондиализация
мәні болса, шегарасыз әлемнің бағдарсыз әлеммен өзара әрекеттесуінде
құрылады. Бұл біздің мәннің жоғалу сезімін түсіндіреді, ондағы
тәртіпсіздікті күшейтеді [25].
Европалық философия мен социология барысында қала қоғамның ең үлкен
беткеұстары болып келетінін көреміз. Адам Смит (1776) қала тек сауда емес
сондай-ақ өзгерістер мен өндіріс бөлшегі екнін айтты. Екі ғасырдан кейін
Макс Вебер қаланы экономикалық емес саяси қоғам екенін көрсетті. Қала –
тарихи процестің үлкен бір бөлшегі, мұнда қоғам өзіне қажетті институттарды
құрып, саяси және экономикалық тұрғыдан дамуына көмектеседі. Бұл процесті
Вебер институтционалды рационализация, ал оның нәтижесі бюрократиялық
администрация деп атады [7].
Алматы секілді үлкен қалалар, яғни мегаполистер. Дәл осындай
мегаполистерде елдің саяси, экономикалық, мәдени функциялары дамып, дәл
осында еліміздің жоғары топтағы элитасы қалыптасады.
Диссертант тарихтағы қалалардың пайда болуына және олардың жастар
құндылығына, өмір салтына әсерін зерттеуге көңіл бөледі. Әлеуметтік,
тарихи, саяси жағын алсақ та қала ең тез дамыған және адамдар өмір сүрген
қоршаған орта болған, оның ауылдық ортадан әлде қайда айырмашылығы бар.
Қалада өмір сүру барысын дамыта отырп бүкіл халықтың өмірін өзгертіп
отырған. Қала деген ұғымға ғалымдар мен зерттеушілер әр түрлі пікір
білдірген. Көтеген ғалымдар (Ж.-Ж Руссо, О. Шпенглер, Х. Ортега-и-Гассет,
Л. Мамфорд, Ф.Л. Райт) қалалық жүйеге қарсы пікір айтып, адамға оның кері
әсері туралы көп айтқан.
Қала тұрғынын қаланың үлкендігіне қарай сипаттап, мінездеме береді.
Біріншіден қала ішіндегі шуға үйреншікті қарау, екіншісі сол қалада тұруға
бейімделуі, үшіншісі өз бетінше шешім қабылдап өмір сүруі.
Л.Б.Коганның айтуы бойынша қалада қалыптасқан көзқарастар сыртқа ағылып
ауылдық жерлерге әсерін тигізеді. Ауылдық жерлерде қалыптасқаннан кейін ол
тікелей қоғамға әсер ете бастайды.
Үнемі дамып отыратын үлкен қалалар урбанизация процесінде маңызды рөл
атқарады. Қаланың көлемі үлкен болған сайын ол жердегі социалды қарым-
қатынас жақын болады. Қалалық жерде тұратын адам әр қашанда өз пікір
өзгертуге дайын болуы керек. Қалада білім жүйесі, мәдени объектілердің
дамуы жақсы қалыптасады, бірақ ұлттық құндылықтар ұмытыла бастайды. Мұндай
қалаларға саяси, мәдени тұрғыдан үлкен жауапкершілік жүктелген. Олар шет
елден келген қонақтарға елді көрсете білуге бейімделген адамдар болып
келеді. Үлкен қалалардың қасынан Орталық деген ұғым пайда болады.
Орталық төрт факторды кірістіреді: әйгілілік, адамның көптігі, қызмет
көрсету орталықтарының маңыздылығы, тарихи-мәдени құндылықтар.
Орталықтардың дамуы ауылдық жерлерге әсерін тигізе отырып, ондағы өз
дәрежесін көтеруге мүмкіндік береді. Осыған орай қала орталық бола тұра
ауылды жерден үнемі бір саты жоғары болу үшін дамып, жаңартулар енгізіп
отырады. Сондықтан елдің дамуы осындай орталықтарға тікелей байланысты.
Олар өздері жеткен жетістіктерді ауылдық жерлерге тарата отырып өздері одан
жоғары шыңға жетуді мақсат етеді. Қаланың мәдени-тарихи сипаттамасы әр
тарихи кзеңде әр түрлі маңызы болған. Қала адамның эстетикалық, мәдени
дамуына тікелей әсер ететінін білдік.
Қалалық жастар үлкен, біркелкі емес, іштей дамыған социалды-
демографиялық топ. Олардың өзі көптеген мәдени құндылықтары қалыптасқан
топтарға бөлінеді. Жастар, жалпы алғанда сол қаланың бір бүтіні бола
отырып, іште олар әр түрлі топтарға, мәдени орталықтарға бөлініп жатады. Әр
топ өзі үшін бір мәдени бағытты таңдап, қаланың мәдени құндылықтарына
әсерін тигізеді.
Жастар белсенділігі үлкен қалаларда айқын көрінеді. Сондықтан жастар
үлкен қалалардың субмәдениетін қалыптастыратын топ болып есептеледі. Үлкен
қалалар жастарға өз өмір стилін, әр түрлі жастар топтарын, топтық
нормаларды ұсынады. Қалада қалыптасқан субмәдениет жастарға қоғамға
бейімделуге көмектеседі.
Отандық және батыс мәдениеті үлкен проблема туғызады, мұндай жағдайда
жастар оны қабылдамас бұрын өздері сараптамадан өткізеді. өз беттерінше
әрлеп барып қалдайды. Батыстың сәні мен стилі ең бірінші болып қала
жастарын жаулайды. Сондықтан хиппи, панктер, металисттер, реперлер мен
байкерлер деген ұғымдар дәл осы үлкен қалалардан шығады. Қалаларда, сондай-
ақ, студенттік қоғам деген ұғым бар. Бірақ студенттік субмәдениет бар деген
пікір – талас әлі күнге дейін жалғасуда. Студенттер интеллигенция мен
мамандарға жақын топ ретінде сипатталады. Жастарды өмір сүру өзгешелігіне,
тәртібіне, мәдени нормаларына қарай бөлек топқа бөліп студенттер үшін бұл
тым аз масштабтық феномен болып есептеледі.
Қалалық жастардың мәдени дамыған дәрежесін айқындау үшін жастардың
қоршаған ортаны қабылдау дәрежесін айқындау қажет. Жастардың өздерінің
ішіндегі әртүрлілік олардың мәдениеттіліктерін және әртүрлі
құндылықтарымен айқындалады.
Отандық мәдениетте жаңа процестер айқындала бастады, ол нарықтық қарым-
қатынастар. Бір шетінен нарық мүмкіндіктері әлемдік мәдениетке әсерін
тигізеді, сондайақ бүкіләлемдік мәдениеттің жаңаруына әкеліп соғады.
Мәдени индустрияның дамуы мен өсуі, суретшінің бостандығы советтік
мәдениеттен арылуды көрсетеді. Басқа шетінен коммерциялану отандық
мәдениетті өнімге айналдырады, ол кезде сен тек рахаттанып өмір сүресің
бірақ бұл мәдениеттілікке жатпайды. Қоғамдық ақпараттану жалпы қоғам үшін
мәдениеттің бір бөлшегі болып қалыптасады. Бұл жағдайда толығымен
мәдениеттен ләззат алу үлкен проблема болып қалады.
Қазіргі заманда Қазақстан үшін және бүкіл әлем үшін видео және теле
мәдениет жалпы әлемдік мәдениетті қыспаққа ала бастады. Қазіргі заманда
бұл қалыпты құбылыс, өйткені ақпаратты жеткізу процестері өзгеріп жатыр,
қызығушылықтар мен құндылықтардың өзгеруі де қалыпты жағдай. Социологтар
әдебиет баспалары мен телекөрсетілімдердің жарысуы қазіргі заманда мүмкін
емес құбылыс. Әдебиет әлде қайда артта қалып қойған. Үлкен кісілер үшін
телекөрсетілімдер тек бүкіл әлемдегі болып жатқан ақпараттарға қанық болуы
үшін көретіндері айқылдалды, ал ток-шоулар мен сенсациялық бағдарламалар
өте төмен рейтингте. Жастар ойы жаңаруға тез бейімделеді. Сондықтан
телебағдарламалардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазіргі заманғы қала жағдайындағы жастардың құндылықты бағдарлануы
Орындаған_________________________ Кайргужина Г.К. "_____"
_____________2012 ж.
2 курс магистранты қолы
Ғылыми жетекші____________________ Абдирайымова Г.С. "_____"
___________2012 ж.
соц. ғ. д., профессор қолы
.
Қорғауға жіберілді:
әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс
кафедрасының меңгерушісі,
соц. ғ. д., профессор ____________________Абдирайымова Г.С.
"______"_________2012 ж.
қолы
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .. 10
1.1 Құндылықты бағдарлар: түсінігі, 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу 15
аспектілері ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЛАНЫ 18
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ірі қалалар жаһанданудың айнасы 18
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Құндылықты бағдарлардың қала бейнесіндегі көрініс 21
табуы ... ... ... ... .
3 ЖАСТАРДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫН ШЕТЕЛДЕ
ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДА ЗЕРТТЕУ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ)... 32
3.1 Германиядағы жастар зерттеулерінің 32
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Ресей мен Қазақстан жастарының мәселелерін 39
зерттеу ... ... ... ... ... ... ...
4 ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ ҚАЛА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ
ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ ... ... 55
4.1 Негізгі құндылықты бағдарлардың өзгеруіне талдау жасау
(әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері 55
негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНҒАН 62
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 64
Реферат
Зерттеу тақырыбы: Қазіргі заманғы қала жағдайындағы жастардың
құндылықты бағдарлануы
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі әлемдегі глобализация,
модернизация урбанизациялық үрдістерді күшейте түсті, әсері өсуде. Бұл
жағдайлар, әсіресе, жастарға әсерін тигізді. Қалаға жастар көптеп ағылады,
ал урбанизациялық үрдістер құндылықты бағдарларына өзгеріс енгізбей
қоймайды.
Осы тұста, қала жағдайындағы үрдістердің қала тұрғындарына, әсіресе,
жастарға әсер етуіне әлеуметтік талдау жасап, кемшілігі мен артықшылығын
анықтап ұсыныстар жасаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Урбанизациялық үрдістердің қазақстандық
қоғам шынайылығындағы артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау, ірі
қалаларда тұратын жастарға тән ерекше сипаттарын анықтау.
Мақсаты: Қазақстан жастарының құндылықты бағдарларына урбанизация
үрдістерінің әсер етуін, қазiргi Қазақстанның ірі қаласының жастарының
құндылық әлемiнiң ерекшелiктерiнiң анықтауы болып табылады.
Магистрлік диссертацияның негізгі міндеттері:
1. Құндылық бағыттардың даму тенденциясын айқындау Урбанизациялық
үрдістердің әлемдік теорияларын сараптау;
2. Құндылықтардың, құндылықты бағдарлардың мәнін, негізгі түсініктерін
талдау;
3. Қазіргі заманғы урбанизациялық үрдістердің жастарға әсерін,
Қазақстандағы көрінісін анықтау;
4. Мегаполистың дамуының ерекшелiктері жастардың құндылық бағыттарының
құрастыруының факторы ретінде талқылау;
5. Қала жағдайында өтетін процестердің тиімді, тиімсіз тұстарын анықтау,
сараптамалық ұсыныстар дайындау. Ірі қала жастарының құндылықтарының басқа
да ерекшелiгiн айқындау. Алдыма қойған міндетке қол жеткізу үшін мен
келесідей әдістерді қолданамын: баяндау, салыстыру, талдау және
сауалнама.
Зерттеу обьектісі: Ірі қала жастары (Алматы, Астана қаласы)
Зертеу пәні: Мегаполистың қазiргi даму кезеңiндегi жастардың құндылық
бағыттары.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негіздері: Берілген мәселені зерттеу
барысында Ресей ғалымдарының, қазақстандық ғалымдар еңбектерінің
зерттеулеріне, мерзімдік басылымдардағы мақалаларға және интернет
сілтімелерге сайттарындағы ақпараттарға сүйендім. Жастар мәселелері бойынша
әлеуметтік зерттеулердің эмпирикалық негізін ресейлік, неміс және
қазақстандық социологиялық зерттеулердің нәтижелері, статистикалық
мәліметтер, талдау нәтижелері құрады. Жалпы, бірінші тарауда құндылықты
бағдарлардың теориялық негіздерін жазу барысында ақпарат көздері болып
ресей, қазақстан, шетел ғалымдарының еңбектері қолданылды. Екінші тарауды
жазуда шетел ғалымдарының заманауи теориялары пайдаланылды. Үшінші тарауды
жазу барысында ресейлік және неміс интернет сайттарында жарияланған ғылыми
зерттеулер мен ақпараттарды пайдаландым. Төртінші тарауды жазу барысында
қазақстандық журналдар мен газет мақалаларын, 2012 жылы өткізілген зерттеу
мәліметтерін қолдандым.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, төрт бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы бітіру жұмысы 74 беттен
тұрады.
Глоссарий
1. Жастар - әр түрлі әлеуметтік-психологиялық, физиологиялық, жыныс-жас
ерекшеліктері тән, әлеуметік есею қалыптасуын, ересектер әлеміне
бейімделуін өтетін әлеуметтік-демографиялық топ
2. Жастар - әлеуметтену кезеңін өтетін, жалпы білім алу, мамандық және
мәдени фунцкцияларды меңгеретін және қоғаммен әлеуметтік рөлдерді
үйренуге, орындауға дайындалатын адамдар ұрпағы
3. Құндылықтар - бұл адамдардың өмірге деген және осыған сәйкес қолайлы
мінез–құлқына көзқарасы болып табылады.
4. Құндылықтар - әлеуметтік-психологиялық жақтан – адам қажеттіліктері
мен мүдделерін қанағаттандыратын қоршаған ортадағы феномендердің ол
үшін маңыздылығы мен жеке мәнін бейнелейді.
5. Құндылықтық бағдарлау - адам әрекетін қамтамасыз етуші білік, мінез-
құлықтың мақсатты бағытта реттелуі
6. Іскерлік, креативтілік - мақсатты түрде қалыптасқан және дәстүрлі
нормалардан тыс жаңа идеяларды жаратуға жаны жақын индивидтің
шығармашылық қабілеті.
7. Қазіргі глобализация – глобалды масштабтардағы экономикалық
интеграцияға бағытталған, ғылыми-техникалық жетістіктерді және
нарықтық механизмдерді максималды қолдану (ұлттық мүддені ескермеу).
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі әлемдегі глобализация,
модернизация урбанизациялық үрдістерді күшейте түсті, әсері өсуде. Бұл
жағдайлар, әсіресе, жастарға әсерін тигізді. Қалаға жастар көптеп ағылады,
ал урбанизациялық үрдістер құндылықты бағдарларына өзгеріс енгізбей
қоймайды
Осы тұста, қала жағдайындағы үрдістердің қала тұрғындарына, әсіресе,
жастарға әсер етуіне әлеуметтік талдау жасап, кемшілігі мен артықшылығын
анықтап ұсыныстар жасаудың маңызы зор.
Мақсаты: Қазақстан жастарының құндылықты бағдарларына урбанизация
үрдістерінің әсер етуін, қазiргi Қазақстанның ірі қаласының жастарының
құндылық әлемiнiң ерекшелiктерiнiң анықтауы болып табылады.
Магистрлік диссертацияның негізгі міндеттері:
1. Құндылық бағыттардың даму тенденциясын айқындау Урбанизациялық
үрдістердің әлемдік теорияларын сараптау;
2. Құндылықтардың, құндылықты бағдарлардың мәнін, негізгі түсініктерін
талдау;
3. Қазіргі заманғы урбанизациялық үрдістердің жастарға әсерін,
Қазақстандағы көрінісін анықтау;
4. Мегаполистың дамуының ерекшелiктері жастардың құндылық бағыттарының
құрастыруының факторы ретінде талқылау;
5. Қала жағдайында өтетін процестердің тиімді, тиімсіз тұстарын анықтау,
сараптамалық ұсыныстар дайындау. Ірі қала жастарының құндылықтарының басқа
да ерекшелiгiн айқындау. Алдыма қойған міндетке қол жеткізу үшін мен
келесідей әдістерді қолданамын: баяндау, салыстыру, талдау және
сауалнама.
Зерттеу обьектісі: Ірі қала жастары (Алматы, Астана қаласы)
Зертеу пәні: Мегаполистың қазiргi даму кезеңiндегi жастардың құндылық
бағыттары.
Зерттеудің теоретико-методологиялық негізі. Жұмыстың теориялық
негiзі пәнаралық және жүйелiк келу, салыстырмалы социологиялық талдаудың
қағидалары болып табылады. Қойылған міндеттердің шешiмі үшiн нақты-тарихи,
салыстырмалы, таным әдiстерi қолданылды.
Құндылықтар және қазiргi жастардың құндылық бағыттарының зерттеулерi
үшiн аксиологияның мәселелерді қарастыратын еңбектердің мәнi бар. Құндылық
бағыттардың мәнiн түсiну, құндылықтардың шығуы, олардың болуының формалары
және тәсілдері мәселелеріне О.Н.Астафьева, А.Г.Здравомыслов, М.С. Каган,
В.А. Ядов, М.С.Яницкий секілді авторлардың жұмысы арналған.
Құндылықтарды зерттеуде жастар әлеуметтануының маңызы зор. Әлеуметтік
құрылымның трансформациясы, жастардың құндылықты бағыттының өзгеруіне
ресейлік ғалымдырдың – Т.И. Заславская, Г.В. Осипов, З.Т. Голенков
еңбектері арналған. Отандық жастар әлеуметтануында өзекті мәселелер -
жастардың құндылықты бағдарлануы, әлеуметтік шарттары, қалыптастыру
тетіктері, типологиялық ерекшелігі. Отандық зерттеушілердің тақырыбы -
жастар мәселелерінің әдістемелік және қолданбалы аспектілері (М.С. Аженов,
К.У. Биекенов, К.Ғ. Ғабдуллин, М.Ф. Пузиков, Л.Н. Қасымов т.б.), жастардың
саяси әлеуметтенуі (Ш. Омаров Л.Ю. Зайниев), Қазақстан жастарының
трансформациясының әлеуметтік, саяси, құндылықтық және этникалық
аспектілері (З.Ж. Жаназарова, Г.С Абдирайымова, Г.О. Абдикерова, А.С
Сарсенбаев). Жалпы, жастардың құндылықты бағдарларын зерттеу обьектісі
пәнаралық болып табылады.
Сонымен қатар, осы жұмыстың тақырыбы қала әлеуметтануымен байланысты
болып келеді. Қаланы қоғамның тарихи дамудың экономикалық құрылыс,
мәдениет, пен саяси институттар контекстінде талдау М.Вебер еңбектерінде
қарастырылады. Г. Зиммель еңбектерінде индивидтің ірі қаладағы өмірінің
негізгі ерекшеліктерін көрсетті (жоғары мазасыздық, тәуелсіз болу, дәлдік
пен есепқорлық). Оның зерттеуі әлеуметтік-психологиялық аспектілермен
ұштасады.
Чикаго социологиялық мектебiнiң негiздеушiлердiң бiрі Эрнст Берджесс
Робертом Паркпен бірігіп, қаланы зерттеу үшiн әлеуметтiк - экологиялық
теорияның қолданбалы нұсқасын жасады және қалалық кеңiстiктiң шоғырлас
аймақтар болжамын ұсынды.
Мегаполистың мәселесiнiң зерттеуiне маңызды теориялық-әдiстемелiк үлес
М. Кастельс еңбектері қосты, оның еңбегінде қала әр түрлi әлеуметтiк
қатынастардың (экономикалық, саяси, идеологиялық) кеңiстiктiкте iске
асырылуы ретінде суреттелген. Ресей ғылымында қала феноменін В.Л. Глазычев,
Г.А. Гольц, М.Н. Межевич, Л.Б. Коган, Э.В. Соколов зерттеді.
Осы уақытқа дейін жастар мәселелеріне, өмiрдiң қалалық формаларына,
құндылықтар және қазiргi әлеуметтiк-мәдени процестердің аксиологиялық
негiздерiн зерттеуге түбегейлi көңіл әрқайсысына жеке бөлінді.
Бұл аспектілердің барлық жиынтығын зерттеуді қолға алу болып жатқан
құбылыстардың толық бейнесін жасауға мумкіндіктер ашады. Оған қоса, көлемді
модернизация жағдайындағы ірі қалалардың ерекше ортасының ықпалымен
қалыптасатын, өзгеретін жастардың құндылықтарының зерттеу өзекті болып
табылады.
Жастар мәселелері бойынша әлеуметтік зерттеулердің эмпирикалық негізін
ресейлік, неміс және қазақстандық социологиялық зерттеулердің нәтижелері,
статистикалық мәліметтер, талдау нәтижелері құрады.
Елде болып жатқан әлеуметтiк-экономикалық реформалар, қоғамдық
қатынастардың модернизациясы, барлық процестерге еніп бара жатқан
глобализация терiс те, оң да құбылыстар тудырды. Қоғамдағы жаңа мәдени
парадигманың бекітілуi, жаңа стиль және өмiр салтының қалыптасуы (бұл
экономикалық өзгерістерге де байланысты) революцияға дейінгі және кеңестік
кезеңнің дәстүрлері, идеалдарынан, тәжірибе мен құндылықтарынан және
Батыс құндылықтары, тұтынушылық қоғам, бұқаралық мәдениеттің
стандарттарынан тұратын қазiргi құндылықты туғызды, ол қоғамның мағыналық
жүйесін құрайды. Субмәдениеттер, мәдени формалардың алуантүрлiгi, жеке
деңгейде елдiң мәдени, экономикалық, саяси потенциалының жоғарылатуы және
таңдаудың мүмкiндiктерiнiң кеңеюі орын алды.
Ірі қалалардың әлеуметтік-мәдени ортасы адамдардың арасындағы өмiрдiң
стильлерi, мінез-құлық формалары, субмәдениеттер, өмірлік байланыстардың,
құндылықтың бағдарлардың алуантүрлiлiгiмен сипатталады. Қаланың өмiрiнiң
сипаты мен қасиеттері жалпы әлемдік мәдени - әлеуметтiк-экономикалық
процесстерiне қосылудың қарқындылығы, алуантүрлiгі, дәрежесіне тікелей
байланысты. Батыс елдерiмен еркiн мәдени айырбастар үшін шегарлардың
ашылуы, қоғамның демократизациясы мен модернизациясы, ақпараттық
технологиялардың белсендi дамуы және енуiмен байланысты болған
Қазақстандағы 1990-шi жыл басталған өзгерiстер ең алдымен ірі қалалар
(астаналар) кеңiстiктерiнде кең әсер алды.
Мегаполис мәдениетiнiң құндылықтарының масштабы өнерлерді, ғылым
дамытумен, халықтың эстетикалық тәрбиесімен кәсiби шұғылданатын әлеуметтiк-
мәдениеттi институттарының көп болуы мәдени потенциалдың жеткiлiктi биiк
көрсеткiштерi туралы айтуға болады. Мегаполистың мәдени потенциалының
элементтері ретінде шығатын қоғамдардың дәстүрлi институттарының жұмыс
жасауымен қатар, өзіне бос уақытын өткізу саласының даму сипатына әсер
ететін бұқаралық сана үшін маңызды экрандық мәдениетті (кино, теледидар,
интернет) қосатын ақпараттық сала маңызды мәнге ие болуда.
Қала жастары ішкі біртекті емес, дифференциалды болғанымен, қала
мәдениеттiң дәстүрлер және инновацияларының iске асырылу кеңiстiгі ретiнде
белгілі бір құндылықтық сана иесі болып табылатын жас буынды жалпы
сипаттайтын ортақ қасиеттерді шығаруға мүмкіндік береді.
Ірі қалалар жастары санасында отбасылық, достық, денсаулық, махаббат
құндылықтары әлі де басты болып табылады. Бірақ сонымен бірге,
экономикалық, техникалық прогресс жағдайында өмірдің жетімді-материалды
саласына жататын прагматикалық құндылықтардың да - қызықты жұмыс, ақша,
мансаптың өсуі – маңызы жоғары. Мұндай қарама-қайшылық құндылықтар
парадоксына алып келеді – санада бар, іс-әрекетте көрініс таппайды.
1 ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАР: ТҮСІНІГІ, МӘНІ
Өтпелі кезеңмен байланысты болған әлеуметтік-экономикалық және рухани-
мәдени трансформация жағдайында саяси, экономикалық құндылықтардың қайта
қаралуы посткеңестік қоғамда көптеген қиындықтар туғызды. Сонымен қатар,
бүгінде әлемдегі орын алған демократия мен глобализация, модернизация,
технологизация үрдістерінің құндылықтарды қалыптастыруда рөлі өсті. Бұл
процестер адам санасын, өмірге, қоғамға көзқарасы мен құндылықтарды
өзгертті.
Өмір сүру жағдайындағы өзгеріс, әрине, адамның құндылықтар жүйесіндегі
өзгерістерге әсер етеді. Бұл ретте, қоғамның айнасы, сезімтал болып
табылатын жастар өзгерістерді тез қабылдағыш қоғам контингенті болып
табылады. Осы жағынан жастар құндылықтарын эволюциясын зерттеу маңызды.
Қазір Қазақстандағы жас ұрпақ әлеуметтік-психологиялық кризисті басынан
өткеріп жатыр деуге болады; көне мінез-құлық стереотиптері, нормативті және
құндылықты бағдарлардың жойылуы, жаңа құндылықтардың жүйесіз болуы.
Жастардың көпшілік бөлігі болып жатқан жағдайлардың мәнін жоғалтып, өзінің
нақты өмірлік дағдысы жоқ күй кешуде.
Жастар анықтамасына келер болсақ, жастық шақ – 15-29 жас аралығы
(төменгі жас шегі – физиологиялық есею және таңдау шағы - жұмыс әлде оқу;
жоғарғы шегі – экономикалық өзінділікке, кәсібилік және жеке тұрақтылыққа
жететін кез - отбасы). Онымен қоса, жастардың құрылымын көрсететін
анықтама: Жастар - әлеуметтену кезеңін өтетін, жалпы білім алу, мамандық
және мәдени фунцкцияларды меңгеретін және қоғаммен әлеуметтік рөлдерді
үйренуге, орындауға дайындалатын адамдар ұрпағы. Нақты тарихи жағдайларға
байланысты жастардың жас категориялары 16 дан 30 жасқа дейін ауытқиды.
Осы уақыт шегінде адамдар өз өмірінде маңызды қадамдар жасайды.
Жастық шақтың шегаралары, әлеуметтену процесінің ерекшелігі қоғамдағы
нақты тарихи жағдайларымен және мәдени дәстүрлерімен анықталады. Әр түрлі
елдерде және мәдениеттерде әлеуметтену процесі бірдей жүрмейді. Сондықтан
жастық шақ ел дамуының әр түрлі уақыттық аралықтарда және белгілі бір
әлеуметтік-экономикалық жағдайларында әркелкі анықталады. Мысалы, XX ғасыр
басында бұл жас 10-12-ден 20-ға дейін болды, ал қазіргі кезде 17-ден 28-30
жасқа дейінгі аралықты қамтиды [1; 22б.] .
Жастар - әр түрлі әлеуметтік-психологиялық, физиологиялық, жыныс-жас
ерекшеліктері тән, әлеуметік есею қалыптасуын, ересектер әлеміне
бейімделуін өтетін әлеуметтік-демографиялық топ (ресми статистикаға
сүйенсек, Қазақстанда жастар бүкіл халықтың 30% құрайды) [2; 12б.].
Қазіргі таңда әлеуметтанушылар жастар деген ұғымды жас ерекшеліктер
және сонымен байланысты қызмет түрлерінің негізінде пайда болатын топтасқан
көпшіліктің жалпылама жиынтығы ретінде айқындайды. Қысқа мағынада, жастар -
жас адамдардың әлеуметтік жағдайының ерекшелiктерi, олардың қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орны мен қызметі, ерекше құндылықтары мен
мүдделері негізінде бөлінетін әлеуметтік-демографиялық топ. Әлемде БҰҰ-ның
мәліметі бойынша, 15-пен 24 жас аралығындағы жас азаматтар 1,3 миллиард
шамасында. ҚР Мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңына сәйкес 14 жастан
29 жасқа дейінгі адамдарды жастар деп атау қабылданған. Бұл жастағы адамдар
тобы 2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша еліміздегі тұрғындар
санының 27,4% (4 510 435 адам) құрайды және өте маңызды болып табылады,
тіпті оларды қоғамдағы ең шешуші түйіні деп айтуға болады. 1999 жылғы санақ
қорытындысы бойынша, жастардың саны 3 872 566 адамды құраған еді.
Еркектердiң саны (еркектер - 2 256 228, әйелдер - 2 254 207) әйелдердiң
санынан аздап қана асады. Тұрғылықты мекен-жайы бойынша қалалық жастар -
55,1%, ауыл жастары - 44, 8% құрайды. Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Қарағанды
облыстары мен Алматы қаласы жастар санының көп шоғырланған өңірлер болып
табылады [23].
Жастардың пiкiрлерiн зерттеу, жастар саясатының үрдісіне, жастардың
бүгінгі таңдағы құндылықтарына және қазiргi жай-күйiне уақытылы мониторинг
жүргізу мемлекет үшiн өте маңызды. Бұл мақсатта Қазақстан Республикасындағы
жастар саясатының iске асырылуын зерделеу жөніндегі бірқатар социологиялық
және талдамалы зерттеулер жүргiзiлуі аса маңызды.
Жастар саясатын жүйелі жүргізу қажеттілігі өзінің әлеуметтендіру
процесінде жас адамның кезігіп отыратын өмір қиыншылықтарымен айқындалады.
Әсіресе, әлеуметтік-экономикалық проблемалардың шешілмей отырғандығын атап
өтуге болады. Жастар өзінің біліктілігі және кәсіби даярлығы деңгейінің
төмендігіне байланысты халықтың аз қорғалған бөлігі болып табылады. Осы
ретте, жастардың құндылықтарын зерттеу өзекті мәселелердің біріне айналып
отыр.
Құндылықтар - әлеуметтік-психологиялық жақтан – адам қажеттіліктері мен
мүдделерін қанағаттандыратын қоршаған ортадағы феномендердің ол үшін
маңыздылығы мен жеке мәнін бейнелейді. Олар адамның бағдарлау функциясын
атқарады, оның мінез-құлық мақсаттары, бағыттары мен мотивациясын
анықтайды. В.Б. Ольшанский өз уақытында құндылықтарды -мәліметтер ағынында
адам өмір әрекеті үшін ең маңыздысын байқауға көмек беретін өзіндік бір
шамшыраққа теңеген. Бұл - адамның өзінің анықтылығын, мінез-құлығының ішкі
кезектілігін сақтауға көмектесетін белгілі бір бағдарларды ұстану [3;
29б.].
Адам бойында ешқандай құндылықтар болмаса, олардың орнын ешқандай терең
білім толтыра алмайды. Сондықтан тұлғаға айналдыру үшін құндылықтық
бағдарлардың маңызы зор.
Құндылықтар сезім арқылы қабылданады, ал сана арқылы оны түсінуге
болады. Осының нәтижесінде тұлға құндылықты игереді, іс-әрекет етеді.
Құндылықтар әлеуметтік тип үшін әлеуметтік қажеттілігі бар, маңыздылығы
айқындалған қалып ретінде болады. Бұл бағытқа М. Вебер еңбек сіңірген.
Сонымен аксиологияның ілім есебінде қалыптасуына үлес қосқан Ф.Ницще
Мораль генеологиясы атты шығармасында адамдарды жақсы және жаман,
игілік пен зұлымдық тәрізді түсініктерді, қарама-қайшылық, қарсы пікірге
бөліп, болмыс пен құндылықты қатар қарастырып салыстыру философтардың үлесі
деген ойды білдіреді. Философ Ф.Ницще құндылықты мәндік категория емес, тек
бағалау немесе субъектінің әлемді таңдауындағы ішкі тәжірибесі деп
пайымдайды. Синергетикалық, герменевтиканың жаңа жүйе, тарихи оқиғалар,
құбылыстар, мәтіндер мағынасын өткен және қазіргі біртұтас дүние деп
есептеу арқылы жалғасын тауып отырады. Х.Гадамердің пайымы бойынша,
құндылықтарды түсіну үшін жеке адамды, халықты, мемлекетті түсіну
жеткіліксіз, олардың даму, қалыптасу, өзгерулер себептері, жалпы тарихына
терең зер салу қажеттілігін айтып, ақиқат деп сонда айта аламыз, сырын
түсініп жолын, әдісін табамыз [4; 54б.].
Қоғамда дәстүрлі құндылықтармен қатар әрбір тарихи кезеңде пайда
болған, әрбір әлеуметтік қауымдастық үшін маңызды құндылықтар өмір сүреді.
Этникалық қауымдастықтар өзіндік ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы
адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды біріктіреді. Қоғамда даму,
жылдардың өтуі, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға
маңыздылығы жағынан өзгеріп, орын ауыстыруы тарихтан белгілі. Қоғамдағы
үрдістердің даму қисынына байланысты тіршілікте, әрине, құндылық мәнін
жоғалтуы мүмкін емес, тек мән берілмеуі ықтимал.
Сайып келгенде, адам үшін ең басты құндылық, ең бағалы мәселе - өмір.
Өмір – адамның күнделікті және өмір бойында жалғасатын тіршілік. Тіршілік
иесі ертеңін ойлап еңбек етеді, білім алады, тәжірибе жинақтауды, өмірдің
мәні де сонда, жалғасы, ізбасары, көмекшісі болуында, қуаныш пен қайғы,
бақыт пен бақытсыздық, тыныштық пен мазасыздық, бар мен жоқ сияқты
құбылыстар алмасуын есепке алып, болжам жасап, шыдамдылық көрсетеді.
Құндылықтарды жүйе ретінде қарастырсақ, 2-ге бөлуге болады. Ақыл-санадан
тыс құндылық: оған жаратушы туралы әлем дүниесіндегі моральді басым
ұстанымдар жатады. Бұл құндылықтар адамды өлім туралы ойландырып, оған мән
беруге әкеледі. Трансдентальдық құндылықтар идеологиялық жүйені
біріктіреді, құрайды, қоғамды біріктіреді, адамның тіршілігіне әсері бар.
Әлеуметтік – мәдени құндылықтар: саяси мұраттар, мемлекет мәдениеті,
мемлекет тарихы, мемлекеттік шегара, дәстүрлер, аймақ, т.б. қасиеттер.
Сонымен, құндылық дегеніміз – идеал және мәнділік, олардың
ерекшеліктері субъектілер арасындағы қатынастарда жүзеге асырылып, көрініс
табады. Құндылық болса субъектілер арасындағы жеке тұлға немесе тұтас қоғам
деңгейіндегі қатынастардың жалпы кезеңдерін білдіреді.
Айтылған пікірлерге, қазіргі кезеңдегі басты тұлға, басты капитал
жасампаздықтың иесі, гуманистік бағыттағы жан, ең маңызды құндылық иесі –
Адам екендігі даусыз. Жер бетіндегі барлық заттар, бүкіл адамзаттық мәдени
мұралардың ең ізгілері – құндылықтар адам қолдарымен, ақыл-ойларының
нәтижесінде жасалған.
Құндылықтар дегеніміз – ұнатқан игіліктер мен оларға қол жеткізу
тәсілдері туралы қорытындылаған, белгілі көзқарастар, орнықты ойлар, үлгі
аларлық объектінің озық тәжірибелері, сыннан өткен пікірлер арқылы өзінің
мінез-құлқын анықтайды. Құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі
айқындау құндылығы арқылы жүзеге асады. А.И.Титоренконың айтуы бойынша,
Құндылықтық бағдарлау – адам әрекетін қамтамасыз етуші білік, мінез-
құлықтың мақсатты бағытта реттелуі [24].
Тағы бір анықтама бойынша, құндылықтар – бұл адамдардың өмірге деген
және осыған сәйкес қолайлы мінез–құлқына көзқарасы болып табылады.
Құндылықтар адамдарды ынталандыратын мақсаттар мен осы мақсаттарға жету
үшін жолдарын білдіреді. Құндылықтар жеке және әлеуметтік болып бөлінеді.
Әлеуметтік құндылықтар дегеніміз - белгілі бір топтарға тән сенімдер.
Мысалы, батыс құндылықтары Батыс елдері үшін тән. Американдық құндылықтар:
индивидуализм, прогресс, жастық, материализм, белсенділік, жетістік,
нәтиже, теңдік, үкіметке сенімсіздік. Әлеуметтік құндылықтар қоғам немесе
топтар үшін дұрыс іс-әрекетті, ал жеке құндылықтар индивидуализм үшін ғана
дұрыс іс-әрекеттерді анықтайтын құндылықтар. Жеке құндылықтар жүйесінен
индивидуализмның таңдауын көрсетеді. Тұтынушылық мінез–құлықты сараптау
үшін жеке құндылықтарды пайдалану оларды баяндау, өлшеу, моделдеуді
білдіреді. Рокечтің құндылықтар шкаласы терминалды және инструменталды
құндылықтарды спектрін көрсетеді. Рокечтің пікірінше, құндылықтар
мақсаттармен (ақырға, терминалды жағдайлар) немесе осы мақсаттарға жету
жолдарымен де (институционалды компоненттер) байланысты. Терминалды
құндылықтар: комфортты өмір, толғандыратын өмір, жетістік сезімі,
бейбітшілік, теңдік, отбасының амандығы, еркіндік, бақыт, ішкі дүниенің
үйлесімділігі, маххабат ұлттың жағдайы, қанағаттанарлық қауіпсіздік, өзін -
өзі құрметтеу, қоғамның таңдауы, шынайы достық. Инструменталды құндылықтар:
амбициозды, ой өрісі кең, қабілетті, сергек, қайратты, қайтымды, пайдалы,
шыңайы, фантазияның кеңдігі, тәуелсіз, интеллектуалды, логикалық, жақсы
көру, тыңдай білетін, сыпайы, жауапкершілік [5; 15-16б.].
Э.Фромм әр адамда әлем картасының құндылықты координаттардың жүйесі
бар деген. Сол арқылы ол әрекет етеді.
М. Вебер айтуынша, әлеуметтанудың басты міндеттерінің бірі – құндылықты
түсінікпен байланысты әлеуметтік өмірдің маңызды мәндік құрылымдарды
талдау. Тұлға адамгершілігі оның белгілі бір құндылықтарды өзінің өмірімен
арақатынастырудан тұрады.
Құндылықтарда тек сыртқы нормалар мен талаптар ғана емес (жалпы
әлеуметтік, құрдастар тобы), сонымен қатар жастың өзінің меңгеруі де жатыр.
Бұл жағынан құндылықтар әлеуметтік айна секілді, оған қарап адам өзінің
әрекетін топтармен байланыстырады [5; 44б.].
Белгілі бір қауымдастықтың құндылықты бағдарлары әрбір мәдениеттің
қалыптасу процесі механизмінің негізі болып табылады.
Э. Фроммға зер салсақ, көпшілік адамдардың әртүрлі құндылықтар жүйелері
арасында ауытқуды байқаймыз. Соның нәтижесі - оларда нақты таңдау жоқ,
олар қажалып қалған тиын секілді оларда өзінділік, өзіне-өзі барабарлығы
жоқ.
Қазіргі заман жастарының құндылық бағдарлануы өзгерген, оның барлығы
қоғамда болып жатқан өзгерістерге тікелей байланысты. Құндылықтар жүйесінің
өзгеруіне дағдарыстың үш сатысы әсер етеді.
Бірінші сатысында құндылықтардың құлдырауы емес, олардың түбегейлі
өзгеруі болды, тоталды-идеологиялықтан плюралды-адами жүйге ауысты, бұл
дегеніміз жастардың жаппай десоциализациясы және ресоциализациясы. Адам бір
уақытта қарама қайшы құндылықтарды қабылдайды (не қабылдамайды) немесе
таңдау жасай алмай екеуінің ортасында құбылып жүреді. Екінші сатыда
жастардың өздеріне байланысты құндылықтары айқындала түседі. Үшінші сатыда
қоғамның даму жүйесіне және оның дамуының нәтижесіне байланысты.
Құндылықтардың өзгеру процесі оларды өмірде, істерде қолдану арқылы
жүзеге асырылады. Ескі жүйеде қалыптасып қалған құндылықтар адамның өзінде
ішкі жанжал туғызып нәтижесіне әсерін тигізіп отырады. Өз құндылық жүйесін
қалыптастырған адам өмір бойы сол құндылықтары бойынша өмір сүріп келеді.
Бұндай іс-әрекеттер жасы ұлғая бастаған адамдарға тән. Егер бұрынғының
жастары үлкен кісілерден ақыл сұрап, солардың айтқан жолдарымен жүріп
жатқан болса, қазіргі заманда жастар өз құндылықтар жүйесін қалыптастырып
жаңа социалды жүйе құруда. Олар тек өздеріне ғана сеніп, өз әрекеттерін
ерсі көрмейді. Көптеген студенттер үшін құндылықтар келесі болып келеді:
өмірде өз орнын табу, адами қасиеттерден айырылмай, адам болып қалу,
материалдық жетістіктерге жету т.б.
Сонымен қазіргі заман жастары тек материалдық қана емес, сондай-ақ
рухани құндылықтар туралы да ойланады. Сонымен қатар адамға жеке бостандық,
оған өз бетінше таңдау жасауға мүмкіндік бере отырып қоғамға қарама-қайшы
келетін құндылықтар жүйесін қалыптастырып алады.
Қазіргі жастардың ауытқушылығы маргиналдылық күйінде білінеді, олардың
2 жүйе арасындағы жағдайы – дәстүрлі (қабылдауға үлгермеген) және жаңа
құндылықтар (қазірше меңгермеген).
Тұлға белгілі бір шешімді таңдайды, баламаларды салыстырады, бағалау
талаптары мен таңдау ережелерін анықтайды, құндылықтарды игереді.
Нәтижесінде, құндылық бағдарлануда тұлғаның психологиялық ахуалы,
әлеуметтік көңіл-күйі, оның өткен, қазіргі шақ пен болашақтың эмоционалды
бағалауы бейнеленеді. Оның бұл мүдделер мен бағдарлар арасында басым
бағдарды бөліп алуы, өзінің өмірлік құндылықтар иерархиясын құруынан оның
болашақ әрі қарай өмірлік жолының жетістігі тәуелді.
Нақты әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік зерттеулерде ондаған,
тіпті жүздеген құндылықтар бөлінеді. Екі модификациясын айтуға болады.
Бірінші типке жатады: экономикалық, саяси, эстетикалық, коммуникативті,
моралды т.б. Екінші тип өзін-өзі дамытумен байланысты: профессоналды-еңбек
іс-әрекеті, отбасы, жұмыс, бос уақытты өткізу т.б. Онымен қатар базалық
құндылықтырды айтуға болады. Бұл адамның құндылықты санасының негізін
құрап, өмірдің әртүрлі саласындағы әрекеттеріне әсер етеді, алғашқы
әлеуметтенуде игеріліп, салыстырмалы түрде тұрақты болып қалады.
1.2 ЖАСТАРДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫ БАҒДАРЛАРЫН ЗЕРТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ
Қазір тәуелсіз бостандық алған Қазақстанда туып өскен ұрпақ пайда
болды. Олар глобализацияның, коммуникацияның және компьютеризацияның жылдам
даму кезеңіне келіп соқтығысты. Мұнда құнды процесстер орын алады, оларға
қарап елдің, ұлттың, ұлттық құндылықтардың қалай дамып, қалыптасып келе
жатқанын байқауға болады.
Өткізілген зерттеулер бойынша жастардың бағдары туралы келесі мәлімет
алуға болады:
1. Материалдық жетістіктерге қатысты жастар үшін қазіргі күнде ақша,
материалдық жетістік және жеке бастың жетістіктері маңызды болып келеді.
Мансап құмарлық, іскерлік табыс барлық жастар үшін өте маңызды екенін
көрсетіп отыр. Социологиялық зерттеулер қазіргі жастардың тек жеке бастың
құндылықтары үшін жұмыс жасайтынын мәлімдеп отыр, әсіресе: жетістікке жету,
материалдық жетістікке жету, мансапқұмарлық, атақ-даңққа жету, тәуекелге
бару.
2. Жанұяға қатысты: материалдық құндылықтар мен жанұя бақытын көптеген
жастар қатар қояды. 52 пайыз жастардың ойы жанұя құрып бақытты болу және
олар үшін бұл өмірдің мәні болып есептеледі. Жанұя – ол өмірдің ең маңызды
бөлшегі, отбасың үшін және балаларың үшін өмір сүру маңыздырақ - деп
жастардың көбісі ойлайды екен. Жастары ұлғайған сайын әр кім үшін отбасы
өмірінде маңызды орын ала бастайды. Жалпы жанұя құндылықтары өте жоғары
дәрежеде қалады [15].
Жастардың ойлау қабілеттерінің жоғарлағанын байқадық. Өйткені әлемнің
өзінде білім беру және информация тарату жолдары өте қатты дамып кеткен.
Бірақ осылардың қатарында жақсылықты, үлкенді сыйлауды, қарапайымдылықты
жастардың бойында тәрбиелеуді ұмытпауымыз керек.
Өзін-өзі қалыптастыруда, мәдени және интеллектуалдық даму жолында
маңызды рөл атқаратыны ол жастардың бос уақыты. Бос уақытты дұрыс өткізу
жоғарыда айтылғандардың барлығына дұрыс әсерін тигізеді.
Қазіргі жастар үшін отандық кино орнын батыс елдерінен келген кинолар
орын басты. Қызықты, дамытатын кинолардың орнына криминалды, фантастика,
эротика, мистика жанрындағы кинолар пайда болды. Осындай тәрізді кинолар,
электронды ақпараттар қазіргі жастардың ішкі дүниесіне, құндылықтарына,
әлеуметтік қалыптасуына тікелей әсерін тигізіп отыр.
Жоғары білім алу туралы да қазіргі жастардың өз ойлары мен талаптары да
өзгерген. Бірақ материалды қамтамасыз етілген өмір сүргің келсе, жоғары
білім алу өте маңызды деп есептейді жастардың көбі. Жастардың саясатқа
қызығушылығы төмен, өйткені еліміздің жақсы қалыптасқан жағдайы мен
әлеуметтік саясаттың дұрыс жүргізіліп жатқандығының арқасында жастардың
көбін саясат толғандыра бермейтін мәселе.
Жастардың этникалық құндылықтары өз тілін, мәдениетін білгендігімен
байланысты. 91,2 пайыз қазақтар (ауылдық жерде тұратындар) өз тілі мен
ұлттық мәдениетін, салт-дәстүрлерін толық қанды білетіндерін айтады. Бұл
қазақтардың өз салт-дәстүрлеріне бей-жай қарамайтындықтарын көрсетеді [15].
Қоршаған орта – субъект деген ұғым бірте-бірте құлдырауда. Кеңес
Үкіметі кезінде ұлттық құндылықтарды қалыптастыру жоғарыдан берілген бағдар
бойынша дамып отырған, қазіргі заманда әр ұлт өз құндылықтарын
қалыптастырып, өз мәдениетін, салт-дәстүрін өз бетінше дамытуға тырысуда.
Қазір жаңа жүйенің, құндылықтардың қалыптасу процесі жүріп жатыр, осының
барлығы қоршаған ортаға, қоғамға үлкен әсерін тигізуде.
Қорытындылай келе, қазіргі жастар қиын және динамикалық уақытта өз
бетінше өмір сүруге аяқ басуда. Қазіргі жастар ол Қазақстанның нарық
заманымен бетпе-бет келген бірінші ұрпақ. Сондықтан қазіргі жастар үшін өз
бетінше өмір сүру қиынға соғып жатады, олар кездесетін қиындықтарды аз
уақыт ішінде жеңу мүмкін емес. Сондықтан қазіргі жастар адам – қоғам
жүйесін қалыптастыра отырып, барлығын басынан бастағылары келеді. Олар
осылайша өз қоғамдарын құруда. Қазіргі заманда жастарға қатысты жүргізіліп
жатқан саясат денсаулық, білім және тәрбиеге зор мән беру керек. Оларсыз
бір келкі қоғам құру мүмкін емес. Сондықтан жастар саясатын бір жүйеге
келтіре отырып қана біз Қазақстанның жарқын болашағын, өз салт-дәстүрлерін,
мәдениетін, тілін ойлайтын ұрпақ тәрбиелей аламыз.
ХХІ ғасырда Жер шарының бір мүшесі ретінде Қазақстан әлемдік
глобализация процесінен тыс қала алмайды. Қазіргі заманауи құндылықтар
бәсекеге қабілетті болумен байланысты. Бәсекеге қабілеттілік – жастардың
жаңа заман жаңалығын меңгере отырып, Қазақстан азаматы ретінде дүниежүзілік
аренада бәсекеге қабілетті болуы. Білім, кәсібилік –жастардың және
еліміздің басты капиталы. Елімізде сауаттылық деңгейі жоғары
көрсеткіштерге ие екені белгілі. Халықтың 99,5 пайызы сауатты, осы
көрсеткіш бойынша Қазақстан 177 елдің ішінен 14-орынды алады. Ал білімді
сипаттайтын жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің 11 құрамдас
бөлігінің тек бір ғана “Жоғары оқу орындарына қабылданған студенттер
саны” индикаторы бойынша еліміз елу үздік ел қатарына кіріп отыр. Салыстыру
үшін, Түркияда сауаттылық көлемі 0,1 пайызға артса, жалпы өнім бір пайызға
артады екен. Түркияда халықтың 76 пайызы ғана сауатты. Ал Қазақстанда
жоғары білімді адамдар көп болғанымен, әлі күнге дейін техникалық,
медициналық салаларды айтпағанның өзінде, барлық салаларда кәсіби, білікті
мамандар тапшылығы айқын білінеді. Мәселен еңбек нарығында, нақтырақ айтар
болсақ, құрылыста – 9,9 мың адам, ауыл шаруашылығында – 9,6 мың адам,
машина және жабдықтар технологиясында – 7,6 мың адам, қызмет көрсету
саласында – 6,8 мың адам жетпейді. Іскерлік, креативтілік – (ағылшын тіл.
ауд. creative - шығармашыл) мақсатты түрде қалыптасқан және дәстүрлі
нормалардан тыс жаңа идеяларды жаратуға жаны жақын индивидтің шығармашылық
қабілеті. Демек, креативті жас тәрбиелеу, шығармашыл, сыншыл болып жетілу
адам әлеуетінің жоғарғы деңгейін көрсетеді. Соңғы кезде жастардың нигилист,
көп құбылыстарға немқұрайлықпен немесе аса толеранттылықпен қарау
тенденциясы басым болып отыр. Бәсекеге қабілеттілік, кәсібилік, іскерлік,
креатив, еңбек, денсаулық сақтау секілді маңызды дүниелерді ұстаным еткен
жастар өздерінің өмірін дұрыс ұйымдастырумен қатар, мемлекет дамуына елеулі
үлес қосатыны анық [24].
2 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАЛАНЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 ІРІ ҚАЛАЛАР ЖАҺАНДАНУДЫҢ АЙНАСЫ РЕТІНДЕ
Жалпы, адамзаттың бүкіл даму тарихында әлеуметтік өзгерістер
салыстырмалы түрде жай жүрді. Қазірде біз радикалды трансформациялар
әлемінде өмір сүрудеміз. Әлемдік қауымдастықтың өзара байланыстылығы,
тәуелділігі өсуде, бұл процесс – глобализация деген атаумен белгілі (бұл
процесс 2-3 ғасыр бұрын Батыстың әсері бүкіл әлемге таралған кезбен
байланыстырылады).
XX ғ. соңында Қазақстан өзгерістер процесіне енді – модернизация
басталды, яғни өткен кездің құндылықтарын қайта қарау, жаңа өмір
талаптарына сай қайта бағалау. Модернизацияның дәстүрліден тамырымен
айрықшылығы – инновацияға бағыттылық. Ф. Теннис бойынша, модернизация –
қоғамдастықтан (қауым) қоғамға өту; Дюркгейм – механикалықтан органикалық
күйге өту; М. Вебер – рационалдылықтан рационалды мақсаттыға өту.
Модернизация туралы классикалық түсінік қалыптасқан – қоғамдық жүйенің
Батыс үлгісіне сай өзгеруі, жаңаруы (тар мағынада).
Модернизация орнына глобализация келеді. Көптеген авторлар оны
адамзаттың ортақ тағдырына келтіреді. Барлық салалардағы глобализация –
экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени т.б.
Глобализация, модерн, постмодерн теориясына сын және осыдан шығатын
мысалы, тәуекелділік қоғамына көңіл қою байқалуда. Бірақ глобализация
оның осы күйінде оған қазіргі кездің жетекші ғылыми сипаттаушы ретінде
эвристикалық мән беруге қатты қарсылыққа кездесуде. Алдын әлемде болып
жатқан өзгерістерді позитивті бағалау ауысуда. Мысалы, марксистер
глобализациялар соқтығысуы қоғамның барлық саласында негативті салдарға
әкелетінін айтты. Заманауи әлемге деген көзқарастарда глобализацияны
тіреуші пункт ретінде жасауға қарсы американ әлеуметтанушы Д. Ритцер
айтқандай, бұқаралық түрде ештене жаһандануда. Ол өз глобалды ештене
туралы кітабында жаңа термин ұсынады - Grobalization: ортақ формалар мен
тәжірибелердің глобалды экспансиясы жолымен біртектілікті жасау:
капитализм, макдональдизация, американизация және т.б.
А. Турен контрмодернизация (антимодернизация). Кейбір ғалымдар
глобализация дамыған елдер қысымымен жүргізілуде деген ой ұстанады.
Глобализация саяси қысым арқылы жүруде (тікелей үкіметтер әсері және
халықаралық қаржылық-сауда ұйымдары арқылы). Бұл қысым барлық ұлттық
экономикаларды бірдей ойын ережелері айналысында жинау үшін қолданылады.
Антиглобалды жағдай да қалыптасқан.
Қазіргі глобализация – глобалды масштабтардағы экономикалық
интеграцияға бағытталған, ғылыми-техникалық жетістіктерді және нарықтық
механизмдерді максималды қолдану (ұлттық мүддені ескермеу). Н. Назарбаев –
глобалды модернизация орнына (посткеңестік елге сәйкес келмейді) ұлттық
модернизациясын ұсынады.
Бұл акценттердің өзугеруін МСА экс-вице-президенттерінің бірі:
профессор С. Сассеннің (Чикаго университеті) жұмыстарынан көруге болады.
от изучения проблем "глобальды қала" (1992 г.) мәселесін зерттеуден ол
глобализация кезеңіндегі ұлттық мемлекеттер егемендігі, глобализацияға
көңілі томағандар тобын зерттеу мәселесіне бұрылады. Глобалды қалалар –
халықаралық институттардың (банктер, юрид. фирмалар) желісінің және адамдар
(халықаралық эксперттер) шоғырланған жері. Ұлттық мемлкеттер емес, глобалды
қалалар өз алдына алға шығады, шегаралар жойылады.
Әлеуметтанушылыр қауымдастығы заманауи кезді глобализация терминінде
көрсету идеологиялық боялған анықтамаға скепсисін білдіреді. Бұл
тенденциялардың жанама көрсеткіші ретінде глобализация идеясы неге
құрылғандығы туралы нұсқалар қатары пайда болды: мондиализация,
интернационализация, Сообщество социологов демонстрирует скепсис в
отношении идеологически окрашенного определения современной эпохи в
терминах глобализации, универсализация, космополитизация.
Басты мәселе глобализация антиглобалистердің әлеуметтік қозғалыстарын,
әсіресе қазіргі планета халқының көп бөлігі тұратын елдерде, тудыруы ғана
емес. Шынайы өмірде әлеуметтанушылардың көбісі глобализация аурушаң
процестерінің салдары мен алғышарттарын көруде. Арнайы ізденістердің
объектісі ретінде кедейшілік, аштық, зорлық-зомбылықпен байланыстырылатын
әлеуметтік эксклюзиялар болып табылады. Мысалы, З. Бауманның кітабында
заманауи әлемнің отверженные туралы айтылады. Глобализациямен шақырылған
деп терроризм де қарастырылады. Т. Парсонс американдық қүндылықтар
айналысында құрылған модерн қоғамы идеясы глобализация тағдырына
аналогияны еске түсіреді. И. Валлерстайн болса, бұл құндылықтарды
глобализация сынау объектісіне айналдырады [16].
Зиммель өз еңбектерінде үлкен қалалардағы өмірге үлкен көңіл
бөлінеді.Жалпы оның еңбектерінің тақырыптары бір-бірімен байланысты. Г.
Зиммелдің әлеуметтік философиясының басты тақырыбы – тарихи даму процесінде
индивидуум мен қоғамның өзара қатынасы. Ол индивидуализация процесі, адами
еркіндіктің өсуін өмірдің интелектуализациясының жемісі және ақша
шаруашылығының дамуы ретінде қарастырды. Зиммель бойынша, қоғам тарихы бұл
– ұлғайып бара жатқан әлеуметтік өмірдің интеллектуализацияның
(рационализация) тарихы және ақша шаруашылық қағидаларының әсерінің
тереңдеуі. Күнделікті қоғам өміріне кірген ақша шаруашылығы интеллектуалды
қағиданың басшылығын көрсетеді: барлық субьективті сезімдерді жою, әрбір
адам үшін қолжетімділіктің өсуі. Ақша мен интеллекттің бейтараптығы
экономикалық индивидуализм мен эгоизмді тудырады. Қазір бұл рационалды
мінез-құлық ретінде қабылданады [6; 180 б.].
Ален де Бенуа өз мақаласында глобализацияға басқаша атау береді, бірақ
одан мәні алшақтап кетпейді. Оның ойынша, мондиализация капитализм мәніне
тән ғасырлық динамикада көрініс табады. XIX ғ өзінде Карл Маркс айтып
кеткендей: Әлемдік нарықтың жасалу тенденциясы капитал концепциясының
өзіне кіреді. Мондиализмді шегаралар мен мемлекеттер, дәстүрлер мен
халықтарды пайдаланатын, бұзатын индивидуализм мен универсализм негізінде
құрылатын айырбас құндылығы, тек материалды пайда алу құндылығы ретінде
бейнелейді. Ақпараттық революция, нарықтың жаппай таралуы, трансұлттық
компаниялардың (негізгі ойыншылар) әсерінің өсуі, капиталдың
детерриториализациясы, McWorld (униформизация) т.б.
Оны былай бейнелеуге болады: көру-жарнамалық тұтыну – бір өмір салты –
өмір униформизациясы, айырмашылықтар мен ерекшеліктердің азаюы – дәстүрлі
мәдениеттің жоғалуы. Салдары: әлемдік теңсіздіктің тұрақты өсуі
(ресурстардың дұрыс үйлестірілмеуі, мәдени және психологиялық блокада),
орташа өмір деңгейінің әрдайым төмендеуі, кедейшілік, жұмыссыздықтың өсуі,
әлеуметтік байланыстардың үзілуі, қоршаған ортаның бұзылуы. Шын мәнінде
мондиализация нарықтың монополиясына әкеледі, теңсіздік пен әлеуметтік
алшақтықтың (отчуждение) өсуіне септігін тигізеді. Бұл қоғам тұрақтылығын
бұзылуына әкеледі. Экономикалық және әлеуметтік жағдай арасындағы алшақтық
орта таптың прогрессивті мәнін жояды. Капиталдың көп бөлігі жоғары
салаларда шоғырланғандықтан, адамдардың көп массасы далада қалуы мүмкін.
Ұлттық мемлекеттердің әсерінің әлсіздігі күшееді.
Бұл процесте уақыттың да мәні өзгереді. Бұрын қоғам моменттердің
кезектілігі және созылмалы уақыттың өтуі кезінде өмір сүрдік. Қазірде
шынайы уақыттың технологиялық революция материалды және материалды емес
ағымдардың қозғалысын жеделдетеді, үзіліс пен перспективалар мүмкіндігінен
айырады. Интернет кеңістік пен уақытты жояды, біз мұхиттың әр жағындағы
елдермен бірдей ойлаймыз, бірдей жазамыз. Бұл құбылыс зеро уақыты деген
атауға ие болды. Универсалды құндылықтар локалды сипатта ғана қорғалуы
мүмкін. Мондиализация болса, керісінше эффект туғызады: адамдар өзін
тамырынан айырылғандай сезінеді және айналасындағы процестерді қадағалай
алмайды. Бұл процестердің шапшандылығының әсерінен, масштабиы стратегиялар
мен шектеулерден болып жатқан процестерді адекватты қабылдау деңгейіне
жетуге, тіпті оған әсер етуге мардымсыз болады. Бұл процесс адамның
жалғыздыққа ұшырауы, өз-өзіне ұсынылған кезінде болуы жағдайды одан сайый
ушықтыруда. Адам үшін белгілі өмір картинасын құру маңызды. Мондиализация
мәні болса, шегарасыз әлемнің бағдарсыз әлеммен өзара әрекеттесуінде
құрылады. Бұл біздің мәннің жоғалу сезімін түсіндіреді, ондағы
тәртіпсіздікті күшейтеді [25].
Европалық философия мен социология барысында қала қоғамның ең үлкен
беткеұстары болып келетінін көреміз. Адам Смит (1776) қала тек сауда емес
сондай-ақ өзгерістер мен өндіріс бөлшегі екнін айтты. Екі ғасырдан кейін
Макс Вебер қаланы экономикалық емес саяси қоғам екенін көрсетті. Қала –
тарихи процестің үлкен бір бөлшегі, мұнда қоғам өзіне қажетті институттарды
құрып, саяси және экономикалық тұрғыдан дамуына көмектеседі. Бұл процесті
Вебер институтционалды рационализация, ал оның нәтижесі бюрократиялық
администрация деп атады [7].
Алматы секілді үлкен қалалар, яғни мегаполистер. Дәл осындай
мегаполистерде елдің саяси, экономикалық, мәдени функциялары дамып, дәл
осында еліміздің жоғары топтағы элитасы қалыптасады.
Диссертант тарихтағы қалалардың пайда болуына және олардың жастар
құндылығына, өмір салтына әсерін зерттеуге көңіл бөледі. Әлеуметтік,
тарихи, саяси жағын алсақ та қала ең тез дамыған және адамдар өмір сүрген
қоршаған орта болған, оның ауылдық ортадан әлде қайда айырмашылығы бар.
Қалада өмір сүру барысын дамыта отырп бүкіл халықтың өмірін өзгертіп
отырған. Қала деген ұғымға ғалымдар мен зерттеушілер әр түрлі пікір
білдірген. Көтеген ғалымдар (Ж.-Ж Руссо, О. Шпенглер, Х. Ортега-и-Гассет,
Л. Мамфорд, Ф.Л. Райт) қалалық жүйеге қарсы пікір айтып, адамға оның кері
әсері туралы көп айтқан.
Қала тұрғынын қаланың үлкендігіне қарай сипаттап, мінездеме береді.
Біріншіден қала ішіндегі шуға үйреншікті қарау, екіншісі сол қалада тұруға
бейімделуі, үшіншісі өз бетінше шешім қабылдап өмір сүруі.
Л.Б.Коганның айтуы бойынша қалада қалыптасқан көзқарастар сыртқа ағылып
ауылдық жерлерге әсерін тигізеді. Ауылдық жерлерде қалыптасқаннан кейін ол
тікелей қоғамға әсер ете бастайды.
Үнемі дамып отыратын үлкен қалалар урбанизация процесінде маңызды рөл
атқарады. Қаланың көлемі үлкен болған сайын ол жердегі социалды қарым-
қатынас жақын болады. Қалалық жерде тұратын адам әр қашанда өз пікір
өзгертуге дайын болуы керек. Қалада білім жүйесі, мәдени объектілердің
дамуы жақсы қалыптасады, бірақ ұлттық құндылықтар ұмытыла бастайды. Мұндай
қалаларға саяси, мәдени тұрғыдан үлкен жауапкершілік жүктелген. Олар шет
елден келген қонақтарға елді көрсете білуге бейімделген адамдар болып
келеді. Үлкен қалалардың қасынан Орталық деген ұғым пайда болады.
Орталық төрт факторды кірістіреді: әйгілілік, адамның көптігі, қызмет
көрсету орталықтарының маңыздылығы, тарихи-мәдени құндылықтар.
Орталықтардың дамуы ауылдық жерлерге әсерін тигізе отырып, ондағы өз
дәрежесін көтеруге мүмкіндік береді. Осыған орай қала орталық бола тұра
ауылды жерден үнемі бір саты жоғары болу үшін дамып, жаңартулар енгізіп
отырады. Сондықтан елдің дамуы осындай орталықтарға тікелей байланысты.
Олар өздері жеткен жетістіктерді ауылдық жерлерге тарата отырып өздері одан
жоғары шыңға жетуді мақсат етеді. Қаланың мәдени-тарихи сипаттамасы әр
тарихи кзеңде әр түрлі маңызы болған. Қала адамның эстетикалық, мәдени
дамуына тікелей әсер ететінін білдік.
Қалалық жастар үлкен, біркелкі емес, іштей дамыған социалды-
демографиялық топ. Олардың өзі көптеген мәдени құндылықтары қалыптасқан
топтарға бөлінеді. Жастар, жалпы алғанда сол қаланың бір бүтіні бола
отырып, іште олар әр түрлі топтарға, мәдени орталықтарға бөлініп жатады. Әр
топ өзі үшін бір мәдени бағытты таңдап, қаланың мәдени құндылықтарына
әсерін тигізеді.
Жастар белсенділігі үлкен қалаларда айқын көрінеді. Сондықтан жастар
үлкен қалалардың субмәдениетін қалыптастыратын топ болып есептеледі. Үлкен
қалалар жастарға өз өмір стилін, әр түрлі жастар топтарын, топтық
нормаларды ұсынады. Қалада қалыптасқан субмәдениет жастарға қоғамға
бейімделуге көмектеседі.
Отандық және батыс мәдениеті үлкен проблема туғызады, мұндай жағдайда
жастар оны қабылдамас бұрын өздері сараптамадан өткізеді. өз беттерінше
әрлеп барып қалдайды. Батыстың сәні мен стилі ең бірінші болып қала
жастарын жаулайды. Сондықтан хиппи, панктер, металисттер, реперлер мен
байкерлер деген ұғымдар дәл осы үлкен қалалардан шығады. Қалаларда, сондай-
ақ, студенттік қоғам деген ұғым бар. Бірақ студенттік субмәдениет бар деген
пікір – талас әлі күнге дейін жалғасуда. Студенттер интеллигенция мен
мамандарға жақын топ ретінде сипатталады. Жастарды өмір сүру өзгешелігіне,
тәртібіне, мәдени нормаларына қарай бөлек топқа бөліп студенттер үшін бұл
тым аз масштабтық феномен болып есептеледі.
Қалалық жастардың мәдени дамыған дәрежесін айқындау үшін жастардың
қоршаған ортаны қабылдау дәрежесін айқындау қажет. Жастардың өздерінің
ішіндегі әртүрлілік олардың мәдениеттіліктерін және әртүрлі
құндылықтарымен айқындалады.
Отандық мәдениетте жаңа процестер айқындала бастады, ол нарықтық қарым-
қатынастар. Бір шетінен нарық мүмкіндіктері әлемдік мәдениетке әсерін
тигізеді, сондайақ бүкіләлемдік мәдениеттің жаңаруына әкеліп соғады.
Мәдени индустрияның дамуы мен өсуі, суретшінің бостандығы советтік
мәдениеттен арылуды көрсетеді. Басқа шетінен коммерциялану отандық
мәдениетті өнімге айналдырады, ол кезде сен тек рахаттанып өмір сүресің
бірақ бұл мәдениеттілікке жатпайды. Қоғамдық ақпараттану жалпы қоғам үшін
мәдениеттің бір бөлшегі болып қалыптасады. Бұл жағдайда толығымен
мәдениеттен ләззат алу үлкен проблема болып қалады.
Қазіргі заманда Қазақстан үшін және бүкіл әлем үшін видео және теле
мәдениет жалпы әлемдік мәдениетті қыспаққа ала бастады. Қазіргі заманда
бұл қалыпты құбылыс, өйткені ақпаратты жеткізу процестері өзгеріп жатыр,
қызығушылықтар мен құндылықтардың өзгеруі де қалыпты жағдай. Социологтар
әдебиет баспалары мен телекөрсетілімдердің жарысуы қазіргі заманда мүмкін
емес құбылыс. Әдебиет әлде қайда артта қалып қойған. Үлкен кісілер үшін
телекөрсетілімдер тек бүкіл әлемдегі болып жатқан ақпараттарға қанық болуы
үшін көретіндері айқылдалды, ал ток-шоулар мен сенсациялық бағдарламалар
өте төмен рейтингте. Жастар ойы жаңаруға тез бейімделеді. Сондықтан
телебағдарламалардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz