Қарақшылықпен күрестің криминологиялық, қылмыстық – құқықтық мәселелерін теориялық тұрғыдан зерттеу және қылмыстылықтың алдын алу жолдарын анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАРАҚШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Қарақшылықтың түсінігі мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қарақшылық кезінде қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән.жайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Қарақшылықты оған сабақтас қылмыс құрамдарынан ажырату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҚОҒАМҒА ҚАУІПТІ ҚОРҚЫТУ МЕН КҮШ ҚОЛДАНУ ӘРЕКЕТТЕРІН КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қорқытып және күш қолданып жасалатын қылмыстардың жәбірленушілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы қылмыскерлердің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 ҚАРАҚШЫЛЫҚТАН САҚТАНДЫРУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН СУБЪЕКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Қарақшылықтан сақтандырудың бағдарламасы ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстан Республикасындағы қылмыстардың алдын алуды жүзеге асыратын субъектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАРАҚШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Қарақшылықтың түсінігі мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қарақшылық кезінде қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән.жайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Қарақшылықты оған сабақтас қылмыс құрамдарынан ажырату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҚОҒАМҒА ҚАУІПТІ ҚОРҚЫТУ МЕН КҮШ ҚОЛДАНУ ӘРЕКЕТТЕРІН КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қорқытып және күш қолданып жасалатын қылмыстардың жәбірленушілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы қылмыскерлердің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 ҚАРАҚШЫЛЫҚТАН САҚТАНДЫРУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН СУБЪЕКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Қарақшылықтан сақтандырудың бағдарламасы ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстан Республикасындағы қылмыстардың алдын алуды жүзеге асыратын субъектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация қарақшылықпен күрестің криминологиялық, қылмыстық – құқықтың теориялық мәселелерін зерттеуге арналған. Осы диссертациялық жұмыста қарақшылық туралы заңнаманың қысқаша даму тарихы; Қазақстан Республикасының қолданыста жүрген қылмыстық заңнамасы бойынша қарақшылықтың түсінігі; қарақшылық қылмыс құрамының объективтік және субъективтік белгілері; қарақшылық кезінде қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар; қарақшылықты оған сабақтас қылмыс құрамдарынан ажырату; қорқытып және күш қолданып жасалатын қылмыстардың жәбірленушілері; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу себептері; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы қылмыскерлердің тұлғасы; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу жолдары; қарақшылықты сақтандырудың бағдарламасы; Қазақстан Республикасындағы қылмыстардың алдын алуды жүзеге асыратын субъектілер қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының экономикалық, әлеуметтік, саяси салаларындағы түбірлі өзгерістер жағдайында азаматтарға және меншіктің түрлі нысандарына қол сұғылмаудың және тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын нақты қорғаудың сенімді кепілдіктерін қамтамасыз ету ерекше мәнге ие. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан – 2030» халыққа жолдауында «заңның абсолютті үстемдігін орнату және азаматтарды қылмыстылықтан қорғау» қажеттігінің аталып өткені бекер емес [1].
Еліміздің Президенті мен Үкіметі аса маңызды міндеттердің қатарына нарықтық қатынастардың заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқын көрсететін, қылмыстылықпен күресудің қазіргі кезгі стратегиясын қалыптастыруды және құқық қорғау органдарының қызметінің тиімділігін арттыруды жатқызады.
Қарақшылық шабуылдардың көбеюі Қазақстан Республикасындағы қылмыстылықтың жалпы өсімімен тығыз байланысты. ҚР ІІМ статистикалық мәліметтеріне көз жүгіртсек, ҚР қылмыстылықтың соңғы жылдардағы өсуі келесідей: 2002 жылы – 173858; 2003 жылы – 200873; 2004 жылы – 206006; 2005 жылы – 201796; 2006 жылы – 183913; 2007 жылы – 183977; 2008 жылы – 162491; 2009 жылы – 160895. Бұл көрсеткіштерден көрініп тұрғандай, қылмыстылықтың өршуі 2003-2005 жылдарда айқын байқалады, ал 2006 жылдан бастап біртіндеп азая бастаған. Алайда, ескеріп өтетін бір жайт, тіркелген қылмыстардың жалпы құрамының ішінде қылмыстардың ауыр түрлерінің, солардың ішінде қарақшылық шабуылдардың өсуінің тұрақтылығы сақталуда.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының экономикалық, әлеуметтік, саяси салаларындағы түбірлі өзгерістер жағдайында азаматтарға және меншіктің түрлі нысандарына қол сұғылмаудың және тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын нақты қорғаудың сенімді кепілдіктерін қамтамасыз ету ерекше мәнге ие. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан – 2030» халыққа жолдауында «заңның абсолютті үстемдігін орнату және азаматтарды қылмыстылықтан қорғау» қажеттігінің аталып өткені бекер емес [1].
Еліміздің Президенті мен Үкіметі аса маңызды міндеттердің қатарына нарықтық қатынастардың заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқын көрсететін, қылмыстылықпен күресудің қазіргі кезгі стратегиясын қалыптастыруды және құқық қорғау органдарының қызметінің тиімділігін арттыруды жатқызады.
Қарақшылық шабуылдардың көбеюі Қазақстан Республикасындағы қылмыстылықтың жалпы өсімімен тығыз байланысты. ҚР ІІМ статистикалық мәліметтеріне көз жүгіртсек, ҚР қылмыстылықтың соңғы жылдардағы өсуі келесідей: 2002 жылы – 173858; 2003 жылы – 200873; 2004 жылы – 206006; 2005 жылы – 201796; 2006 жылы – 183913; 2007 жылы – 183977; 2008 жылы – 162491; 2009 жылы – 160895. Бұл көрсеткіштерден көрініп тұрғандай, қылмыстылықтың өршуі 2003-2005 жылдарда айқын байқалады, ал 2006 жылдан бастап біртіндеп азая бастаған. Алайда, ескеріп өтетін бір жайт, тіркелген қылмыстардың жалпы құрамының ішінде қылмыстардың ауыр түрлерінің, солардың ішінде қарақшылық шабуылдардың өсуінің тұрақтылығы сақталуда.
1 Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояниявсех казахстанцев. // Казахстанская правда. 1997, 11 октября.
2 Гагарин Н.С. Квалификация некоторых преступлений против социалистической собственности. – Алма – Ата, 1973. – 320 c.
3 Кардава А.Н. Ответственность за разбой по советскому уголовному праву. – Сухуми, 1976. – 180 с.
4 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества граждан. – М., 1974. – 208 c.
5 Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. – М., Наука, 1970. – Т.2. – 115 c.
6 Куц В.Н. Ответственность за вымогательство по советскому уголовному праву. – Харьков, 1986. – 25 c.
7 Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. – М., 1980. – 248 c.
8 Курс советского уголовного права. – Ленинград, 1973. – Т.3. – 836 c.
9 Советское уголовное право. Часть общая. – М., 1982. – 170 с.
10 Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. – Алма – Ата, 1973. – 160 с.
11 Никифоров Б.С. Объект преступлений по советскому праву. – М., 1960. – 229 с.
12 Курс советского уголовного права. – Т.4. – М., 1970. – 432 с.
13 Матышевский П.С. Уголовно-правовая охрана социалистической собственности в Украинской ССР. – Киев, 1972. – 204 с.
14 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. – М., 1971. – 358 с.
15 Советское уголовное право. Часть общая. – М., 1962. – 240 с.
16 Михайлов М.П. Уголовная ответственность за кражу личного имущества и разбой. – М., – 1958. – 155 с.
17 Болотский Б. Ответственность за разбой. – М., 1968. – 31 с.
18 Гагарин Н.С. Ответственность за разбой и грабеж по советскому законодательству. – Алма – Ата, 1974. – 340 с.
19 Трайнин А.Н. Состав преступления в советском уголовном праве. – М., 1951. – 78 с.
20 Фролов В.Е. Спорные вопросы общего учения об объекте преступления. – Свердловск, 1969. – 184 с.
21 Архив Бостандыкского районного суда. г. Алматы. // Уголовное дело № 1/200 // 2007 г.
22 Советское уголовное право. Часть особенная. – М., 1984. – 128 с.
23 Кригер Г.Л. Ответственность за разбой. – М., 1968. – 130 c.
24 Кардава А.Н. Разбой по советскому уголовному праву. – Сухуми, 1969. – 160 с.
25 Курс советского уголовного права. – М., 1985. – 365 с.
26 Филимонова А.А. Преступления против личной собственности граждан. – Алма – Ата, 1980. – 46 с.
27 Авдеев М.М. «Судебная медицина». – М., 1960. – 76 с.
28 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 1/115 // 2007 г.
29 Архив Бостандыкского районного суда г.Алматы. // Уголовное дело № 7584 // 2008 г.
30 Гугучия М.Б. Ответственность за разбой по советскому уголовному законодательству. – Сухуми, 1958. – 165 с.
31 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 2-181 // 2008 г.
32 Комментарий к УК РФ. – М., 1996. – 74 c.
33 Ковалев М.И., Амиазов Б.Н. Оценка психического здоровья человека уголовным законодательством. – Свердловск, 1987. – 36-37 c.
34 Назаренко Г.В. Невменяемость в уголовном праве. – Орел, 1993. – 47-51 c.
35 Волков Б.С. Проблема воли и уголовная ответственность. – Казань, 1965. – 141c.
36 Дагель Д.П., Котов. Субъективная сторона преступления и ее установление. – Воронеж, 1974. – 48 с.
37 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 1-181 // 2008 г.
38 Харазишвили Б.В. Вопросы мотива поведения преступника в советском праве. – Тбилиси, 1963. – 165c.
39 Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность. – Алма – Ата. 1987. – 59 с.
40 ҚР Қылмыстық кодексі. 1997 жылғы 16 шілде.
41 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. – М., 1980. – 85 c.
42 Галиакбаров Р.Р. Групповое преступление. Постоянные и переменные признаки. – Свердловск, 1973. – 140 c.
43 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 32056 // 2008 г.
44 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 1/479 // 2008 г.
45 Матышевский П.С. Ответственность за преступления против социалистической собственности. – Киев, 1983. – 110c.
46 Уголовное право РК. Часть особенная. Под редакцией Борчашвили И.Ш. и Рахметова С.М., – Алматы. 1999 г. – 363 c.
47 Устинов В.С., Арафеев А.С. Об имущественных преступлениях. –Ярославль, 1994, – 198c.
48 Кузнецов Н.Ф. О квалификации разбойного нападения. – М., 1957. – 79 c.
49 Никифоров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной особенности в СССР. –М., 1954. – 158 c.
50 Борчашвили И.Ш. Некоторые вопросы квалификации краж социалистическкой и личной особенности граждан. – Караганда, 1989. – 70 c.
51 Дубаскас И. Проникновение в помещение. – Рига, 1975. – 97c.
52 Уголовное право. Особенная часть. Учебник / Под ред. Козаченко И.Я. – М., 1998. – .388 c.
53 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 4-003 // 2008 г.
54 Гаухман П.Д. Борьба с насильственными посягательствами. – М., 1969. –86 c.
55 Коментарий к Уголовному кодексу РСФСР. – М., 1984. –166 c.
56 Советское уголовное право, часть особенная. – М., 1981. – 398 c.
57 Куринов Б.А. Научные основы квалификаций преступлений. – М., 1984. –164 c.
58 Архив Бостандыкского районого суда г.Алматы. // Уголовное дело № 329 // 2008 г.
59 Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть.: Учебник под ред. И.Ш.Боргашвили и С.М.Рахметова. – Алматы, 2000. – 122 с.
60 Гришанин П.Ф. Понятие преступной организации, ответственность ее участников по Советскому уголовному праву. – М., 1961. – 18–21с.
61 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. – М., 1974. – 29 с.
62 Дьяков С.В., Игнатьев А.А., Карпушин М.П. Ответственность за государственные преступления. – М., 1988. – 120 с.
63 Тельнов П.Ф. Иные государственные преступления. – М., 1970. – 50с.
64 Петрунев В. Отграничение вымогательства от смежных преступлений. –М., 1973. – 41с.
65 Ляпунов Ю. Ответственность за вымогательство. Социалистическая законность. 1989. № 6. – 36–39 с.
66 Михайлова Г., Тимишев И. Разграничение грабежа и вымогательства. // Советская юстиция. 1990. № 6. – 20с.
67 Клейменов М.П., Дмитриев О.В. Деятельность органов внутренних дел по борьбе с вымогательством. – Омск, 1995. – 96 с.
68 Постановление Пленума Верховного Суда РК от 21.07.95 №5 «О судебной практике по делам о хулиганстве». Сборник постановлений Верховного Суда РК. – Алматы, 1997. – Т.1. – 316с.
69 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. – М., 1969 – 40 с.
70 Л.Д. Гаухман. Насилие как средство совершения преступления. – М., 1974. – 58–73 с.
71 Морозов В.И. Эффективность общего предупреждения насильственных преступлений. ( умышленных убийств и умышленных причинений телесных повреждений) Дисс.к.ю.н. – Омск, 1991. – 127с.
72 В.С. Минская мен Г.И. Чечель. «Виктимологические факторы и механизмы преступного поведения» – Иркутск, 1988 – 40с.
73 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №200714 // 2007
74 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №200721 // 2007
75 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №200792 // 2007
76 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №2007155 // 2007
77 Афиногенов Ю.А. Личность потерпевшего и цели наказания. Потерпевший от преступления. – Владивосток. 1974. – 38 с.
78 Минская В.С. Личность потерпевшего и ее криминологическое значение. –М., 1988. – 89 с.
79 Франк Л.В. Виктимология и виктимность. – М., – 27с.
80 Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. – М., – 182 с.
81 Вандышев В.В. Проблемы совершенствования борьбы с преступностью. –Иркутск. 1986. – 127с.
82 Глонти Г.Ш. Криминалистическая характеристика поводов к совершению преступления. – М., 1986. – 22с.
83 Михеев Р.И. Личность и поведение потерпевшего. – М., 1975., Герцензон А.А. Уголовное право и социология. – М., 1970. – 83–84 с.
84 Криминология и профилактика преступлений. Учебник. Под ред. Алексеева А.И. – М., 1998. – 282-283 с.
85 Устинов В.С. Насильственные преступления и их мотивация. – Горький, 1996. – 98 с.
86 Смирнова Г.Л. Личность преступника. – М., 1995. – 56 с.
87 Безверхняя Жаухария. Анатомия насилия или неизвестная криминология. – М., 2003. – 3 с.
88 Кудрявцев В.Н. Предупреждение насильственных преступлений. –М., 1998. – 56 с.
89 Алауханов Е.О. Криминология. Учебник. – Алматы. – Казыгурт. 2006
90 Алексеев А.И. Криминология. Курс лекции. – М., 1998. – 84 с.
91 Коробейников Б.В., Кузнецова Н.Ф. Минковский Г.М. Криминология.
– М., 1998. – 5с.
92 Криминология. // Под общей ред. // Проф. А.И. Долговой. Инфра – М – Норма. 1997 – 274 с.
93 Бородин С.В. Квалификация преступлений против личности. – М., 1977. –19 с.
94 Гаухман Л.Д. Проблемы борьбы с убийствами// Предупреждение насильственных преступлений. – М., 1996. – 18 с.
95 Жалинский А.Э., Костицкий М.В. Эффективность профилактики преступлений и криминологическая информация. – Львов, 1980. – 39-40 с.
96 Аванесов Г.А. Криминология. – М., 1984. – 453 с.
97 Д.А. Кирилов. Индивидуальная профилактика преступлений органами внутренних дел. – Тюмень, 1994. – 44 с.
98 Лекарь А.Г. Профилактика преступлений. – М., 1972 – 90 с.
99 Удовиченко М.А., Использование результатов оперативно – розыскной деятельности в расследовании преступлений. – М., 1999. – 11-13 с.
100 Яковлев В.М. Индивидуальная профилактика преступного поведения. – Горький, 1977. – 100 – 107 с.
101 Карпец И.И. Проблема преступности. – М., 1969. – 78с.
102 Горяинов К.К., Исиченко А.П., Кондратюк Л.В. Латентная преступность. – М., 1994. – 263 с.
103 С.Н. Абельцев. Личность преступника и проблемы криминального насилия. Москва. 2000. – 204-205 с.
104 Митин И.О. Социальные конфликты, их последствия и уголовно – правовая охрана человека. – Саратов, 1991. – 201с.
105 Карпец И.И. Преступность: иллюзии и реальность. – М.: Российское право, 1992. – 432 c.
106 Кайыржанов Е.И. Причинность в криминологии. – Алматы, 2002.
107 Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступления. – М.: Госюриздат, 1963. – 324c.
108 Аванесов Г.А. Криминология. 2 – ое изд. – М.,1984 – 67 c.
109 Максимовских Э. Империя страха. – М., 1992. – 289c.
110 Алексеев А.И. Преступноть как объект криминологического изучения.
– М. 2003. – 129 c.
111 Жалинский А.Э. Эффективность профилактики преступлений и криминологическая информация. – Львов, 1980. – 39-40 c.
112 Ю.Д. Блувштей. Теоретические вопросы статистического изучения личности преступника. – М., 1968. – 16c.
2 Гагарин Н.С. Квалификация некоторых преступлений против социалистической собственности. – Алма – Ата, 1973. – 320 c.
3 Кардава А.Н. Ответственность за разбой по советскому уголовному праву. – Сухуми, 1976. – 180 с.
4 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества граждан. – М., 1974. – 208 c.
5 Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. – М., Наука, 1970. – Т.2. – 115 c.
6 Куц В.Н. Ответственность за вымогательство по советскому уголовному праву. – Харьков, 1986. – 25 c.
7 Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. – М., 1980. – 248 c.
8 Курс советского уголовного права. – Ленинград, 1973. – Т.3. – 836 c.
9 Советское уголовное право. Часть общая. – М., 1982. – 170 с.
10 Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. – Алма – Ата, 1973. – 160 с.
11 Никифоров Б.С. Объект преступлений по советскому праву. – М., 1960. – 229 с.
12 Курс советского уголовного права. – Т.4. – М., 1970. – 432 с.
13 Матышевский П.С. Уголовно-правовая охрана социалистической собственности в Украинской ССР. – Киев, 1972. – 204 с.
14 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. – М., 1971. – 358 с.
15 Советское уголовное право. Часть общая. – М., 1962. – 240 с.
16 Михайлов М.П. Уголовная ответственность за кражу личного имущества и разбой. – М., – 1958. – 155 с.
17 Болотский Б. Ответственность за разбой. – М., 1968. – 31 с.
18 Гагарин Н.С. Ответственность за разбой и грабеж по советскому законодательству. – Алма – Ата, 1974. – 340 с.
19 Трайнин А.Н. Состав преступления в советском уголовном праве. – М., 1951. – 78 с.
20 Фролов В.Е. Спорные вопросы общего учения об объекте преступления. – Свердловск, 1969. – 184 с.
21 Архив Бостандыкского районного суда. г. Алматы. // Уголовное дело № 1/200 // 2007 г.
22 Советское уголовное право. Часть особенная. – М., 1984. – 128 с.
23 Кригер Г.Л. Ответственность за разбой. – М., 1968. – 130 c.
24 Кардава А.Н. Разбой по советскому уголовному праву. – Сухуми, 1969. – 160 с.
25 Курс советского уголовного права. – М., 1985. – 365 с.
26 Филимонова А.А. Преступления против личной собственности граждан. – Алма – Ата, 1980. – 46 с.
27 Авдеев М.М. «Судебная медицина». – М., 1960. – 76 с.
28 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 1/115 // 2007 г.
29 Архив Бостандыкского районного суда г.Алматы. // Уголовное дело № 7584 // 2008 г.
30 Гугучия М.Б. Ответственность за разбой по советскому уголовному законодательству. – Сухуми, 1958. – 165 с.
31 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 2-181 // 2008 г.
32 Комментарий к УК РФ. – М., 1996. – 74 c.
33 Ковалев М.И., Амиазов Б.Н. Оценка психического здоровья человека уголовным законодательством. – Свердловск, 1987. – 36-37 c.
34 Назаренко Г.В. Невменяемость в уголовном праве. – Орел, 1993. – 47-51 c.
35 Волков Б.С. Проблема воли и уголовная ответственность. – Казань, 1965. – 141c.
36 Дагель Д.П., Котов. Субъективная сторона преступления и ее установление. – Воронеж, 1974. – 48 с.
37 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 1-181 // 2008 г.
38 Харазишвили Б.В. Вопросы мотива поведения преступника в советском праве. – Тбилиси, 1963. – 165c.
39 Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступления и уголовная ответственность. – Алма – Ата. 1987. – 59 с.
40 ҚР Қылмыстық кодексі. 1997 жылғы 16 шілде.
41 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. – М., 1980. – 85 c.
42 Галиакбаров Р.Р. Групповое преступление. Постоянные и переменные признаки. – Свердловск, 1973. – 140 c.
43 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 32056 // 2008 г.
44 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 1/479 // 2008 г.
45 Матышевский П.С. Ответственность за преступления против социалистической собственности. – Киев, 1983. – 110c.
46 Уголовное право РК. Часть особенная. Под редакцией Борчашвили И.Ш. и Рахметова С.М., – Алматы. 1999 г. – 363 c.
47 Устинов В.С., Арафеев А.С. Об имущественных преступлениях. –Ярославль, 1994, – 198c.
48 Кузнецов Н.Ф. О квалификации разбойного нападения. – М., 1957. – 79 c.
49 Никифоров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной особенности в СССР. –М., 1954. – 158 c.
50 Борчашвили И.Ш. Некоторые вопросы квалификации краж социалистическкой и личной особенности граждан. – Караганда, 1989. – 70 c.
51 Дубаскас И. Проникновение в помещение. – Рига, 1975. – 97c.
52 Уголовное право. Особенная часть. Учебник / Под ред. Козаченко И.Я. – М., 1998. – .388 c.
53 Архив Бостандыкского районного суда г. Алматы. // Уголовное дело № 4-003 // 2008 г.
54 Гаухман П.Д. Борьба с насильственными посягательствами. – М., 1969. –86 c.
55 Коментарий к Уголовному кодексу РСФСР. – М., 1984. –166 c.
56 Советское уголовное право, часть особенная. – М., 1981. – 398 c.
57 Куринов Б.А. Научные основы квалификаций преступлений. – М., 1984. –164 c.
58 Архив Бостандыкского районого суда г.Алматы. // Уголовное дело № 329 // 2008 г.
59 Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть.: Учебник под ред. И.Ш.Боргашвили и С.М.Рахметова. – Алматы, 2000. – 122 с.
60 Гришанин П.Ф. Понятие преступной организации, ответственность ее участников по Советскому уголовному праву. – М., 1961. – 18–21с.
61 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. – М., 1974. – 29 с.
62 Дьяков С.В., Игнатьев А.А., Карпушин М.П. Ответственность за государственные преступления. – М., 1988. – 120 с.
63 Тельнов П.Ф. Иные государственные преступления. – М., 1970. – 50с.
64 Петрунев В. Отграничение вымогательства от смежных преступлений. –М., 1973. – 41с.
65 Ляпунов Ю. Ответственность за вымогательство. Социалистическая законность. 1989. № 6. – 36–39 с.
66 Михайлова Г., Тимишев И. Разграничение грабежа и вымогательства. // Советская юстиция. 1990. № 6. – 20с.
67 Клейменов М.П., Дмитриев О.В. Деятельность органов внутренних дел по борьбе с вымогательством. – Омск, 1995. – 96 с.
68 Постановление Пленума Верховного Суда РК от 21.07.95 №5 «О судебной практике по делам о хулиганстве». Сборник постановлений Верховного Суда РК. – Алматы, 1997. – Т.1. – 316с.
69 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. – М., 1969 – 40 с.
70 Л.Д. Гаухман. Насилие как средство совершения преступления. – М., 1974. – 58–73 с.
71 Морозов В.И. Эффективность общего предупреждения насильственных преступлений. ( умышленных убийств и умышленных причинений телесных повреждений) Дисс.к.ю.н. – Омск, 1991. – 127с.
72 В.С. Минская мен Г.И. Чечель. «Виктимологические факторы и механизмы преступного поведения» – Иркутск, 1988 – 40с.
73 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №200714 // 2007
74 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №200721 // 2007
75 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №200792 // 2007
76 Архив Алматинского городского суда. // Уголовное дело №2007155 // 2007
77 Афиногенов Ю.А. Личность потерпевшего и цели наказания. Потерпевший от преступления. – Владивосток. 1974. – 38 с.
78 Минская В.С. Личность потерпевшего и ее криминологическое значение. –М., 1988. – 89 с.
79 Франк Л.В. Виктимология и виктимность. – М., – 27с.
80 Франк Л.В. Потерпевшие от преступления. – М., – 182 с.
81 Вандышев В.В. Проблемы совершенствования борьбы с преступностью. –Иркутск. 1986. – 127с.
82 Глонти Г.Ш. Криминалистическая характеристика поводов к совершению преступления. – М., 1986. – 22с.
83 Михеев Р.И. Личность и поведение потерпевшего. – М., 1975., Герцензон А.А. Уголовное право и социология. – М., 1970. – 83–84 с.
84 Криминология и профилактика преступлений. Учебник. Под ред. Алексеева А.И. – М., 1998. – 282-283 с.
85 Устинов В.С. Насильственные преступления и их мотивация. – Горький, 1996. – 98 с.
86 Смирнова Г.Л. Личность преступника. – М., 1995. – 56 с.
87 Безверхняя Жаухария. Анатомия насилия или неизвестная криминология. – М., 2003. – 3 с.
88 Кудрявцев В.Н. Предупреждение насильственных преступлений. –М., 1998. – 56 с.
89 Алауханов Е.О. Криминология. Учебник. – Алматы. – Казыгурт. 2006
90 Алексеев А.И. Криминология. Курс лекции. – М., 1998. – 84 с.
91 Коробейников Б.В., Кузнецова Н.Ф. Минковский Г.М. Криминология.
– М., 1998. – 5с.
92 Криминология. // Под общей ред. // Проф. А.И. Долговой. Инфра – М – Норма. 1997 – 274 с.
93 Бородин С.В. Квалификация преступлений против личности. – М., 1977. –19 с.
94 Гаухман Л.Д. Проблемы борьбы с убийствами// Предупреждение насильственных преступлений. – М., 1996. – 18 с.
95 Жалинский А.Э., Костицкий М.В. Эффективность профилактики преступлений и криминологическая информация. – Львов, 1980. – 39-40 с.
96 Аванесов Г.А. Криминология. – М., 1984. – 453 с.
97 Д.А. Кирилов. Индивидуальная профилактика преступлений органами внутренних дел. – Тюмень, 1994. – 44 с.
98 Лекарь А.Г. Профилактика преступлений. – М., 1972 – 90 с.
99 Удовиченко М.А., Использование результатов оперативно – розыскной деятельности в расследовании преступлений. – М., 1999. – 11-13 с.
100 Яковлев В.М. Индивидуальная профилактика преступного поведения. – Горький, 1977. – 100 – 107 с.
101 Карпец И.И. Проблема преступности. – М., 1969. – 78с.
102 Горяинов К.К., Исиченко А.П., Кондратюк Л.В. Латентная преступность. – М., 1994. – 263 с.
103 С.Н. Абельцев. Личность преступника и проблемы криминального насилия. Москва. 2000. – 204-205 с.
104 Митин И.О. Социальные конфликты, их последствия и уголовно – правовая охрана человека. – Саратов, 1991. – 201с.
105 Карпец И.И. Преступность: иллюзии и реальность. – М.: Российское право, 1992. – 432 c.
106 Кайыржанов Е.И. Причинность в криминологии. – Алматы, 2002.
107 Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступления. – М.: Госюриздат, 1963. – 324c.
108 Аванесов Г.А. Криминология. 2 – ое изд. – М.,1984 – 67 c.
109 Максимовских Э. Империя страха. – М., 1992. – 289c.
110 Алексеев А.И. Преступноть как объект криминологического изучения.
– М. 2003. – 129 c.
111 Жалинский А.Э. Эффективность профилактики преступлений и криминологическая информация. – Львов, 1980. – 39-40 c.
112 Ю.Д. Блувштей. Теоретические вопросы статистического изучения личности преступника. – М., 1968. – 16c.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 122 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 122 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ҚАРАҚШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗГІ 9
БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қарақшылықтың түсінігі мен 29
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қарақшылық кезінде қылмыстық жауаптылықты ауырлататын 45
мән-жайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3. Қарақшылықты оған сабақтас қылмыс құрамдарынан 56
ажырату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 56
2 ҚОҒАМҒА ҚАУІПТІ ҚОРҚЫТУ МЕН КҮШ ҚОЛДАНУ ӘРЕКЕТТЕРІН 62
КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қорқытып және күш қолданып жасалатын қылмыстардың 66
жәбірленушілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 71
2.2 Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 81
2.3. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы 81
қылмыскерлердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
..
2.4. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу 116
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 120
3 ҚАРАҚШЫЛЫҚТАН САҚТАНДЫРУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН
СУБЪЕКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.1. Қарақшылықтан сақтандырудың бағдарламасы ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстан Республикасындағы қылмыстардың алдын алуды жүзеге
асыратын
субъектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация қарақшылықпен күрестің
криминологиялық, қылмыстық – құқықтың теориялық мәселелерін зерттеуге
арналған. Осы диссертациялық жұмыста қарақшылық туралы заңнаманың қысқаша
даму тарихы; Қазақстан Республикасының қолданыста жүрген қылмыстық
заңнамасы бойынша қарақшылықтың түсінігі; қарақшылық қылмыс құрамының
объективтік және субъективтік белгілері; қарақшылық кезінде қылмыстық
жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар; қарақшылықты оған сабақтас қылмыс
құрамдарынан ажырату; қорқытып және күш қолданып жасалатын қылмыстардың
жәбірленушілері; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу
себептері; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы
қылмыскерлердің тұлғасы; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын
қылмыстардың алдын алу жолдары; қарақшылықты сақтандырудың бағдарламасы;
Қазақстан Республикасындағы қылмыстардың алдын алуды жүзеге асыратын
субъектілер қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
экономикалық, әлеуметтік, саяси салаларындағы түбірлі өзгерістер жағдайында
азаматтарға және меншіктің түрлі нысандарына қол сұғылмаудың және тұлғаның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын нақты қорғаудың сенімді
кепілдіктерін қамтамасыз ету ерекше мәнге ие. Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан – 2030 халыққа жолдауында заңның абсолютті
үстемдігін орнату және азаматтарды қылмыстылықтан қорғау қажеттігінің
аталып өткені бекер емес [1].
Еліміздің Президенті мен Үкіметі аса маңызды міндеттердің қатарына
нарықтық қатынастардың заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқын көрсететін,
қылмыстылықпен күресудің қазіргі кезгі стратегиясын қалыптастыруды және
құқық қорғау органдарының қызметінің тиімділігін арттыруды жатқызады.
Қарақшылық шабуылдардың көбеюі Қазақстан Республикасындағы
қылмыстылықтың жалпы өсімімен тығыз байланысты. ҚР ІІМ статистикалық
мәліметтеріне көз жүгіртсек, ҚР қылмыстылықтың соңғы жылдардағы өсуі
келесідей: 2002 жылы – 173858; 2003 жылы – 200873; 2004 жылы – 206006; 2005
жылы – 201796; 2006 жылы – 183913; 2007 жылы – 183977; 2008 жылы – 162491;
2009 жылы – 160895. Бұл көрсеткіштерден көрініп тұрғандай, қылмыстылықтың
өршуі 2003-2005 жылдарда айқын байқалады, ал 2006 жылдан бастап біртіндеп
азая бастаған. Алайда, ескеріп өтетін бір жайт, тіркелген қылмыстардың
жалпы құрамының ішінде қылмыстардың ауыр түрлерінің, солардың ішінде
қарақшылық шабуылдардың өсуінің тұрақтылығы сақталуда.
ҚР ІІМ мен ҚР Бас Прокуратурасының жанындағы Құқықтық статистика және
ақпараттар орталығының мәліметтері бойынша еліміздің аумағындағы қарақшылық
шабуылдардың жалпы көрсеткіші мынадай: 2002 жылы – 1400; 2003 жылы – 2308;
2004 жылы – 2330, 2005 жылы – 2140; 2006 жылы – 2097; 2007 жылы – 2046;
2008 жылы – 1968; 2009 жылы – 1938.
2000 жылғы 22 сәуірде Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің
отырысында ҚР Президенті құқық қорғау органдарының қызметін, олардың
жұмысындағы жекелеген кемшіліктерді қатаң сынға алып, сыбайлас жемқорлықпен
күреске, зорлық және пайдакүнемдік сипаттағы қылмыстарды ашуға қатысты
жұмыстардың жеткіліксіздігін көрсетті.
Қылмыстылықпен күресте құқықтық ғылымдар да, солардың ішінде қылмыстық
құқық ғылымы да ерекше рөлді иеленуі тиіс. Өйткені, қылмыстық құқық
ғылымының жетістіктері мемлекеттің заңшығарушылық қызметіне де,
құқықбұзушылықтармен күрес жүргізуші органдардың тәжірибесіне де тікелей
әсер етеді. Бұл ретте қылмыстық құқық ғылымының маңызды міндеті болып
меншік нысандарының барлығын қылмыстық қол сұғушылықтан жан-жақты қорғауды
және сақтауды қамтамасыз ету мен нығайту табылады. Яғни, республикамыздың
әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету жағдайында мемлекеттік және
қоғамдық аппараттың қызметінің сапасы ерекше мәнге ие бола түспек.
Атап өтерлік бір жайт, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 шілдеде
қабылданған жаңа Қылмыстық кодексімен мүліктік қылмыстардың құрамдарына
елеулі өзгертулер енгізілді. Бұл өзгертулер меншіктің барлық нысандарының
теңдігін бекіткен ҚР 1995 жылғы 30 шілдедегі Конституциясында анықталды.
Конституцияның 6-бабында былай деп жазылған: Қазақстан Республикасында
мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей қорғалады.
Егер бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамада меншікке қатысты екі
тарау болса (социалистік меншікке қарсы қылмыстар және азаматтардың жеке
меншігіне қарсы қылмыстар), қазіргі заңнамада олар бір тарауға Меншікке
қарсы қылмыстар деп біріктірілген. ҚР ҚК Меншікке қарсы қылмыстар
тарауында меншіктің барлық нысандарын ұрлықтан, тонаудан, қарақшылық
шабуылдардан, алаяқтықтан, қорқытып алушылықтан және меншікке қатысты өзге
де қол сұғушылықтардан теңдей қорғауды қамтамасыз ететін нормалар
бекітілген. Бұл ретте ҚК-те мүлікті ұрлау туралы жазылған барлық баптарда,
мүлік бөтен деп жазылған. Бөтен мүлікті ұрлау туралы сөз қозғалған барлық
баптарда айқындаушы белгі ретінде ірі мөлшер көрсетілген. Меншікке қарсы
қылмыстардың көптеген құрамдарына бұрын болмаған ұйымдасқан топ немесе
қару ретінде пайдаланылатын заттар сияқты белгілер енгізілген. Бұл
белгілер, өз кезегінде, ғылыми тұрғыдан түсіндіруді қажет етеді.
Республикамыздағы қолданыстағы қылмыстық заңнамада меншікке қарсы қол
сұғушылықтардың көптеген түрлері үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық
құқықтық нормалардың жүйесі көрініс тапқан. Алайда, заңнамадағы нормалар
жүйесі қаншама сапалы болса да, ол өз бетінше меншікті жан-жақты қорғау
міндеттерін шеше алмайды. Қылмыстық заңнаманың қорғаушы және жалпы ескерту
функциялары оны қабылдау және күшіне енгізу кезінде де, құқық нормаларын
орындау және қолдану кезінде де көрініс табады. ҚР Жоғарғы Сотымен
жүргізілген бөтен мүлікті ұрлау туралы істер бойынша сот тәжірибесінің
материалдарын жалпылау көрсеткендей, заңды қолдану кезінде аталған
қылмыстармен күрестің тиімділігін төмендететін кең таралған кемшіліктердің
бірі болып, құқыққорғау органдары қызметкерлерінің ұрлаудың нысанын немесе
түрін оның басқа түрлерінен ажырата алмауы, осы қол сұғушылықтарды сабақтас
қылмыстардан ажырата алмау табылады.
Сот-тергеу тәжірибесінде қылмыстар жиынтығы бойынша жасалған, сонымен
қатар қылмыстық құқықтық нормалардың бәсекелестігі жағдайында жасалған
әрекеттерді саралау мәселелерін қате шешу де жиі кездесіп жатады.
Құқыққорғау органдарының қылмыстарды қате саралауының себептері әртүрлі
болуы мүмкін, бірақ бұл жағдайды қылмыстық құқық ғылымындағы меншікке қарсы
қол сұғушылықтардың өз ішіндегі және өзге қылмыстарға қатысты ара
қатынасының жеткіліксіз зерттелгендігімен түсіндіруге болады.
Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстардың екі немесе одан
көп бәсекелес құрамдарын айқын ажырата білуі нақты іс бойынша қолдануға
тиісті қылмыстық құқықтық норманы дұрыс анықтауға мүмкіндік береді және
қылмыстық істер бойынша сот әділдігін жүзеге асырудағы заңдылықты сақтаудың
қосымша кепілдігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарақшылықпен күресуге байланысты
белгігі бір теориялық мәселелерді зерттеуде Ресейлік ғалымдардың басым
екендігін мойындап, олардың арасында белді орынға ие: Гагарин Н.С,
Владимиров В.А, Пионтковский А.А, Куц В.Н, Коржанский Н.И, Никифоров Б.С,
Матышевский П.С, Кригер Г. А, Кузнецов Н.Ф, Михайлов М.П, Гаухман Л.Д.
Франк Л.В, Кудрявцев В.Н, Карпец И.И, Кузнецова Н.Ф, Лебедев С.Я, Бородин
С.В. секілді ғылымдарды айта аламыз.
Қазақстандық ғалымдардың ішінде осы мәселемен айналысқан авторлардың
ішінде біз Е.И. Қайыржанов, А.Н. Ағыбаев, У.С. Жекебаев, М.С. Нәрікбаев,
А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, И.И. Рогов, Е.Т. Оңғарбаев, Р.Т. Нұртаев, Р.О.
Орымбаев, С. Рахметов, Б.Ж. Жунісов, Ғ.Ы Баймурзин, Ә.А. Темербеков, Н.О.
Дулатбеков секілді ғалымдарын көрсете аламыз.
Қолданыстағы заңнаманы, арнайы әдебиеттерді, сонымен қатар сот-тергеу
тәжірибесін талдай отырып, біз қарақшылық құрамы әлдеқайда терең зерттеуді
қажет етеді деген шешімге келдік, себебі, теорияда да, тәжірибеде де
қарақшылықтың негізгі құрамының объективтік және субъективтік белгілерін,
оның саралаушы түрлерін анықтауға, сонымен қатар қарақшылықты сабақтас
қылмыстардан ажырату негіздеріне қатысты жекелеген даулы мәселелер әлі де
көп.
Зерттеу мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты – қарақшылықпен
күрестің криминологиялық, қылмыстық – құқықтық мәселелерін теориялық
тұрғыдан зерттеу және қылмыстылықтың алдын алу жолдарын анықтау болып
табылады.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Алға қойған мақсат бірқатар
зерттеулік міндеттерде нақтыланады. Олардың ең маңыздысы мыналар:
- Қарақшылық туралы заңнамалардың даму тарихына шолу жасай отырып,
қарақшылық ұғымына жаңа анықтама беру;
- Қарақшылықты оған сабақтас қылмыс құрамдарынан ажырата отырып
өзгешелігін анықтау және негіздеу;
- Қарақшылық қылмысының объективтік және субъективтік белгілерінің жаңа
аспектілерін анықтау;
- Қарақшылық үшін жауаптылықты айқындау үшін заңнамаға тиісті
өзгертулерді қалыптастырып, ұсыну;
- Қарақшылықты жасаушы тұлғаның қоғамға қайшы жүріс-тұрысының, теріс
мінез-құлқының виктимологиялық, криминологиялық ерекшеліктері жағын және
осы қылмысқа байланысты жүзеге асырылатын профилактикалық шараларды
анықтау.
Зерттеу обектісі. Қылмыстық құқық ғылымында барлық қылмыстардың
объектісі болып қылмыстық заңның нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар табылатыны жалпылай танылған.
Қарақшылықтың қауіптілігі тек меншікке қол сұғушылықтан ғана емес,
сонымен қатар осындай қол сұғушылықтың тәсілінен де – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданудан көрініс табады.
Жеке тұлға, оның денсаулығы қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Зерттеудің пәні ретінде – Қазақстан Республикасы ҚК – нің 179
баптың қылмыстық құқықтық нормалар, қазіргі және бұрынғы заңдардың басқа да
нормалары, шет елдердің қылмыстық заңдарының нормалары; сот тергеу
тәжірибесі, қарақшылық жасауда сотталған адамдардың саны жөніндегі
статистикалық мәліметтер, қарақшылықтың жасалу себептері туралы халықпен
жүргізілген сауалнама нәтижелері қарастырылады.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік негізі болып
теорияның және тәжірибенің өзара байланысына негізделген, өзара тәуелді
құбылыстардың тарихи дамуын ескере отыра зерттелетін танымның ғылыми
диалектикалық тәсілі танылады. Диссертацияда зерттеудің жалпы ғылыми
тәсілдері: тарихи, салыстырмалы – құқықтық, формалды – құқықтық, жүйелілік,
нақты әлеуметтік әдістер пайдалынады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі ретінде қарақшылыққа
тікелей қатысты қылмыстық саясат, қылмыстық құқық, криминология және
қылмыстық атқарушылық құқық тарихынан жазылған теориялық еңбектерде
бейнеленген ережелерде де қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмприкалық) деректік негізі. Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық,
қылмыстық – атқару, қылмыстық іс жүргізу заңдары осы жұмыстың тақырыбымен
байланысты құқықтық сипаттағы басқа да құқықтық нормалар және құжаттар.
Қарақшылықпен күрестің криминологиялық, қылмыстық – құқықтық мәселелерін
зерттеу барысында советтік дәуірге дейінгі нормативтік актілер, сондай – ақ
Кеңестік мемлекеттің қылмыстық кодекстері және басқа да актілері
пайданылады. Жұмыстың эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының жарияланған тәжірибелік материалдары құрайды. Сондай – ақ Алматы
қаласының Бостандық ауданының соттарындағы 2002 және 2009 жылдар аралығында
қарақшылықпен жасалынған 360 қылмыстық іс, т.б. мәліметтер зерттелінді.
Зерттеу барысында 100 тәжірибелік қызметкерлерге сауалнама
жүргізілді, осының негізінде белгілі бір тұжырымдармен тәжірибелік
ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс 1997 жылғы
Қылмыстық кодекстің қолданылған кезеңінен бастап қарақшылыққа жаңа анықтама
беріліп, бұл ереже заң шығарушыға мемлекеттік және жеке меншікті қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғауды теңестіруге мүмкіндік берді. Диссертацияда
қылмыстық заңнаманы дамытуға байланысты нақты ұсыныстар қалыптастырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1) Қарақшылық бөтен мүлiктi ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған
адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш көрсетумен немесе тiкелей
осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау.
2) Ғалым-криминалистер мен құқық қорғау органдарының қызметкерлері ҚР
Қылмыстық кодексінің 237-бабымен қылмыстық жауаптылық көзделген аса ауыр
қылмыс – бандитизмнің белгілері көрініс тапқан әрекеттерді қарақшылық деп
саралау жағдайларының жиілеп кеткенін атап өтеді. Олардың нақты қылмыстық
істер бойынша шешімдері тәжірибеде жетекшілік орынды иеленсе де, ал бұл, өз
кезегінде, сот тәжірибесінде аталған қылмыстарды саралаудағы қателіктерге
әкеп соғуда. Сондықтан ҚР Қылмыстық кодексінің 179-бабының 3-тармағының “а”-
тармағына өзгерту енгізу қажеттілігі ұсынылады.
3) Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды алдын алу
шараларының жүйелі түрде жүзеге асуын қамтамасыз ету мақсатында
Қылмыстылықтың алдын алу туралы заң қабылданғаны жөн.
4) Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды алдын алуды
күшейту шаралары қарастырылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Қылмыстық
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың ұғымның түп
бастауына әдістемелік басты назар аудара отырып, олардың заңда айқындалған
құқықтық тізбегін анықтап және аталған мән – жайды топтастыруды жүзеге
асырудың теориялық іргесін қалауға талпыныс білдіруде.
Сонымен қатар зерттеудің теориялық мәні – зерттеу нәтижесінде
құрылған ұсыныстар, қорытындылар, тұжырымдар қылмыстық жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар туралы ұғым – білімнің
өзгеруіне әсер етеді, қылмыстық құқығында жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар сақтандыру тағайындау институтында қолданудағы
мәселелерге өзіндік үлес қосады.
Зеттеудің тәжірибелік маңыздылығы – осы зеттеудің нәтижелері
жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін мән – жайларды реттейтін
құқықтық нормаларды жетіліруге бағытталғандығында.
Жұмыс қорытындысының тәжірибелік мәні:
1. құқық қорғау және құқық қолдану органдарының қылмысқа қарсы
сақтандыру жүргізу тәжірибесінде;
2. соттардың сақтандыру тағайындау тиімділігін арттыруда;
3. қылмыстық құқық, қылмыстық – атқару құқығы, криминология пәндері оқу
процесінде;
4. әдістемелік құралдарды дайындау және магистірлік, бітіру жұмыстарын
жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
мақсаттарында және міндеттерінде анықталған және кіріспеден, тоғыз
бөлімшені біріктіретін үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚАРАҚШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗГІ
БЕЛГІЛЕРІ
1.1 Қарақшылықтың түсінігі мен құрамы
Қылмыстық заңнамада бөтен мүлікті ұрлағаны үшін жауаптылық мүлікке
қатысты қол сұғушылық қандай тәсілмен жасалғанына байланысты түрлерге
бөлінеді. Мүлікті алып алу жасырын немесе ашық, күш көрсету арқылы немесе
күш көрсетусіз, алдау жолымен немесе сенімге қиянат жасау арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін.
Қолданыстағы қылмыстық заңнама мүлікті ұрлаудың алты нысанын
ажыратады: ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, сенiп тапсырылған бөтен
мүлiктi иеленiп алу немес ысырап ету.
Ұрлаудың басқа нысандарымен салыстырғанда, қарақшылық әлдеқайда ауыр
қылмыс болып табылады, өйткені ол тек меншікке ғана емес, сонымен қатар
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына да қол сұғушылықпен сипатталады.
Қарақшылықтың алғашқы заңнамалық анықтамасы 1922 жылғы РКФСР Қылмыстық
кодексінде берілді. Бұл кодексте пайдакүнемдік зорлық сипаттағы қылмыстар
туралы үш бап орын алды – тонау (182 бап – бөтен мүлікті күш жұмсамастан
ашық ұрлау және 183 бап – жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті
емес күш көрсетумен ұштасқан тонау); қарақшылық (184 бап – мүлікті ұрлау
мақсатында жекелеген тұлғаның өзге тұлғаға өлім немесе жарақат қаупін
тудырған күштеп немесе психикалық күш көрсетумен ұштасқан ашық шабуыл
жасауы. 184 баптың 2 бөлігі бойынша – адамдар тобымен (бандитизм) жасалған
нақ сол қылмыс үшін мүлікті тәркілеумен қоса жазалаудың жоғары шарасы
көзделді және бандитизм (76 бап – әртүрлі қылмыстық мақсаттарда қарақшылық
шабуылдар жасау үшін бандаларды құру). 1926 жалғы РКФСР Қылмыстық
кодексінде қылмыстардың белгілі бір түрлерінің түсініктерінің заңнамалық
сипаттамалары қайталанды, алайда бұл кодекстің өзіне тән ерекше тұстары да
болды. ҚК 167 бабы қарақшылықтың айқындаушы белгілері ретінде
жәбірленушінің өлуін немесе жарақат алуын көздеген, бұл үшін 10 жылға дейін
бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын, ал ауырлататын мән-жайлар
кезіндегі қарулы қарақшылық үшін жазалаудың жоғары шарасы көзделді [2, c.
320].
Қарақшылықтың анықтамасына өзгертулер 1947 жылғы 4 маусымдағы КСРО
Жоғарғы Кеңесінің Азаматтардың жеке меншігін қорғауды күшейту туралы
жарлығымен өзгертулер енгізілді. Бұл акт азматтардың жеке мүлігін ұрлаудың
екі түрін көздеді: ұрлық (жасырын немесе күш көрсетусіз ашық ұрлау) және
қарақшылық (күштеп ұрлау). Жарлықта қарақшылық бөтен мүлікті иемдену
мақсатында жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті және қауіпті емес
күш көрсетумен ұштасқан шабуыл ретінде анықталды. Осылайша бір құрамда
қоғамға қауіптілігінің дәрежесі бойынша бір-біріне ұқсамайтын әрекеттер
біріктірілді, ал бұл, өз кезегінде, кінәлілердің жауаптылығын анықтауда
қиындықтар тудырды. Алайда, соған қарамастан, жоғарыда аталған жарлық
қарақшылықтың түсінігінің анықтамасынан шабуылдың ашық сипаттағы белгісін
алып тастады, бұның негізінде қарақшылықтың түсінігі және ол үшін
жауаптылықтың шегі дұрыс кеңейтілді [3, с. 17].
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының дамуындағы маңызды
оқиға болып оның тарихындағы алғашқы Қылмыстық кодексті 1959 жылғы 22
шілдеде қабылдау табылды. Мұнда қарақшылықтың анықтамасы әлдеқайда
нақтылана түсті де, енді қарақшылыққа өмір мен денсаулық үшін қауіпті күш
көрсетумен ұштасқан шабуыл жатқызылды.
Осыған қоса, бұл кодексте қарақшылықтың екі диспозициясы көзделді: 76-
2 бап – Мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті иемдену мақсатындағы
қарақшылық және 134 бап – Қарақшылық. Біріншісі мемлекеттік немесе
қоғамдық мүлікті иемденуді көздесе, екіншісі азаматтардың жеке мүлігін
иемденумен сипатталды.
Қарақшылық үшін жауаптылықты меншік нысанына қатысты бұлайша
заңнамалық тұрғыдан түрлерге бөлу бекер болған жоқ, өйткені оның негізінде
социалистік меншікті қорғауды күшейту қажеттігі идеясы жатыр.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 шілдеде қабылданған жаңа
Қылмыстық кодексінің 179-бабында қарақшылық бөтен мүлiктi ұрлау мақсатында
шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш
көрсетумен немесе тiкелей осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан
шабуыл жасау ретінде анықталған. Диспозициядан көрініп тұрғандай, заң
шығарушы мемлекеттік немесе қоғамдық мүлік және азаматтардың мүлігі
түсінігін бөтен мүлік деген жалпы түсінікпен ауыстырған. ҚР
Конституциясының 6 бабына сәйкес: Қазақстан Республикасында мемлекеттiк
меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей қорғалады. Бұл ереже заң
шығарушыға мемлекеттік және жеке меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғауды теңестіруге мүмкіндік берді. Бөтен мүлік ретінде меншіктілігі
бұл мүлікті немесе мүлікке құқықты заңсыз иемденіп алған тұлғаның атына
заңды рәсімделмеген мүлікті түсіндіруге болады, яғни аталған тұлғада осы
мүлікті иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге заңды құқық болмайды.
Қарақшылықтың ерекшелігі, оның ұрлаудың басқа нысандарына қарағанда
аса қауіпті қылмыс екендігінен көрініс табады. Бұл оның, ең алдымен, екі
объектілік сипатымен байланысты. Қарақшылық кезінде тікелей объект болып
меншік қатынастары табылса, қосымша объект болып тұлғаның денсаулығы
табылады. Қылмыстық құқық ғылымында бұл қылмыстың қосымша объектісі
адамының өмірі мен денсаулығы деген қате тұжырымдар кездесіп жатады [2, с.
260]. Себебі, адам өмірі қарақшылықтың объектісі болып табылмайды, және де
адамды өлтіру қарақшылықтың шеңберінен шығып кетеді және қосымша айқындауды
қажет етеді.
Қарақшылықтың ерекшелігі оны жүзеге асырудың тәсіліне де байланысты.
Ұрлаудың өзге нысандарына қарағанда, қарақшылықтың қауіптілігі меншік
қатынастарына қол сұғушылықтан ғана емес, сонымен қатар мұндай қол
сұғушылықтың тәсілінен де - күш көрсетумен немесе тiкелей осындай күш
қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасаудан көрініс табады.
Шабуыл сөзі басып алу, зиян келтіру және т.б. мақсаттарда жүзеге
асырылған жылдам, белсенді әрекетті білдіреді.
Қылмыстық-құқықтық тұрғысынан шабуыл – бұл қандай да бір қылмыстық
мақсатпен жүзеге асырылатын, нақты және тікелей қауіп төндіретін, осы
мақсатқа жету құралы ретінде күш көрсетуді бірден қолданумен сипатталатын
басқыншылық, құқыққа қайшы әрекет [34, с. 208]. Шабуыл көп жағдайда ашық
сипатта болады, алайда ол жәбірленуші үшін жасырын, байқатпай жасалуы да
мүмкін (бұрыштан төну, арқадан ұру, тығылып отырған жерден ату).
Шабуыл және одан кейін тікелей жүзеге асырылатын күш көрсету (қорқыту)
субъективтік тұрғыдан бір мақсатпен – бөтен мүлікті ұрлаумен біріккен екі
ажырамас басқыншылық әрекеттің бірігуін құрайды. Сондықтан, шабуылды
қарақшылықтың дербес объективтік белгісі ретінде шартты түрде ғана атауға
болады. Яғни, қарақшылық ретінде шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына нақты қауіп төндіретін, күш көрсетумен ұштасқан шабуыл ғана
танылуы мүмкін.
Жалпы алғанда қарақшылықтың құрамындағы, өмір мен денсаулық үшін
қауіпті күш көрсету ретінде мыналар түсініледі: денсаулыққа жеңіл, орташа
ауырлықтағы және ауыр зиян келтірген, сонымен қатар адамның өліміне әкеп
соққан күштеп зорлау; жоғарыда аталған салдарды туындатпаған, алайда жүзеге
асыру кезінде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына нақты қауіп төндірген
күштеп зорлау; мүлікті иемдену мақсатында жәбірленушінің ағзасына өмір мен
денсаулық үшін қауіпті есеңгiрететiн заттарды енгізу; өмір мен денсаулық
үшін қауіпті күш қолданамын деп қорқытудан көрініс табатын психикалық
мәжбүрлеу. Қорқытулар нақты сипатқа ие болуы және нақты болуы тиіс.
Қылмыстық құқық ғылымында барлық қылмыстардың объектісі болып
қылмыстық заңның нормаларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар табылатыны
жалпылай танылған [5, с. 115]. Ал В.Н. Куцтың ойынша, қоғамдық қатынас
қылмыстың барлық деңгейдегі түрлерінің объектісі болып табылады [6, с.
25]. Н.И. Коржанскийдің пікірінше, қылмыстың объектісі болып қылмыстық
заңмен қылмыстық қол сұғушылықтан қорғалатын қоғамдық қатынастар табылады
[7, с. 248].
Ал ұрлаудың объектісі болып меншік, яғни бір тарап (мемлекет немесе
қоғамдық ұйым, меншік иесі) материалдық құндылықтарды өз қалауы бойынша
иеленіп, пайдаланып, оларға билік жүргізуімен, ал екінші тарап (меншік
иесінен басқалары) мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын
дұрыс деп танып, оған кедергі келтірмеуімен сипатталатын, аталған
материалдық құндылықтарға байланысты қоғамдық қатынастар табылады [8, с.
836].
Құқықтағы меншік қатынастары меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану
және билік ету құқықтарынан, ал өзге тұлғалардың осы құқықтарды жүзеге
асыруға кедергі жасамауынан, оларға қол сұқпаудан
көрініс табады. Ұрлаудың объектісін бұлайша түсіну жалпымен танылған және
қылмыстық құқық бойынша барлық оқулықтарда [9, с. 170], сонымен қатар
меншіктің түрлі нысандарына қол сұғушылық үшін жауаптылық мәселелерін
зерттеуге арналған монографиялық жұмыстарда [10, с. 160] көрініс тапқан.
Алайда, меншікке қарсы қылмыстардың объектісінің әлеуметтік-құқықтық
мәнін түсінудің басқа да түрі бар. Мысалы, қылмыстың объектісін қылмыстық
құқықтың жалпы және ерекше бөлімдері тұрғысынан қарастыратын орыстың
революцияға дейінгі көптеген заңгерлері осы қылмыстардың объектісі ретінде
мүлікті атаған. Ал мүлік ретінде материалдық заттардың, мүліктік құқықтар
мен міндеттердің жиынтығы танылған.
Меншікке қарсы қылмыстардың объектісін түсінудегі әртүрлі тәсілдер
кейіннен мүліктік қылмыстардың тікелей объектісі туралы мәселені шешуде
заңгер ғалымдардың дауының себебіне айналды. Жекелеген ғалымдар қылмыстың
объектісі мен пәні түсініктерінің бірігуіне жол берді. Ал шын мәнінде,
ұрлаудың тікелей объектісі көлемі бойынша тұтастың бөлігі ретінде ғана
ажыратыла отырып, мазмұны бойынша топтық объектімен бірдей болып келеді.
Сонымен қатар, қол сұғушылықтың тікелей объектісімен қатар ұрлаудың пәнін
көрсетудің қажеттігіне қатысты да бірқатар даулар бар.
Бір авторлар ұрлау кезінде қол сұғушылықтың тікелей объектісін
ұрлаудың пәнінен ажырату қажет деп санайды. Бұл меншік және мүлік
түсініктерінің өздерінің мазмұны бойынша әртүрлі екендіктерімен негізделеді
[11, с. 229]. Ал басқалары, мысалы, А.А. Пионтковский, В.Д. Меньщагин, Б.С.
Утевский ұрлау кезіндегі қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып мүліктік
құқықтар мен міндеттердің жиынтығы ретіндегі мемлекеттік немесе қоғамдық
мүлік табылады деп санаған. А.А. Пионтковскийдің пікірінше, ұрлау
кезіндегі қылмыстың объектісін сипаттау үшін тікелей объект түсінігінің
орнына қол сұғушылықтың пәні түсінігін енгізудің қажеті жоқ [12, с. 432].
Үшіншілері, жоғарыда аталған екі көзқарасты біріктіре отырып, ұрлау
кезіндегі қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып зиян келтірілген немесе
келтірілуі мүмкін нақты меншік қатынастары табылады деп санайды. Олардың
ойынша, сыртқы әлемнің заты ретіндегі ұрланған мүлікке зиян келмейді [13,
с. 204].
Біздің ойымызша, әлдеқайда дұрыс болып ұрлау кезіндегі қол
сұғушылықтың тікелей объектісі мен ұрлаудың пәнін ажыратуды көздейтін
көзқарас табылады. Профессор Г.А. Кригер дұрыс атап өткендей, ұрлаудың
тікелей объектісі ретінде жекелеген заттарды немесе мүлікті тану объект
түсінігінің өзіне қайшы келеді [14, с. 358].
Сонымен,меншікке қарсы қылмыстарға қатысты сөз қозғайтын болсақ,
құқықтық тұрғыдан зиян мүлікке емес, меншік иесіне келтіріледі деп айтуға
болады. Мүлікті өз мақсатына және өз қалауымен пайдалану немесе бұл
мүліктің қарақшылық шабуылдың негізінде алынуы немесе ұрлануы мүліктің
емес, меншік иесінің мүддесімен байланысты. Алайда, бұл ретте меншікке қол
сұғушылық тікелей емес, материалдық мазмұн – мүлік арқылы жүзеге асырылады.
Б.С. Никифоровтың пікірінше, мүлік меншіктің материалдық субстраты болып
табылады [11, с. 229].
Қарақшылық күрделі объектілі қылмыстардың қатарына жатқызылады.
Қарақшылық тек қана мүлікке ғана емес, жәбірленушінің тұлғасына да қол
сұғады. 1962 жылы жарық көрген қылмыстық құқық бойынша оқулықтың авторлары
қарақшылықтың объектісі ретінде меншікті, сонымен қатар азаматтардың өмірі
мен денсаулығын таниды [15, с. 240].
Атап өтетін жайт, кейінгі жылдарда жарық көрген қылмыстық құқық
бойынша оқулықтардың көптеген авторлары, соның ішінде 1988 жылы шығарылған
оқулықтың авторы қарақшылықтың екі маңызды объектісін – меншікті және
адамның денсаулығын атап көрсетеді. Қазіргі кезде қарақшылықтың қосарлы
объектісін көптеген заңгерлер мойындайды. Мысалы, М.П. Михайловтың
пікірінше, қарақшылықтың құрамына екі объектінің факультативтік түрде емес,
міндетті түрде болуы тән [16, с. 155]. Заң әдебиетінде авторлардың басым
көпшілігі қарақшылық кезіндегі объектінің екіобъектілік бағыттылығын
мойындайды. Сонымен қатар, Б. Болотский екі объектілікті жоққа шығармастан,
қарақшылықтың объектісі болып, ең алдымен, қоғамдық тәртіп, қоғамдық
қауіпсіздік және тұлға танылады деп санайды [17, с. 31].
Қарақшылықтың қауіптілігі тек меншікке қол сұғушылықтан ғана емес,
сонымен қатар осындай қол сұғушылықтың тәсілінен де – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданудан көрініс табады.
Жеке тұлға, оның денсаулығы қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Қылмыстық заңнамада қарақшылық өмір мен денсаулық үшін қауіпті күш
қолдану ретінде көрсетілген (ҚР ҚК 179-бабы). Бұл қарақшылықтың өмірге
емес, денсаулыққа қол сұғатынын көрсете ме екен. Н.С. Гагарин жазып
өткендей, біздің ойымызша, қылмыскер жәбірленушіні өмірінен айырам деп
қорқыту және осы қорқытуды жүзеге асыру ниетін көрсететін әрекетерді істеу
(тапаншаны жәбірленушінің басына көздеу, пышақты ұстау және оны жүрекке
дәлдеу және т.б.) кезінің өзінде оның өміріне қол сұғады [18, с. 323].
Мұндай әрекеттер толығымен қарақшылық құрамымен қамтылады, алайда
қарақшылық туралы нормаларда қарақшылықтың келтіруі мүмкін салдары
ретіндегі жәбірленушінің өлімі туралы ешнәрсе айтылмаған, сондықтан,
қарақшылық шабуыл кезіндегі адам өлтіру ҚР ҚК 179 және 96-баптарында
көзделген қылмыстар жиынтығы бойынша сараланады.
Сонымен, қарақшылықтың тікелей объектісі болып, біріншіден, меншіктің
нақты нысаны, екіншіден, шабуылға ұшыраған адамның денсаулығы табылады.
Өмір – бұл қылмыстың объектісі болып табылмайды және адам өлтіру
қарақшылықтың шеңберінен шығып кетеді және қосымша айқындауды қажет етеді
деп санайтын авторлардың пікірі дұрыс [9, с. 170]. Адамның өмірі басқа ауыр
қылмыс – адам өлтірудің объектісі болып табылады. Сол себепті де,
қарақшылықты жоғарыда аталған екі баптың жиынтығымен саралау қажет.
Қарақшылықтың объектісін анықтаған соң, осы қылмыс пәнінің
сипаттамасына тоқталайық. Жоғарыда атап өткеніміздей, қылмыстың объектісі
мен пәні – бірдей ұғымдар емес. Профессор А. Трайниннің пікірінше,
қылмыстың пәні болып осыларға қатысты немесе осылармен байланысты қылмыс
жасалынған заттар табылады [19, с. 78].
Объект пен пән – бұл құбылыстардың бір жазықтығында жатқан өзара
байланысты санаттар. Бұл құбылыстарды зерттеуде оларды бір-бірінен ажырата
қарастыруға болмайды, өйткені заттар мүліктік қатынастардың материалдық
алғышарты болып табылады, ал адамдар арасындағы қатынастар материалдық
әлемнің заттарына қатысты туындайды. Е.А. Фролов қол сұғушылықтың пәніне
қандай да бір қоғамдық қатынастардың іс жүзінде бар екендігінің материалдық
(заттық) негізі, шарты немесе дәлелі болып табылатын және оларды жою, алып
алу, өзгерту арқылы қылмыс объектісіне зиян келтірілетін заттар мен
мүліктерді жатқызады [20, с. 184].
Заттар олардың иесінің қажеттіктерін не тікелей (азық-түлік өнімдері,
жиһаз, автокөлік, киім және т.б.), не шартты түрде (ақша, бағалы қағаздар
және т.б.) қанағаттандыра алады. Бірақ, кез келген жағдайда мүлік белгілі
бір тұтынушылық құнға ие, адамның қандай да бір материалдық немесе рухани
қажеттіктерін қанағаттандыруға қабілетті заттардың жиынтығын білдіреді. Осы
сипаттамадан мүліктің экономикалық қасиеті көрініс табады.
Алайда, қылмыстық қол сұғушылықтың пәні функциясын атқару үшін мүлік
белгілі бір тұтынушылық құндылықпен қатар, айырбастық (нарықтық) құнға да
ие болуы тиіс, яғни адам еңбегінің заттық көрінісі ретіндегі сипатқа ие
болып, тек таза субъективтік емес, объективтік те құндылыққа ие болуы тиіс.
Экономикалық, шаруашылық тұрғыдан қарастырғанда, мүлік – бұл жасалуына,
алынуына, өсірілуіне немесе басқалай да өндіруіне қоғамға пайдалы еңбек
жұмсалған заттар мен мүліктердің жиынтығы. В.А. Владимировтың пікірінше,
қылмыстық қол сұғушылықтың пәні болу үшін заттың құны болуы тиіс, осының
арқасында азаматтық айналымға, тауар-ақша қатынастарына қатыса алу
қабілетіне ие болуы тиіс. Азаматтық айналымнан алынып тасталған мүлік
меншікке қарсы қылмыстардың пәні бола алмайды.
Осы мәселеге қатысты басқаша көзқарасты А.А. Пионтковский білдірді.
Оның ойынша, ұрлаудың объектісі ретіндегі мүлікке азаматтық айналымдағы,
сонымен қатар айналымнан алынып тасталған заттар жатқызылуы тиіс.
Қарақшылық кезіндегі мүліктің міндетті белгісі болып қылмыскердің оған
қатысты қандай да бір құқықтарының, өкілеттіктерінің болмауы табылады, ол
зат бөтен болуы тиіс. Мүлік меншік иесінің қажеттіктерін қанағаттандыратын
заттар (жеке және өндірістік, рухани және дене қажеттіктерін) ретінде де,
олардың баламасы (ақша, бағалы қағаздар және т.б.) ретінде де көрініс табуы
мүмкін [4, с. 208].
Қарақшылықтың пәні болып өз бетінше тұтынушылық құнға ие емес, алайда
материалдық игіліктерді алуға белгілі бір құқықтарды беретін заттар,
мысалы, жинақтау кітапшасы, аккредитив, багаждық түбіртектер және өзге де
бағалы қағаздар мен мүліктік сипаттағы құжаттар танылуы мүмкін.
Д.Н. Розенберг былай деп жазады: құжаттар мүліктік құқықтардың
көрінісі болып табылған, мүлікті алуға құқықты берген жағдайларда ғана
мүліктік қылмыстың пәні болып танылуы мүмкін. Мысалы, сақтауға қойылған
жүкті тек осы түбіртек арқылы ғана алуға болады. Мүліктік қылмыс пәнін
бұлайша түсіну мүліктік қылмыс түсінігімен сәйкес келеді.
Мүліктік қылмыстардың пәні туралы мәселені осылайша шешу бөтен мүлікті
иемдену мақсатында жасалған қарақшылыққа және өзге де мүліктік қылмыстарға
да қатысты дұрыс. Олар арқылы қандай да бір материалдық құндылықты алуға
болатын, бөтеннің меншігі болып табылатын құжаттарды қарақшылық жолымен
алып алу қылмыскердің пайдакүнемдік мақсатын сөзсіз дәлелдейді және мұндай
әрекеттер қарақшылық ретінде саралануы тиіс [18, с. 340].
Заң әдебиетінде олар арқылы мүлік алуға болатын құжаттарды, мысалы,
сақтау камерасындағы жүкті алуға арналған түбіртекті немесе театрдың
гардеробына ілінген киімнің жетонын ұрлауға қатысты басқа да көзқарас бар.
Бірқатар авторлардың, солардың ішінде Т.Д. Сергеева, Н.Д. Дурманов, Б.С.
Никифоров және басқаларының пікірінше, мұндай құжаттар мүлікті ұрлаудың
пәні емес, құралы болып табылады. Сол себепті де, аталған авторлар мұндай
құжаттарды ұрлауды ұрлауға дайындық ретінде, ал оларды қандай да бір
құндылықтарды алу үшін ұсыну ұрлауға оқталу ретінде санайды [11, с. 229].
Қылмыстық қызметтің кезеңіне тоқталатын болсақ, бұл мәселені шешу
қылмыстың сипатымен анықталуы тиіс. Мысалы, жүктің түбіртегін ұрлау кезінде
жасалған әрекет ұрлыққа дайындалу ретінде, ал осы түбіртекті ұсыну ұрлауға
оқталу ретінде қарастырылуы тиіс. Ал қарақшылық шабуыл кезінде
жәбірленушіден осындай құжатты алып алудың өзі аяқталған қылмыс ретінде
саралануы тиіс. Бұлай болмағанда, қылмыскер аталған құжаттар бойынша
мүлікті алған кезде ғана қарақшылық аяқталды деп саналатын еді, ал бұл
заңның мәніне қайшы келеді. ҚР ҚК 179-бабына сәйкес, тұлғаға шабуыл
жасалған сәттен бастап қарақшылық аяқталды деп саналады.
Мысал: Жәбірленушілерден киімдерінің жетонын алып алумен ұштасқан
қарақшылық шабуыл Алматы қаласының Бостандық ауданының сот тәжірибесінде
орын алған. ҚР ҚК 179-бабының 2-бөлігі бойынша А. мен К. сотталды. Олар
мейрамханада мас күйде бола отырып, Г. мен Ш. далаға шығарып, пышақпен
қорқытып, мейрамхананың гардеробына ілінген киімдерінің жетондарын тартып
алғандары үшін айыпты деп танылды. Осы жетондар арқылы қылмыскерлер екі
сырт киімді алып, қашып кеткен, алайда іздестіру шараларының нәтижесінде
екеуі де ұсталып қылмыстық жауаптылыққа тартылды [21, № 1200].
Сот-тергеу органдарының тәжірибесінде әртүрлі құндылықтар мен
құжаттарды иемденумен байланысты қарақшылық шабуылдар жағдайлары кездесіп
жатады: автокөліктің техникалық төлқұжаты, тұлғаны куәландыратын құжаттар
және т.б. Көп жағдайда қылмыскер мұндай құжаттарды қылмыс жасалған соң ғана
байқайды (мысалы, сырт киімді алып алған кезде құжаттарды бірден байқамауы
мүмкін). Мұндай жағдайларда, егер қылмыскердің әрекеті дәл осы құжаттарды
иемденуге қасақана бағытталмаса, онда жасалған әрекет толығымен қарақшылық
деп танылып, ҚР ҚК басқа баптары бойынша қосымша саралау қажет болмайды.
Өмір мен денсаулық үшін қауіпті күш қолданумен жасалса да, мүліктік
емес сипаттағы құжаттарды иемдену қарақшылық болып танылмайды. Бұл кезде
қылмыскердің әрекеттерінде пайдакүнемдік белгісі болмайды, олар осы
қылмыстың объектілерінің бірі – меншікке қол сұқпайды.
Заң әдебиетінде мүліктік қылмыстардың пәні ретінде төлқұжат, жеке
куәлік және т.б. құжаттарды тану мүмкіндігі туралы мәселе ұзақ уақыт бойы
түрліше шешілді. Кейбір заңгерлер мұндай құжаттарды ұрлауды мүліктік
қылмыстарға жатқызды.
Қазіргі кезде азаматтардың жеке мүліктік құқықтарын қанағаттандыратын
құжаттар ұрлық, тонау, қарақшылық сияқты қылмыстардың пәні бола алмайды деп
саналады. Сот тәжірибесі де осы бағытты ұстануда.
Сонымен қатар, экономикалық белгілері жоқ құжаттар да мүліктік
қылмыстардың пәні бола алмайды. Мұндай құжаттарда құн болмайды, олар тек
қандай да бір мүлікті алуға құқық береді (сенімхат, түбіртектер және т.б.).
Кейіннен осы құжат бойынша мүлікті алу мақсатында мұндай құжатты ұрлау
алаяқтыққа дайындық деп саналады. Құжаттарды, мөртаңбаларды және мөрлерді
ұрлау мүлікті иемденумен байланысы жоқ болса, ол үшін жауаптылық ҚР ҚК 324-
бабы бойынша сараланады.
Мүліктік қылмыстардың пәнінің мәнін түсінуде оның заңды белгісі де
маңызды рөлге ие. ҚР ҚК-нің мүлікті ұрлау туралы барлық баптарында мүлік
бөтен деп аталады. Бұл мемлекеттік кәсіпорындарға, ұйымдарға немесе заңды
және жеке тұлғаларға тиесілі мүлік болуы мүмкін. Мұндай пән ретінде тек
бөтен мүлік бола алады. Өзінің мүлкін ұрлау меншік қатынастарын бұзбайды.
Белгілі бір жағдайларда мұндай әрекеттер өзінше билік ету немесе алаяқтыққа
дайындалу деп қарастырылуы мүмкін.
Жоғарыда аталғанды қорыта отырып, ұрлаудың пәні – бұл белгілі бір
құнға ие, қылмыспен бұзылған меншік қатынастарына ие заттар, ақшалар,
бағалы қағаздар, шикізат, материалдар және өзге де мүлік деп айтуға болады.
Мүліктік қылмыстардың, соның ішінде қарақшылықтың объектісі мен пәні
туралы ілімнің теориялық және тәжірибелік маңызы зор. Ол осы қылмыстардың
мәні мен қоғамға қауіптілігін дұрыс анықтауға, оларды сабақтас қылмыстардан
ажыратуға, заңды дұрыс қолдануға және мемлекеттің әділетті жазалау саясатын
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қарақшылықтың объективтік жағы жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолданумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуылдан көрініс табады. Қарақшылық әрекеттерді
бұлайша анықтауда заң шығарушының шабуыл және күш қолдану сөздерін
қатар қолдануы осы түсініктердің әртүрлілігінде деген пікір қалдырады.
Қарақшылықты зерттеуге арналған қылмыстық құқықтық әдебиетте аталған
түсініктердің әрқайсысына дербес анықтама беру ұмтылысы байқалады.
Мысалы, В.А. Владимировтың ойынша, шабуылды мүлікті иемдену
мақсатында жүзеге асырылған және өмір мен денсаулыққа қауіпті күш
қолданудың нақты қаупін туындататын белсенді, құқыққа қайшы, қасақана
әрекеттер деп атағанымен, қарақшылық кезіндегі шабуыл және күш
қолдану түсініктері бірдей емес [4, с. 208].
Кеңестік қылмыстық құқық бойынша оқулықтардың бірінің авторлары
шабуыл және күш қолдану түсініктерінің ажырату талпынысын жасаса да,
қарақшылық кезінде күш қолдану шабуылдау сәтінде де, шабуыл басталып кеткен
соң да, сонымен қатар шабуыл аяқталған соң да қолданылуы мүмкін екенін
көрсетіп өткен. Алайда, олардың қарақшылықтың объективтік жағына берген
сипаттамасы тек күш қолдануға қатысты ғана берілген [22, с. 128].
Л.Г. Кригер дұрыс атап өткендей, заңды мәнінің тұрғысынан осы екі
түсініктің арасындағы айырмашылықтарды көрсету іс жүзінде мүмкін емес.
Тіпті, шабуылдың күш қолдану қаупін тудыру ретіндегі анықтамасын алатын
болсақ, бұл жағдайдың өзінде жәбірленушіге күш қолдану мүмкіндігін
сендіретін әрекеттердің өздері психикалық күш қолдану болып табылады.
Кінәлінің кейіннен күш қолдану мақсатында жасалған, алайда жәбірленушіде
күш қолдану туралы сенім қалыптастырмаған әрекеттері шабуыл ретінде
бағаланбайды, олар тек қарақшылыққа дайындықты білдіреді. Ал шабуылдың
қарақшылық құрамындағы түсінігінің мәніне қарай оның басталу уақыты
әрқашанда күш қолданудың (оның ішінде психикалық күш қолдану) уақытымен
сәйкес келуі тиіс [23, с. 108].
А.М. Кардаваның көзқарасы да дұрыс секілді, ол қарақшылық кезіндегі
шабуыл мен күш қолдану осы қылмыстың объективтік жағының екі элементін
емес, кінәлі тұлғаның қарақшылықты жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерінің
бірлігін құрайды деп атап көрсеткен [24, с. 152].
Яғни, шабуыл түсінігі жәбірленушіге бағытталған психикалық әсер
етудің күтпегендігімен байланысты. Мұндай күтпегендік жәбірленушінің
шабуылды тойтару мүмкіндігін белгілі бір дәрежеде тоқтатады, немесе оны
биліктің не үшінші тұлғалардың көмегіне жүгіну мүмкіндігінен айырады,
себебі жәбірленушінің жүріс-тұрысына аяқ астынан әсер ету күш қолдануды
бірден жүзеге асырудан көрініс табады. Күш қолданумен ұштаспаған шабуылдың
болуы мүмкін емес. Алайда, бұл түсініктерді бірдей деп те айтуға болмайды,
өйткені барлық күш қолдану шабуыл нысанында бола бермейді. Жәбірленушіні
есеңгірету, ұйықтату, сонымен қатар улау арқылы оның мүлкін иемдену кезінде
күш қолдану айқын көрініс табады. Бұл жағдайларда жәбірленушіге күш қолдану
бар да, шабуыл жоқ, өйткені бұл әрекеттердің барлығы алдау жолымен
жасалған. Ал қылмыскер жәбірленушіге төніп келіп, оны хлороформмен
ұйықтатып тастаған кезде күш қолданумен ұштасқан шабуыл орын алады.
Осылардың негізінде, шабуыл және күш қолдану түсініктері бір мағынаны
білдірмейді деген шешімге келуге болады.
Жоғарыда айтылған мысалдардан көрініп тұрғандай, шабуылсыз күш
қолдануға болады. Алайда, кейбір кездерде шабуыл басталса да, күш
қолданбаған сәттер болады. Мысалы, қылмыскер тығылып жатқан жерінен
қаруланып шығып, ешнәрсені байқамаған жәбірленушінің артынан жақындаған
кезде.
Қылмыскерде орын алған жағдайға қарай қандай күш қолдансам екен деп
ойлану мүмкіндігі бар кезде шабуыл мен күш қолданудың арасында уақыт
бойынша белгілі бір алшақтық болуы мүмкін. Шабуыл мен күш қолданудың уақыты
дәлме-дәл де келуі мүмкін: жәбірленушіні байқатпай ұру.
Шабуылдың мәні туралы мәселелер, тәжірибедегі оның қарама-қайшы
түсіндірмелері қылмыс жасау үшін қылмыскердің қатты әсер ететін және
есеңгірететін заттарды пайдалануы жағдайларын саралауда қиындықтар
туғызады. Мүлікті осындай жолмен иелену жағдайлары соңғы кездері көптеп
кездесуде. Ал қылмыстық құқық теориясында да аталған мәселеге қатысты
біржақты шешім жоқ.
Арнайы әдебиеттерде қатты әсер ететін және есеңгірететін заттарды
пайдалану арқылы мүлікті ұрлауды зорлық сипаттағы қылмыс деп тану
мүмкіндігіне қатысты күмән білдіріліп жатады. Мысалы, В.А. Владимиров
мұндай әрекеттер мүлікті ұрлық арқылы иемденуді және егер де есеңгірететін
заттардың нәтижесінде өмір мен денсаулыққа нақты зиян келтірілсе жеке
адамға қарсы тиісінше қылмысты құрайды деп санайды [4, с. 175].
Басқа авторлар, керісінше, мұндай әрекеттерді пайдаланылған затқа және
оның салдарына қарай тонау немесе қарақшылық нысанындағы күш қолданып ұрлау
деп санау қажет деп ұсынады [25, с. 365].
Қарақшылық кезіндегі шабуылды әлдеқайда кең түсіну қажет. Ол
жәбірленішінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіп төндіретін кез келген күш
қолданып әсер етуден көрініс табуы мүмкін. Егер бұлар заң нормасында
көзделген белгілі бір мақсатпен жасалса, жәбірленушінің еркі мен санасынан
тыс оның ағзасына қатты әсер ететін улы, есеңгірететін заттарды күштеп
енгізу, қарақшылық шабуыл деп танылатын арқадан ұрудан, тығылып отырған
жерден атудан еш айырмашылығы жоқ.
Қылмыстарды саралау кезінде даулы деп танылатын жағдайлардың бірі –
жәбірленушінің әлсіз жағдайы оған спирттік ішімдіктерді беру жолымен орын
алған кездер. Кейбір авторлардың ойынша, жәбірленушінің мүлкін иемденіп алу
мақсатында оны спирттік ішімдіктер арқылы мас қылу ағзадағы елеулі
патологиялық өзгерістерге әкеп соғуы мүмкін, сол себепті де мұндай
әрекеттер орын алған салдарына қарай қарақшылық немесе тонау деп саралануы
тиіс.
Жалпы алғанда күш қолдану ретінде қандай да бір адамға қатысты құқыққа
қайшы зорлық сипаттағы әрекеттер түсіндіріледі. Заң әдебиетінде күш
қолданудың жалпымен танылған екі түрі бар, олар: денеге күш қолдану және
психикалық күш қолдану.
Денеге қарсы күш қолдану ретінде басқа адамның ағзасына оның еркіне
қарсы қоғамға қауіпті құқыққа қайшы әсер ету танылады, мұндай әсер ету адам
ағзасының сыртқы қабатына да, оның ішкі органдарына да қатысты орын алуы
мүмкін [23, с. 120].
Сонымен, күш қолдану ретінде басқа адамның ағзасына, сыртқы және ішкі
органдарына оның еркіне қарсы механикалық, химиялық және электрлік
құралдары арқылы қоғамға қауіпті құқыққа қайшы кез келген әсер ету
танылады.
Өмір мен денсаулыққа қауіпті күш қолдану ретінде нені түсіну
керектігіне қатысты заң әдебиетінде біржақты пікір жоқ. Біздің ойымызша,
көңілге толарлығы П.С. Матышевскийдің көзқарасы. Оның ойынша, дәл қандай
күш қолдануды шабуылға ұшыраған тұлғаның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті
деп тану жағдайға байланысты. Бұл ретте кінәлі тұлғаның күш қолдану
әрекеттерінде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіптің болған-
болмағандығы шешуші рөлге ие. Соған қоса, күш қолдану сипаты, күштің қуаты,
оның тиген жері және т.б. жағдайлар ескеріледі [13, с. 204].
Қылмыстық құқықтық және медициналық әдебиеттерде өмір үшін қауіпті күш
қолдану ретінде өзінің объективтік белгілері бойынша жәбірленушінің өлімін
туындатуы тиіс немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 ҚАРАҚШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗГІ 9
БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қарақшылықтың түсінігі мен 29
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қарақшылық кезінде қылмыстық жауаптылықты ауырлататын 45
мән-жайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3. Қарақшылықты оған сабақтас қылмыс құрамдарынан 56
ажырату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 56
2 ҚОҒАМҒА ҚАУІПТІ ҚОРҚЫТУ МЕН КҮШ ҚОЛДАНУ ӘРЕКЕТТЕРІН 62
КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қорқытып және күш қолданып жасалатын қылмыстардың 66
жәбірленушілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 71
2.2 Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 81
2.3. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы 81
қылмыскерлердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
..
2.4. Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу 116
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 120
3 ҚАРАҚШЫЛЫҚТАН САҚТАНДЫРУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРАТЫН
СУБЪЕКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.1. Қарақшылықтан сақтандырудың бағдарламасы ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстан Республикасындағы қылмыстардың алдын алуды жүзеге
асыратын
субъектілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация қарақшылықпен күрестің
криминологиялық, қылмыстық – құқықтың теориялық мәселелерін зерттеуге
арналған. Осы диссертациялық жұмыста қарақшылық туралы заңнаманың қысқаша
даму тарихы; Қазақстан Республикасының қолданыста жүрген қылмыстық
заңнамасы бойынша қарақшылықтың түсінігі; қарақшылық қылмыс құрамының
объективтік және субъективтік белгілері; қарақшылық кезінде қылмыстық
жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар; қарақшылықты оған сабақтас қылмыс
құрамдарынан ажырату; қорқытып және күш қолданып жасалатын қылмыстардың
жәбірленушілері; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстардың жасалу
себептері; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды жасаушы
қылмыскерлердің тұлғасы; қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын
қылмыстардың алдын алу жолдары; қарақшылықты сақтандырудың бағдарламасы;
Қазақстан Республикасындағы қылмыстардың алдын алуды жүзеге асыратын
субъектілер қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
экономикалық, әлеуметтік, саяси салаларындағы түбірлі өзгерістер жағдайында
азаматтарға және меншіктің түрлі нысандарына қол сұғылмаудың және тұлғаның
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын нақты қорғаудың сенімді
кепілдіктерін қамтамасыз ету ерекше мәнге ие. Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан – 2030 халыққа жолдауында заңның абсолютті
үстемдігін орнату және азаматтарды қылмыстылықтан қорғау қажеттігінің
аталып өткені бекер емес [1].
Еліміздің Президенті мен Үкіметі аса маңызды міндеттердің қатарына
нарықтық қатынастардың заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқын көрсететін,
қылмыстылықпен күресудің қазіргі кезгі стратегиясын қалыптастыруды және
құқық қорғау органдарының қызметінің тиімділігін арттыруды жатқызады.
Қарақшылық шабуылдардың көбеюі Қазақстан Республикасындағы
қылмыстылықтың жалпы өсімімен тығыз байланысты. ҚР ІІМ статистикалық
мәліметтеріне көз жүгіртсек, ҚР қылмыстылықтың соңғы жылдардағы өсуі
келесідей: 2002 жылы – 173858; 2003 жылы – 200873; 2004 жылы – 206006; 2005
жылы – 201796; 2006 жылы – 183913; 2007 жылы – 183977; 2008 жылы – 162491;
2009 жылы – 160895. Бұл көрсеткіштерден көрініп тұрғандай, қылмыстылықтың
өршуі 2003-2005 жылдарда айқын байқалады, ал 2006 жылдан бастап біртіндеп
азая бастаған. Алайда, ескеріп өтетін бір жайт, тіркелген қылмыстардың
жалпы құрамының ішінде қылмыстардың ауыр түрлерінің, солардың ішінде
қарақшылық шабуылдардың өсуінің тұрақтылығы сақталуда.
ҚР ІІМ мен ҚР Бас Прокуратурасының жанындағы Құқықтық статистика және
ақпараттар орталығының мәліметтері бойынша еліміздің аумағындағы қарақшылық
шабуылдардың жалпы көрсеткіші мынадай: 2002 жылы – 1400; 2003 жылы – 2308;
2004 жылы – 2330, 2005 жылы – 2140; 2006 жылы – 2097; 2007 жылы – 2046;
2008 жылы – 1968; 2009 жылы – 1938.
2000 жылғы 22 сәуірде Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің
отырысында ҚР Президенті құқық қорғау органдарының қызметін, олардың
жұмысындағы жекелеген кемшіліктерді қатаң сынға алып, сыбайлас жемқорлықпен
күреске, зорлық және пайдакүнемдік сипаттағы қылмыстарды ашуға қатысты
жұмыстардың жеткіліксіздігін көрсетті.
Қылмыстылықпен күресте құқықтық ғылымдар да, солардың ішінде қылмыстық
құқық ғылымы да ерекше рөлді иеленуі тиіс. Өйткені, қылмыстық құқық
ғылымының жетістіктері мемлекеттің заңшығарушылық қызметіне де,
құқықбұзушылықтармен күрес жүргізуші органдардың тәжірибесіне де тікелей
әсер етеді. Бұл ретте қылмыстық құқық ғылымының маңызды міндеті болып
меншік нысандарының барлығын қылмыстық қол сұғушылықтан жан-жақты қорғауды
және сақтауды қамтамасыз ету мен нығайту табылады. Яғни, республикамыздың
әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету жағдайында мемлекеттік және
қоғамдық аппараттың қызметінің сапасы ерекше мәнге ие бола түспек.
Атап өтерлік бір жайт, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 шілдеде
қабылданған жаңа Қылмыстық кодексімен мүліктік қылмыстардың құрамдарына
елеулі өзгертулер енгізілді. Бұл өзгертулер меншіктің барлық нысандарының
теңдігін бекіткен ҚР 1995 жылғы 30 шілдедегі Конституциясында анықталды.
Конституцияның 6-бабында былай деп жазылған: Қазақстан Республикасында
мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей қорғалады.
Егер бұрын қолданыста болған қылмыстық заңнамада меншікке қатысты екі
тарау болса (социалистік меншікке қарсы қылмыстар және азаматтардың жеке
меншігіне қарсы қылмыстар), қазіргі заңнамада олар бір тарауға Меншікке
қарсы қылмыстар деп біріктірілген. ҚР ҚК Меншікке қарсы қылмыстар
тарауында меншіктің барлық нысандарын ұрлықтан, тонаудан, қарақшылық
шабуылдардан, алаяқтықтан, қорқытып алушылықтан және меншікке қатысты өзге
де қол сұғушылықтардан теңдей қорғауды қамтамасыз ететін нормалар
бекітілген. Бұл ретте ҚК-те мүлікті ұрлау туралы жазылған барлық баптарда,
мүлік бөтен деп жазылған. Бөтен мүлікті ұрлау туралы сөз қозғалған барлық
баптарда айқындаушы белгі ретінде ірі мөлшер көрсетілген. Меншікке қарсы
қылмыстардың көптеген құрамдарына бұрын болмаған ұйымдасқан топ немесе
қару ретінде пайдаланылатын заттар сияқты белгілер енгізілген. Бұл
белгілер, өз кезегінде, ғылыми тұрғыдан түсіндіруді қажет етеді.
Республикамыздағы қолданыстағы қылмыстық заңнамада меншікке қарсы қол
сұғушылықтардың көптеген түрлері үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық
құқықтық нормалардың жүйесі көрініс тапқан. Алайда, заңнамадағы нормалар
жүйесі қаншама сапалы болса да, ол өз бетінше меншікті жан-жақты қорғау
міндеттерін шеше алмайды. Қылмыстық заңнаманың қорғаушы және жалпы ескерту
функциялары оны қабылдау және күшіне енгізу кезінде де, құқық нормаларын
орындау және қолдану кезінде де көрініс табады. ҚР Жоғарғы Сотымен
жүргізілген бөтен мүлікті ұрлау туралы істер бойынша сот тәжірибесінің
материалдарын жалпылау көрсеткендей, заңды қолдану кезінде аталған
қылмыстармен күрестің тиімділігін төмендететін кең таралған кемшіліктердің
бірі болып, құқыққорғау органдары қызметкерлерінің ұрлаудың нысанын немесе
түрін оның басқа түрлерінен ажырата алмауы, осы қол сұғушылықтарды сабақтас
қылмыстардан ажырата алмау табылады.
Сот-тергеу тәжірибесінде қылмыстар жиынтығы бойынша жасалған, сонымен
қатар қылмыстық құқықтық нормалардың бәсекелестігі жағдайында жасалған
әрекеттерді саралау мәселелерін қате шешу де жиі кездесіп жатады.
Құқыққорғау органдарының қылмыстарды қате саралауының себептері әртүрлі
болуы мүмкін, бірақ бұл жағдайды қылмыстық құқық ғылымындағы меншікке қарсы
қол сұғушылықтардың өз ішіндегі және өзге қылмыстарға қатысты ара
қатынасының жеткіліксіз зерттелгендігімен түсіндіруге болады.
Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстардың екі немесе одан
көп бәсекелес құрамдарын айқын ажырата білуі нақты іс бойынша қолдануға
тиісті қылмыстық құқықтық норманы дұрыс анықтауға мүмкіндік береді және
қылмыстық істер бойынша сот әділдігін жүзеге асырудағы заңдылықты сақтаудың
қосымша кепілдігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарақшылықпен күресуге байланысты
белгігі бір теориялық мәселелерді зерттеуде Ресейлік ғалымдардың басым
екендігін мойындап, олардың арасында белді орынға ие: Гагарин Н.С,
Владимиров В.А, Пионтковский А.А, Куц В.Н, Коржанский Н.И, Никифоров Б.С,
Матышевский П.С, Кригер Г. А, Кузнецов Н.Ф, Михайлов М.П, Гаухман Л.Д.
Франк Л.В, Кудрявцев В.Н, Карпец И.И, Кузнецова Н.Ф, Лебедев С.Я, Бородин
С.В. секілді ғылымдарды айта аламыз.
Қазақстандық ғалымдардың ішінде осы мәселемен айналысқан авторлардың
ішінде біз Е.И. Қайыржанов, А.Н. Ағыбаев, У.С. Жекебаев, М.С. Нәрікбаев,
А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, И.И. Рогов, Е.Т. Оңғарбаев, Р.Т. Нұртаев, Р.О.
Орымбаев, С. Рахметов, Б.Ж. Жунісов, Ғ.Ы Баймурзин, Ә.А. Темербеков, Н.О.
Дулатбеков секілді ғалымдарын көрсете аламыз.
Қолданыстағы заңнаманы, арнайы әдебиеттерді, сонымен қатар сот-тергеу
тәжірибесін талдай отырып, біз қарақшылық құрамы әлдеқайда терең зерттеуді
қажет етеді деген шешімге келдік, себебі, теорияда да, тәжірибеде де
қарақшылықтың негізгі құрамының объективтік және субъективтік белгілерін,
оның саралаушы түрлерін анықтауға, сонымен қатар қарақшылықты сабақтас
қылмыстардан ажырату негіздеріне қатысты жекелеген даулы мәселелер әлі де
көп.
Зерттеу мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты – қарақшылықпен
күрестің криминологиялық, қылмыстық – құқықтық мәселелерін теориялық
тұрғыдан зерттеу және қылмыстылықтың алдын алу жолдарын анықтау болып
табылады.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Алға қойған мақсат бірқатар
зерттеулік міндеттерде нақтыланады. Олардың ең маңыздысы мыналар:
- Қарақшылық туралы заңнамалардың даму тарихына шолу жасай отырып,
қарақшылық ұғымына жаңа анықтама беру;
- Қарақшылықты оған сабақтас қылмыс құрамдарынан ажырата отырып
өзгешелігін анықтау және негіздеу;
- Қарақшылық қылмысының объективтік және субъективтік белгілерінің жаңа
аспектілерін анықтау;
- Қарақшылық үшін жауаптылықты айқындау үшін заңнамаға тиісті
өзгертулерді қалыптастырып, ұсыну;
- Қарақшылықты жасаушы тұлғаның қоғамға қайшы жүріс-тұрысының, теріс
мінез-құлқының виктимологиялық, криминологиялық ерекшеліктері жағын және
осы қылмысқа байланысты жүзеге асырылатын профилактикалық шараларды
анықтау.
Зерттеу обектісі. Қылмыстық құқық ғылымында барлық қылмыстардың
объектісі болып қылмыстық заңның нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар табылатыны жалпылай танылған.
Қарақшылықтың қауіптілігі тек меншікке қол сұғушылықтан ғана емес,
сонымен қатар осындай қол сұғушылықтың тәсілінен де – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданудан көрініс табады.
Жеке тұлға, оның денсаулығы қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Зерттеудің пәні ретінде – Қазақстан Республикасы ҚК – нің 179
баптың қылмыстық құқықтық нормалар, қазіргі және бұрынғы заңдардың басқа да
нормалары, шет елдердің қылмыстық заңдарының нормалары; сот тергеу
тәжірибесі, қарақшылық жасауда сотталған адамдардың саны жөніндегі
статистикалық мәліметтер, қарақшылықтың жасалу себептері туралы халықпен
жүргізілген сауалнама нәтижелері қарастырылады.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік негізі болып
теорияның және тәжірибенің өзара байланысына негізделген, өзара тәуелді
құбылыстардың тарихи дамуын ескере отыра зерттелетін танымның ғылыми
диалектикалық тәсілі танылады. Диссертацияда зерттеудің жалпы ғылыми
тәсілдері: тарихи, салыстырмалы – құқықтық, формалды – құқықтық, жүйелілік,
нақты әлеуметтік әдістер пайдалынады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі ретінде қарақшылыққа
тікелей қатысты қылмыстық саясат, қылмыстық құқық, криминология және
қылмыстық атқарушылық құқық тарихынан жазылған теориялық еңбектерде
бейнеленген ережелерде де қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмприкалық) деректік негізі. Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық,
қылмыстық – атқару, қылмыстық іс жүргізу заңдары осы жұмыстың тақырыбымен
байланысты құқықтық сипаттағы басқа да құқықтық нормалар және құжаттар.
Қарақшылықпен күрестің криминологиялық, қылмыстық – құқықтық мәселелерін
зерттеу барысында советтік дәуірге дейінгі нормативтік актілер, сондай – ақ
Кеңестік мемлекеттің қылмыстық кодекстері және басқа да актілері
пайданылады. Жұмыстың эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының жарияланған тәжірибелік материалдары құрайды. Сондай – ақ Алматы
қаласының Бостандық ауданының соттарындағы 2002 және 2009 жылдар аралығында
қарақшылықпен жасалынған 360 қылмыстық іс, т.б. мәліметтер зерттелінді.
Зерттеу барысында 100 тәжірибелік қызметкерлерге сауалнама
жүргізілді, осының негізінде белгілі бір тұжырымдармен тәжірибелік
ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс 1997 жылғы
Қылмыстық кодекстің қолданылған кезеңінен бастап қарақшылыққа жаңа анықтама
беріліп, бұл ереже заң шығарушыға мемлекеттік және жеке меншікті қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғауды теңестіруге мүмкіндік берді. Диссертацияда
қылмыстық заңнаманы дамытуға байланысты нақты ұсыныстар қалыптастырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1) Қарақшылық бөтен мүлiктi ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған
адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш көрсетумен немесе тiкелей
осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау.
2) Ғалым-криминалистер мен құқық қорғау органдарының қызметкерлері ҚР
Қылмыстық кодексінің 237-бабымен қылмыстық жауаптылық көзделген аса ауыр
қылмыс – бандитизмнің белгілері көрініс тапқан әрекеттерді қарақшылық деп
саралау жағдайларының жиілеп кеткенін атап өтеді. Олардың нақты қылмыстық
істер бойынша шешімдері тәжірибеде жетекшілік орынды иеленсе де, ал бұл, өз
кезегінде, сот тәжірибесінде аталған қылмыстарды саралаудағы қателіктерге
әкеп соғуда. Сондықтан ҚР Қылмыстық кодексінің 179-бабының 3-тармағының “а”-
тармағына өзгерту енгізу қажеттілігі ұсынылады.
3) Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды алдын алу
шараларының жүйелі түрде жүзеге асуын қамтамасыз ету мақсатында
Қылмыстылықтың алдын алу туралы заң қабылданғаны жөн.
4) Қорқыту, күш қолдану арқылы жасалатын қылмыстарды алдын алуды
күшейту шаралары қарастырылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Қылмыстық
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың ұғымның түп
бастауына әдістемелік басты назар аудара отырып, олардың заңда айқындалған
құқықтық тізбегін анықтап және аталған мән – жайды топтастыруды жүзеге
асырудың теориялық іргесін қалауға талпыныс білдіруде.
Сонымен қатар зерттеудің теориялық мәні – зерттеу нәтижесінде
құрылған ұсыныстар, қорытындылар, тұжырымдар қылмыстық жауаптылықты
жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлар туралы ұғым – білімнің
өзгеруіне әсер етеді, қылмыстық құқығында жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән – жайлар сақтандыру тағайындау институтында қолданудағы
мәселелерге өзіндік үлес қосады.
Зеттеудің тәжірибелік маңыздылығы – осы зеттеудің нәтижелері
жауаптылықты ауырлататын және жеңілдететін мән – жайларды реттейтін
құқықтық нормаларды жетіліруге бағытталғандығында.
Жұмыс қорытындысының тәжірибелік мәні:
1. құқық қорғау және құқық қолдану органдарының қылмысқа қарсы
сақтандыру жүргізу тәжірибесінде;
2. соттардың сақтандыру тағайындау тиімділігін арттыруда;
3. қылмыстық құқық, қылмыстық – атқару құқығы, криминология пәндері оқу
процесінде;
4. әдістемелік құралдарды дайындау және магистірлік, бітіру жұмыстарын
жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
мақсаттарында және міндеттерінде анықталған және кіріспеден, тоғыз
бөлімшені біріктіретін үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚАРАҚШЫЛЫҚ ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН НЕГІЗГІ
БЕЛГІЛЕРІ
1.1 Қарақшылықтың түсінігі мен құрамы
Қылмыстық заңнамада бөтен мүлікті ұрлағаны үшін жауаптылық мүлікке
қатысты қол сұғушылық қандай тәсілмен жасалғанына байланысты түрлерге
бөлінеді. Мүлікті алып алу жасырын немесе ашық, күш көрсету арқылы немесе
күш көрсетусіз, алдау жолымен немесе сенімге қиянат жасау арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін.
Қолданыстағы қылмыстық заңнама мүлікті ұрлаудың алты нысанын
ажыратады: ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, сенiп тапсырылған бөтен
мүлiктi иеленiп алу немес ысырап ету.
Ұрлаудың басқа нысандарымен салыстырғанда, қарақшылық әлдеқайда ауыр
қылмыс болып табылады, өйткені ол тек меншікке ғана емес, сонымен қатар
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына да қол сұғушылықпен сипатталады.
Қарақшылықтың алғашқы заңнамалық анықтамасы 1922 жылғы РКФСР Қылмыстық
кодексінде берілді. Бұл кодексте пайдакүнемдік зорлық сипаттағы қылмыстар
туралы үш бап орын алды – тонау (182 бап – бөтен мүлікті күш жұмсамастан
ашық ұрлау және 183 бап – жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті
емес күш көрсетумен ұштасқан тонау); қарақшылық (184 бап – мүлікті ұрлау
мақсатында жекелеген тұлғаның өзге тұлғаға өлім немесе жарақат қаупін
тудырған күштеп немесе психикалық күш көрсетумен ұштасқан ашық шабуыл
жасауы. 184 баптың 2 бөлігі бойынша – адамдар тобымен (бандитизм) жасалған
нақ сол қылмыс үшін мүлікті тәркілеумен қоса жазалаудың жоғары шарасы
көзделді және бандитизм (76 бап – әртүрлі қылмыстық мақсаттарда қарақшылық
шабуылдар жасау үшін бандаларды құру). 1926 жалғы РКФСР Қылмыстық
кодексінде қылмыстардың белгілі бір түрлерінің түсініктерінің заңнамалық
сипаттамалары қайталанды, алайда бұл кодекстің өзіне тән ерекше тұстары да
болды. ҚК 167 бабы қарақшылықтың айқындаушы белгілері ретінде
жәбірленушінің өлуін немесе жарақат алуын көздеген, бұл үшін 10 жылға дейін
бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын, ал ауырлататын мән-жайлар
кезіндегі қарулы қарақшылық үшін жазалаудың жоғары шарасы көзделді [2, c.
320].
Қарақшылықтың анықтамасына өзгертулер 1947 жылғы 4 маусымдағы КСРО
Жоғарғы Кеңесінің Азаматтардың жеке меншігін қорғауды күшейту туралы
жарлығымен өзгертулер енгізілді. Бұл акт азматтардың жеке мүлігін ұрлаудың
екі түрін көздеді: ұрлық (жасырын немесе күш көрсетусіз ашық ұрлау) және
қарақшылық (күштеп ұрлау). Жарлықта қарақшылық бөтен мүлікті иемдену
мақсатында жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті және қауіпті емес
күш көрсетумен ұштасқан шабуыл ретінде анықталды. Осылайша бір құрамда
қоғамға қауіптілігінің дәрежесі бойынша бір-біріне ұқсамайтын әрекеттер
біріктірілді, ал бұл, өз кезегінде, кінәлілердің жауаптылығын анықтауда
қиындықтар тудырды. Алайда, соған қарамастан, жоғарыда аталған жарлық
қарақшылықтың түсінігінің анықтамасынан шабуылдың ашық сипаттағы белгісін
алып тастады, бұның негізінде қарақшылықтың түсінігі және ол үшін
жауаптылықтың шегі дұрыс кеңейтілді [3, с. 17].
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының дамуындағы маңызды
оқиға болып оның тарихындағы алғашқы Қылмыстық кодексті 1959 жылғы 22
шілдеде қабылдау табылды. Мұнда қарақшылықтың анықтамасы әлдеқайда
нақтылана түсті де, енді қарақшылыққа өмір мен денсаулық үшін қауіпті күш
көрсетумен ұштасқан шабуыл жатқызылды.
Осыған қоса, бұл кодексте қарақшылықтың екі диспозициясы көзделді: 76-
2 бап – Мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті иемдену мақсатындағы
қарақшылық және 134 бап – Қарақшылық. Біріншісі мемлекеттік немесе
қоғамдық мүлікті иемденуді көздесе, екіншісі азаматтардың жеке мүлігін
иемденумен сипатталды.
Қарақшылық үшін жауаптылықты меншік нысанына қатысты бұлайша
заңнамалық тұрғыдан түрлерге бөлу бекер болған жоқ, өйткені оның негізінде
социалистік меншікті қорғауды күшейту қажеттігі идеясы жатыр.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 шілдеде қабылданған жаңа
Қылмыстық кодексінің 179-бабында қарақшылық бөтен мүлiктi ұрлау мақсатында
шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмiрi мен денсаулығына қауiптi күш
көрсетумен немесе тiкелей осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан
шабуыл жасау ретінде анықталған. Диспозициядан көрініп тұрғандай, заң
шығарушы мемлекеттік немесе қоғамдық мүлік және азаматтардың мүлігі
түсінігін бөтен мүлік деген жалпы түсінікпен ауыстырған. ҚР
Конституциясының 6 бабына сәйкес: Қазақстан Республикасында мемлекеттiк
меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей қорғалады. Бұл ереже заң
шығарушыға мемлекеттік және жеке меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғауды теңестіруге мүмкіндік берді. Бөтен мүлік ретінде меншіктілігі
бұл мүлікті немесе мүлікке құқықты заңсыз иемденіп алған тұлғаның атына
заңды рәсімделмеген мүлікті түсіндіруге болады, яғни аталған тұлғада осы
мүлікті иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге заңды құқық болмайды.
Қарақшылықтың ерекшелігі, оның ұрлаудың басқа нысандарына қарағанда
аса қауіпті қылмыс екендігінен көрініс табады. Бұл оның, ең алдымен, екі
объектілік сипатымен байланысты. Қарақшылық кезінде тікелей объект болып
меншік қатынастары табылса, қосымша объект болып тұлғаның денсаулығы
табылады. Қылмыстық құқық ғылымында бұл қылмыстың қосымша объектісі
адамының өмірі мен денсаулығы деген қате тұжырымдар кездесіп жатады [2, с.
260]. Себебі, адам өмірі қарақшылықтың объектісі болып табылмайды, және де
адамды өлтіру қарақшылықтың шеңберінен шығып кетеді және қосымша айқындауды
қажет етеді.
Қарақшылықтың ерекшелігі оны жүзеге асырудың тәсіліне де байланысты.
Ұрлаудың өзге нысандарына қарағанда, қарақшылықтың қауіптілігі меншік
қатынастарына қол сұғушылықтан ғана емес, сонымен қатар мұндай қол
сұғушылықтың тәсілінен де - күш көрсетумен немесе тiкелей осындай күш
қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасаудан көрініс табады.
Шабуыл сөзі басып алу, зиян келтіру және т.б. мақсаттарда жүзеге
асырылған жылдам, белсенді әрекетті білдіреді.
Қылмыстық-құқықтық тұрғысынан шабуыл – бұл қандай да бір қылмыстық
мақсатпен жүзеге асырылатын, нақты және тікелей қауіп төндіретін, осы
мақсатқа жету құралы ретінде күш көрсетуді бірден қолданумен сипатталатын
басқыншылық, құқыққа қайшы әрекет [34, с. 208]. Шабуыл көп жағдайда ашық
сипатта болады, алайда ол жәбірленуші үшін жасырын, байқатпай жасалуы да
мүмкін (бұрыштан төну, арқадан ұру, тығылып отырған жерден ату).
Шабуыл және одан кейін тікелей жүзеге асырылатын күш көрсету (қорқыту)
субъективтік тұрғыдан бір мақсатпен – бөтен мүлікті ұрлаумен біріккен екі
ажырамас басқыншылық әрекеттің бірігуін құрайды. Сондықтан, шабуылды
қарақшылықтың дербес объективтік белгісі ретінде шартты түрде ғана атауға
болады. Яғни, қарақшылық ретінде шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына нақты қауіп төндіретін, күш көрсетумен ұштасқан шабуыл ғана
танылуы мүмкін.
Жалпы алғанда қарақшылықтың құрамындағы, өмір мен денсаулық үшін
қауіпті күш көрсету ретінде мыналар түсініледі: денсаулыққа жеңіл, орташа
ауырлықтағы және ауыр зиян келтірген, сонымен қатар адамның өліміне әкеп
соққан күштеп зорлау; жоғарыда аталған салдарды туындатпаған, алайда жүзеге
асыру кезінде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына нақты қауіп төндірген
күштеп зорлау; мүлікті иемдену мақсатында жәбірленушінің ағзасына өмір мен
денсаулық үшін қауіпті есеңгiрететiн заттарды енгізу; өмір мен денсаулық
үшін қауіпті күш қолданамын деп қорқытудан көрініс табатын психикалық
мәжбүрлеу. Қорқытулар нақты сипатқа ие болуы және нақты болуы тиіс.
Қылмыстық құқық ғылымында барлық қылмыстардың объектісі болып
қылмыстық заңның нормаларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар табылатыны
жалпылай танылған [5, с. 115]. Ал В.Н. Куцтың ойынша, қоғамдық қатынас
қылмыстың барлық деңгейдегі түрлерінің объектісі болып табылады [6, с.
25]. Н.И. Коржанскийдің пікірінше, қылмыстың объектісі болып қылмыстық
заңмен қылмыстық қол сұғушылықтан қорғалатын қоғамдық қатынастар табылады
[7, с. 248].
Ал ұрлаудың объектісі болып меншік, яғни бір тарап (мемлекет немесе
қоғамдық ұйым, меншік иесі) материалдық құндылықтарды өз қалауы бойынша
иеленіп, пайдаланып, оларға билік жүргізуімен, ал екінші тарап (меншік
иесінен басқалары) мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын
дұрыс деп танып, оған кедергі келтірмеуімен сипатталатын, аталған
материалдық құндылықтарға байланысты қоғамдық қатынастар табылады [8, с.
836].
Құқықтағы меншік қатынастары меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану
және билік ету құқықтарынан, ал өзге тұлғалардың осы құқықтарды жүзеге
асыруға кедергі жасамауынан, оларға қол сұқпаудан
көрініс табады. Ұрлаудың объектісін бұлайша түсіну жалпымен танылған және
қылмыстық құқық бойынша барлық оқулықтарда [9, с. 170], сонымен қатар
меншіктің түрлі нысандарына қол сұғушылық үшін жауаптылық мәселелерін
зерттеуге арналған монографиялық жұмыстарда [10, с. 160] көрініс тапқан.
Алайда, меншікке қарсы қылмыстардың объектісінің әлеуметтік-құқықтық
мәнін түсінудің басқа да түрі бар. Мысалы, қылмыстың объектісін қылмыстық
құқықтың жалпы және ерекше бөлімдері тұрғысынан қарастыратын орыстың
революцияға дейінгі көптеген заңгерлері осы қылмыстардың объектісі ретінде
мүлікті атаған. Ал мүлік ретінде материалдық заттардың, мүліктік құқықтар
мен міндеттердің жиынтығы танылған.
Меншікке қарсы қылмыстардың объектісін түсінудегі әртүрлі тәсілдер
кейіннен мүліктік қылмыстардың тікелей объектісі туралы мәселені шешуде
заңгер ғалымдардың дауының себебіне айналды. Жекелеген ғалымдар қылмыстың
объектісі мен пәні түсініктерінің бірігуіне жол берді. Ал шын мәнінде,
ұрлаудың тікелей объектісі көлемі бойынша тұтастың бөлігі ретінде ғана
ажыратыла отырып, мазмұны бойынша топтық объектімен бірдей болып келеді.
Сонымен қатар, қол сұғушылықтың тікелей объектісімен қатар ұрлаудың пәнін
көрсетудің қажеттігіне қатысты да бірқатар даулар бар.
Бір авторлар ұрлау кезінде қол сұғушылықтың тікелей объектісін
ұрлаудың пәнінен ажырату қажет деп санайды. Бұл меншік және мүлік
түсініктерінің өздерінің мазмұны бойынша әртүрлі екендіктерімен негізделеді
[11, с. 229]. Ал басқалары, мысалы, А.А. Пионтковский, В.Д. Меньщагин, Б.С.
Утевский ұрлау кезіндегі қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып мүліктік
құқықтар мен міндеттердің жиынтығы ретіндегі мемлекеттік немесе қоғамдық
мүлік табылады деп санаған. А.А. Пионтковскийдің пікірінше, ұрлау
кезіндегі қылмыстың объектісін сипаттау үшін тікелей объект түсінігінің
орнына қол сұғушылықтың пәні түсінігін енгізудің қажеті жоқ [12, с. 432].
Үшіншілері, жоғарыда аталған екі көзқарасты біріктіре отырып, ұрлау
кезіндегі қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып зиян келтірілген немесе
келтірілуі мүмкін нақты меншік қатынастары табылады деп санайды. Олардың
ойынша, сыртқы әлемнің заты ретіндегі ұрланған мүлікке зиян келмейді [13,
с. 204].
Біздің ойымызша, әлдеқайда дұрыс болып ұрлау кезіндегі қол
сұғушылықтың тікелей объектісі мен ұрлаудың пәнін ажыратуды көздейтін
көзқарас табылады. Профессор Г.А. Кригер дұрыс атап өткендей, ұрлаудың
тікелей объектісі ретінде жекелеген заттарды немесе мүлікті тану объект
түсінігінің өзіне қайшы келеді [14, с. 358].
Сонымен,меншікке қарсы қылмыстарға қатысты сөз қозғайтын болсақ,
құқықтық тұрғыдан зиян мүлікке емес, меншік иесіне келтіріледі деп айтуға
болады. Мүлікті өз мақсатына және өз қалауымен пайдалану немесе бұл
мүліктің қарақшылық шабуылдың негізінде алынуы немесе ұрлануы мүліктің
емес, меншік иесінің мүддесімен байланысты. Алайда, бұл ретте меншікке қол
сұғушылық тікелей емес, материалдық мазмұн – мүлік арқылы жүзеге асырылады.
Б.С. Никифоровтың пікірінше, мүлік меншіктің материалдық субстраты болып
табылады [11, с. 229].
Қарақшылық күрделі объектілі қылмыстардың қатарына жатқызылады.
Қарақшылық тек қана мүлікке ғана емес, жәбірленушінің тұлғасына да қол
сұғады. 1962 жылы жарық көрген қылмыстық құқық бойынша оқулықтың авторлары
қарақшылықтың объектісі ретінде меншікті, сонымен қатар азаматтардың өмірі
мен денсаулығын таниды [15, с. 240].
Атап өтетін жайт, кейінгі жылдарда жарық көрген қылмыстық құқық
бойынша оқулықтардың көптеген авторлары, соның ішінде 1988 жылы шығарылған
оқулықтың авторы қарақшылықтың екі маңызды объектісін – меншікті және
адамның денсаулығын атап көрсетеді. Қазіргі кезде қарақшылықтың қосарлы
объектісін көптеген заңгерлер мойындайды. Мысалы, М.П. Михайловтың
пікірінше, қарақшылықтың құрамына екі объектінің факультативтік түрде емес,
міндетті түрде болуы тән [16, с. 155]. Заң әдебиетінде авторлардың басым
көпшілігі қарақшылық кезіндегі объектінің екіобъектілік бағыттылығын
мойындайды. Сонымен қатар, Б. Болотский екі объектілікті жоққа шығармастан,
қарақшылықтың объектісі болып, ең алдымен, қоғамдық тәртіп, қоғамдық
қауіпсіздік және тұлға танылады деп санайды [17, с. 31].
Қарақшылықтың қауіптілігі тек меншікке қол сұғушылықтан ғана емес,
сонымен қатар осындай қол сұғушылықтың тәсілінен де – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданудан көрініс табады.
Жеке тұлға, оның денсаулығы қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Қылмыстық заңнамада қарақшылық өмір мен денсаулық үшін қауіпті күш
қолдану ретінде көрсетілген (ҚР ҚК 179-бабы). Бұл қарақшылықтың өмірге
емес, денсаулыққа қол сұғатынын көрсете ме екен. Н.С. Гагарин жазып
өткендей, біздің ойымызша, қылмыскер жәбірленушіні өмірінен айырам деп
қорқыту және осы қорқытуды жүзеге асыру ниетін көрсететін әрекетерді істеу
(тапаншаны жәбірленушінің басына көздеу, пышақты ұстау және оны жүрекке
дәлдеу және т.б.) кезінің өзінде оның өміріне қол сұғады [18, с. 323].
Мұндай әрекеттер толығымен қарақшылық құрамымен қамтылады, алайда
қарақшылық туралы нормаларда қарақшылықтың келтіруі мүмкін салдары
ретіндегі жәбірленушінің өлімі туралы ешнәрсе айтылмаған, сондықтан,
қарақшылық шабуыл кезіндегі адам өлтіру ҚР ҚК 179 және 96-баптарында
көзделген қылмыстар жиынтығы бойынша сараланады.
Сонымен, қарақшылықтың тікелей объектісі болып, біріншіден, меншіктің
нақты нысаны, екіншіден, шабуылға ұшыраған адамның денсаулығы табылады.
Өмір – бұл қылмыстың объектісі болып табылмайды және адам өлтіру
қарақшылықтың шеңберінен шығып кетеді және қосымша айқындауды қажет етеді
деп санайтын авторлардың пікірі дұрыс [9, с. 170]. Адамның өмірі басқа ауыр
қылмыс – адам өлтірудің объектісі болып табылады. Сол себепті де,
қарақшылықты жоғарыда аталған екі баптың жиынтығымен саралау қажет.
Қарақшылықтың объектісін анықтаған соң, осы қылмыс пәнінің
сипаттамасына тоқталайық. Жоғарыда атап өткеніміздей, қылмыстың объектісі
мен пәні – бірдей ұғымдар емес. Профессор А. Трайниннің пікірінше,
қылмыстың пәні болып осыларға қатысты немесе осылармен байланысты қылмыс
жасалынған заттар табылады [19, с. 78].
Объект пен пән – бұл құбылыстардың бір жазықтығында жатқан өзара
байланысты санаттар. Бұл құбылыстарды зерттеуде оларды бір-бірінен ажырата
қарастыруға болмайды, өйткені заттар мүліктік қатынастардың материалдық
алғышарты болып табылады, ал адамдар арасындағы қатынастар материалдық
әлемнің заттарына қатысты туындайды. Е.А. Фролов қол сұғушылықтың пәніне
қандай да бір қоғамдық қатынастардың іс жүзінде бар екендігінің материалдық
(заттық) негізі, шарты немесе дәлелі болып табылатын және оларды жою, алып
алу, өзгерту арқылы қылмыс объектісіне зиян келтірілетін заттар мен
мүліктерді жатқызады [20, с. 184].
Заттар олардың иесінің қажеттіктерін не тікелей (азық-түлік өнімдері,
жиһаз, автокөлік, киім және т.б.), не шартты түрде (ақша, бағалы қағаздар
және т.б.) қанағаттандыра алады. Бірақ, кез келген жағдайда мүлік белгілі
бір тұтынушылық құнға ие, адамның қандай да бір материалдық немесе рухани
қажеттіктерін қанағаттандыруға қабілетті заттардың жиынтығын білдіреді. Осы
сипаттамадан мүліктің экономикалық қасиеті көрініс табады.
Алайда, қылмыстық қол сұғушылықтың пәні функциясын атқару үшін мүлік
белгілі бір тұтынушылық құндылықпен қатар, айырбастық (нарықтық) құнға да
ие болуы тиіс, яғни адам еңбегінің заттық көрінісі ретіндегі сипатқа ие
болып, тек таза субъективтік емес, объективтік те құндылыққа ие болуы тиіс.
Экономикалық, шаруашылық тұрғыдан қарастырғанда, мүлік – бұл жасалуына,
алынуына, өсірілуіне немесе басқалай да өндіруіне қоғамға пайдалы еңбек
жұмсалған заттар мен мүліктердің жиынтығы. В.А. Владимировтың пікірінше,
қылмыстық қол сұғушылықтың пәні болу үшін заттың құны болуы тиіс, осының
арқасында азаматтық айналымға, тауар-ақша қатынастарына қатыса алу
қабілетіне ие болуы тиіс. Азаматтық айналымнан алынып тасталған мүлік
меншікке қарсы қылмыстардың пәні бола алмайды.
Осы мәселеге қатысты басқаша көзқарасты А.А. Пионтковский білдірді.
Оның ойынша, ұрлаудың объектісі ретіндегі мүлікке азаматтық айналымдағы,
сонымен қатар айналымнан алынып тасталған заттар жатқызылуы тиіс.
Қарақшылық кезіндегі мүліктің міндетті белгісі болып қылмыскердің оған
қатысты қандай да бір құқықтарының, өкілеттіктерінің болмауы табылады, ол
зат бөтен болуы тиіс. Мүлік меншік иесінің қажеттіктерін қанағаттандыратын
заттар (жеке және өндірістік, рухани және дене қажеттіктерін) ретінде де,
олардың баламасы (ақша, бағалы қағаздар және т.б.) ретінде де көрініс табуы
мүмкін [4, с. 208].
Қарақшылықтың пәні болып өз бетінше тұтынушылық құнға ие емес, алайда
материалдық игіліктерді алуға белгілі бір құқықтарды беретін заттар,
мысалы, жинақтау кітапшасы, аккредитив, багаждық түбіртектер және өзге де
бағалы қағаздар мен мүліктік сипаттағы құжаттар танылуы мүмкін.
Д.Н. Розенберг былай деп жазады: құжаттар мүліктік құқықтардың
көрінісі болып табылған, мүлікті алуға құқықты берген жағдайларда ғана
мүліктік қылмыстың пәні болып танылуы мүмкін. Мысалы, сақтауға қойылған
жүкті тек осы түбіртек арқылы ғана алуға болады. Мүліктік қылмыс пәнін
бұлайша түсіну мүліктік қылмыс түсінігімен сәйкес келеді.
Мүліктік қылмыстардың пәні туралы мәселені осылайша шешу бөтен мүлікті
иемдену мақсатында жасалған қарақшылыққа және өзге де мүліктік қылмыстарға
да қатысты дұрыс. Олар арқылы қандай да бір материалдық құндылықты алуға
болатын, бөтеннің меншігі болып табылатын құжаттарды қарақшылық жолымен
алып алу қылмыскердің пайдакүнемдік мақсатын сөзсіз дәлелдейді және мұндай
әрекеттер қарақшылық ретінде саралануы тиіс [18, с. 340].
Заң әдебиетінде олар арқылы мүлік алуға болатын құжаттарды, мысалы,
сақтау камерасындағы жүкті алуға арналған түбіртекті немесе театрдың
гардеробына ілінген киімнің жетонын ұрлауға қатысты басқа да көзқарас бар.
Бірқатар авторлардың, солардың ішінде Т.Д. Сергеева, Н.Д. Дурманов, Б.С.
Никифоров және басқаларының пікірінше, мұндай құжаттар мүлікті ұрлаудың
пәні емес, құралы болып табылады. Сол себепті де, аталған авторлар мұндай
құжаттарды ұрлауды ұрлауға дайындық ретінде, ал оларды қандай да бір
құндылықтарды алу үшін ұсыну ұрлауға оқталу ретінде санайды [11, с. 229].
Қылмыстық қызметтің кезеңіне тоқталатын болсақ, бұл мәселені шешу
қылмыстың сипатымен анықталуы тиіс. Мысалы, жүктің түбіртегін ұрлау кезінде
жасалған әрекет ұрлыққа дайындалу ретінде, ал осы түбіртекті ұсыну ұрлауға
оқталу ретінде қарастырылуы тиіс. Ал қарақшылық шабуыл кезінде
жәбірленушіден осындай құжатты алып алудың өзі аяқталған қылмыс ретінде
саралануы тиіс. Бұлай болмағанда, қылмыскер аталған құжаттар бойынша
мүлікті алған кезде ғана қарақшылық аяқталды деп саналатын еді, ал бұл
заңның мәніне қайшы келеді. ҚР ҚК 179-бабына сәйкес, тұлғаға шабуыл
жасалған сәттен бастап қарақшылық аяқталды деп саналады.
Мысал: Жәбірленушілерден киімдерінің жетонын алып алумен ұштасқан
қарақшылық шабуыл Алматы қаласының Бостандық ауданының сот тәжірибесінде
орын алған. ҚР ҚК 179-бабының 2-бөлігі бойынша А. мен К. сотталды. Олар
мейрамханада мас күйде бола отырып, Г. мен Ш. далаға шығарып, пышақпен
қорқытып, мейрамхананың гардеробына ілінген киімдерінің жетондарын тартып
алғандары үшін айыпты деп танылды. Осы жетондар арқылы қылмыскерлер екі
сырт киімді алып, қашып кеткен, алайда іздестіру шараларының нәтижесінде
екеуі де ұсталып қылмыстық жауаптылыққа тартылды [21, № 1200].
Сот-тергеу органдарының тәжірибесінде әртүрлі құндылықтар мен
құжаттарды иемденумен байланысты қарақшылық шабуылдар жағдайлары кездесіп
жатады: автокөліктің техникалық төлқұжаты, тұлғаны куәландыратын құжаттар
және т.б. Көп жағдайда қылмыскер мұндай құжаттарды қылмыс жасалған соң ғана
байқайды (мысалы, сырт киімді алып алған кезде құжаттарды бірден байқамауы
мүмкін). Мұндай жағдайларда, егер қылмыскердің әрекеті дәл осы құжаттарды
иемденуге қасақана бағытталмаса, онда жасалған әрекет толығымен қарақшылық
деп танылып, ҚР ҚК басқа баптары бойынша қосымша саралау қажет болмайды.
Өмір мен денсаулық үшін қауіпті күш қолданумен жасалса да, мүліктік
емес сипаттағы құжаттарды иемдену қарақшылық болып танылмайды. Бұл кезде
қылмыскердің әрекеттерінде пайдакүнемдік белгісі болмайды, олар осы
қылмыстың объектілерінің бірі – меншікке қол сұқпайды.
Заң әдебиетінде мүліктік қылмыстардың пәні ретінде төлқұжат, жеке
куәлік және т.б. құжаттарды тану мүмкіндігі туралы мәселе ұзақ уақыт бойы
түрліше шешілді. Кейбір заңгерлер мұндай құжаттарды ұрлауды мүліктік
қылмыстарға жатқызды.
Қазіргі кезде азаматтардың жеке мүліктік құқықтарын қанағаттандыратын
құжаттар ұрлық, тонау, қарақшылық сияқты қылмыстардың пәні бола алмайды деп
саналады. Сот тәжірибесі де осы бағытты ұстануда.
Сонымен қатар, экономикалық белгілері жоқ құжаттар да мүліктік
қылмыстардың пәні бола алмайды. Мұндай құжаттарда құн болмайды, олар тек
қандай да бір мүлікті алуға құқық береді (сенімхат, түбіртектер және т.б.).
Кейіннен осы құжат бойынша мүлікті алу мақсатында мұндай құжатты ұрлау
алаяқтыққа дайындық деп саналады. Құжаттарды, мөртаңбаларды және мөрлерді
ұрлау мүлікті иемденумен байланысы жоқ болса, ол үшін жауаптылық ҚР ҚК 324-
бабы бойынша сараланады.
Мүліктік қылмыстардың пәнінің мәнін түсінуде оның заңды белгісі де
маңызды рөлге ие. ҚР ҚК-нің мүлікті ұрлау туралы барлық баптарында мүлік
бөтен деп аталады. Бұл мемлекеттік кәсіпорындарға, ұйымдарға немесе заңды
және жеке тұлғаларға тиесілі мүлік болуы мүмкін. Мұндай пән ретінде тек
бөтен мүлік бола алады. Өзінің мүлкін ұрлау меншік қатынастарын бұзбайды.
Белгілі бір жағдайларда мұндай әрекеттер өзінше билік ету немесе алаяқтыққа
дайындалу деп қарастырылуы мүмкін.
Жоғарыда аталғанды қорыта отырып, ұрлаудың пәні – бұл белгілі бір
құнға ие, қылмыспен бұзылған меншік қатынастарына ие заттар, ақшалар,
бағалы қағаздар, шикізат, материалдар және өзге де мүлік деп айтуға болады.
Мүліктік қылмыстардың, соның ішінде қарақшылықтың объектісі мен пәні
туралы ілімнің теориялық және тәжірибелік маңызы зор. Ол осы қылмыстардың
мәні мен қоғамға қауіптілігін дұрыс анықтауға, оларды сабақтас қылмыстардан
ажыратуға, заңды дұрыс қолдануға және мемлекеттің әділетті жазалау саясатын
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қарақшылықтың объективтік жағы жәбірленушінің өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолданумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуылдан көрініс табады. Қарақшылық әрекеттерді
бұлайша анықтауда заң шығарушының шабуыл және күш қолдану сөздерін
қатар қолдануы осы түсініктердің әртүрлілігінде деген пікір қалдырады.
Қарақшылықты зерттеуге арналған қылмыстық құқықтық әдебиетте аталған
түсініктердің әрқайсысына дербес анықтама беру ұмтылысы байқалады.
Мысалы, В.А. Владимировтың ойынша, шабуылды мүлікті иемдену
мақсатында жүзеге асырылған және өмір мен денсаулыққа қауіпті күш
қолданудың нақты қаупін туындататын белсенді, құқыққа қайшы, қасақана
әрекеттер деп атағанымен, қарақшылық кезіндегі шабуыл және күш
қолдану түсініктері бірдей емес [4, с. 208].
Кеңестік қылмыстық құқық бойынша оқулықтардың бірінің авторлары
шабуыл және күш қолдану түсініктерінің ажырату талпынысын жасаса да,
қарақшылық кезінде күш қолдану шабуылдау сәтінде де, шабуыл басталып кеткен
соң да, сонымен қатар шабуыл аяқталған соң да қолданылуы мүмкін екенін
көрсетіп өткен. Алайда, олардың қарақшылықтың объективтік жағына берген
сипаттамасы тек күш қолдануға қатысты ғана берілген [22, с. 128].
Л.Г. Кригер дұрыс атап өткендей, заңды мәнінің тұрғысынан осы екі
түсініктің арасындағы айырмашылықтарды көрсету іс жүзінде мүмкін емес.
Тіпті, шабуылдың күш қолдану қаупін тудыру ретіндегі анықтамасын алатын
болсақ, бұл жағдайдың өзінде жәбірленушіге күш қолдану мүмкіндігін
сендіретін әрекеттердің өздері психикалық күш қолдану болып табылады.
Кінәлінің кейіннен күш қолдану мақсатында жасалған, алайда жәбірленушіде
күш қолдану туралы сенім қалыптастырмаған әрекеттері шабуыл ретінде
бағаланбайды, олар тек қарақшылыққа дайындықты білдіреді. Ал шабуылдың
қарақшылық құрамындағы түсінігінің мәніне қарай оның басталу уақыты
әрқашанда күш қолданудың (оның ішінде психикалық күш қолдану) уақытымен
сәйкес келуі тиіс [23, с. 108].
А.М. Кардаваның көзқарасы да дұрыс секілді, ол қарақшылық кезіндегі
шабуыл мен күш қолдану осы қылмыстың объективтік жағының екі элементін
емес, кінәлі тұлғаның қарақшылықты жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерінің
бірлігін құрайды деп атап көрсеткен [24, с. 152].
Яғни, шабуыл түсінігі жәбірленушіге бағытталған психикалық әсер
етудің күтпегендігімен байланысты. Мұндай күтпегендік жәбірленушінің
шабуылды тойтару мүмкіндігін белгілі бір дәрежеде тоқтатады, немесе оны
биліктің не үшінші тұлғалардың көмегіне жүгіну мүмкіндігінен айырады,
себебі жәбірленушінің жүріс-тұрысына аяқ астынан әсер ету күш қолдануды
бірден жүзеге асырудан көрініс табады. Күш қолданумен ұштаспаған шабуылдың
болуы мүмкін емес. Алайда, бұл түсініктерді бірдей деп те айтуға болмайды,
өйткені барлық күш қолдану шабуыл нысанында бола бермейді. Жәбірленушіні
есеңгірету, ұйықтату, сонымен қатар улау арқылы оның мүлкін иемдену кезінде
күш қолдану айқын көрініс табады. Бұл жағдайларда жәбірленушіге күш қолдану
бар да, шабуыл жоқ, өйткені бұл әрекеттердің барлығы алдау жолымен
жасалған. Ал қылмыскер жәбірленушіге төніп келіп, оны хлороформмен
ұйықтатып тастаған кезде күш қолданумен ұштасқан шабуыл орын алады.
Осылардың негізінде, шабуыл және күш қолдану түсініктері бір мағынаны
білдірмейді деген шешімге келуге болады.
Жоғарыда айтылған мысалдардан көрініп тұрғандай, шабуылсыз күш
қолдануға болады. Алайда, кейбір кездерде шабуыл басталса да, күш
қолданбаған сәттер болады. Мысалы, қылмыскер тығылып жатқан жерінен
қаруланып шығып, ешнәрсені байқамаған жәбірленушінің артынан жақындаған
кезде.
Қылмыскерде орын алған жағдайға қарай қандай күш қолдансам екен деп
ойлану мүмкіндігі бар кезде шабуыл мен күш қолданудың арасында уақыт
бойынша белгілі бір алшақтық болуы мүмкін. Шабуыл мен күш қолданудың уақыты
дәлме-дәл де келуі мүмкін: жәбірленушіні байқатпай ұру.
Шабуылдың мәні туралы мәселелер, тәжірибедегі оның қарама-қайшы
түсіндірмелері қылмыс жасау үшін қылмыскердің қатты әсер ететін және
есеңгірететін заттарды пайдалануы жағдайларын саралауда қиындықтар
туғызады. Мүлікті осындай жолмен иелену жағдайлары соңғы кездері көптеп
кездесуде. Ал қылмыстық құқық теориясында да аталған мәселеге қатысты
біржақты шешім жоқ.
Арнайы әдебиеттерде қатты әсер ететін және есеңгірететін заттарды
пайдалану арқылы мүлікті ұрлауды зорлық сипаттағы қылмыс деп тану
мүмкіндігіне қатысты күмән білдіріліп жатады. Мысалы, В.А. Владимиров
мұндай әрекеттер мүлікті ұрлық арқылы иемденуді және егер де есеңгірететін
заттардың нәтижесінде өмір мен денсаулыққа нақты зиян келтірілсе жеке
адамға қарсы тиісінше қылмысты құрайды деп санайды [4, с. 175].
Басқа авторлар, керісінше, мұндай әрекеттерді пайдаланылған затқа және
оның салдарына қарай тонау немесе қарақшылық нысанындағы күш қолданып ұрлау
деп санау қажет деп ұсынады [25, с. 365].
Қарақшылық кезіндегі шабуылды әлдеқайда кең түсіну қажет. Ол
жәбірленішінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіп төндіретін кез келген күш
қолданып әсер етуден көрініс табуы мүмкін. Егер бұлар заң нормасында
көзделген белгілі бір мақсатпен жасалса, жәбірленушінің еркі мен санасынан
тыс оның ағзасына қатты әсер ететін улы, есеңгірететін заттарды күштеп
енгізу, қарақшылық шабуыл деп танылатын арқадан ұрудан, тығылып отырған
жерден атудан еш айырмашылығы жоқ.
Қылмыстарды саралау кезінде даулы деп танылатын жағдайлардың бірі –
жәбірленушінің әлсіз жағдайы оған спирттік ішімдіктерді беру жолымен орын
алған кездер. Кейбір авторлардың ойынша, жәбірленушінің мүлкін иемденіп алу
мақсатында оны спирттік ішімдіктер арқылы мас қылу ағзадағы елеулі
патологиялық өзгерістерге әкеп соғуы мүмкін, сол себепті де мұндай
әрекеттер орын алған салдарына қарай қарақшылық немесе тонау деп саралануы
тиіс.
Жалпы алғанда күш қолдану ретінде қандай да бір адамға қатысты құқыққа
қайшы зорлық сипаттағы әрекеттер түсіндіріледі. Заң әдебиетінде күш
қолданудың жалпымен танылған екі түрі бар, олар: денеге күш қолдану және
психикалық күш қолдану.
Денеге қарсы күш қолдану ретінде басқа адамның ағзасына оның еркіне
қарсы қоғамға қауіпті құқыққа қайшы әсер ету танылады, мұндай әсер ету адам
ағзасының сыртқы қабатына да, оның ішкі органдарына да қатысты орын алуы
мүмкін [23, с. 120].
Сонымен, күш қолдану ретінде басқа адамның ағзасына, сыртқы және ішкі
органдарына оның еркіне қарсы механикалық, химиялық және электрлік
құралдары арқылы қоғамға қауіпті құқыққа қайшы кез келген әсер ету
танылады.
Өмір мен денсаулыққа қауіпті күш қолдану ретінде нені түсіну
керектігіне қатысты заң әдебиетінде біржақты пікір жоқ. Біздің ойымызша,
көңілге толарлығы П.С. Матышевскийдің көзқарасы. Оның ойынша, дәл қандай
күш қолдануды шабуылға ұшыраған тұлғаның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті
деп тану жағдайға байланысты. Бұл ретте кінәлі тұлғаның күш қолдану
әрекеттерінде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіптің болған-
болмағандығы шешуші рөлге ие. Соған қоса, күш қолдану сипаты, күштің қуаты,
оның тиген жері және т.б. жағдайлар ескеріледі [13, с. 204].
Қылмыстық құқықтық және медициналық әдебиеттерде өмір үшін қауіпті күш
қолдану ретінде өзінің объективтік белгілері бойынша жәбірленушінің өлімін
туындатуы тиіс немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz