Ақша қаражаты қозғалысының есебі және аудиті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I Ақша қаражаты қозғалысының теориялық аспектілері және ұйымның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Ақша қаражаттарының экономикалық мәні. Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... .8
1.2 «ТАББ . 777» ЖШС.нің есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 «ТАББ . 777» ЖШС.нің экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... .31
II Ақша қаражатының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1 Кассалық операцияларесебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Есеп айырысу операцияларының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3 Ақша қаражатын түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
III Ақша қаражаттарының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.1 Ақша қаражаттарынның аудитінің жоспары, бағдарламасы ... ... ... ... ... .60
3.2 «ТАББ . 777» ЖШС.нің ақша қаражаты аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.3 «ТАББ . 777» ЖШС.нің ақша ағымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
I Ақша қаражаты қозғалысының теориялық аспектілері және ұйымның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Ақша қаражаттарының экономикалық мәні. Ақша жүйесі ... ... ... ... ... ... .8
1.2 «ТАББ . 777» ЖШС.нің есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 «ТАББ . 777» ЖШС.нің экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... .31
II Ақша қаражатының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.1 Кассалық операцияларесебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Есеп айырысу операцияларының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3 Ақша қаражатын түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
III Ақша қаражаттарының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.1 Ақша қаражаттарынның аудитінің жоспары, бағдарламасы ... ... ... ... ... .60
3.2 «ТАББ . 777» ЖШС.нің ақша қаражаты аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.3 «ТАББ . 777» ЖШС.нің ақша ағымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің бекіткен нормативтік актілерге және басқа да заң актілерінің талаптарына сәйкес барлық шаруашылық жүргізуші шаруашылықтар өз ақша қаражаттарын оларға қызмет көрсететін банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтауға міндетті. Шаруашылық күнделікті қажетін өтеу үшін қалдырылған ақша-қаражаттары, Ұлттық банктің белгілеген көлемінде шаруашылықтың қассасында сақталуға. тиісті. Яғни, ақша қаражаттар деп шаруашылықтың кассасындағы және банктердегі шоттардағы нақты ақшасын айтамыз.
Бағдарламада тексеруді талап ететін мәселелер ретімен жазылып, тексеру барысында басшылыққа алынып, кездескен фактілерге байланысты толықтырылулар мен түзетулер енгізіліп отырылады.
Аудитор ақша қаражаттарының есебіне тексеру жүргізген кезде, құжаттары бойынша жүргізілетін жаппай тексеру әдісін қолдануға тиісті. Аудитор ақша қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының және шетелдердің банк мекемелерінде ұлттық және шетелдік валютада ашылған шрттарын анықтауға міндетті. Сондай-ақ, шаруашылықтың ішіндегі кассалардың санын да қоса анықтайды.
Шаруашылықтағы ақша-қаражаттарының есебінің тиімділігін арттырып, талапқа сай жүргізілуіне бірден-бір әсер ететін фактор - ол уақтылы жүргізілген түгендеу. Аудитор түгендеудің материалдарымен танысып, оның нәтижесі бойынша жасалған актіде көрсетілген фактілерге назар аударып, олардың кейбіреулерін қағазға жазып алып, тексеру барысында қайталануын бақылауға алады. Түгелдеу ақша қаражаттарына және басқа да, бетінде ақшалай бағаланып номиналды құндылығы жазылған құндылықтарға (акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер басқадай ақша құжаттарға, жол жүру билеттері, үшақ билеттері, демалыс үйлеріне және санаторийлеріне жолдама ж.т.б.) жүргізіліп, түгемдеу актісінде көрсетілген нақты қолда бар ақша қаражаттарды, құндылықтарды, ақша құжаттарын сол түгендеу жургізілгсн күні берген есеп мәліметтерімен салыстырылып нәтижесінің шырғарылғандығын тексереді. Жол үстіндегі ақша құжаттарын түгендеу жүргізгенде, сол түгендеу жүргізген күні жол үстінде екенін растайтын құжаттарының көшірмелерінің тіркелгендігін анықтайды.
Шаруашылықтың кассасына ұлттық валюта түріндегі ақшаларды қабылдау, сақтау және нақты ақшаны тарату операцияларының есебі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сейкес жүргізіледі.
Бағдарламада тексеруді талап ететін мәселелер ретімен жазылып, тексеру барысында басшылыққа алынып, кездескен фактілерге байланысты толықтырылулар мен түзетулер енгізіліп отырылады.
Аудитор ақша қаражаттарының есебіне тексеру жүргізген кезде, құжаттары бойынша жүргізілетін жаппай тексеру әдісін қолдануға тиісті. Аудитор ақша қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының және шетелдердің банк мекемелерінде ұлттық және шетелдік валютада ашылған шрттарын анықтауға міндетті. Сондай-ақ, шаруашылықтың ішіндегі кассалардың санын да қоса анықтайды.
Шаруашылықтағы ақша-қаражаттарының есебінің тиімділігін арттырып, талапқа сай жүргізілуіне бірден-бір әсер ететін фактор - ол уақтылы жүргізілген түгендеу. Аудитор түгендеудің материалдарымен танысып, оның нәтижесі бойынша жасалған актіде көрсетілген фактілерге назар аударып, олардың кейбіреулерін қағазға жазып алып, тексеру барысында қайталануын бақылауға алады. Түгелдеу ақша қаражаттарына және басқа да, бетінде ақшалай бағаланып номиналды құндылығы жазылған құндылықтарға (акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер басқадай ақша құжаттарға, жол жүру билеттері, үшақ билеттері, демалыс үйлеріне және санаторийлеріне жолдама ж.т.б.) жүргізіліп, түгемдеу актісінде көрсетілген нақты қолда бар ақша қаражаттарды, құндылықтарды, ақша құжаттарын сол түгендеу жургізілгсн күні берген есеп мәліметтерімен салыстырылып нәтижесінің шырғарылғандығын тексереді. Жол үстіндегі ақша құжаттарын түгендеу жүргізгенде, сол түгендеу жүргізген күні жол үстінде екенін растайтын құжаттарының көшірмелерінің тіркелгендігін анықтайды.
Шаруашылықтың кассасына ұлттық валюта түріндегі ақшаларды қабылдау, сақтау және нақты ақшаны тарату операцияларының есебі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сейкес жүргізіледі.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі). Алматы 1998ж
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 05 қыркүйектегі «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (20.02.2009 ж. өзгертулері мен толықтырулармен)
3. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 28 қаңтардағы «Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің 2000-2030 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» туралы жарлығы (өзгертулері мен толықтырулармен).
4. Бухгалтерлік есептің орындалу заңы бойынша бекітулер. 22.06.2007 жылғы №221 ҚР қаржы Министрлігінің бұйрығы
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының 2008 ж. 5 желтоқсан №266 қаулысы, 13 қазан 2008 ж. №390 өзгертулерiмен бiрге.
6. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары,
7. Қазақстандағы Аудиттiң халықаралық стандарттары, 2001ж.
8. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2002ж. «Қазақстан -2030» Стратегиялық бағдарлама, Алматы, 2008-2010 ж.ж.
9. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. ҚР Қаржы министрлігінің 18.09.2002 ж.№438 бұйрығы (ҚР Қаржы министрлігінің 13.05.2007 ж. №185 бұйрығымен енгізілген өзгерістерімен)
10. Радостовец В.К. ,Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет на предприятии», Изд. «Центраудит – Казахстан», Алматы, 1998ж.
11. Кеулімжаев К.К. «Қаржылық есеп» , 2002ж.
12. М. Байдаулетов С.М. Байдаулетов « Аудит Қазақ университеті» Алматы 2006
13. Ажибаева З.Н. «Аудит учебник» 2004
14. Д.О. Абленов «Аудит негіздері» экономика 2005 ж
15. Бюллетень бухгалтера МСФО БИКО; Алматы 2008 ж. №3
16. Тасмағанбетов Т.А.,Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О.Ж., Байболтаева Н.Ә. «Қаржы есебi» Алматы, Дәуір. 2007ж. 390б.
17. Журнал «Учет и финансы» ЦДБ выпуск №4(34) апрель 2010г.
18. «Финансовый учет» ЮСАИД, 2005г.
19. . http//www.buhgalter.kz
20. Международные стандарты финансовой отчетности 2001г. 1242с.
21. «Аудит». Под редакцией профессора В.И. Подольского Москва, Юнити. 2006г, 560с.
22. «Бюллетень бухгалтера» № 24,26,31,41. 2004-2005г
23. Радостовец В.К. и др. «Бухгалтерский учет на предрприятиях». Алматы 2005г. 728с.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 05 қыркүйектегі «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (20.02.2009 ж. өзгертулері мен толықтырулармен)
3. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 28 қаңтардағы «Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің 2000-2030 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» туралы жарлығы (өзгертулері мен толықтырулармен).
4. Бухгалтерлік есептің орындалу заңы бойынша бекітулер. 22.06.2007 жылғы №221 ҚР қаржы Министрлігінің бұйрығы
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының 2008 ж. 5 желтоқсан №266 қаулысы, 13 қазан 2008 ж. №390 өзгертулерiмен бiрге.
6. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары,
7. Қазақстандағы Аудиттiң халықаралық стандарттары, 2001ж.
8. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2002ж. «Қазақстан -2030» Стратегиялық бағдарлама, Алматы, 2008-2010 ж.ж.
9. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. ҚР Қаржы министрлігінің 18.09.2002 ж.№438 бұйрығы (ҚР Қаржы министрлігінің 13.05.2007 ж. №185 бұйрығымен енгізілген өзгерістерімен)
10. Радостовец В.К. ,Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет на предприятии», Изд. «Центраудит – Казахстан», Алматы, 1998ж.
11. Кеулімжаев К.К. «Қаржылық есеп» , 2002ж.
12. М. Байдаулетов С.М. Байдаулетов « Аудит Қазақ университеті» Алматы 2006
13. Ажибаева З.Н. «Аудит учебник» 2004
14. Д.О. Абленов «Аудит негіздері» экономика 2005 ж
15. Бюллетень бухгалтера МСФО БИКО; Алматы 2008 ж. №3
16. Тасмағанбетов Т.А.,Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О.Ж., Байболтаева Н.Ә. «Қаржы есебi» Алматы, Дәуір. 2007ж. 390б.
17. Журнал «Учет и финансы» ЦДБ выпуск №4(34) апрель 2010г.
18. «Финансовый учет» ЮСАИД, 2005г.
19. . http//www.buhgalter.kz
20. Международные стандарты финансовой отчетности 2001г. 1242с.
21. «Аудит». Под редакцией профессора В.И. Подольского Москва, Юнити. 2006г, 560с.
22. «Бюллетень бухгалтера» № 24,26,31,41. 2004-2005г
23. Радостовец В.К. и др. «Бухгалтерский учет на предрприятиях». Алматы 2005г. 728с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра меңгерушісі ___________ Б.Б. Сұлтанова
Диплом жұмысы
Ақша қаражаты қозғалысының есебі және аудиті
Орындаған 3 қысқартылған
курс студенті ________________________ А. Шалхар
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы _________________________ А. З. Арыстамбаева
Норма бақылаушы _______________________ А.С. Досумова
Кафедра меңгерушісі_______________________ Б.Б. Сұлтанова
Бекітемін
Есеп және аудит кафедрасы
Меңгерушісі, э.ғ.к.,
________________ Сұлтанова Б.Б.
Тақырыбы: Ақша қаражаты қозғалысының есебі және аудиті
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I Ақша қаражаты қозғалысының теориялық аспектілері және ұйымның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Ақша қаражаттарының экономикалық мәні. Ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... .8
1.2 ТАББ - 777 ЖШС-нің есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 ТАББ - 777 ЖШС-нің экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...31
II Ақша қаражатының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..39
2.1 Кассалық
операцияларесебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...39
2.2 Есеп айырысу операцияларының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...48
2.3 Ақша қаражатын
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57
III Ақша қаражаттарының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.60
3.1 Ақша қаражаттарынның аудитінің жоспары,
бағдарламасы ... ... ... ... ... .60
3.2 ТАББ - 777 ЖШС-нің ақша қаражаты аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.3 ТАББ - 777 ЖШС-нің ақша ағымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.87
Ғылыми жетекші: ____________ Арыстамбаева А.З.
Орындаған: 3 курс студенті _____________ Шалхар А.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің бекіткен нормативтік
актілерге және басқа да заң актілерінің талаптарына сәйкес барлық
шаруашылық жүргізуші шаруашылықтар өз ақша қаражаттарын оларға қызмет
көрсететін банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтауға міндетті.
Шаруашылық күнделікті қажетін өтеу үшін қалдырылған ақша-қаражаттары,
Ұлттық банктің белгілеген көлемінде шаруашылықтың қассасында сақталуға.
тиісті. Яғни, ақша қаражаттар деп шаруашылықтың кассасындағы және
банктердегі шоттардағы нақты ақшасын айтамыз.
Бағдарламада тексеруді талап ететін мәселелер ретімен жазылып, тексеру
барысында басшылыққа алынып, кездескен фактілерге байланысты толықтырылулар
мен түзетулер енгізіліп отырылады.
Аудитор ақша қаражаттарының есебіне тексеру жүргізген кезде, құжаттары
бойынша жүргізілетін жаппай тексеру әдісін қолдануға тиісті. Аудитор ақша
қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазақстан
Республикасының және шетелдердің банк мекемелерінде ұлттық және шетелдік
валютада ашылған шрттарын анықтауға міндетті. Сондай-ақ, шаруашылықтың
ішіндегі кассалардың санын да қоса анықтайды.
Шаруашылықтағы ақша-қаражаттарының есебінің тиімділігін арттырып, талапқа
сай жүргізілуіне бірден-бір әсер ететін фактор - ол уақтылы жүргізілген
түгендеу. Аудитор түгендеудің материалдарымен танысып, оның нәтижесі
бойынша жасалған актіде көрсетілген фактілерге назар аударып, олардың
кейбіреулерін қағазға жазып алып, тексеру барысында қайталануын бақылауға
алады. Түгелдеу ақша қаражаттарына және басқа да, бетінде ақшалай бағаланып
номиналды құндылығы жазылған құндылықтарға (акциялар, облигациялар, чектер,
вексельдер басқадай ақша құжаттарға, жол жүру билеттері, үшақ билеттері,
демалыс үйлеріне және санаторийлеріне жолдама ж.т.б.) жүргізіліп, түгемдеу
актісінде көрсетілген нақты қолда бар ақша қаражаттарды, құндылықтарды,
ақша құжаттарын сол түгендеу жургізілгсн күні берген есеп мәліметтерімен
салыстырылып нәтижесінің шырғарылғандығын тексереді. Жол үстіндегі ақша
құжаттарын түгендеу жүргізгенде, сол түгендеу жүргізген күні жол үстінде
екенін растайтын құжаттарының көшірмелерінің тіркелгендігін анықтайды.
Шаруашылықтың кассасына ұлттық валюта түріндегі ақшаларды
қабылдау, сақтау және нақты ақшаны тарату операцияларының есебі Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу
тәртібіне сейкес жүргізіледі.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы
есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктер орналасқан
жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу – кассалық орталықтары арқылы
ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырысуларды жүргізетін коммерциялық
банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктің
нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің қызметін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт береді.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы қаражаттың
нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы экономикалық
қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады.
Аккредетивтер бойынша шоттарды, чек аванс кітапшаларының шоттарын және
басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларды жүргізу үшін ашады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы
есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдерді субъектіге кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылған өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін) және тауарлық
емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басақалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарының олардың шоттарында сақтайды,
осы шоттарға келіп түскен соммаларға есептеме жүргізеді,
субъектілердің шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта
көзделген басқа да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Ақша қаражаттарының есебі қаржы
нарығында туындайтын қиыншылықтарға байланысты күннен-күнге маңызы артып
келеді. Бәсекеге қабілетті өнім өндіру мен қызмет түрін қалыптастыру кез-
келген кәсіпорын үшін маңызды экономикалық процесс. Сондықтан өз
қызметінің өміршеңдігін одан әрі дамыту үшін қаражаттың бар болуын талдап
етеді. Ақшалай қаражатты және оның баламаларын дұрыс ашып көрсету мен
жіктеу кәсіпорының өтемдігін дәл бағалау үшін қажет.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банк
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін нормативтік құжаттармен белгіленген шегінде нақты ақшамен
есептеуді жүзеге асырады.
Коммерциялық қызметтегі серіктестермен есеп айырысуды жедел жүргізу
көп жағдайда кәсіпорынның ақша құралдарының бар болуына байланысты болып
келеді. Сондықтан кәсіпорынның ақша құралдарының есебін уақытылы жүргізу
маңызды болып табылады. Нарықтық ортада қызмет ететін кәсіпорындардың басты
мақсаты – сұранысқа ие тауарларды өндіре отырып, экономикалық өсуін
тұрақтандыру және өндіріс ресурстарын тиімді пайдалану. Бұл өз кезегінде
ақша құралдарының жеткіліктілігімен анықталады.
Ақша қаражаттарында тиістілік белгілері жоқ және олар тез
айырбасталатындықтан ақша құралдарын оңай жасыруға, басуға болады.
Сондықтан кәсіпорын ішінде ақша құралдарының қозғалысын бақылау үшін мына
функциялар орындалуы тиіс:
- ақша құралдарын жеке сақтау мен жеке есептеу;
- қолма-қол есеп айырысу жасаған операциялардың барлығын есептеу;
- кәсіпорын кассасында тек қажетті қалдықтарды сақтау;
- кассадағы қалдықтарды мезгіл-мезгіл тексеріп отыру.
Кәсіпорын активтерінің өтімділігі мен төлем қабілетін бағалау ағымдық
активтер, соның ішінде ақша құралдарының көлемімен анықталады. Абсолютті
өтімділік коэффициентінің мәні ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігі
жуық арада өтелетінділігін көрсетеді. Бұл көбіне ақша құралдарының нақты
бар болуымен өлшенеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысты зерттеудің негізгі
мақсаты ақша құралдарының есебін жүргізу мен талдау, ақша құралдарымен
есепке алудың есебін жетілдіру және кәсіпорында ақша қозғалысының нақты
есебін жүргізу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесінегізгі міндеттер ұсынылады:
- ақша құралдарының есебін жүргізу және есеп айырысу нысандары;
- кәсіпорын кассасындағы қолма-қол ақша есебін жүргізу;
- есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебін жүргізу
ерекшеліктері;
- ақша құралдарының есеп бланкілерін түгендеу;
- барлық активтердегі ең өтімді активтердің үлесін анықтау және
олардың өзгерісін талдау;
- кассадағы ақша құралдарына түгендеу есебін жүргізу.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы Алматы қаласында ТАББ-777
Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі болып табылады. Ұйымның негізгі
қызмет түрі Жарғыға сәйкес тауарлар және қызметтердiң нарығының кеңейту,
сонымен бiрге пайда табу болып табылады.
Жұмыстың негiзгi түрлерi болып:
- сауда-саттық қызмет, соның iшiнде сауда нүктелерiнiң тауар акцизге
жататын азық-түлiк, өнеркәсiптiк ашуларымен көтерме, бөлшек, комиссиялық
сауда;
- Делдалдық қызмет табылады.
Фирмалның жарғысымен сонымен бiрге қызметтiң мына түрлерi ескерiлген:
• сақтандыру компаниясының қызметi,
• тауарларды, азық – түлікті Қытайдан, Түркиядан тасымалдау.
ТАББ-777 ЖШС – не 600900532768-шi (Инн ) салық төлеушiнiң жеке нөмiрi
берген, және салық органындағы есепке алуға салық төлеушi ретiнде
орнатылған.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім,
қорытындылар мен ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде: ақша құралдары мен баламаларына,
ақша жүйесіне түсінік беріліп, ақша қаражаттары қозғалысы туралы
есептіліктің қаржылық есептіліктегі орны, оның құрылу тәртібі мен әдістері
зерделенген. ЖШС ТАББ 777 – нің негізінде оның қаржылық – экономикалық
сипаттамасы, ақша қаражаттарының есебі мен есеп саясаты туралы жаздым.
Екінші бөлімінде кассалық, банктік опреациялар есебі толығымен ашып
көрсетіліп, ақша қаражатын түгендеу туралы ақпарат берілген.
Үшінші бөлімде ақша қаражаттарынның аудитінің жоспары, бағдарламасы
көрсетіліп, ақша қаражаттары қозғалысына талдау жүргізу әдістері қолданыла
отырып кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымына талдау жүргізілді.
Қорытынды бөлімімде өзімніңі зерттеу барысында қол жеткізген
қорытындыларым мен ұсыныстарым берілген.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, аудит пен талдауды реттейтін
нормативті-құқықтық құжаттар, методикалық нұсқаулар, арнайы әдебиеттер,
зерттеліп отырған мәселе бойынша шетел және отандық экономистердің ғылыми
еңбектері қолданылды. Зерттеу теориялық, экономика-статистикалық тағы басқа
әдістер негізінде жүргізілді.
I Ақша қаражаты қозғалысының теориялық аспектілері және ұйымның
сипаттамасы
1.1 Ақша қаражаттарының экономикалық мәні. Ақша жүйесі
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде ақша - қаражаттар
қозғалысының ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың
дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен
қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъектіні
айқындауға, субъектілердің қаржылық қызметі туралы сапалы, уақытылы
ақпаратты қалыптастыру ақша қаражаттар қозғалысының есептілігінің басты
мақсаттары болып табылады.
Ақша – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға балама айрықша
тауар. Өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін, тарихи турде дамып келген экономикалық категория.
Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш
қасиетінің біртұтастығынан байқалады:
• жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбек өлшемінің заттай формасы.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы
затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз.
Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектік ақша көмегімен өлшеуге
болатын құнын сипаттайды.
Ақшаның қазіргі экономикада атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:
1. құн өлшемі және баға масштабы;
2. айналыс (айырбас) құралы;
3. төлем құралы;
4. қорлану және қор жинау құралы
5. дүниежүзілік ақша
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар және
толық құнсыз ақшалар.
Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу нысандары
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК)
асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпке айырысуларды жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле
(контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт
сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте
орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы
4000 АЕК-тен аспауы керке.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк
шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім- шарттың қатынастарын
көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де
жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспондеттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін
субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық
қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады.
Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын
субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы
ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын
ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін
пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель;
тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін
банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
коды (ЖТК немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК немесе
КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі-резиденттік
белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын көрсетеді;
- бенефициар-аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы-банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы көрсетіледі;
- бенефициар банкісі-бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын
қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
- бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың (алушының)
банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен
анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері
бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі
кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық
төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар
үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара
төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжатттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде
ғана болады.
Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі –
депозитттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк
пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін
өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы
чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің нөмірінің таңбасы болуы керек. Чектер
жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қишағынан "бүлінген" деп жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
- егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі – банкте қалса;
екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу
1060 " Өзге ақша қаражаты" шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша
қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен
өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз
орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк
эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар
аккредитивкте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің
жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:
жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын;
дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.
Жабылатын (депоненттелген) аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент
орындаушы банкке аккредитивтің сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның
билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы
ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын
жағдаймен келіседі.
Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала
келіспей-ақ (мысалға, келісім-щартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда)
жоюы немесе өзгертуі туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы
бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк,
аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі
қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.
Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің
барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң
түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз
өзгертуге немесе жоюға жатпайды.
Бенефициар аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады,
егер де бұндай жағдай шартта қаралса.
Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа
орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын
аккредитив.
Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл бенефициардың өзінен басқа
(екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті
толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.
Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арнаулы мүмкін.
Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен
төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің
ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану
тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі,
аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық
тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну
мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен
шарттары болуы қажет.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 " Қысқа мерзімді банктік
қарыздар" шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса
1030 "Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары" шотында аккредитивтің
ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (1030) кредиттеледі де 1060 "Өзге
ақша қаражаты" шоты дебеттеледі.
Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет
көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде
атқарушы банк банк-эмитенті хабар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін
банке пайдаланылмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа
қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері
қайтарылған аккредитивтің сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме келіп түскен
күні кемітіледі.
Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк-эмитентке хабарлама жіберіледі.
1060" Өзге ақша қаражаты " шоты бойынша есеп айырысу чек
кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады.
Чек – бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына
белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған
клиенттің (чек берушінің) өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша
тапсырмасы.
1060"Өзге ақша қаражаты" шотында айрықша сақтауды талап ететін
қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат,
жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар
мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты,
мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын
балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші
бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және
жұмсалатын қаражаттар.
1050 " Жинақ шоттардағы ақша қаражаттары " шотында субъектінің құрамына
кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражаттары көрініс
табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбек ақы, кейбір шаруашылық шығыстары,
іс сапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде
ағымдағы шотын ашады.
Ақша қаржысы, құнды қағаздарын және есеп берудің бланкілерін түгендеу
Кассаны түгендеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да
құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де
тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері мен басқа құндылықтардың
нақты бар болуын есептеу кезінде қолма-қол ақшалар, құнды қағаздар
(акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер және заңға
сәйкес құнды қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша
құжаттары (маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама,
авиабилеттер және т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке
алынбайды, яғни олардағы көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды;
кассада осы кәсіпорынға тиісті емес ақша қаржылары және басқа да
құндылықтардың бар болуы жөніндегі кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды.
Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған
есепке алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем
шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және
сомасы көрсетіледі.
Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша құжаттарын
түгелдеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен жүргізіледі. Тексеріс
құжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі, сериясы және
нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі.
Жол үстіндегі ақша қаражаттарын түгелдеу осы шотта тұрған сомаларды:
банк мекемелері, байланыс бөлімшелері берген квитанцияларының деректерімен
бірге түсімді өткізу кезінде, банк инкоссаторларына түсімді өткізуге
берілетін жолдама тізімдемесінің көшірмесін өткізу кезінде және т.с.с; бас
кәсіпорынға аударылған сомалар бойынша немесе керісінше одан түскен
сомалармен қатаң олардан мерзімі, тапсырманың нөмірі, сомасы және аударымды
қабылдаған банк мекемесінің немесе байланыс бөлімшесінің атауы көрсетіліп,
түскен мәлімдеме деркетерімен бірге салыстырып тексеру арқылы жүзеге
асырылады.
Банктерде есеп айырысу (ағымдағы), валюталық және арнайы шоттарда тұрған
ақша қаражаттарын тізімге алу, кәсіпорын бухгалтериясының деректері бойынша
берілген деректермен салыстырып, тексеру арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып, тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуды қамтамасыз ету, сыртқы қолайсыз факторларға тәуелді
болмау үшін Ұлттық қор құрды.
Бүгінгі күні ұлттық қорда 5,3 миллиард доллар жинақталып отыр. Ұлттық
қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, тұтас алғанда,
14 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам
өсті деген сөз.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы Бугалтерлік есеп
және аудит әдістемесі Департаментінің стандартының бірінші бабында:
Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілерді, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есебін пайдаланушыларды түрлі операциялық және
инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының
келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен
қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның , яғни субъектінің қаржы
жағдайындағы өзгерістерге бағалауына мүмкіндік береді делінген. Ал осы
стандарт екінші бабында: Заңды тұлғалар , субъектілер (банктер немесе
бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғаласы туралы есепті
осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы
нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге) тапсырады
делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен
есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп
айырысу операцияларының бугалтерлік есебін жүргізу мен ұйымдастырудың
мақсаттары мыналар болып табылады:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде
есептеу;
2. Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс, тиімді
пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Ақшалай қаражаттары есебі мен аудитінің мәні мен міндеттері.
Барлық шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарымен жұмыс істейді.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі бір жағынан ақша қаражаттары есебінің дұрыс
жолға қойылуынан да тәуелді. Шаруашылық қызметінде кәсіпорын басқа
кәсіпорындармен сатып алынған негізгі құралдар, материалдар мен шикізаттар,
орындалған қызметтер үшін есеп айырысулар жүргізеді. Сонымен бірге
кәсіпорын есеп айырысулар жолымен салық органдармен, еден қызметімен,
бюджеттпен қарым-қатынасқа түседі.
Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулар екі формада жүргізіледі: қолма-
қол ақшасыз және нақты ақшамен есеп айырысулар арқылы.
Банк арқылы кассалық есеп айырысулар жүргізу мемлекеттің кәсіпорындардың
қаржы-шаруашылық қызметін жан-жақты бақылауға мүмкіндік береді. Банк
мекемелері кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне жұмсалатын шығындарын
қадағалауға, олардың басқа субъектілермен уақтылы есеп айыысуын реттеуге,
банктен түрлі мақсаттар үшін несие алуға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының есебі алдында келесідей міндеттер тұр:
• шаруашылық субъектілер мен уақтылы есеп айырысулар жүргізуді қағалау;
• есеп регистрлерінде ақша қаражаттарының белгіленген шектер негізінде
дұрыс пайдалануын қадағалау;
• ақша қаражаттарының мақсатты жұмсалуын қадағалау мақсатымен кезең сайын
түгендеу жұмыстарын жүргізу;
• кассадағы және ағымдық шоттағы ақша қаражаттарының бар болуы мен
жұмсалуын бақылау;
• есеп айырысу тәртібінің орындалуын бақылау.
1 сурет. Кәсіпорындағы, ұйымдағы ақша қаражаттарының есебінің алдындағы
негізгі міндеттер
Ақша қаражаттарының бар болуы мен олар бойынша есеп айырысуларды дұрыс
ұйымдастыру есеп айырысу тәртібінің бекуіне, дебиторлық және кредиторлық
міндеттемелердің кемуіне, ақша қаражаттарының айналымдылығының
жылдамдауына, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының нығаюына алып келеді.
1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігіне жалпы сипаттама;
1. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын
тиiмдi iске асыруды ықпал ететiн мемлекеттік жоспарлау жүйесiн құру және
дамыту миссиясы болып табылатын орталық атқарушы орган.
2. Мемлекеттің негізгі міндеттері мыналар: 1) Қазақстан Республикасының
Әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттарын және
басымдықтарын, негiзгi бағыттарын қалыптастыру;
2) мемлекеттiң Әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтарымен және
ақша-кредит саясатымен өзара қарым-қатынаста мемлекеттік фискалдық,
кедендiк және бюджеттік инвестициялық саясатты, сондай-ақ халықаралық
экономикалық және қаржылық қатынастар саласындағы саясатты қалыптастыру;
3) экономика секторларында мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы
мемлекеттiк саясатты қалыптастыру.
3. Министрлiк қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы
үкiметiнiң кесiмдерiне, өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдерге, сондай-ақ
осы Ережеге сәйкес жүзеге acырады.
4. Министрлiк мемлекеттiк мекеменiң ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлға болып табылады, мемлекеттiк тiлде атауы жазылған мөрi мен
мөртаңбалары, белгiленген үлгідегі бланкiлерi, сондай-ақ заңнамаға сәйкес
қазақстан Республикасы қаржы министрлiгінің қазынашылық органдарында
шоттары болады.
Министрлiк азаматтық-құқықтық қатынастарға түседi.
Министрлiктiң, егер заңнамаға сәйкес уәкілеттік берiлсе, мемлекеттің
атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
5. Министрлiктiң штат санының лимитін Қазақстан Республикасының үкіметі
бекітеді.
6. Министрлiктiң заңды мекен-жайы: Астана қаласы, Жеңiс даңғылы, 33-үй.
7. Министрлiктiң толық атауы - "Қазақстан Республикасы Экономика және
бюджеттiк жоспарлау министрлiгi мемлекеттік мекемесi.
8. Осы Ереже Министрлiктiң құрылтай құжаты болып табылады.
9. Министрлiктiң қызметін қаржыландыру республикалық бюджет қаражатының
есебiнен жүзеге асырылады.
Министрлiкке өзiнiң функциялары болып табылатын мiндеттердi орындау
тұрғысында кәсiпкерлiк субъектілерiмен шарттық қатынастарға түсуге тыйым
салынады.
Егер Министрлiкке заңнамалық кесiмдермен кiрiстер әкелетiн қызметтi
жүзеге асыру құқығы берiлген болса, онда мұндай қызметтен алынған кiрiстер
республикалық бюджеттің кiрiсiне жiберiледi.
Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі.
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын – қағаз және
кредит ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әрбіреуі ұзақ
уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие болса да, олар көп
жағынан бір – біріне ұқсас.
Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша жүйесінің мәнін
толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән ерекшеліктері бар.
АҚШ – тың ақша жүйесі. АҚШ – тың ақша бірлігіне айналымға 1786 жылы
енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар еуропалық елдердің
айналыста болған күміс толерден шыққан. Қысқартылған белгісі - $. Бір
доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100
долларлық құны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік құны бар тиындар
және 1 доллар қолданылады. Қолма – қол ақша эмитенттеріне Қаржы Министрлігі
(қазына мекемесі) және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына
мекемесі айналымға 1 – ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша
белгілерін, сондай – ақ 100 долларды шығарады, монеталар күмістен,
никельден және мыстан дайындалады. Қазына мекемесі ш ығарған купюрдың
айрықша белгісіне ондағы Құрама штаттар билеті дейтін жазу, - UNITED
STATES NOTES жатады. Қолма – қол ақша белгілерінің негізгі массасын
айналымға ФРЖ шығарады. Онда FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады,
сондай – ақ оларды шығарған федералдық резервтік банктің нөмірі
көрсетіледі. АҚШ – тағы қолма – қол ақшасыз ақша эмиссиясы басқа шетелдерге
және коммерциялық банктерге жүзеге асырылады. Олармен айналымға чектер,
вексельдер, пластикалық карточкалар, электрондық ақшалар шығарылады.
Экономикалық айналымда қолма – қол ақшасыз ақшаның үлес салмағы көп әрі бұл
үлес салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ – та ақша массасы классикалық ақша –
кредит саясатының құралдарымен реттеліп, басқарылады: құнды қағаздардың
ақша нарығындағы операциялар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі,
коммерциялық банктер мен кредит жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв
талаптарының өзгерісі.
Еуро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық Одақта (ЕО) ақша
жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін еуропалық ұжымдық евро
ақша бірлігінде негізделген. ЕО – ның еуропалық ақша жүйесі 2001 жылы
құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма – қол ақшасыз айналымының
есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2003 жылы қолма – қол ақша
айналымына банкноттар мен монеталар түрінде қағаз ақшалар шығалылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған РФ орталық
банк туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресесйдің ресми ақша бірлігіне
рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев Русь тұсында
пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге тең бөлінгені
рубль деп аталады. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы белгіленбеген.
Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығалылуына тыиым салынған. Заңды
төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен қамтамасыз
етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып табылатын банкноттар
мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны шығарудың, олардың
айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып тастаудың айрықша
құқығы Ресей Банкіне тиесілі.
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту мақсатында
1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасында ақшаны ірілендіру (деноминация)
жүргізді. РФ – да жүргізілген реформалардың нәтижесінде айналымға Ресей
Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны бар банкноттар, 1, 5, 10, 50
копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль енгізілді
Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері.
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі - ол
тарихи қалыптасқан және мемлекеттің заңдарымен бекітілген біртұтас ақша
айналымы. Алғашқы ақша жүйесі ХVІ – ХVІІ ғғ. Капиталистік өндіріс бұл
қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері
одан да бұрын айналымда жүре бастады. Капиталистік өндірістің және тауар
ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақша жүйесінің типі: ақша – ерекше тауар ретінде өсуіне, яғни жалпыға
ортақ эквивалент болуына немесе ақша құн - өлшемі қызметін атқаруына
байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің типтері
кездеседі:
• Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша
айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие
ақшалары металға айырбасталады;
• Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай,
айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата ығыстырылып, айналыста
тек ақша белгілері жүреді.
Әрбір мемлекетте жалпыға ортақ құн эквиваленті қабылданған металға
байланысты металл ақша жүйесі: биметаллизм және монометаллизм болып
бөлінеді.
Алғашқы капитал жинау кезінде (XVI – XVII ғғ.) биметаллизм ақша жүйесі
пайда болып, одан әрі дамыды. Онда ақша айналысын толық құнды ақшалар
қамтамасыз етті. Биметаллизм – ол мемлекет заңды түрде жалпыға ортақ
мемлекет ролін алтын мен күміске бекітке ақша жүйесі. Бұл жүйеде алтын мен
күміс тең құқықты ақша қос – металды валюта, онда екі металдан да кең
көлемде монета соғылып, айналыста шектеусіз қатар жүрген.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
1. Қатар жүретін валюта жүйесі-онда алтын мен күміс монеталардың
арақатынасы стихиялы түрде металдың нарықтық бағасына байланысты
бекітілген.
2. Қос валюталы жүйе – онда металдардың санының арақатынасын мемлекет
бекітіп, алтын мен күміс монеталар сол қатынаспен соғылды.
3. “Қосалқы валюта жүйесі”- онда алтын мен күміс монеталар заңды төлем
құралы деп саналғанмен іс жүзінде күміс монета алтынның белгісі ретінде
жүреді.
Биметаллизм жүйесі Батыс Еуропа мемлекеттерінде XVI – XVII ғғ. Пайда
болып, тіпті ХІХ ғ. аяғына дейін қолданылып. Ақша ретінде екі металды
қолдану ақшаның жалпыға ортақ эквивалент қасиетіне қайшы келді. Алтын мен
күмістің арақатынасын айқындағанда да қиындықтар кездесті. Дегенмен 1865 ж.
Франция, Бельгия, Швеция және Италия биметализмді сақтап қалу мақсатында
келісім жүргізе бастады. Нәтижесінде (1865 – 1878 жж.) Латын монеталық
одағы конвенциясы бекітіліп, ол бойынша металдан да құны 5 франк және одан
да жоғары болатын монеталар соғылып, күміс пен алтынның арақатынасына тең
болды. Бірақ екі валютаның арақатынасы алтын мен күмістің нарықтық құнына
сәйкес келмеді.
Биметаллизм жүйесі өскелең капиталистік шаруашылықтың талабын
қанағаттандыра алмады, себебі құн өлшемі ретінде екі металды қатар қолдану
ақшаның бұл қызметіне қайшы келді. Жалпыға бірдей құн өлшемі ретінде тек
тауар жүреді. Ондай тауар не алтын, не күміс. Оған қоса ХІХ ғ. аяқ шегінде
күміс шығарудың арзандауына байланысты күмістін құны кеми бастады. Бұл
кезде алтын мен күмістің нарықтық арақатынасы 1:20, 1:22 тең болды. Ал заң
жүзінде алтын мен күмістің арақатынасы бұдан әлдеқайда төмен болғандықтан
алтын монеталар айналысқа шығып, қазына қорына айналды. Алтын ақша
айналыстан шығуы Коперник – Грешем заңына айтылған “жаңа жақсы ақшаны
айналыстан ығыстырды” деген ақшаның өмірдегі көрінісі.
Монометаллизм жүйесі. Капиталистік тауарлы өндірістің қарқынды дамуы
тұрақты ақшаны, яғни жалпыға бірдей бір эквивалентті қажет етті. Сондықтан
биметаллизмнің орнына монометаллизм ақша жүйесі өмірге келді.
Монометаллизм – ол жалпы эквивалент ретінде тек бір ғана металл(не
алтын, не күміс) қолданылатын ақша жүйесі. Айналыстағы құн белгілері мен
монеталар алтынға немесе күміске айырбасталды. Күміс монометаллизм
Қазақстанда 1852 – 1893 жж., Голландияда 1847 – 1875 жж., Ресейде 1843
-1852 жж., қолданылды.
Патшалық Ресейде күміс монометаллизм 1839 – 1843 жж. Жүргізілген ақша
реформасының нәтижесінде енгізіліп, ақша өлшемі болып құрамында таза
күмістің 4 мысқалы 21 бөлігі бар күміс рубль есептелді. Сонымен қатар
айналысқакүміске еркін айырбасталатын несие ақшалары да шығарылды. Дегенмен
күміс ақша елдің күйзеліске шығарған ақша айналысын түбегейлі ретке келтіре
алмады. Себебі бұл кезде басыбайлы шаруашылық (крепостничество) құлдырап,
мемлекет бюджетті мен сыртқы сауда балансының шаруашылығы елде жүргізілген
ақша реформасын нәтижелі ете алмады. Оған қоса, 1853 – 1856 жж. болған
Қырым соғысының шығындарын өтеу мақсатында айналысқа қосымша несие ақшалары
шығарылды, іс – жүзінде олар қарыз ақшаға айналды. Сөйтіп Ресейде күміс
монометаллизм орнына алтын монометаллизмі келді.
Алғашқыда алтын монометаллизм ақша жүйесі ретінде ХYІІІ ғ. аяғында
Ұлыбританияда қалыптасып, ол 1816ж. Алтын жүзінде бекітілді. Ал басқа
мемлекеттердің көпшілігінде ХІХ ғ. үштігінде: яғни Германияда 1871 – 1873
жж., Скандинавия мемлекеттерінде (Швеция, Норвегия, Дания) 1873ж.,
Австрияда – 1892 және Жапонияда – 1897 ж., АҚШ – та 1900ж. енгізілді.
Құн белгілерінің алтынға айырбасталу ерекшеліктеріне байланысты алтын
монометаллизмнің үш түрі болады.
Алтын монеталы стандарт оған негізгі төмендегі белгілер тән:
• Елдің ішкі айналымында алтын монеталар жүреді не ол ақшаның барлық
қызметтерін тақарады;
• Алтын монеталарды еркін соғу рұқсат етілген;
• Айналымдағы несие ақшалары ( банкнота, майда металл монеталар)
көрсетілген құнымен еркін және шектеусіз алтын монеталар айырбасталады;
• Алтынды, шетел валютасы елден еркін алып шығып және елге әкелуге,
сондай ақ алтын нарығының екін жұмыс істеуіне рұқсат берілген.
Алтын монеталы стандарт капитализмнің алғашқы сатысы – еркін бәсеке
кезінде пайда болып, өндірістің, несие жүйесінің, әлемдік сауданың
өркендеуіне және капитализм шетелге шығаруға жол ашты. Алтын елдің ішінде
сыртқы саудада да еркін жүруі үшін мемлекеттің эмиссиялық банкінде алтынның
сақтаудағы қоры болуы шарт.
Бірінші дүниежүзілік соғыс бюджеттің тапшылығын арттырды. Оны жабу
мақсатында айналысқа шығарған ақша массасы эмиссиялық банктің сақтаудағы
қорынан асып кетті. Сондықтан кембағалы ақшаларды алтын монетаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра меңгерушісі ___________ Б.Б. Сұлтанова
Диплом жұмысы
Ақша қаражаты қозғалысының есебі және аудиті
Орындаған 3 қысқартылған
курс студенті ________________________ А. Шалхар
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы _________________________ А. З. Арыстамбаева
Норма бақылаушы _______________________ А.С. Досумова
Кафедра меңгерушісі_______________________ Б.Б. Сұлтанова
Бекітемін
Есеп және аудит кафедрасы
Меңгерушісі, э.ғ.к.,
________________ Сұлтанова Б.Б.
Тақырыбы: Ақша қаражаты қозғалысының есебі және аудиті
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I Ақша қаражаты қозғалысының теориялық аспектілері және ұйымның
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Ақша қаражаттарының экономикалық мәні. Ақша
жүйесі ... ... ... ... ... ... .8
1.2 ТАББ - 777 ЖШС-нің есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 ТАББ - 777 ЖШС-нің экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...31
II Ақша қаражатының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..39
2.1 Кассалық
операцияларесебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...39
2.2 Есеп айырысу операцияларының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...48
2.3 Ақша қаражатын
түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57
III Ақша қаражаттарының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.60
3.1 Ақша қаражаттарынның аудитінің жоспары,
бағдарламасы ... ... ... ... ... .60
3.2 ТАББ - 777 ЖШС-нің ақша қаражаты аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.3 ТАББ - 777 ЖШС-нің ақша ағымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.87
Ғылыми жетекші: ____________ Арыстамбаева А.З.
Орындаған: 3 курс студенті _____________ Шалхар А.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің бекіткен нормативтік
актілерге және басқа да заң актілерінің талаптарына сәйкес барлық
шаруашылық жүргізуші шаруашылықтар өз ақша қаражаттарын оларға қызмет
көрсететін банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтауға міндетті.
Шаруашылық күнделікті қажетін өтеу үшін қалдырылған ақша-қаражаттары,
Ұлттық банктің белгілеген көлемінде шаруашылықтың қассасында сақталуға.
тиісті. Яғни, ақша қаражаттар деп шаруашылықтың кассасындағы және
банктердегі шоттардағы нақты ақшасын айтамыз.
Бағдарламада тексеруді талап ететін мәселелер ретімен жазылып, тексеру
барысында басшылыққа алынып, кездескен фактілерге байланысты толықтырылулар
мен түзетулер енгізіліп отырылады.
Аудитор ақша қаражаттарының есебіне тексеру жүргізген кезде, құжаттары
бойынша жүргізілетін жаппай тексеру әдісін қолдануға тиісті. Аудитор ақша
қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазақстан
Республикасының және шетелдердің банк мекемелерінде ұлттық және шетелдік
валютада ашылған шрттарын анықтауға міндетті. Сондай-ақ, шаруашылықтың
ішіндегі кассалардың санын да қоса анықтайды.
Шаруашылықтағы ақша-қаражаттарының есебінің тиімділігін арттырып, талапқа
сай жүргізілуіне бірден-бір әсер ететін фактор - ол уақтылы жүргізілген
түгендеу. Аудитор түгендеудің материалдарымен танысып, оның нәтижесі
бойынша жасалған актіде көрсетілген фактілерге назар аударып, олардың
кейбіреулерін қағазға жазып алып, тексеру барысында қайталануын бақылауға
алады. Түгелдеу ақша қаражаттарына және басқа да, бетінде ақшалай бағаланып
номиналды құндылығы жазылған құндылықтарға (акциялар, облигациялар, чектер,
вексельдер басқадай ақша құжаттарға, жол жүру билеттері, үшақ билеттері,
демалыс үйлеріне және санаторийлеріне жолдама ж.т.б.) жүргізіліп, түгемдеу
актісінде көрсетілген нақты қолда бар ақша қаражаттарды, құндылықтарды,
ақша құжаттарын сол түгендеу жургізілгсн күні берген есеп мәліметтерімен
салыстырылып нәтижесінің шырғарылғандығын тексереді. Жол үстіндегі ақша
құжаттарын түгендеу жүргізгенде, сол түгендеу жүргізген күні жол үстінде
екенін растайтын құжаттарының көшірмелерінің тіркелгендігін анықтайды.
Шаруашылықтың кассасына ұлттық валюта түріндегі ақшаларды
қабылдау, сақтау және нақты ақшаны тарату операцияларының есебі Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу
тәртібіне сейкес жүргізіледі.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы
есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктер орналасқан
жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу – кассалық орталықтары арқылы
ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырысуларды жүргізетін коммерциялық
банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктің
нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің қызметін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт береді.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы қаражаттың
нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы экономикалық
қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады.
Аккредетивтер бойынша шоттарды, чек аванс кітапшаларының шоттарын және
басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларды жүргізу үшін ашады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы
есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ
төлемдерді субъектіге кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен
немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге
құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын
тауарлық (сатылған өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін) және тауарлық
емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және
басақалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарының олардың шоттарында сақтайды,
осы шоттарға келіп түскен соммаларға есептеме жүргізеді,
субъектілердің шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта
көзделген басқа да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Ақша қаражаттарының есебі қаржы
нарығында туындайтын қиыншылықтарға байланысты күннен-күнге маңызы артып
келеді. Бәсекеге қабілетті өнім өндіру мен қызмет түрін қалыптастыру кез-
келген кәсіпорын үшін маңызды экономикалық процесс. Сондықтан өз
қызметінің өміршеңдігін одан әрі дамыту үшін қаражаттың бар болуын талдап
етеді. Ақшалай қаражатты және оның баламаларын дұрыс ашып көрсету мен
жіктеу кәсіпорының өтемдігін дәл бағалау үшін қажет.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банк
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін нормативтік құжаттармен белгіленген шегінде нақты ақшамен
есептеуді жүзеге асырады.
Коммерциялық қызметтегі серіктестермен есеп айырысуды жедел жүргізу
көп жағдайда кәсіпорынның ақша құралдарының бар болуына байланысты болып
келеді. Сондықтан кәсіпорынның ақша құралдарының есебін уақытылы жүргізу
маңызды болып табылады. Нарықтық ортада қызмет ететін кәсіпорындардың басты
мақсаты – сұранысқа ие тауарларды өндіре отырып, экономикалық өсуін
тұрақтандыру және өндіріс ресурстарын тиімді пайдалану. Бұл өз кезегінде
ақша құралдарының жеткіліктілігімен анықталады.
Ақша қаражаттарында тиістілік белгілері жоқ және олар тез
айырбасталатындықтан ақша құралдарын оңай жасыруға, басуға болады.
Сондықтан кәсіпорын ішінде ақша құралдарының қозғалысын бақылау үшін мына
функциялар орындалуы тиіс:
- ақша құралдарын жеке сақтау мен жеке есептеу;
- қолма-қол есеп айырысу жасаған операциялардың барлығын есептеу;
- кәсіпорын кассасында тек қажетті қалдықтарды сақтау;
- кассадағы қалдықтарды мезгіл-мезгіл тексеріп отыру.
Кәсіпорын активтерінің өтімділігі мен төлем қабілетін бағалау ағымдық
активтер, соның ішінде ақша құралдарының көлемімен анықталады. Абсолютті
өтімділік коэффициентінің мәні ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігі
жуық арада өтелетінділігін көрсетеді. Бұл көбіне ақша құралдарының нақты
бар болуымен өлшенеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысты зерттеудің негізгі
мақсаты ақша құралдарының есебін жүргізу мен талдау, ақша құралдарымен
есепке алудың есебін жетілдіру және кәсіпорында ақша қозғалысының нақты
есебін жүргізу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесінегізгі міндеттер ұсынылады:
- ақша құралдарының есебін жүргізу және есеп айырысу нысандары;
- кәсіпорын кассасындағы қолма-қол ақша есебін жүргізу;
- есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебін жүргізу
ерекшеліктері;
- ақша құралдарының есеп бланкілерін түгендеу;
- барлық активтердегі ең өтімді активтердің үлесін анықтау және
олардың өзгерісін талдау;
- кассадағы ақша құралдарына түгендеу есебін жүргізу.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасы Алматы қаласында ТАББ-777
Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі болып табылады. Ұйымның негізгі
қызмет түрі Жарғыға сәйкес тауарлар және қызметтердiң нарығының кеңейту,
сонымен бiрге пайда табу болып табылады.
Жұмыстың негiзгi түрлерi болып:
- сауда-саттық қызмет, соның iшiнде сауда нүктелерiнiң тауар акцизге
жататын азық-түлiк, өнеркәсiптiк ашуларымен көтерме, бөлшек, комиссиялық
сауда;
- Делдалдық қызмет табылады.
Фирмалның жарғысымен сонымен бiрге қызметтiң мына түрлерi ескерiлген:
• сақтандыру компаниясының қызметi,
• тауарларды, азық – түлікті Қытайдан, Түркиядан тасымалдау.
ТАББ-777 ЖШС – не 600900532768-шi (Инн ) салық төлеушiнiң жеке нөмiрi
берген, және салық органындағы есепке алуға салық төлеушi ретiнде
орнатылған.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім,
қорытындылар мен ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмысымның бірінші бөлімінде: ақша құралдары мен баламаларына,
ақша жүйесіне түсінік беріліп, ақша қаражаттары қозғалысы туралы
есептіліктің қаржылық есептіліктегі орны, оның құрылу тәртібі мен әдістері
зерделенген. ЖШС ТАББ 777 – нің негізінде оның қаржылық – экономикалық
сипаттамасы, ақша қаражаттарының есебі мен есеп саясаты туралы жаздым.
Екінші бөлімінде кассалық, банктік опреациялар есебі толығымен ашып
көрсетіліп, ақша қаражатын түгендеу туралы ақпарат берілген.
Үшінші бөлімде ақша қаражаттарынның аудитінің жоспары, бағдарламасы
көрсетіліп, ақша қаражаттары қозғалысына талдау жүргізу әдістері қолданыла
отырып кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымына талдау жүргізілді.
Қорытынды бөлімімде өзімніңі зерттеу барысында қол жеткізген
қорытындыларым мен ұсыныстарым берілген.
Дипломдық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, аудит пен талдауды реттейтін
нормативті-құқықтық құжаттар, методикалық нұсқаулар, арнайы әдебиеттер,
зерттеліп отырған мәселе бойынша шетел және отандық экономистердің ғылыми
еңбектері қолданылды. Зерттеу теориялық, экономика-статистикалық тағы басқа
әдістер негізінде жүргізілді.
I Ақша қаражаты қозғалысының теориялық аспектілері және ұйымның
сипаттамасы
1.1 Ақша қаражаттарының экономикалық мәні. Ақша жүйесі
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде ақша - қаражаттар
қозғалысының ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың
дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен
қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъектіні
айқындауға, субъектілердің қаржылық қызметі туралы сапалы, уақытылы
ақпаратты қалыптастыру ақша қаражаттар қозғалысының есептілігінің басты
мақсаттары болып табылады.
Ақша – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға балама айрықша
тауар. Өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін, тарихи турде дамып келген экономикалық категория.
Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш
қасиетінің біртұтастығынан байқалады:
• жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбек өлшемінің заттай формасы.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы
затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз.
Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектік ақша көмегімен өлшеуге
болатын құнын сипаттайды.
Ақшаның қазіргі экономикада атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:
1. құн өлшемі және баға масштабы;
2. айналыс (айырбас) құралы;
3. төлем құралы;
4. қорлану және қор жинау құралы
5. дүниежүзілік ақша
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық құнды ақшалар және
толық құнсыз ақшалар.
Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу нысандары
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК)
асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпке айырысуларды жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле
(контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт
сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте
орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы
4000 АЕК-тен аспауы керке.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк
шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім- шарттың қатынастарын
көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де
жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспондеттік шоттар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін
субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық
қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады.
Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын
субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті
операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы
ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын
ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін
пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель;
тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда көрсетілген
соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін
банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен
жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу
кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде,
аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
коды (ЖТК немесе ИИК)
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК немесе
КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі-резиденттік
белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын көрсетеді;
- бенефициар-аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы-банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы көрсетіледі;
- бенефициар банкісі-бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын
қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады;
- бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың (алушының)
банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен
анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері
бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі
кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық
төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар
үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара
төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжатттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде
ғана болады.
Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі –
депозитттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк
пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін
өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы
чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің нөмірінің таңбасы болуы керек. Чектер
жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қишағынан "бүлінген" деп жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
- егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі – банкте қалса;
екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу
1060 " Өзге ақша қаражаты" шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша
қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен
өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз
орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк
эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар
аккредитивкте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің
жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.
Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:
жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын;
дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.
Жабылатын (депоненттелген) аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент
орындаушы банкке аккредитивтің сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның
билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы
ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын
жағдаймен келіседі.
Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала
келіспей-ақ (мысалға, келісім-щартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда)
жоюы немесе өзгертуі туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы
бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк,
аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі
қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.
Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің
барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң
түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз
өзгертуге немесе жоюға жатпайды.
Бенефициар аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады,
егер де бұндай жағдай шартта қаралса.
Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа
орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын
аккредитив.
Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл бенефициардың өзінен басқа
(екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті
толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.
Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арнаулы мүмкін.
Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен
төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің
ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану
тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі,
аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық
тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну
мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен
шарттары болуы қажет.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 " Қысқа мерзімді банктік
қарыздар" шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса
1030 "Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары" шотында аккредитивтің
ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (1030) кредиттеледі де 1060 "Өзге
ақша қаражаты" шоты дебеттеледі.
Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет
көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде
атқарушы банк банк-эмитенті хабар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін
банке пайдаланылмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа
қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері
қайтарылған аккредитивтің сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме келіп түскен
күні кемітіледі.
Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк-эмитентке хабарлама жіберіледі.
1060" Өзге ақша қаражаты " шоты бойынша есеп айырысу чек
кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады.
Чек – бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына
белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған
клиенттің (чек берушінің) өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша
тапсырмасы.
1060"Өзге ақша қаражаты" шотында айрықша сақтауды талап ететін
қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат,
жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар
мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты,
мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын
балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші
бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және
жұмсалатын қаражаттар.
1050 " Жинақ шоттардағы ақша қаражаттары " шотында субъектінің құрамына
кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражаттары көрініс
табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбек ақы, кейбір шаруашылық шығыстары,
іс сапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде
ағымдағы шотын ашады.
Ақша қаржысы, құнды қағаздарын және есеп берудің бланкілерін түгендеу
Кассаны түгендеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да
құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де
тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері мен басқа құндылықтардың
нақты бар болуын есептеу кезінде қолма-қол ақшалар, құнды қағаздар
(акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер және заңға
сәйкес құнды қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша
құжаттары (маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама,
авиабилеттер және т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке
алынбайды, яғни олардағы көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды;
кассада осы кәсіпорынға тиісті емес ақша қаржылары және басқа да
құндылықтардың бар болуы жөніндегі кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды.
Түгелдеу актісінде ақша қаржысының бар болуы түгелдеу күні жасалған
есепке алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем
шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және
сомасы көрсетіледі.
Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша құжаттарын
түгелдеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен жүргізіледі. Тексеріс
құжаттардың жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі, сериясы және
нақтылы бағасы көрсетіліп жүргізіледі.
Жол үстіндегі ақша қаражаттарын түгелдеу осы шотта тұрған сомаларды:
банк мекемелері, байланыс бөлімшелері берген квитанцияларының деректерімен
бірге түсімді өткізу кезінде, банк инкоссаторларына түсімді өткізуге
берілетін жолдама тізімдемесінің көшірмесін өткізу кезінде және т.с.с; бас
кәсіпорынға аударылған сомалар бойынша немесе керісінше одан түскен
сомалармен қатаң олардан мерзімі, тапсырманың нөмірі, сомасы және аударымды
қабылдаған банк мекемесінің немесе байланыс бөлімшесінің атауы көрсетіліп,
түскен мәлімдеме деркетерімен бірге салыстырып тексеру арқылы жүзеге
асырылады.
Банктерде есеп айырысу (ағымдағы), валюталық және арнайы шоттарда тұрған
ақша қаражаттарын тізімге алу, кәсіпорын бухгалтериясының деректері бойынша
берілген деректермен салыстырып, тексеру арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып, тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуды қамтамасыз ету, сыртқы қолайсыз факторларға тәуелді
болмау үшін Ұлттық қор құрды.
Бүгінгі күні ұлттық қорда 5,3 миллиард доллар жинақталып отыр. Ұлттық
қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, тұтас алғанда,
14 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 1994 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам
өсті деген сөз.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы Бугалтерлік есеп
және аудит әдістемесі Департаментінің стандартының бірінші бабында:
Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілерді, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есебін пайдаланушыларды түрлі операциялық және
инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының
келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен
қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның , яғни субъектінің қаржы
жағдайындағы өзгерістерге бағалауына мүмкіндік береді делінген. Ал осы
стандарт екінші бабында: Заңды тұлғалар , субъектілер (банктер немесе
бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғаласы туралы есепті
осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы
нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге) тапсырады
делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен
есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп
айырысу операцияларының бугалтерлік есебін жүргізу мен ұйымдастырудың
мақсаттары мыналар болып табылады:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде
есептеу;
2. Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс, тиімді
пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Ақшалай қаражаттары есебі мен аудитінің мәні мен міндеттері.
Барлық шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарымен жұмыс істейді.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігі бір жағынан ақша қаражаттары есебінің дұрыс
жолға қойылуынан да тәуелді. Шаруашылық қызметінде кәсіпорын басқа
кәсіпорындармен сатып алынған негізгі құралдар, материалдар мен шикізаттар,
орындалған қызметтер үшін есеп айырысулар жүргізеді. Сонымен бірге
кәсіпорын есеп айырысулар жолымен салық органдармен, еден қызметімен,
бюджеттпен қарым-қатынасқа түседі.
Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысулар екі формада жүргізіледі: қолма-
қол ақшасыз және нақты ақшамен есеп айырысулар арқылы.
Банк арқылы кассалық есеп айырысулар жүргізу мемлекеттің кәсіпорындардың
қаржы-шаруашылық қызметін жан-жақты бақылауға мүмкіндік береді. Банк
мекемелері кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне жұмсалатын шығындарын
қадағалауға, олардың басқа субъектілермен уақтылы есеп айыысуын реттеуге,
банктен түрлі мақсаттар үшін несие алуға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының есебі алдында келесідей міндеттер тұр:
• шаруашылық субъектілер мен уақтылы есеп айырысулар жүргізуді қағалау;
• есеп регистрлерінде ақша қаражаттарының белгіленген шектер негізінде
дұрыс пайдалануын қадағалау;
• ақша қаражаттарының мақсатты жұмсалуын қадағалау мақсатымен кезең сайын
түгендеу жұмыстарын жүргізу;
• кассадағы және ағымдық шоттағы ақша қаражаттарының бар болуы мен
жұмсалуын бақылау;
• есеп айырысу тәртібінің орындалуын бақылау.
1 сурет. Кәсіпорындағы, ұйымдағы ақша қаражаттарының есебінің алдындағы
негізгі міндеттер
Ақша қаражаттарының бар болуы мен олар бойынша есеп айырысуларды дұрыс
ұйымдастыру есеп айырысу тәртібінің бекуіне, дебиторлық және кредиторлық
міндеттемелердің кемуіне, ақша қаражаттарының айналымдылығының
жылдамдауына, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының нығаюына алып келеді.
1 Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігіне жалпы сипаттама;
1. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтарын
тиiмдi iске асыруды ықпал ететiн мемлекеттік жоспарлау жүйесiн құру және
дамыту миссиясы болып табылатын орталық атқарушы орган.
2. Мемлекеттің негізгі міндеттері мыналар: 1) Қазақстан Республикасының
Әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттарын және
басымдықтарын, негiзгi бағыттарын қалыптастыру;
2) мемлекеттiң Әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтарымен және
ақша-кредит саясатымен өзара қарым-қатынаста мемлекеттік фискалдық,
кедендiк және бюджеттік инвестициялық саясатты, сондай-ақ халықаралық
экономикалық және қаржылық қатынастар саласындағы саясатты қалыптастыру;
3) экономика секторларында мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы
мемлекеттiк саясатты қалыптастыру.
3. Министрлiк қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы
үкiметiнiң кесiмдерiне, өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдерге, сондай-ақ
осы Ережеге сәйкес жүзеге acырады.
4. Министрлiк мемлекеттiк мекеменiң ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлға болып табылады, мемлекеттiк тiлде атауы жазылған мөрi мен
мөртаңбалары, белгiленген үлгідегі бланкiлерi, сондай-ақ заңнамаға сәйкес
қазақстан Республикасы қаржы министрлiгінің қазынашылық органдарында
шоттары болады.
Министрлiк азаматтық-құқықтық қатынастарға түседi.
Министрлiктiң, егер заңнамаға сәйкес уәкілеттік берiлсе, мемлекеттің
атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
5. Министрлiктiң штат санының лимитін Қазақстан Республикасының үкіметі
бекітеді.
6. Министрлiктiң заңды мекен-жайы: Астана қаласы, Жеңiс даңғылы, 33-үй.
7. Министрлiктiң толық атауы - "Қазақстан Республикасы Экономика және
бюджеттiк жоспарлау министрлiгi мемлекеттік мекемесi.
8. Осы Ереже Министрлiктiң құрылтай құжаты болып табылады.
9. Министрлiктiң қызметін қаржыландыру республикалық бюджет қаражатының
есебiнен жүзеге асырылады.
Министрлiкке өзiнiң функциялары болып табылатын мiндеттердi орындау
тұрғысында кәсiпкерлiк субъектілерiмен шарттық қатынастарға түсуге тыйым
салынады.
Егер Министрлiкке заңнамалық кесiмдермен кiрiстер әкелетiн қызметтi
жүзеге асыру құқығы берiлген болса, онда мұндай қызметтен алынған кiрiстер
республикалық бюджеттің кiрiсiне жiберiледi.
Экономикасы дамыған елдердің ақша жүйесі.
Экономикасы дамыған елдердің осы заманғы ақша жүйесі алтын – қағаз және
кредит ақшаларына бөлінбеген жүйеге негізделген. Олардың әрбіреуі ұзақ
уақыт бойы дербес дамыса да әрі ұлттық ерекшеліктерге ие болса да, олар көп
жағынан бір – біріне ұқсас.
Сонымен қатар, әрбір дамыған елдің осы заманғы ақша жүйесінің мәнін
толық ашуға мүмкіндік беретін тек өздеріне ғана тән ерекшеліктері бар.
АҚШ – тың ақша жүйесі. АҚШ – тың ақша бірлігіне айналымға 1786 жылы
енгізілген АҚШ доллары жатады. Доллардың атауы бірқатар еуропалық елдердің
айналыста болған күміс толерден шыққан. Қысқартылған белгісі - $. Бір
доллар 100 центке тең. Бүгінгі таңда айналымда 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100
долларлық құны бар купюралар мен 1, 5, 10, 25, 50 центтік құны бар тиындар
және 1 доллар қолданылады. Қолма – қол ақша эмитенттеріне Қаржы Министрлігі
(қазына мекемесі) және федералдық резерв жүйесі (ФРЖ) жатады. Қазына
мекемесі айналымға 1 – ден 10 долларға дейін құны бар ұсақ купюрлі ақша
белгілерін, сондай – ақ 100 долларды шығарады, монеталар күмістен,
никельден және мыстан дайындалады. Қазына мекемесі ш ығарған купюрдың
айрықша белгісіне ондағы Құрама штаттар билеті дейтін жазу, - UNITED
STATES NOTES жатады. Қолма – қол ақша белгілерінің негізгі массасын
айналымға ФРЖ шығарады. Онда FEDERAL RESERBE NOTES дейтін жазу болады,
сондай – ақ оларды шығарған федералдық резервтік банктің нөмірі
көрсетіледі. АҚШ – тағы қолма – қол ақшасыз ақша эмиссиясы басқа шетелдерге
және коммерциялық банктерге жүзеге асырылады. Олармен айналымға чектер,
вексельдер, пластикалық карточкалар, электрондық ақшалар шығарылады.
Экономикалық айналымда қолма – қол ақшасыз ақшаның үлес салмағы көп әрі бұл
үлес салмақ өсу тенденциясына ие. АҚШ – та ақша массасы классикалық ақша –
кредит саясатының құралдарымен реттеліп, басқарылады: құнды қағаздардың
ақша нарығындағы операциялар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өзгерісі,
коммерциялық банктер мен кредит жинақтаушы мекемелердің міндетті резерв
талаптарының өзгерісі.
Еуро еуропалық валюта зонасы. Бүгінгі таңда Еуропалық Одақта (ЕО) ақша
жүйесі бар. Ол Еуропаның 24 дамыған елі кіретін еуропалық ұжымдық евро
ақша бірлігінде негізделген. ЕО – ның еуропалық ақша жүйесі 2001 жылы
құрылды және евроның ақша бірлігі алдымен қолма – қол ақшасыз айналымының
есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілді, ал 2003 жылы қолма – қол ақша
айналымына банкноттар мен монеталар түрінде қағаз ақшалар шығалылды.
Ресейдің ақша жүйесі. 1995 жылдың 12 сәуірінде қабылданған РФ орталық
банк туралы РФ заңына сәйкес жұмыс істейді. Ресесйдің ресми ақша бірлігіне
рубль жатады. 1 рубль 100 копейкке тең. Рубль атауы Киев Русь тұсында
пайда болған. Ол кезде ақша бірліктері гривна деп, ал, екіге тең бөлінгені
рубль деп аталады. Алтын мен рубльдің ресми арақатынасы белгіленбеген.
Басқа ақша белгілері мен суррогаттардың шығалылуына тыиым салынған. Заңды
төлем күші бар ақша түрлеріне банктің барлық активтерімен қамтамасыз
етілген әрі Ресей Банкінің сөзсіз міндеттемелері болып табылатын банкноттар
мен ұсақ металл монеталар жатады. Қолма – қол ақшаны шығарудың, олардың
айналымын ұйымдастырудың және РФ аумағынан оларды алып тастаудың айрықша
құқығы Ресей Банкіне тиесілі.
Ақша айналымын ұйымдастырумен байланысты шығындарды кеміту мақсатында
1998 жылдың 1 қаңтарынан арақатынасында ақшаны ірілендіру (деноминация)
жүргізді. РФ – да жүргізілген реформалардың нәтижесінде айналымға Ресей
Банкінің 5, 10, 50, 100 және 500 рубльдік құны бар банкноттар, 1, 5, 10, 50
копейкалық құны бар тиындар, 1, 2 және 5 рубль енгізілді
Ақша жүйесі және оның даму кезеңдері.
Әрбір мемлекеттің өзіне тән ұлттық ақша жүйесі болады.Ақша жүйесі - ол
тарихи қалыптасқан және мемлекеттің заңдарымен бекітілген біртұтас ақша
айналымы. Алғашқы ақша жүйесі ХVІ – ХVІІ ғғ. Капиталистік өндіріс бұл
қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекелеген элементтері
одан да бұрын айналымда жүре бастады. Капиталистік өндірістің және тауар
ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді.
Ақша жүйесінің типі: ақша – ерекше тауар ретінде өсуіне, яғни жалпыға
ортақ эквивалент болуына немесе ақша құн - өлшемі қызметін атқаруына
байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің типтері
кездеседі:
• Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша
айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие
ақшалары металға айырбасталады;
• Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай,
айналыстан толық құнды ақша, яғни алтын біржолата ығыстырылып, айналыста
тек ақша белгілері жүреді.
Әрбір мемлекетте жалпыға ортақ құн эквиваленті қабылданған металға
байланысты металл ақша жүйесі: биметаллизм және монометаллизм болып
бөлінеді.
Алғашқы капитал жинау кезінде (XVI – XVII ғғ.) биметаллизм ақша жүйесі
пайда болып, одан әрі дамыды. Онда ақша айналысын толық құнды ақшалар
қамтамасыз етті. Биметаллизм – ол мемлекет заңды түрде жалпыға ортақ
мемлекет ролін алтын мен күміске бекітке ақша жүйесі. Бұл жүйеде алтын мен
күміс тең құқықты ақша қос – металды валюта, онда екі металдан да кең
көлемде монета соғылып, айналыста шектеусіз қатар жүрген.
Биметаллизмнің үш түрі болған:
1. Қатар жүретін валюта жүйесі-онда алтын мен күміс монеталардың
арақатынасы стихиялы түрде металдың нарықтық бағасына байланысты
бекітілген.
2. Қос валюталы жүйе – онда металдардың санының арақатынасын мемлекет
бекітіп, алтын мен күміс монеталар сол қатынаспен соғылды.
3. “Қосалқы валюта жүйесі”- онда алтын мен күміс монеталар заңды төлем
құралы деп саналғанмен іс жүзінде күміс монета алтынның белгісі ретінде
жүреді.
Биметаллизм жүйесі Батыс Еуропа мемлекеттерінде XVI – XVII ғғ. Пайда
болып, тіпті ХІХ ғ. аяғына дейін қолданылып. Ақша ретінде екі металды
қолдану ақшаның жалпыға ортақ эквивалент қасиетіне қайшы келді. Алтын мен
күмістің арақатынасын айқындағанда да қиындықтар кездесті. Дегенмен 1865 ж.
Франция, Бельгия, Швеция және Италия биметализмді сақтап қалу мақсатында
келісім жүргізе бастады. Нәтижесінде (1865 – 1878 жж.) Латын монеталық
одағы конвенциясы бекітіліп, ол бойынша металдан да құны 5 франк және одан
да жоғары болатын монеталар соғылып, күміс пен алтынның арақатынасына тең
болды. Бірақ екі валютаның арақатынасы алтын мен күмістің нарықтық құнына
сәйкес келмеді.
Биметаллизм жүйесі өскелең капиталистік шаруашылықтың талабын
қанағаттандыра алмады, себебі құн өлшемі ретінде екі металды қатар қолдану
ақшаның бұл қызметіне қайшы келді. Жалпыға бірдей құн өлшемі ретінде тек
тауар жүреді. Ондай тауар не алтын, не күміс. Оған қоса ХІХ ғ. аяқ шегінде
күміс шығарудың арзандауына байланысты күмістін құны кеми бастады. Бұл
кезде алтын мен күмістің нарықтық арақатынасы 1:20, 1:22 тең болды. Ал заң
жүзінде алтын мен күмістің арақатынасы бұдан әлдеқайда төмен болғандықтан
алтын монеталар айналысқа шығып, қазына қорына айналды. Алтын ақша
айналыстан шығуы Коперник – Грешем заңына айтылған “жаңа жақсы ақшаны
айналыстан ығыстырды” деген ақшаның өмірдегі көрінісі.
Монометаллизм жүйесі. Капиталистік тауарлы өндірістің қарқынды дамуы
тұрақты ақшаны, яғни жалпыға бірдей бір эквивалентті қажет етті. Сондықтан
биметаллизмнің орнына монометаллизм ақша жүйесі өмірге келді.
Монометаллизм – ол жалпы эквивалент ретінде тек бір ғана металл(не
алтын, не күміс) қолданылатын ақша жүйесі. Айналыстағы құн белгілері мен
монеталар алтынға немесе күміске айырбасталды. Күміс монометаллизм
Қазақстанда 1852 – 1893 жж., Голландияда 1847 – 1875 жж., Ресейде 1843
-1852 жж., қолданылды.
Патшалық Ресейде күміс монометаллизм 1839 – 1843 жж. Жүргізілген ақша
реформасының нәтижесінде енгізіліп, ақша өлшемі болып құрамында таза
күмістің 4 мысқалы 21 бөлігі бар күміс рубль есептелді. Сонымен қатар
айналысқакүміске еркін айырбасталатын несие ақшалары да шығарылды. Дегенмен
күміс ақша елдің күйзеліске шығарған ақша айналысын түбегейлі ретке келтіре
алмады. Себебі бұл кезде басыбайлы шаруашылық (крепостничество) құлдырап,
мемлекет бюджетті мен сыртқы сауда балансының шаруашылығы елде жүргізілген
ақша реформасын нәтижелі ете алмады. Оған қоса, 1853 – 1856 жж. болған
Қырым соғысының шығындарын өтеу мақсатында айналысқа қосымша несие ақшалары
шығарылды, іс – жүзінде олар қарыз ақшаға айналды. Сөйтіп Ресейде күміс
монометаллизм орнына алтын монометаллизмі келді.
Алғашқыда алтын монометаллизм ақша жүйесі ретінде ХYІІІ ғ. аяғында
Ұлыбританияда қалыптасып, ол 1816ж. Алтын жүзінде бекітілді. Ал басқа
мемлекеттердің көпшілігінде ХІХ ғ. үштігінде: яғни Германияда 1871 – 1873
жж., Скандинавия мемлекеттерінде (Швеция, Норвегия, Дания) 1873ж.,
Австрияда – 1892 және Жапонияда – 1897 ж., АҚШ – та 1900ж. енгізілді.
Құн белгілерінің алтынға айырбасталу ерекшеліктеріне байланысты алтын
монометаллизмнің үш түрі болады.
Алтын монеталы стандарт оған негізгі төмендегі белгілер тән:
• Елдің ішкі айналымында алтын монеталар жүреді не ол ақшаның барлық
қызметтерін тақарады;
• Алтын монеталарды еркін соғу рұқсат етілген;
• Айналымдағы несие ақшалары ( банкнота, майда металл монеталар)
көрсетілген құнымен еркін және шектеусіз алтын монеталар айырбасталады;
• Алтынды, шетел валютасы елден еркін алып шығып және елге әкелуге,
сондай ақ алтын нарығының екін жұмыс істеуіне рұқсат берілген.
Алтын монеталы стандарт капитализмнің алғашқы сатысы – еркін бәсеке
кезінде пайда болып, өндірістің, несие жүйесінің, әлемдік сауданың
өркендеуіне және капитализм шетелге шығаруға жол ашты. Алтын елдің ішінде
сыртқы саудада да еркін жүруі үшін мемлекеттің эмиссиялық банкінде алтынның
сақтаудағы қоры болуы шарт.
Бірінші дүниежүзілік соғыс бюджеттің тапшылығын арттырды. Оны жабу
мақсатында айналысқа шығарған ақша массасы эмиссиялық банктің сақтаудағы
қорынан асып кетті. Сондықтан кембағалы ақшаларды алтын монетаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz