Кешенді экономикалық талдау негізінде банктің меншікті капиталын басқару тиімділігін жоғарылату бойынша шаралар
Кіріспе
1. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Капитал категориясының теориялық түсінігі мен мәні
1.2 Меншік капиталды қалыптастыру мен қаржыландыру көздері
1.3 Банктің меншікті капиталының мәні, құрылымы, түрлері мен жеткіліктілігі
2. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ
2.1 «HSBC Банк » АҚ.на жалпы сипаттама
2.2 «HSBC Банк » АҚ.ның қаржылық көрсеткіштерін және меншікті капиталын талдау
2.3 «HSBC Банк » АҚ.ның меншікті капиталды басқару барысындағы тікелей несие тәуекелдерін талдау және басқару процессі
3. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі меншікті капиталды басқару саласындағы тәуекелдерді анықтау мәселелері мен шешу жолдары
3.2 Банктердегі меншікті капиталды басқару саласында тәуекелдерді шетел тәжірибесі негізінде анықтау жүйесі арқылы жетілдіру (шетелдік және ресейлік тәжірибе)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосмшалар
1. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Капитал категориясының теориялық түсінігі мен мәні
1.2 Меншік капиталды қалыптастыру мен қаржыландыру көздері
1.3 Банктің меншікті капиталының мәні, құрылымы, түрлері мен жеткіліктілігі
2. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ
2.1 «HSBC Банк » АҚ.на жалпы сипаттама
2.2 «HSBC Банк » АҚ.ның қаржылық көрсеткіштерін және меншікті капиталын талдау
2.3 «HSBC Банк » АҚ.ның меншікті капиталды басқару барысындағы тікелей несие тәуекелдерін талдау және басқару процессі
3. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі меншікті капиталды басқару саласындағы тәуекелдерді анықтау мәселелері мен шешу жолдары
3.2 Банктердегі меншікті капиталды басқару саласында тәуекелдерді шетел тәжірибесі негізінде анықтау жүйесі арқылы жетілдіру (шетелдік және ресейлік тәжірибе)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосмшалар
Коммерциялық банктерде капиталды басқару механизмін жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфрақұрылымның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында қаражаттарды басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан банктің сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Капитал қаражаттарын олардың жеткіліксіздігі жағдайында үнемді қолдану қазіргі кезде әрбір банк қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Капитал қаражаттарының мәнін ашып зерттеу айналым қорларын және айналыс қорларын қарастыруды ойластырады. Айналым капиталы және айналыс капиталы өзара байланыста болады, бірақ олардың арасында еленерліктей айырмашылықтар бар. Айналым капиталдары үнемі банк қызметінің барлық сатыларына қатысады, ал өндірістік қорлар болса шикізаттың, отынның, негізгі және көмекші материалдардың жаңа партияларымен алмастырылатын өндірістік процесті өтеді. Тақырыптың өзектілігі: екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының қалыптастыруы және оның банк қызметіндегі рөлі мен мақсаты. Банктің меншікті капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен ақшадан немесе акционерлердің кіріс жарнасынан құралды.Олар банктік қызметтерді атқаруды қамтамасыз етуге арналған.
Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі – банктің құрылтайшылары мен акционерлері алған акцияның құнын түгелімен ақшалай төлеулері керек деген талап (аталмыш заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа елдерде банктің меншікті капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде, кейбір Ресейлік банктердің меншікті капиталының 70% - ға дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ мұны қолайлы жағдай деп айтуға болмайды. Өйткені, банктің меншікті капиталын, несие берудің көзі ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кешенді экономикалық талдау негізінде банктің меншікті капиталын басқару тиімділігін жоғарылату бойынша шараларды жүзеге асыруға ұсыну.
Дипломдық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- жаңадан енгізілген банктің меншікті капиталына қойылатын пруденциялдық нормативтерді көрсету;
- банктің меншікті капиталдағы болып жатқан өзгерістерге зерттеулер жүргізу;
- банктің меншікті капиталына және оның жеткіліктілігіне талдау жүргізу;
- банктердегі меншік капиталын басқару жағдайын және қолдану тиімділігін бағалау;
- банктің меншікті капиталы мен ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару тиімділігін бағалау;
Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі – банктің құрылтайшылары мен акционерлері алған акцияның құнын түгелімен ақшалай төлеулері керек деген талап (аталмыш заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа елдерде банктің меншікті капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде, кейбір Ресейлік банктердің меншікті капиталының 70% - ға дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ мұны қолайлы жағдай деп айтуға болмайды. Өйткені, банктің меншікті капиталын, несие берудің көзі ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кешенді экономикалық талдау негізінде банктің меншікті капиталын басқару тиімділігін жоғарылату бойынша шараларды жүзеге асыруға ұсыну.
Дипломдық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- жаңадан енгізілген банктің меншікті капиталына қойылатын пруденциялдық нормативтерді көрсету;
- банктің меншікті капиталдағы болып жатқан өзгерістерге зерттеулер жүргізу;
- банктің меншікті капиталына және оның жеткіліктілігіне талдау жүргізу;
- банктердегі меншік капиталын басқару жағдайын және қолдану тиімділігін бағалау;
- банктің меншікті капиталы мен ағымдық қаржылық қажеттіліктерін басқару тиімділігін бағалау;
1. Банковское дело/Под ред. Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат,2003. – 576 б.;
2. Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками – Алматы: Қаржы-қаражат,1998. -128б.;
3. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: Учебник для вузов. М.:Издательская корпорация «Логос»,1999.344б.;
4. Банковское дело/Под ред. Е.Ф.Жукова, Н.Д.Эриашвили. – М.:ЮНИТИ – ДАНА: Единство,2009. – 574с.;
5. Алексеева Д.Г. Банковское дело: Учебное пособие для вузов. – М.:Юристъ,2008 – 523б.;
6. Хенни ван Грюнинг, Соня Брайович Братанович «Анализ банковских рисков». Система оценки корпоративного управления финансовым риском. Весь мир издательство. Москва, - 2007.
7. И. В. Пещанская «Организация деятельности коммерческого банка» М.: Инфра-м, 2004
8. Лисак Б.И., Современные методы оценки и управления операционным риском банков Банки Казахстана, № 9, 2009
9. Морозова Т.Ю. Подходы к оценке системы управления рисками в банках (зарубежный и российский опыт) Банки Казахстан, №1, 2009
10. Ахметов Д. Стратегия управления банковскими рисками Финансы Казахстана, №2, 2008
11. Лаврушин О.И. Банковское дело. - Москва: «Финансы и статистика», 2008.-655 бет.
12. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2007.- 272 бет.
13. Саниев М.С. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001. – 165 бет.
14. Ольшанный А.И. Банковское кредитование. – М.: Русская деловая литература, 2005
15. Костерин Т.М. Банковское дело. – М.:2003. – 325 с.
16. Сейткасимов Г.С. Банковское дело. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. - 576 бет.
17. Иванов В.В., Соколов Б.И, Деньги. Кредит. Банки. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2009. – 624с.
18. Коробова Г.Г. Банковское дело. – Москва: ЭКОНОМИСТЪ, 2008.-750 с.
19. Тавасиев А.М., Быков В.П., Москвин В.А. Банковское дело. Базовые операции для клиентов.- Москва: 2008.- 304б.
20. 1995 жылы 31 тамыз күнінің «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметтері туралы» заңы. – Алматы: «Данекер», 2001.- 73 бет.
21. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім): ресми мәтін. - Алматы: «Данекер», 2000.-278 бет.
22. Глушкова Н.Б. Банковское дело. – М.: Академический Проспект, Альма-Матер, 2008. – 432 бет.
23. Колесникова , Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – М.: Финансы и статистика, 2000.
24. Азрилян А.Н. Большой экономический словарь. – М.: Институт новой экономики. – 2002. – 1280 бет.
25. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане.-Алматы: Экономика, 2001.-186б.
26. Жарковская Е.П. Банковское дело. – Москва: Омега-Л, 2008.- 452с.
27. Банки Казахстана - №6 – 2010, 30-33б. ?????
28. Банки Казахстана - №11 – 2011, 7-12б. ?????
29. Банки Казахстана - №4 – 2009, 41-49б. ????
30. Банки Казахстана - №9 – 2011, 13-21б. ?????
31. Финансы Казахстана - №2 - 2008, 26-31б??????
32. http://www.kase.kz/ru/emitters/show/EUBN
33. www.hsbc.kz
2. Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками – Алматы: Қаржы-қаражат,1998. -128б.;
3. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: Учебник для вузов. М.:Издательская корпорация «Логос»,1999.344б.;
4. Банковское дело/Под ред. Е.Ф.Жукова, Н.Д.Эриашвили. – М.:ЮНИТИ – ДАНА: Единство,2009. – 574с.;
5. Алексеева Д.Г. Банковское дело: Учебное пособие для вузов. – М.:Юристъ,2008 – 523б.;
6. Хенни ван Грюнинг, Соня Брайович Братанович «Анализ банковских рисков». Система оценки корпоративного управления финансовым риском. Весь мир издательство. Москва, - 2007.
7. И. В. Пещанская «Организация деятельности коммерческого банка» М.: Инфра-м, 2004
8. Лисак Б.И., Современные методы оценки и управления операционным риском банков Банки Казахстана, № 9, 2009
9. Морозова Т.Ю. Подходы к оценке системы управления рисками в банках (зарубежный и российский опыт) Банки Казахстан, №1, 2009
10. Ахметов Д. Стратегия управления банковскими рисками Финансы Казахстана, №2, 2008
11. Лаврушин О.И. Банковское дело. - Москва: «Финансы и статистика», 2008.-655 бет.
12. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2007.- 272 бет.
13. Саниев М.С. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001. – 165 бет.
14. Ольшанный А.И. Банковское кредитование. – М.: Русская деловая литература, 2005
15. Костерин Т.М. Банковское дело. – М.:2003. – 325 с.
16. Сейткасимов Г.С. Банковское дело. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. - 576 бет.
17. Иванов В.В., Соколов Б.И, Деньги. Кредит. Банки. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2009. – 624с.
18. Коробова Г.Г. Банковское дело. – Москва: ЭКОНОМИСТЪ, 2008.-750 с.
19. Тавасиев А.М., Быков В.П., Москвин В.А. Банковское дело. Базовые операции для клиентов.- Москва: 2008.- 304б.
20. 1995 жылы 31 тамыз күнінің «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметтері туралы» заңы. – Алматы: «Данекер», 2001.- 73 бет.
21. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім): ресми мәтін. - Алматы: «Данекер», 2000.-278 бет.
22. Глушкова Н.Б. Банковское дело. – М.: Академический Проспект, Альма-Матер, 2008. – 432 бет.
23. Колесникова , Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – М.: Финансы и статистика, 2000.
24. Азрилян А.Н. Большой экономический словарь. – М.: Институт новой экономики. – 2002. – 1280 бет.
25. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане.-Алматы: Экономика, 2001.-186б.
26. Жарковская Е.П. Банковское дело. – Москва: Омега-Л, 2008.- 452с.
27. Банки Казахстана - №6 – 2010, 30-33б. ?????
28. Банки Казахстана - №11 – 2011, 7-12б. ?????
29. Банки Казахстана - №4 – 2009, 41-49б. ????
30. Банки Казахстана - №9 – 2011, 13-21б. ?????
31. Финансы Казахстана - №2 - 2008, 26-31б??????
32. http://www.kase.kz/ru/emitters/show/EUBN
33. www.hsbc.kz
Мазмұны
Кіріспе
1. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Капитал категориясының теориялық түсінігі мен мәні
1.2 Меншік капиталды қалыптастыру мен қаржыландыру көздері
1.3 Банктің меншікті капиталының мәні, құрылымы, түрлері мен жеткіліктілігі
2. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
ЖҮРГІЗУ
1. HSBC Банк АҚ-на жалпы сипаттама
2. HSBC Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштерін және меншікті капиталын
талдау
2.3 HSBC Банк АҚ-ның меншікті капиталды басқару барысындағы тікелей
несие тәуекелдерін талдау және басқару процессі
3. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі меншікті капиталды басқару саласындағы
тәуекелдерді анықтау мәселелері мен шешу жолдары
3.2 Банктердегі меншікті капиталды басқару саласында тәуекелдерді шетел
тәжірибесі негізінде анықтау жүйесі арқылы жетілдіру (шетелдік және
ресейлік тәжірибе)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосмшалар
Кіріспе
Коммерциялық банктерде капиталды басқару механизмін жетілдіру отандық
экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін
жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-
экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфрақұрылымның өзгермелілігі
жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында қаражаттарды
басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан банктің сәтті және сәтсіз
өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Капитал
қаражаттарын олардың жеткіліксіздігі жағдайында үнемді қолдану қазіргі
кезде әрбір банк қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Капитал
қаражаттарының мәнін ашып зерттеу айналым қорларын және айналыс қорларын
қарастыруды ойластырады. Айналым капиталы және айналыс капиталы өзара
байланыста болады, бірақ олардың арасында еленерліктей айырмашылықтар
бар. Айналым капиталдары үнемі банк қызметінің барлық сатыларына қатысады,
ал өндірістік қорлар болса шикізаттың, отынның, негізгі және көмекші
материалдардың жаңа партияларымен алмастырылатын өндірістік процесті өтеді.
Тақырыптың өзектілігі: екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының
қалыптастыруы және оның банк қызметіндегі рөлі мен мақсаты. Банктің
меншікті капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен ақшадан немесе
акционерлердің кіріс жарнасынан құралды.Олар банктік қызметтерді атқаруды
қамтамасыз етуге арналған.
Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі – банктің
құрылтайшылары мен акционерлері алған акцияның құнын түгелімен ақшалай
төлеулері керек деген талап (аталмыш заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа
елдерде банктің меншікті капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық
және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де
төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде, кейбір Ресейлік банктердің меншікті
капиталының 70% - ға дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ мұны
қолайлы жағдай деп айтуға болмайды. Өйткені, банктің меншікті капиталын,
несие берудің көзі ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кешенді экономикалық талдау негізінде
банктің меншікті капиталын басқару тиімділігін жоғарылату бойынша шараларды
жүзеге асыруға ұсыну.
Дипломдық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер
қойылды:
- жаңадан енгізілген банктің меншікті капиталына қойылатын
пруденциялдық нормативтерді көрсету;
- банктің меншікті капиталдағы болып жатқан өзгерістерге зерттеулер
жүргізу;
- банктің меншікті капиталына және оның жеткіліктілігіне талдау
жүргізу;
- банктердегі меншік капиталын басқару жағдайын және қолдану
тиімділігін бағалау;
- банктің меншікті капиталы мен ағымдық қаржылық қажеттіліктерін
басқару тиімділігін бағалау;
- меншік капиталын басқаруды жетілдіру жолдары мен резервтерін
іздестіру.
Зерттеу объектісі - айналым капиталын қалыптастыру.
Зерттеу пәні - банктің айналым капиталын басқару.
Диплом жұмысының теориялық базасын Қазақстан Республикасының заң және
нормативтік актілері, экономикалық басылымдардағы ғылыми мақалалар
???????????????????? мәліметтері құрайды.
Зерттеу жүргізудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің және оның ішінде Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын
қадағалау комитетінің статистикалық қорытындылары мен есептері,
ЦентрКредит Банкі АҚ-ның ресми сайтындағы қаржылық есептіліктері көрініс
тапты.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы болып қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; банктің айналым
қаражаттарын басқарудың қазіргі заманғы әдістері; банктің ағымдық қаржылық
қажеттіліктерін басқару. ???????????????????
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдалануына, капиталдың бағасын нығайту мақсатында және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
– Жарғылық капитал;
– Резервтік капитал;
– Қосымша капиталдар;
– Бак операцияларына бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
– Бөлінбеген банк пайдасы;
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер акционерлік формада құрыла алады.
Зерттеудің ақпараттық негізін банктің бухгалтерлік және қаржылық
есептілігінің мәліметтері, банктің ішкі нормативті-техникалық құжаттары,
мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент саласындағы
отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің
нәтижелері банктің ағымдық қаржылық қызметінде меншікті капитал
айналымдылығын жылдамдату мақсатымен, қайта айналымға енгізу және жартылай
босап шығу есебінен айналым қаражаттарының мөлшерін төмендету мақсатымен
қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде банктің меншікті капиталын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; олардың қаржыландару көздері мен нарықтық
экономикадағы ролі көрсетілген, банктағы меншікті капиталды басқаруды
ұйымдастыру мәселелері және олардың қазіргі қазақстандық жағдайлардағы
қызмет ету ерекшеліктері аталған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі меншікті капиталды басқару мен
талдаудың әдістемелік аспектілеріне арналған: қаржылық талдау негізінде
банктің меншікті капитал қаражаттарына деген жоспарлы қажеттілігі
анықталған; көрсеткіштердің динамикасы бағаланған; іскерлік белсенділік
коэффиценттері анықталып, олардың айналым қаражаттары жағдайына әсері
көрсетілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде банктің меншікті капиталды
басқару механизмін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар ойластырылған.
Кіріспені дұрыстаңыз
1 Коммерциялық банктердегі меншікті капиталының экономикалық мәні мен
маңызы
1.1 Капитал категориясының теориялық түсінігі мен мәні
Нарықтық қатынастар жағдайында капитал ерекше мәнді иеленіп келеді.
Өйткені олар өз құнын жаңа өндірілген өнімге толықтай көшіріп, капиталдың
әр айналымының соңында кәсіпкерге ақшалай нысанда қайтып келетін өндіріс
капиталының бір бөлігі болып табылады. Сөйтіп, айналым капиталы банктың
табыстылығын анықтаушы маңызды критерий болып саналады.
Меншік капиталы - банк мүлкінің құрамдас бөлігі. Олардың жағдайы мен
тиімді қолданылуы – банктың сәтті қызметінің маңызды шарттарының бірі.
Нарықтық қатынастардың дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа шарттарын
анықтайды. Жоғары инфляция, төлемсіздік және басқа да қолайсыз жағдайлар
банктердің меншік капиталына қатысты саясатын өзгертуге, толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесін зерттеуге
итермелейді.
Банк үздіксіздігін қамтамасыз етуші маңызды шарттардың бірі болып
оның капилалдық негізін, яғни анк капиталын үнемі жаңартып отыру саналады.
Ол өз алдына банк қаражаттары қозғалысының үздіксіздігін алдын ала
анықтайды.
Өзінің айналысында меншік капиталы ақшалай, қызметтік және тауалы
нысандарға ие болып отырады. Ол айналым қаражаттарының банктік қаражаттар
және айналыс қаражаттары болып бөлінуіне сәйкес келеді.
Банк қорлардың материалдық нұсқаушысы болып банк құралдары табылады.
Олар еңбек кұралдары және еңбек заттарына бөлінеді. Дайын өнім ақшалай
қаражаттар мен есептегі қаражаттармен бірігіп айналыс қаражаттарын
құрайды.
Банк қорларының айналымы құнның ақшалай нысанын шикізаттық емес
материал, құнды қағаздар және басқа да банк қаражаттарын сатып алуға
авансталудан басталады. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар банк қорлары нысанын
айналыс сферасынан өндіріс сферасына өту арқылы қабылдайды. Бұл жағдайда
құн шығындалмайды, тек авансталады, себебі айналыс соңында ол қайтарылады.
Бірінші саты соңында айналыс тоқтатылады, бірақ айналым жалғасады.
Айналымның екінші стадиясы банк процесінде жүзеге асырылады.
Қызметкерлер жаңа құрылған және орын алмастырылған құнды өзіне кіргізетін
жаңа өнімді дайындайды. Авансталған құн өзінің нысанын өзгертеді – банктік
капиталға өтеді.
Айналымның үшінші сатысында өндірілген дайын өнім өткізіліп, ақшалай
қаражаттар алынады. Бұл сатыда айналым қаражаттары қайтадан банк сферасынан
айналыс сферасына өтеді. Үзілген қаржылық капитал жалғасады және құн
материалдық нысаннан ақшалай нысанға өтеді. Қызмет көрсетілу мен
өткізілуіне жұмсалған ақшалай қаражаттар мен көрсетілген қызметтен түскен
ақшалай қаражаттар арасындағы айырма банктың ақшалай жинақтарын құрайды.
Бір айналымды аяқтап болған соң, айналым қаражаттары жаңа айналымға
түседі, сөйтіп үздіксіз айналым жүзеге асырылады. Меншікті капиталдың үнемі
қозғалысы өндіріс пен айналыс процестерінің үздіксіздігін қамтамасыз етуші
негіз болып табылады. Банктердің қорлар айналымының анализі мына жағдайға
көз жеткізеді: авансталған құн тек әртүрлі нысандарды қабылдап қана қоймай,
сонымен қатар үнемі осы нысандарда анықталған мөлшерлерде болады. Басқа
сөзбен айтқанда, авансталған құн айналымның әрбір сәтінде әртүрлі
бөліктерімен бір уақытта ақшалай, материалдық емес нысандарда болады. Банк
қорларының айналымы ақшалай нысандағы авансталған құнның белгілі бір
мөлшерінде ғана жүзеге асырылады. Айналымға түскен авансталған құн өзінің
функционалдық нысандарын өзгерте отырып одан шықпайды. Ақшалай нысандағы
көрсетілген құн банктің айналым капиталы болып табылады.
Айналым капиталы ең алдымен құндық категория ретінде қабылданады. Олар
материалдық құндылықтар болып табылмайды, себебі олардан дайын өнім
өндіруге болмайды. Ал ақшалай нысандағы құн бола отырып, айналым
қаражаттары айналым процесінде өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім нысандарын қабылдайды. Тауарлы-материалдық қорларға қарағанда
айналым қаражаттары шығындалмайды, жойылмайды, олар авансталады.
Капитал қаражаттарының мәнін ашып зерттеу айналым қорларын және
айналыс қорларын қарастыруды ойластырады. Айналым капиталы және айналыс
капиталы өзара байланыста болады, бірақ олардың арасында еленерліктей
айырмашылықтар бар. Айналым капиталдары үнемі банк қызметінің барлық
сатыларына қатысады, ал өндірістік қорлар болса шикізаттың, отынның,
негізгі және көмекші материалдардың жаңа партияларымен алмастырылатын
өндірістік процесті өтеді. Банктік қорлар айналым қорларының құрамдас
бөлігі бола отырып, өндіріс процесіне өтеді. Дайын өнімге айнала отырып,
банктен шығады. Меншік капиталы өндіріс процесінде өз құнын дайын өнімге
бере отырып толығымен тұтынылады. Олардың сомасы айналым қаражаттарының
сомасынан он есе көп болуы мүмкін.
Айналыс процесінде айналым қаражаттары өз құнын айналым қорларында
көрсетеді, сондықтан осы қорлардың арқасында айналым қаражаттары өндіріс
процесіне қатысады, өндіріс шығындарын қалыптастыруға қатысады.
Егер капитал жаңа өнімді қалыптастыруға тікелей немесе жанама қатысса,
онда олар біртіндеп азайып, айналыстың аяғына дейін жойылуы керек еді.
Айналым капиталының тұтыну қоры бола тұра бір ғана нысанда
қолданылады, ол өндірістік нысан. Айналым қаражаттары біртіндеп әртүрлі
нысандар қабылдап қана қоймай, сонымен қатар белгілі бөліктерде осы
нысандарда болады.
Келтірілген жағдайлар айналым қорлары мен айналым қаражаттары
айналысын шектеудің объективті қажеттілігін тудырады.
Меншік капиталының айналыс сатысындағы функционалдық нысаны, яғни
айналыс қорларымен салыстыру келесі нәтижелерге әкеледі. Банк қорларының
айналысы өнімнің өткізілу үрдісімен аяқталады. Берілген үрдістің дұрыс
жүзеге асырылуы үшін олар негізгі және айналым қорларымен қатар айналыс
қорларына ие болуы қажет.
Меншік капиталының айналымы өндірістік емес айналым қорларының
айналымымен тығыз байланысты және оның жалғасы мен соңы болып табылады.
Айналыс жасай отыра бұл қаражаттар жалпы айналым құрады. Бұл үрдісте еңбек
өніміне көшірілген айналым қорларының құны өндіріс сферасынан айналыс
сферасына көшеді, ал авансталған құн мөлшеріндегі айналыс қорлары құны
айналыс сферасынан банк сферасына өтеді. Сөйтіп, әртүрлі функционалдық
нысаннан өтіп, бастапқы ақшалай нысанға оралатын авансталған қаражаттардың
айналымы жүзеге асырылады. Айналым қаражаттары айналым жасай отырып,
өндіріс сферасынан айналыс сферасына өтеді.
Меншік қаражаттарын өндірістік емес айналым және айналыс қорлары
запастарына авансталған ақшалай қаражат ретінде қарастыру бұл категорияның
толық экономикалық мәнін ашпайды. Ол ақшалай қаражаттың белгілі бір сомасын
аванстаумен қатар бұл запастарға өндіріс үрдісінде өндірілетін қосымша өнім
құны авансталу үрдісі болатынын ескермейді. Сондықтан рентабельді банктарда
қорлар айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттары сомасы
түскен пайданың белгілі бір сомасына өседі. Рентабельді емес мағынада
ақшалай қаражаттар деп атауға болмайды. Банктердегі және айналыстағы
қаражаттарды ақшамен шатастыруға болмайды. Жиынтық құн ақша нысанында
авансталады және өндіріс пен айналыс үрдісінен өтіп, қайтадан осы нысанды
иемденеді. Ақшалай қаражаттар қаражаттар қозғалысында делдал болып
табылады. Ақшамен көрсетілген жиынтық құн тек арасында ғана және
бөліктермен нақты ақшаға айналады. Сөйтіп, меншік капиталы минималды
қажетті мөлшердегі айналыс қорлары мен өндірістік емес айналым қорларының
жоспарлы құрылуы мен қолданылуы үшін ақшалай нысандағы авансталатын құн
болып табылады. Ол банктің сервистік бағдарлама мен есептесуді уақтылы
жүзеге асыруын қамтамасыз етеді. Бірінші суретте (Сурет 1) банктің айналым
қаражаттарының схемасы көрсетілген.
Банктің айналым капиталы екі функция атқарады: қызметтік және есептік.
Өндірістік функцияны орындай отырып, айналым қаражаттары өндірістік айналым
қаражаттарына авансталады, банктік үрдістің үздіксіздігін қамтамасыз етеді
және өзінің құнын өндірілген өнімге көшіреді. Банктің аяғында айналым
қаражаттары айналыс қорлары түрінде айналыс сферасына өтеді. Онда олар
екінші функциясын атқарады, бұл функцияның мәні – айналым қаражаттарының
тауарлы формадан ақшаға айналуы және айналыстың аяқталуы.[2, 64-65б]
Сурет 1
Айналым қаражаттарының схемасы
Айналым капиталы компоненттерінің сыныпталуы мынадай белгілері бойынша
жүзеге асырылуы мүмкін:
- ликвидтілік дәрежесі бойынша;
- банктегі функционалдық ролі бойынша;
- капиталды орналастыру тәуекелі дәрежесі бойынша;
- қаржыландыру көздері бойынша бойынша.
Меншік капиталының мөлшері тек банктік үрдістің қажеттіліктерімен ғана
емес, сонымен қатар кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан айналым
капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлуге болады.
Тұрақты айналым капиталы ақшалай қаражаттардың, дебиторлық
қарыздардың, банктік қорлардың белгілі бір бөлігі болып табылады.
Операциялық цикл кезінде оларға деген қажеттілік салыстырмалы түрде
тұрақты. Бұл банктің тұрақты қарауындағы уақыттық параметрлермен
орташаландырылған ағымдық активтердің мөлшері. Ауыспалы айналым капиталы
категориясы ең ауыр кезеңдерде немесе сақтандыру қоры ретінде қажет
етілетін қосымша ағымдық активтерді көрсетеді. Мысалы, қосымша өндірістік-
материалдық қорларға деген қажеттілік маусымдық өткізу кезіндегі сатудың
жоғары деңгейін қадағалап отырумен байланысты болуы мүмкін.
Меншік капиталын басқарудың мақсаты меншік капиталының көлемі мен
құрылымын, олардың жабылу көздері мен банктің тиімді қаржылық және ұзақ
мерзімді өндірістік қызметін қамтамасыз етуге қажетті олардың арақатынасын
анықтау болып табылады. Бұл мақсат стратегиялық сипатқа ие; ағымдық
қызметті басқаруды тиімді ететін мөлшерде айналым капиталын ұстау да
маңызды болып табылады. Осы позиция жағынан алғанда өтімділік банктың
маңызды қаржы-шаруашылық сипаттамасы болып табылады, яғни бұл қысқа
мерзімді кредиторлық қарызды уақытылы қайтаруды білдіреді. Айналым
капиталының төмен деңгейінде өндірістік қызмет өзіне сәйкес деңгейінде
болмайды, осыдан мынадай қиыншылықтар тууы мүмкін: өтімділікті жоғалту,
жұмыстағы қайталанып отыратын ақаулар және төмен пайда. Айналым капиталының
кейбір оптималды деңгейінде пайда максималды болады. Айналым капиталының
одан да әрі өсуі банкке өз иелігінде мерзімді бос, айналыстағы емес ағымдық
активтерді, сонымен қатар қаржыландырудың артық шығындарын ұстауға
мүмкіндік береді. Бұл пайданың төмендеуіне әкеледі.
Банк іс-әрекетінің жоғары нәтижелігі, бірыңғайлығы оның айналым
қаражаттарымен қажетті деңгейінде қамтамасыз етілуіне байланысты.
Материалдық қорларды сатып алуға авансталған қаражаттардың жеткіліксіздігі
өндірістің қысқартылуына, өндірістік бағдарламаның орындалмауына әкелуі
мүмкін. Мөлшерден тыс қаражаттарды қорларға салу ресурстарды тиімсіз
қолдануға әкеп соқтырады.
Айналым қаражаттары өзіне материалдық және ақшалай ресурстарды
кіргізетін болғандықтан, олардың ұйымдастырылуы мен тиімді қолданылуы
материалды өндіріс үрдісіне ғана емес, сонымен қатар банктың қаржылық
тұрақтылығына әсер етеді. [3, 230б]
1.2 Меншік капиталды қалыптастыру мен қаржыландыру көздері мен негізгі
элементтерін басқару
Банктердің меншік қаражаттары айналымның барлық сатылары өндірістің
материалдық және ақшалай ресурстарға қажеттіліктерін қанағаттандыруға,
есептесулердің өз уақытылығын қамтамасыз етуге, айналым капиталын
пайдаланудың тиімділігін жоғарылатуға, айналым қаражаттарының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталған. Айналым қаражаттарын
қаржыландырудың көздері меншікті және қаржылық болып бөлінеді. Меншікті
қаражаттар қорлардың айналымын ұйымдастыруда маңызды рольді иемденеді.
Себебі коммерциялық негізде қызмет ететін банктер істі рентабельді жүргізу
үшін және қабылдайтын шешімдеріне жауапкершілікке тартылуы үшін белгілі
бір деңгейдегі мүліктік және оперативтік тәуелсіздікке ие болуы қажет.
Меншік капиталының қалыптасуы банктің құрылуы кезінде, дәлірек
айтсақ, жарғылық қорының құрылуы кезінде жүзеге асады. Бұл жағдайда
қалыптасудың көзі ретіде банк құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары
алынады. Қызмет процесінде айналым қаражаттарының толықтырылу көзі болып
түскен пайда және меншікті қаражаттарға теңестірілген тұрақты пассивтер
табылады. Бұл қаражаттар банк иелігінде болмайды, бірақ үнемі айналыств
болады. Бұндай қаражаттар айналыс капиталының минималды қалдығы сомасының
қалыптасу көзі ретінде қолданылады. Оларға мыналарды жатқызуға болады: банк
жұмысшыларының айдан айға өтетін минималды еңбекақы төлемі, шығындарды
жабуға арналған резервтер, бюджет және бюджеттік емес ұйымдар алдындағы
минималды қарыздар, кредиторлар қаражаттар.
Еңбекақы бойынша минималды қарызды есептеген кезде еңбекақыны
есептеген және оны төлеген күндер аралығындағы кезең анықталады. Содан
кейін бір күндік еңбекақы мөлшері анықталып, ол банк айналысы есебіндегі
минималды күндер санына көбейтіледі.[4, 800б]
Шығындарды және төлемдерді жабуға арналған резервтер құрамында жөндеу
және демалыс күндері үшін төлемдер қоры қалыптасады. Бөлініп отыратын
қаражаттар тең үлестермен ай сайын осы резервтерге түсіп отырады, ол
бухгалтерлік есеп шоттарында өз көрінісін табады. Демалыс күндері үшін
төлемдер қоры резерві жұмысшының демалысқа кеткен күнінен бастап
қолданылады. Демалыс төлемдерін есептеу және төлеу күндерінің арасында
белгілі бір уақыт мерзімі өтетіндіктен мөлшері тұрақты болып табылатын
ақшалай қаражаттар қалдығы қалыптасады. Бұл қалдық келе жатқан кезеңдегі
еңбекақы қоры өсімін есепке ала отырып, минималды қарыз ретінде есептеледі.
Бұл резервті қалыптастыру жөніндегі шешімді банк өз бетімен қабылдайды.
Жөндеу қоры да банк шешімімен құрылады және негізгі өндірістік қорларды
жөндеу жұмыстары бойынша төлемдерді жүргізу кезінде қолданылады.
Жинақталған қаражаттардың жөндеуге шығындалуына дейін оларды банк айналыс
капиталы ретінде қолдануы мүмкін.
Бюджет алдындағы минималды қарыздар есептелу мерзімі олардың төлену
мерзімінен бұрынырақ болатын салық төлемдері бойынша анықталады. Бұл
шаруашылық жүргізуші субъект болып табылатын банк салығына, сонымен қатар
жұмысшылар мен қызметкерлердің бюджетке төлейтін табыс салығына қатысты.
Меншікті және оларға теңестірілген қаражаттардан басқа айналым
капиталын қалыптастыру көзі ретінде банктың кредиторлық қарызы да алынуы
мүмкін (банктің иелігіндегі емес, бірақ уақытша оның айналысындағы
қаражаттар). Егер тұрақты міндеттемелерді жоспарлауға болатын болса, ал
кредиторлық қарызды есептесулердің ерекшеліктеріне байланысты туындайтын
нормальді және сатып алушылардың есептесу құжаттарының төлену мерзімі
бұзылуы нәтижесінде пайда болатын нормальді емес деп бөлуге болады. Соңғы
айтылған жағдайда жабдықтаушыдан тауар алып, оның құнын уақытында төлемеген
сатып алушы өз иелігіндегі емес қаражаттарды қолданылады.
Меншік капиталын қалыптастырудың басқа да көздері ретінде пайда
есебінен түзілген, уақытша қолданыстағы емес арнайы мақсатта қолданылатын
қорлардың қалдығын атауға болады. Банктің айналыс қаражаттарына деген
мұқтаждығы жыл ішінде тұрақты болмайды. Ол әртүрлі факторларға байланысты
құбылуы мүмкін: өндірістің маусымдығы, өткізілген өнім үшін ақшалай
қаражаттардың уақытылы келіп түспеуі, қоймада өткізілмеген дайын өнімнің
жинақталуы және тағы да басқа жағдайлар. Кейбір аталып өткен факторлар
өндірістің айрықшалығына, өнім өткізудің әдісіне, яғни өндірістің қалыпты
жағдайларына және нақты банктағы өнім өткізілуінің себептеріне байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тек меншікті қаражаттар есебінен қалыптастыру
экономикалық тұрғыдан қарағанда дұрыс емес, себебі бұл банктың басқа
шығындарды қаржыландыру мүмкіншілігін төмендетеді.
Айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті төмендету және олардың
тиімді қолданылуын ынталандару үшін қарыз қаражаттарын тарту маңызды болып
табылады. Айналым капиталына деген қосымша қажеттіліктерді
қанағаттандыратын банктердің қысқа мерзімді несиелері қарыз қаражат
көздерінің негізгісі болып табылады. Несиелерді беру банктің қаржылық
жағдайымен, оның төлемқабілеттілігімен байланыстырылады. Несие берместен
бұрын банк ссуда мөлшері мен мерзімін, банктың шаруашылық қызметі
нәтижелерін назарға ала отырып, талдау жұмыстарын жүргізеді. Қазіргі
уақытта банктер банктерге мүлік кепілдігі нысанында немесе несиені қайтара
алмау тәуекелдігін сақтандару нысаны жағдайында несие береді. [5, 19-26б]
Айналым қаражаттарын қалыптастыру мақсатында несиелерді тартудың
негізгі бағыттары: шикізат және материалдардың маусымдық қорларын
несиелендіру; меншікті айналым қаражаттары жетіспеушілігін уақытша
толықтыру; есептесулерді жүзеге асыру.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында айналым қаражаттарын қалыптастыру
көзі болып табылатын несиенің ролі төмендеген жоқ. Банктің айналым
қаражаттарына деген нормативтан тыс мұқтаждығын қанағаттандырумен қатар
банк несиесінің маңыздылығын жоғарылататын жаңа факторлар пайда болды.
Олардың бірі болып инфляция табылады. Банктің айналым қаражаттарына
инфляция тікелей және жанама әсер етеді. Тікелей әсер айналым
қаражаттарының олардың айналысы барысында құнсыздануымен сипатталады, яғни
айналыс аяқталғаннан кейін банк өнім өткізуден түскен пайда құрамында
айналым қаражаттарының авансталған сомасын алмайды.
Жанама әсер төлемсіздік кризисінен қаражаттардың айналымы төмендеуімен
сипатталады. Төлемсіздік кризисі туындауының басқа да себептеріне еңбек
өнімділігінің төмендеуін; өндірістің шектен тыс тиімсіздігін;
басқарушылардың жаңа жағдайларға бейімделе алмауын; жаңа шешімдер іздеу,
тауар ассортиментін өзгертуін жатқызуға болады.
Төлемсіздіктермен күресу және қаржылық көмек көрсету мақсатында үлкен
қаражаттар банктің меншік қаражаттарын толықтыру үшін бөлінеді. Бірақ
бөлінетін қаражаттар әрдайым өз бағытымен қолданыла бермейді.
Жоғарыда айтылған себептер банктердің қарыз қаражаттарына деген
қызығушылығы қандай жағдайларға байланысты туындағанын түсіндіреді. Бұл
жағдайда несиені меншік қаражаттарын қалыптастыру көзі ретінде қолданылу
мәселесі пайда болады. Осы мәселе несиені қолданудың банктің қаржылық
жағдайына және айналым қаражаттарының жағдайына екі жақты әсер етуімен
байланыстырылады.
Бір жағынан алғанда, меншікті қаражаттың жетіспеушілігі жағдайында
айналымға несиелік ресурстарды тартпау үшін банк өндірісті қысқартуы немесе
толығымен тоқтатуы қажет, ол қаржылық қиыншылықтарға әкелуі мүмкін, тіпті
банктің банкротыққа ұшырауына әкеп соқтыруы ықтимал. Басқа жағынан қарасақ,
туындаған мәселелерді тек несие арқылы шешу банктің несиелік ресурстарға
тәуелдігін жоғарылатады. Бұл қаржылық жағдайдың тұрақсыздығының ұлғаюына
әкеп соқтырады, меншікті айналым қаражаттары жоғалады, себебі банкдар
банктік пайыз ретінде салынған капиталға пайда нормасын қамтамасыз етпейді.
Кредиторлық қарыз айналым қаражаттарын қалыптастырудың жоспарлы емес
тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы банк айналысында басқа да банкдар
мен ұйымдардың қаражаты бар екенін білдіреді. Сонымен қатар қредиторлық
қарыз төлем тәртібінің бұзылуы нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Банктерде түсірілген тауар үшін жабдықтаушыларға кредиторлық қарызы,
орындалған жұмыс үшін жұмысшыларға, салық пен төлемдер бойынша салық
инспекциясына, бюджеттік емес ұйымдарға төлемдер бойынша кредиторлық
қарыздары болуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттардың босап шығуының тиімді әдісі болып алдын ала
төлемдер мен консигнационды келісімдердің бірге қолданылуы саналады. Бұл
әдіс мынадай шарттарға негізделеді: алдын ала жасалатын төлемдер сатушы
банк үшін тәуекелдікті минимализациялау факторы бола келе ақшалай
қаражаттардың уақытша босауына мүмкіндік береді, бұл арқылы айналым
капиталын толықтыруға болады. Басқа жағынан, консигнация шарттары әкелінген
тауар үшін төлемдердің мерзімін ұзартуды қарастырады. Өндіруші мен соңғы
тұтынушы арасындағы банк алдын ала төлем жасау шартында тапсырыстар
портфелін қалыптастырады. Әкелінетін тауар түріне, тапсырыс көлеміне,
әкеліну шарттарына байланысты аванс мөлшері және тауардың әкеліп түсірілу
мерзімдері келісіледі. Дәл осы уақытта өндіруші банкте консигнация
шарттарында тауарларды сатып алу жүргізіледі. Консигнация мерзімдері мен
сомасы тапсырыстың мөлшері мен түріне байланысты құбылуы мүмкін. Сөйтіп,
өндіруші мен тұтынушы арасындағы банк уақытша бос ақшалай қаражаттардың
белгілі бір мөлшерін құрады, ал бұл қаражаттардың көлемі мен оларды қолдану
мерзімі келісім шарттарымен келісілген.
Меншік капиталын қалыптастырушы меншікті, қарыздық және тартылған
қаражаттар көздері арасындағы дұрыс қатынас банктің қаржылық жағдайын
тұрақтандыруда маңызды роль алады.
Банктің активтерін, соның ішінде айналым капиталын басқарудың басты
мақсаты банктің төлемқабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету
жағдайында пайданы максимизациялау болып табылады.
Меншік капиталын тиімді қолдану мен оны өсірудің негізгі жолдары
келесідей.
Меншік капиталы қажеттілігіне қолданылмайтын қандай да болмасын
қаражаттар міндеттемелерді төлеуге бағытталады. Сонымен қатар олар негізгі
капиталды сатып алуға қолданылуы мүмкін немесе иеленушілерге пайда ретінде
төлене алады. Меншік капиталын үнемдеу үшін материалды-техникалық
ресурстарды басқаруды жетілдіру жолдарын ескеруіміз қажет. Ол келесі
шаралар арқылы жүзеге асады:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді енгізу;
- қазіргі заманғы қоймаларды қолдану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- тез жеткізу.
Меншік капиталына деген қажеттілікті азайтудың екінші әдісі несиелік
саясатты қатаңдату, басқа мақсатта қолданылуы мүмкін қажетті емес
қорларды, төленуге тиісті шоттарды бағалау жолдарымен дебиторлар шоттарын
азайту арқылы жүзеге асырылады.
Меншік капиталы шығындарын қысқартудың үшінші әдісі бойынша қолма-қол
ақшалай қаражаттардың дұрыс қолданылуы көзделеді. Фирмалар өздерінің өтімді
активтерін ұстайтын банктік шоттар бойынша пайыз төленбейді. Бірақ басқа
өтімді активтер (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, депозиттік
сертификаттар) пайданы пайыз түрінде береді. [6, 47-53б]
Тауарлы-материалдық құндылықтардың қорларын қалыптастыруға
авансталатын қаржылық құралдардың қажетті көлемін анықтау қорлардың әр
түріне қажеттілікті анықтау арқылы жүзеге асады. Қажеттілікті анықтау
кезінде ақшалай-материалдық құндылықтар келесідей топтастырылады:
-банктік қорлар
-дайын өнім қоры.
Қорлардың әр түріне деген қажеттілік мынадай топтар бойынша
анықталады:
1) ағымдық сақтау қорлары (үнемі жаңартылып отыратын қорлар,
өндіріс немесе тұтынушыларға өткізу үрдісі кезінде тұтынылады).
2) маусымдық сақтау қорлары (бұндай қорларды қалыптастыру
өндірістің маусымдық ерекшеліктеріне және шикізатты сатып алуға
байланысты, сонымен қатар дайын өнімді тұтынудың маусымдық
ерекшеліктеріне де байланысты).
3) мақсатты бағытталған қорлар (банкте бұндай қорларды қалыптастыру
оның қызметінің айрықша мақсаттарымен анықталады).
Осы топ қорлардың ішінен ерекше назар ағымдық сақтау қорларына деген
қажеттілікті анықтауға аударылуы қажет.
Тауарлы-материалдық құндылықтар қорларының қалыптастырылуына
авансталатын қаржылық құралдардың қажетті көлемі мына формула арқылы
анықталады:
ФС 3 = СР * Н 3 – КЗ, (1)
мұндағы, ФС 3 - қорларға авансталатын қаржылық құралдар көлемі;
СР - қорлардың орташа шығындалу көлемі, соммамен;
Н 3 - қорларды сақтау нормативі, күндермен;
КЗ – сатып алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін есептесу
бойынша кредиторлық қарыздың орташа сомасы.
Есептесу қорлардың әр түрі бойынша жүргізіледі. Есептесу нәтижелерін
қосу арқылы қорларды қалыптастыруға авансталатын қаржылық ресуртарға жалпы
қажеттілікті анықтауға болады. Яғни, айналым активтерінің нақты мөлшерін
анықтауға мүмкіндік туады.
Қорларды толықтыру бойынша ағымдық шығындарды минимизациялау оларды
нормалау үрдісі кезінде шешілетін оптимизациялық мәселе болып табылады.
Банктік қорлар үшін бұл мәселенің мақсаты мынада: келіп түсірілетін
тауарлар мен шикізаттар партиясының оптималды мөлшерін анықтау. Келіп
түсірілетін материалдар партиясының мөлшері неғұрлым жоғары болған сайын
соғұрлым тапсырыстарды орындау, тауарларды әкелу бойынша ағымдық
шығындардың салыстырмалы мөлшері төмен (ағымдық шығындардың бұл түрін ТЗ 1
деп белгілейміз). Бірақ партияның үлкен мөлшері қордың орташа үлкен
мөлшерін анықтайды – егер шикізатты екі айда бір рет сатып алынса, онда
оның қорының орташа мөлшері 30 күнді құрайды, ал егер партия көлемін екі
есе қысқартса, яғни шикізатты айда бір рет алса, оның қорының орташа
мөлшері 15 күнді құрайды. Бұл жағдайда қорларды сақтау бойынша ағымдық
шығындар көлемі азаяды (ағымдық шығындардың бұл түрін ТЗ 2 деп
белгілейміз).
Келіп түсетін партияның оптималды мөлшерін есептеу Уилсон моделі деп
аталатын формула бойынша жүзеге асырылады:
ОРп = √(2 * Зг * ТЗ 1) ТЗ 2 , (2)
мұндағы, ОРп – келіп түсетін партияның оптималды мөлшері;
Зг – тауарлардың жылына қажетті көлемі;
ТЗ 1 – тапсырысты орындау, тауарларды жеткізу бойынша ағымдық шығындар
көлемі, жеткізілетін бір партияға шаққанда;
ТЗ 2 – қорлардың бірліктерін сақтау бойынша ағымдық шығындар мөлшері.
Дайын өнім қорлары үшін ағымдық шығындарды минимизациялау мәселесі
өндірілетін өнімнің оптималды мөлшерін анықтауда жатыр. Егер белгілі бір
тауарды аз партиялармен өндірсе, онда дайын өнім түрінде (ТЗ 2) оның
қорларын сақтау бойынша шығындар минималды болады. Дәл осы кезде банктің
өндірісті дайындау және басқалармен байланысты ағымдық шығындары
айтарлықтай өседі. Дайын өнім қорларын қолдану бойынша ағымдық шығындардың
жиынтық мөлшерін минимизациялау Уилсон моделі негізінде жүзеге асырылуы
мүмкін (ТЗ 1 және ТЗ 2 көрсеткіштерінің басқа мәндерінде). Бұл жағдайда
тауардың қажетті көлемінің орнына өндірістің немесе дайын өнім сатылысының
жоспарланған көлемі қолданылады.
Шаруашылық айналымға тауарлы-материалдық құндылықтарының артық
қорларын уақтылы енгізілуін қамтамасыз ету ағымдық қаржылық қызметтің
мониторингі негізінде жүзеге асырылады. Бұл жағдайда шаралар өндірістік
менеджмент және маркетинг бөлімдерімен ойластырылып табылады. Бұл
шаралардың негізгі мақсаты – нормадан тыс қорлардағы қаржылық құралдардың
босап шығуы.
Босап шығатын қаржылық құралдар мөлшері мына формуламен анықталады:
ФСв = Зн – Зф = (ЗДн – ЗДф) * СР, (3)
мұндағы, ФСв – қорлардың нормализациялау үрдісі кезінде босап шығатын
қаржылық қорлар сомасы;
Зн – қорлардың нормативі, сомамен;
Зф – қолданыстағы қорлар, сомамен;
ЗДн – қорлардың нормативі, күндермен;
ЗДф – қолданыстағы қорлар, күндермен;
СР – қорларды шығындаудың орташа тәуліктік көлемі, сомамен.
Дебиторлық қарыздың көлеміне келесі негізгі факторлар әсер етеді:
- сатып алушыларды өнім түріне, сатып алу мөлшеріне, клиенттердің
төлемқабілеттігіне байланысты сыныптау мен бағалау;
- дебиторлармен есептесуді бақылау, дебиторлық қарыздың нақты жағдайын
бағалау;
- инкассация коэффицентін ескере отырып, ақша ағымдарын жоспарлау мен
талдау.
Дебиторлық қарызды басқару екі жолмен жүзеге асырылады:
1) қаржыландырудың схемасымен байланысты қосымша пайданы өнімді
өткізу саясатының өзгерісі кезіндегі шығындармен салыстыру;
2) Дебиторлық пен кредиторлық қарыздар мерзімі мен көлемін
оптимизациялау мен салыстыру.
Дебиторлық қарыздың нақты жағдайын бағалау – айналым капиталын
басқарудың маңызды мәселелерінің бірі. Бұл бағалау пайда болу мерзімі
әртүрлі дебиторлық қарыздардың бөлек топтары бойынша жүргізіледі. Меншік
капиталын басқарудың маңызды сәттерінің бірі дебиторлық және кредиторлық
қарыздар қатынасының тиімді мәнін анықтау. Ол үшін тұтынушыларды
несиелендірудің тек өз шарттарынының бағалануын ғана өткізіп қоймай,
сонымен қатар шикізат пен материалдар жабдықтаушыларының да шарттарын
қарастыруы қажет.
Ағымдық шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін ақшалай қаражаттардың
минималды қажетті мөлшерін анықтау ұлттық және шетел валюталарындағы
ақшалай активтердің қажетті қалдығының төменгі шегін анықтауға бағытталған.
Ақшалай активтердің минималды қажетті сомасын есептеу (қысқа мерзімдік
қаржылық салымдар нысанындағы резервтерін есептемегенде) ағымдық шаруашылық
қажеттіліктер бойынша жоспарланған ақшалай ағымға негізделеді.
Ағымдық шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін арналған ақшалай
активтерге қажеттілік келесі формула арқылы анықталады:
ДАmin = ПРдаОда, (4)
мұндағы, ДАmin – ағымдық шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін ақшалай
активтерге минималды қажеттілік;
ПРда – ағымдық шаруашылық операциялар бойынша төлем айналымының
күтілетін көлемі;
Ода – есепті кезеңге сәйкес ақшалай активтердің айналымдылығы.
Ағымдық шаруашылық операциялардың негізгі түрлері бойыншаақшалай
активтерге минималды қажеттіліктің дифференциациясы тек сыртқы экономикалық
қызметті жүргізетін банкдарда жүзеге асырылады.. Бұндай дифференциацияның
мәні банкке қажетті валюталық қорларды қалыптастыру мақсатымен ДАға деген
жалпы минималды қажеттіліктен валюталық үлесін бөліп шығару.
Дифференциацияны жүзеге асырудың негізі сыртқы және ішкі экономикалық
операциялар бойынша ДАны шығындаудың жоспарлы көлемі.
Келе жатқан кезең сатылары бойынша ақшалай активтер қалдығының ауытқу
диапазонын анықтау айлар немесе декадалар аралығындағы ақшалай қаражаттарды
шығындау мен түсу жоспарының қорытынды көрсеткіштеріне негізделеді.
Қаржылық менеджменттің шетелдік тәжірибесінде ДАның минималды,
оптималды, максималды және орташа қалдығын анықтаудың күрделі модельдері
қолданылады. Олар алдағы кезең төлемдерінің анықталмағандығына байланысты
ақшалай қаражаттарды шығындау мен келіп түсу жоспарын ай аралығы кезеңі
арасында құру мүмкіндігі болмаған жағдайларда қолданылады.
Сөйтіп, Баумоль моделіне сәйкес алдағы кезеңдегі ДА қалдықтары
келесідей мөлшерлерде анықталады:
а) ДАның минималды қалдықтары нольдік болып қабылданады;
б) оптималды (максималды) қалдық мына формула бойынша анықталады:
ДАmax = √(2*Рк*Ода)СПкфв, (5)
мұндағы, ДАmax – жоспарлы кезеңдегі ДАның оптималды қалдығы;
Рк – қысқа мерзімді қаржылық салымдармен бір операцияны жүргізу
бойынша шығындардың орташа сомасы;
Ода – алдағы кезеңдегі ақшалай активтердің жалпы шығыны;
СПкфв – қарастырылып отырған кезеңдегі қысқа мерзімді қаржылық
салымдар бойынша пайыздық мөлшерлемелер.
в) ақшалай активтердің орташа қалдығы оптималдының (максималдының)
жартысы ретінде жоспарланады.
Миллер-Орр моделіне сәйкес алдағы кезеңдегң ақшалай активтердің
қалдығы келесідей мөлшерлерде анықталады:
а) ақшалай активтердің минималды қалдығы олардың есепті кезеңдегі
минималды резерві мөлшерінде қабылданады (мәні нольден жоғары болуы қажет);
б) ақшалай қаражаттардың оптималды қалдығы мына формула арқылы
есептелінеді:
ДАопт = 3√((3*Рк*ОТ^2да)(4*СПкфв)), (6)
мұндағы, ОТ – есепті кезеңдегі ақшалай активтердің орташа мәннен
максималды ауытқу сомасы.
в) осы моделге сәйкес ақшалай қаражаттардың максималды қалдығы ДАопт-
ның үш есе мөлшерінде қабылданады. Бұл қалдықтың мөлшерден тыс көбеюі артық
ақшалай активтердің қысқа мерзімді қаржылық салымдарға трансформациялану
қажеттілігін анықтайды;
г) ақшалай активтердің орташа қалдығы келесідей формуламен
есептелінеді:
ДАср = (ДАmin+ДАmax)2, (7)
мұндағы, ДАср – жоспарланған кезеңдегі ақшалай активтердің орташа
қалдығы;
ДАmin, ДАmax – ақшалай активтердің минималды және максималды қалдығы.
Ақшалай активтердің қалдықтарына максималды және орташа қажеттілігін
төмендету мақсатымен жүргізілетін төлемдер ағымын түзету оны оперативті
реттеу жолымен жүзеге асырылады.
Бірінші сатыда ақшалай қаражаттарды шығындаудың декадалық мерзімдері
реттеледі. Ол әр ай шегінде ақшалай активтердің қалдықтарын минималдауға
мүмкіндік береді.
Екінші сатыда ақшалай активтердің орташа қалдығының мөлшері бұл
активтердің резертік қорын есепке ала отырып тиімдендіріледі. Ең алдымен
резервтік қор мен төлемдердің бірқалыпсыздығын есепке ала отырып, ақшалай
активтердің максималды қалдығы анықталады, содан кейін олардың орташа
қалдығы.
Төлемдер ағымын түзету үрдісі кезінде босап шыққан ақшалай активтер
сомасы қысқа мерзімді қаржылық салымдарға немесе активтердің басқа
түрлеріне қайта инвестицияланады.
Ақшалай активтердің айналымын жеделдетуді қамтамасыз ету банкда бұндай
жеделдету резервтерін іздестірудің қажеттілігін тудырады. Бұндай
резевтердің негізгілері болып мыналар табылады:
а) ақшалай қаражаттардың инкассациясын жеделдету, осы кезде кассадағы
ақшалай активтердің қалдығы қысқарады;
б) қолма-қол ақшамен есептесулерді қысқарту (қолма-қол ақшалай
есептесулер кассадағы ақшалай активтердің қалдығын ұлғайтады және
жабдықтаушылардың төлем құжаттары өткізілуі кезеңінде меншікті ақшалай
активтерді қолдану мерзімін қысқартады);
в) Жабдықтаушылармен есептесу көлемін чектер мен аккредитивтер
көмегімен қысқарту.
Ақшалай активтердің уақыиша бос қалдығын рентабельді қолдануды
қамтамасыз ету келесідей шаралар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін:
а) ақшалай қаражаттар қалдығын ағымдық сақтау шарттарын банкпен келісе
отырып бекіту;
б) бос ақшалай қаражаттардың уақытша сақталынуы үшін қысқа мерзімдік
ақшалай құралдарды қолдану;
в) ақшалай активтердің резервін орналастыру үшін жоғары пайдалы қысқа
мерзімді қор құралдарын пайдалану (қысқа мерзімді депозиттік сертификаттар,
облигациялар, вексельдер). [7, 208-214б]
Көптеген банктерде айналым қаражаттарының жетіспеушілігінің маңызды
себептерінің бірі – ақшалай қаражаттардың келіп түсірілуінің тұрақты
болмауы. Бұл шикізаттардың кейбір кездерде тәуліктік тұтыну нормасынан 30-
50 есе көп сатып алынуына әкеледі. Төлемдер ұлғаяды, яғни үлкен айналым
қаражатттары қажет етіледі.
Төлемсіздік мәселесі кредиторларды мерзімі өткен кредиторлық қарыз
және төлем мерзімін кредиторлармен келісім бойынша қадағалауға байланысты
сыныптауға итермелейді. Яғни бұл төлемдерді қандай ретпен жүзеге асыру
қажеттілігін білдіреді. Кезектің бастапқы қатарларында коммерциялық
банктерге несиелер мен олар үшін пайыздар бойынша төлемдер мен бюджетке
салық бойынша төлемдер тұр.
Уақытылы емес төлемдер банкдарды банкроттыққа ұшырататындай мөлшерде
штрафтар төлеуге оңай әкеп соқтырады. Қазіргі кезде банкроттық мүмкіндігі
банктың үлкендігіне кері пропорционал, ал бұрынғы мемлекеттік банкдар үшін
бұл тәуелділік одан да күшті сезіледі.
Банкке персоналдар мен шикізат үшін төлемдер жүргізуге, өткізу және
өндірістік қызметпен байланысты шығындарды жүргізуге мүмкіндік беретін
айналым қаражаттарының жеткілікті мөлшерін қамтамасыз ету тәжірибе жүзінде
кейбір күрделі мәселелерді шешу қажеттілігін тудырады. Солардың біріншісі
банктыің меншік капиталын толықтыруға үлкен үлес қосады, - қорларды
басқару. Қаржылық менеджменттің батыс оқулықтарының тұжырымы бойынша
айналым капиталының жеткіліктілігі тұрғысынан бірде-бір фактор тауарлық
қорлар айналымы жылдамдығы сияқты маңызға ие емес. Бірақ бұл фактордың
әсерін анықтау үшін кем дегенде қорлар жөнінде нақты ақпарат болуы қажет
және оларды қолданудың нормативтері есептелінеді. Яғни барлығы да есеп
мәселелерінен басталады. Бұл банк қоймаларындағы есеп жүйесі жетілдірілуді
қажет етеді.
Банк жиі бір шикізатты әртүрлі құнмен сатып алады. Қоймашыларда барлық
шикізат әртүрлі карточкаларда жазылады (себебі әртүрлі құнға ие).
Бухгалтерия бұл шикізатты белгілі бір құнмен есептен шығаруы қажет, бірақ
ол әртүрлі карточкалардан шығарылатын болғандықтан, есептен шығарудың жаңа
әдісі пайда болады – кездейсоқ әдіс. Осындай мәліметтер негізінде қаржыны
басқару, әрине, мүмкін емес.
Осы кезге дейін біздің елімізде өзіндік құн бойынша бағалау әдісі
қолданылып келді. Бірақ оны қорларды ұзақ сақтау жағдайында қолдану кезінде
біріншіден, өнімнің өзіндік құны төмендетіледі, екіншіден, материалдар
қалдығының құны төмендетіледі, яғни олардың айналымдылығы жасанды
шапшаңдатылады.
Материалдарды соңғы сатып алу әдісі бойынша бағалаудың әдісін (ЛИФО)
қолдану материалдар қалдығы мөлшерінің азаю жағына бұрмалануына және
нәтижесінде айналымдылық коэффицентінің жоғарылауына әкеледі. Тауарлы-
материлдық құндылықтарды алғашқы сатып алудың құны бойынша бағалау (ФИФО
әдісі) өткізілген өнім құнының материалдарға ең төменгі құн есебінен
қалыптастырылуына әкеледі, ал олардың қалдықтары ең максималды құн бойынша
бағаланады. Сондықтан осы жағдайдағы ағымдық активтердің айналымдылығы
қорларды бағалаудың қарастырылған әдістерін қолданған жағдайдайдағыдан
объективті төмен болады. Шешім күрделі емес – қоймада және бухгалтерияда
орташа құн бойынша есепті енгізу, бұл қаржы министрлігінің нұсқауларымен
қарастырылған. Меншік қаражаттарын ұлғайту мәселесінің екінші аспектісі -
есептеулер жүйесін жетілдіру. Есептеулерді жеделдету үшін ең алдымен барлық
төлеушілерді білу қажет. Келісілген соммалар, мерзімдер және төлемдердің
келіп түсуіне байланысты тағы да басқа жалпы мәліметтерді кіргізетін реестр
қажет. Сонымен қатар кімнің төлемдердің мерзімін ұзартатынын және қандай
уақыт аралығына, ал кімнің тіпті төлемейтінін ескеру қажет. [8, 432-437б]
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында көптеген банктерде айналым
қаражаттарының жағдайы нашарлады: біртұтас экономикалық кеңістіктің
құлдырауы, өндіріс деңгейінің төмендеуі, бағалардың өсуі және тағы да
басқалар. Меншік қаражаттарын басқарудың жаңа модельдерін банктер өз
еркімен қабылдауы қажет.
Сонымен, айналым капиталы минималды қажетті мөлшердегі өндірістік
айналым және айналыс қорларының жоспарлы қалыптасуы мен қолданылуына
арналған ақшалай нысандағы авансталатын құнды білдіреді.
Меншік капиталы банктың табыстылығын анықтаушы маңызды критерий болып
саналады.
Меншік капиталы - банк мүлкінің құрамдас бөлігі. Олардың жағдайы мен
тиімді қолданылуы – банктің сәтті қызметінің маңызды шарттарының бірі.
Меншік қаражаттарын қаржыландырудың көздері меншікті және қаржылық
болып бөлінеді. Меншікті қаражаттар қорлардың айналымын ұйымдастыруда
маңызды рөлді иемденеді. Себебі коммерциялық негізде қызмет ететін банктер
істі рентабельді жүргізу үшін және қабылдайтын шешімдеріне жауапкершілікке
тартылуы үшін белгілі бір деңгейдегі мүліктік және оперативтік
тәуелсіздікке ие болуы қажет.
Меншік капиталын қалыптастырушы меншікті, қарыздық және тартылған
қаражаттар көздері арасындағы дұрыс қатынас банктің қаржылық жағдайын
тұрақтандыруда маңызды роль алады.\
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында көптеген банктерде меншік
қаражаттарының жағдайы нашарлады. Дегенмен де отандық банктер меншік
қаражаттарын басқарудың жаңа модельдерін өз еркімен қабылдап, оны жағдайын
жақсарту жолдарын іздестіруі қажет.
1.3 Банктің меншікті капиталының мәні, құрылымы, түрлері мен
жеткіліктілігі
Банктің меншікті капиталы, экономикалық капиталдар категориларының
ішіндегі капиталдың бір түрі болып табылады. Меншікті капитал банк үшін
маңызы өте зор. Себебі, банк ашу кезінде құрылтайшылар мен акционерлердің
қосқан улесінен құрылған меншікті капитал, банк қызметін ұйымдастыруға және
банк қызметінің аясын кеңейту үшін бастапқы және ең маңызды көзі болып
табылады. Сонымен қатар банктің меншікті капиталы банк үшін әр түрлі
қорғаныс пен қызметті дамыту функцияларын да орындайды. Соның ішінде:
– Банкті қаржылық тұрақсыздықтан және шексіз тәуекелділіктерден
сақтайды;
– Банкті банкротқа ұшыраудан қорғайды;
– Ағымды шығындарды жабады;
– Банкке клиенттердің сенімділігін арттырады;
– Клиенттердің комерциялық және тұтыну несиелерінің сұранысын
қанағаттандырады және т.с.с.
Сондықтан мемлекеттік қадағалау органдары екінші деңгейлі банктер үшін
әр түрлі шектеулер қояды және де бұл шектеулердің орындалмауы туралы
мәлімет алған кезде, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстан
Республикасының қаржылық ұйымдар мен қаржылық нарықты қадағалау мен реттеу
агенттігі және тағы басқа мемлекеттік қадағалау органдары әр түрлі
санкциялар мен шараларды қолданады және олар салымшылар мен инвесторлардың
мәртебесін қорғайды. Осыдан келе, қазіргі кездегі банк ісіндегі басты қиын
мәселелерінің бірі болып саналатын – банктің меншікті капиталының
жеткіліктілігін анықтау болып табылады.
Оданда басқа, банктің меншікті капиталы салымшылардың өз қаржыларын
банктік айналымға, соның ішінде: несиелік, факторинктік, лизинктік
операциялар мен бағалы қағаздарды сатып алу және тағы басқа инвестицялық
операцияларға салу кезінде күтпеген шығындардың пайда болу тәуекелдігінен
қорғайды. Осыған қоса, меншікті капиталдың есебінен қаржылық резерв
құрылады және бұл резервтер банктің төлем қабілетін сақтаумен қатар,
шығындар пайда болған кезде банктің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік
береді.
Банк қызметі үнемі белгілі бір тәуекелділіктермен байланысты болады,
сондықтан активтерді тәуекелділігі бойынша топтарға бөлу керек. Активтердің
тәуекелділігі бойынша сыныпталуы мен олардың меншікті капиталдың көлемімен
өзара байланыстылығы, банктің басқару сапасын, сонымен қатар банктің
қаржылық тұрақтылығын арттыруға өз әсерін тигізеді. Банктің меншікті
құралдарына салымдар көлемінің көбеюі, қаржыландырудың ең қауіпсіз формасы
болып табылады деп те айтуға болады және ол жүйелік төңкерістердің
болдырмауына өз ықпалын тигізеді.
Банктің меншікті капиталы банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған
ресурстармен тығыз байланыста болып, олармен бірге айналымға қатысады.
Банктің меншікті каиталы банктің тартылған ресурстарына қарағанда
сенімділігі жоғары ресурс болып табылады. Активті опеациялардың жүргізілуі
мумкін шығындардың пайда болуына әкеледі және олар өз кезегінде
резервтердің құрылуын талап етеді. Егер де банк қызметін жүргізген кезде
және оның қорытындысы бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Капитал категориясының теориялық түсінігі мен мәні
1.2 Меншік капиталды қалыптастыру мен қаржыландыру көздері
1.3 Банктің меншікті капиталының мәні, құрылымы, түрлері мен жеткіліктілігі
2. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
ЖҮРГІЗУ
1. HSBC Банк АҚ-на жалпы сипаттама
2. HSBC Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштерін және меншікті капиталын
талдау
2.3 HSBC Банк АҚ-ның меншікті капиталды басқару барысындағы тікелей
несие тәуекелдерін талдау және басқару процессі
3. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Коммерциялық банктердегі меншікті капиталды басқару саласындағы
тәуекелдерді анықтау мәселелері мен шешу жолдары
3.2 Банктердегі меншікті капиталды басқару саласында тәуекелдерді шетел
тәжірибесі негізінде анықтау жүйесі арқылы жетілдіру (шетелдік және
ресейлік тәжірибе)
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосмшалар
Кіріспе
Коммерциялық банктерде капиталды басқару механизмін жетілдіру отандық
экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін
жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-
экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфрақұрылымның өзгермелілігі
жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында қаражаттарды
басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан банктің сәтті және сәтсіз
өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Капитал
қаражаттарын олардың жеткіліксіздігі жағдайында үнемді қолдану қазіргі
кезде әрбір банк қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Капитал
қаражаттарының мәнін ашып зерттеу айналым қорларын және айналыс қорларын
қарастыруды ойластырады. Айналым капиталы және айналыс капиталы өзара
байланыста болады, бірақ олардың арасында еленерліктей айырмашылықтар
бар. Айналым капиталдары үнемі банк қызметінің барлық сатыларына қатысады,
ал өндірістік қорлар болса шикізаттың, отынның, негізгі және көмекші
материалдардың жаңа партияларымен алмастырылатын өндірістік процесті өтеді.
Тақырыптың өзектілігі: екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының
қалыптастыруы және оның банк қызметіндегі рөлі мен мақсаты. Банктің
меншікті капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен ақшадан немесе
акционерлердің кіріс жарнасынан құралды.Олар банктік қызметтерді атқаруды
қамтамасыз етуге арналған.
Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі – банктің
құрылтайшылары мен акционерлері алған акцияның құнын түгелімен ақшалай
төлеулері керек деген талап (аталмыш заңның 16 бабының 2 тармағы). Басқа
елдерде банктің меншікті капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық
және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де
төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде, кейбір Ресейлік банктердің меншікті
капиталының 70% - ға дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ мұны
қолайлы жағдай деп айтуға болмайды. Өйткені, банктің меншікті капиталын,
несие берудің көзі ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты кешенді экономикалық талдау негізінде
банктің меншікті капиталын басқару тиімділігін жоғарылату бойынша шараларды
жүзеге асыруға ұсыну.
Дипломдық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер
қойылды:
- жаңадан енгізілген банктің меншікті капиталына қойылатын
пруденциялдық нормативтерді көрсету;
- банктің меншікті капиталдағы болып жатқан өзгерістерге зерттеулер
жүргізу;
- банктің меншікті капиталына және оның жеткіліктілігіне талдау
жүргізу;
- банктердегі меншік капиталын басқару жағдайын және қолдану
тиімділігін бағалау;
- банктің меншікті капиталы мен ағымдық қаржылық қажеттіліктерін
басқару тиімділігін бағалау;
- меншік капиталын басқаруды жетілдіру жолдары мен резервтерін
іздестіру.
Зерттеу объектісі - айналым капиталын қалыптастыру.
Зерттеу пәні - банктің айналым капиталын басқару.
Диплом жұмысының теориялық базасын Қазақстан Республикасының заң және
нормативтік актілері, экономикалық басылымдардағы ғылыми мақалалар
???????????????????? мәліметтері құрайды.
Зерттеу жүргізудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің және оның ішінде Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын
қадағалау комитетінің статистикалық қорытындылары мен есептері,
ЦентрКредит Банкі АҚ-ның ресми сайтындағы қаржылық есептіліктері көрініс
тапты.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы болып қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; банктің айналым
қаражаттарын басқарудың қазіргі заманғы әдістері; банктің ағымдық қаржылық
қажеттіліктерін басқару. ???????????????????
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдалануына, капиталдың бағасын нығайту мақсатында және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
– Жарғылық капитал;
– Резервтік капитал;
– Қосымша капиталдар;
– Бак операцияларына бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
– Бөлінбеген банк пайдасы;
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер акционерлік формада құрыла алады.
Зерттеудің ақпараттық негізін банктің бухгалтерлік және қаржылық
есептілігінің мәліметтері, банктің ішкі нормативті-техникалық құжаттары,
мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент саласындағы
отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің
нәтижелері банктің ағымдық қаржылық қызметінде меншікті капитал
айналымдылығын жылдамдату мақсатымен, қайта айналымға енгізу және жартылай
босап шығу есебінен айналым қаражаттарының мөлшерін төмендету мақсатымен
қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде банктің меншікті капиталын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; олардың қаржыландару көздері мен нарықтық
экономикадағы ролі көрсетілген, банктағы меншікті капиталды басқаруды
ұйымдастыру мәселелері және олардың қазіргі қазақстандық жағдайлардағы
қызмет ету ерекшеліктері аталған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі меншікті капиталды басқару мен
талдаудың әдістемелік аспектілеріне арналған: қаржылық талдау негізінде
банктің меншікті капитал қаражаттарына деген жоспарлы қажеттілігі
анықталған; көрсеткіштердің динамикасы бағаланған; іскерлік белсенділік
коэффиценттері анықталып, олардың айналым қаражаттары жағдайына әсері
көрсетілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде банктің меншікті капиталды
басқару механизмін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар ойластырылған.
Кіріспені дұрыстаңыз
1 Коммерциялық банктердегі меншікті капиталының экономикалық мәні мен
маңызы
1.1 Капитал категориясының теориялық түсінігі мен мәні
Нарықтық қатынастар жағдайында капитал ерекше мәнді иеленіп келеді.
Өйткені олар өз құнын жаңа өндірілген өнімге толықтай көшіріп, капиталдың
әр айналымының соңында кәсіпкерге ақшалай нысанда қайтып келетін өндіріс
капиталының бір бөлігі болып табылады. Сөйтіп, айналым капиталы банктың
табыстылығын анықтаушы маңызды критерий болып саналады.
Меншік капиталы - банк мүлкінің құрамдас бөлігі. Олардың жағдайы мен
тиімді қолданылуы – банктың сәтті қызметінің маңызды шарттарының бірі.
Нарықтық қатынастардың дамуы оларды ұйымдастырудың жаңа шарттарын
анықтайды. Жоғары инфляция, төлемсіздік және басқа да қолайсыз жағдайлар
банктердің меншік капиталына қатысты саясатын өзгертуге, толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесін зерттеуге
итермелейді.
Банк үздіксіздігін қамтамасыз етуші маңызды шарттардың бірі болып
оның капилалдық негізін, яғни анк капиталын үнемі жаңартып отыру саналады.
Ол өз алдына банк қаражаттары қозғалысының үздіксіздігін алдын ала
анықтайды.
Өзінің айналысында меншік капиталы ақшалай, қызметтік және тауалы
нысандарға ие болып отырады. Ол айналым қаражаттарының банктік қаражаттар
және айналыс қаражаттары болып бөлінуіне сәйкес келеді.
Банк қорлардың материалдық нұсқаушысы болып банк құралдары табылады.
Олар еңбек кұралдары және еңбек заттарына бөлінеді. Дайын өнім ақшалай
қаражаттар мен есептегі қаражаттармен бірігіп айналыс қаражаттарын
құрайды.
Банк қорларының айналымы құнның ақшалай нысанын шикізаттық емес
материал, құнды қағаздар және басқа да банк қаражаттарын сатып алуға
авансталудан басталады. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар банк қорлары нысанын
айналыс сферасынан өндіріс сферасына өту арқылы қабылдайды. Бұл жағдайда
құн шығындалмайды, тек авансталады, себебі айналыс соңында ол қайтарылады.
Бірінші саты соңында айналыс тоқтатылады, бірақ айналым жалғасады.
Айналымның екінші стадиясы банк процесінде жүзеге асырылады.
Қызметкерлер жаңа құрылған және орын алмастырылған құнды өзіне кіргізетін
жаңа өнімді дайындайды. Авансталған құн өзінің нысанын өзгертеді – банктік
капиталға өтеді.
Айналымның үшінші сатысында өндірілген дайын өнім өткізіліп, ақшалай
қаражаттар алынады. Бұл сатыда айналым қаражаттары қайтадан банк сферасынан
айналыс сферасына өтеді. Үзілген қаржылық капитал жалғасады және құн
материалдық нысаннан ақшалай нысанға өтеді. Қызмет көрсетілу мен
өткізілуіне жұмсалған ақшалай қаражаттар мен көрсетілген қызметтен түскен
ақшалай қаражаттар арасындағы айырма банктың ақшалай жинақтарын құрайды.
Бір айналымды аяқтап болған соң, айналым қаражаттары жаңа айналымға
түседі, сөйтіп үздіксіз айналым жүзеге асырылады. Меншікті капиталдың үнемі
қозғалысы өндіріс пен айналыс процестерінің үздіксіздігін қамтамасыз етуші
негіз болып табылады. Банктердің қорлар айналымының анализі мына жағдайға
көз жеткізеді: авансталған құн тек әртүрлі нысандарды қабылдап қана қоймай,
сонымен қатар үнемі осы нысандарда анықталған мөлшерлерде болады. Басқа
сөзбен айтқанда, авансталған құн айналымның әрбір сәтінде әртүрлі
бөліктерімен бір уақытта ақшалай, материалдық емес нысандарда болады. Банк
қорларының айналымы ақшалай нысандағы авансталған құнның белгілі бір
мөлшерінде ғана жүзеге асырылады. Айналымға түскен авансталған құн өзінің
функционалдық нысандарын өзгерте отырып одан шықпайды. Ақшалай нысандағы
көрсетілген құн банктің айналым капиталы болып табылады.
Айналым капиталы ең алдымен құндық категория ретінде қабылданады. Олар
материалдық құндылықтар болып табылмайды, себебі олардан дайын өнім
өндіруге болмайды. Ал ақшалай нысандағы құн бола отырып, айналым
қаражаттары айналым процесінде өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім нысандарын қабылдайды. Тауарлы-материалдық қорларға қарағанда
айналым қаражаттары шығындалмайды, жойылмайды, олар авансталады.
Капитал қаражаттарының мәнін ашып зерттеу айналым қорларын және
айналыс қорларын қарастыруды ойластырады. Айналым капиталы және айналыс
капиталы өзара байланыста болады, бірақ олардың арасында еленерліктей
айырмашылықтар бар. Айналым капиталдары үнемі банк қызметінің барлық
сатыларына қатысады, ал өндірістік қорлар болса шикізаттың, отынның,
негізгі және көмекші материалдардың жаңа партияларымен алмастырылатын
өндірістік процесті өтеді. Банктік қорлар айналым қорларының құрамдас
бөлігі бола отырып, өндіріс процесіне өтеді. Дайын өнімге айнала отырып,
банктен шығады. Меншік капиталы өндіріс процесінде өз құнын дайын өнімге
бере отырып толығымен тұтынылады. Олардың сомасы айналым қаражаттарының
сомасынан он есе көп болуы мүмкін.
Айналыс процесінде айналым қаражаттары өз құнын айналым қорларында
көрсетеді, сондықтан осы қорлардың арқасында айналым қаражаттары өндіріс
процесіне қатысады, өндіріс шығындарын қалыптастыруға қатысады.
Егер капитал жаңа өнімді қалыптастыруға тікелей немесе жанама қатысса,
онда олар біртіндеп азайып, айналыстың аяғына дейін жойылуы керек еді.
Айналым капиталының тұтыну қоры бола тұра бір ғана нысанда
қолданылады, ол өндірістік нысан. Айналым қаражаттары біртіндеп әртүрлі
нысандар қабылдап қана қоймай, сонымен қатар белгілі бөліктерде осы
нысандарда болады.
Келтірілген жағдайлар айналым қорлары мен айналым қаражаттары
айналысын шектеудің объективті қажеттілігін тудырады.
Меншік капиталының айналыс сатысындағы функционалдық нысаны, яғни
айналыс қорларымен салыстыру келесі нәтижелерге әкеледі. Банк қорларының
айналысы өнімнің өткізілу үрдісімен аяқталады. Берілген үрдістің дұрыс
жүзеге асырылуы үшін олар негізгі және айналым қорларымен қатар айналыс
қорларына ие болуы қажет.
Меншік капиталының айналымы өндірістік емес айналым қорларының
айналымымен тығыз байланысты және оның жалғасы мен соңы болып табылады.
Айналыс жасай отыра бұл қаражаттар жалпы айналым құрады. Бұл үрдісте еңбек
өніміне көшірілген айналым қорларының құны өндіріс сферасынан айналыс
сферасына көшеді, ал авансталған құн мөлшеріндегі айналыс қорлары құны
айналыс сферасынан банк сферасына өтеді. Сөйтіп, әртүрлі функционалдық
нысаннан өтіп, бастапқы ақшалай нысанға оралатын авансталған қаражаттардың
айналымы жүзеге асырылады. Айналым қаражаттары айналым жасай отырып,
өндіріс сферасынан айналыс сферасына өтеді.
Меншік қаражаттарын өндірістік емес айналым және айналыс қорлары
запастарына авансталған ақшалай қаражат ретінде қарастыру бұл категорияның
толық экономикалық мәнін ашпайды. Ол ақшалай қаражаттың белгілі бір сомасын
аванстаумен қатар бұл запастарға өндіріс үрдісінде өндірілетін қосымша өнім
құны авансталу үрдісі болатынын ескермейді. Сондықтан рентабельді банктарда
қорлар айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттары сомасы
түскен пайданың белгілі бір сомасына өседі. Рентабельді емес мағынада
ақшалай қаражаттар деп атауға болмайды. Банктердегі және айналыстағы
қаражаттарды ақшамен шатастыруға болмайды. Жиынтық құн ақша нысанында
авансталады және өндіріс пен айналыс үрдісінен өтіп, қайтадан осы нысанды
иемденеді. Ақшалай қаражаттар қаражаттар қозғалысында делдал болып
табылады. Ақшамен көрсетілген жиынтық құн тек арасында ғана және
бөліктермен нақты ақшаға айналады. Сөйтіп, меншік капиталы минималды
қажетті мөлшердегі айналыс қорлары мен өндірістік емес айналым қорларының
жоспарлы құрылуы мен қолданылуы үшін ақшалай нысандағы авансталатын құн
болып табылады. Ол банктің сервистік бағдарлама мен есептесуді уақтылы
жүзеге асыруын қамтамасыз етеді. Бірінші суретте (Сурет 1) банктің айналым
қаражаттарының схемасы көрсетілген.
Банктің айналым капиталы екі функция атқарады: қызметтік және есептік.
Өндірістік функцияны орындай отырып, айналым қаражаттары өндірістік айналым
қаражаттарына авансталады, банктік үрдістің үздіксіздігін қамтамасыз етеді
және өзінің құнын өндірілген өнімге көшіреді. Банктің аяғында айналым
қаражаттары айналыс қорлары түрінде айналыс сферасына өтеді. Онда олар
екінші функциясын атқарады, бұл функцияның мәні – айналым қаражаттарының
тауарлы формадан ақшаға айналуы және айналыстың аяқталуы.[2, 64-65б]
Сурет 1
Айналым қаражаттарының схемасы
Айналым капиталы компоненттерінің сыныпталуы мынадай белгілері бойынша
жүзеге асырылуы мүмкін:
- ликвидтілік дәрежесі бойынша;
- банктегі функционалдық ролі бойынша;
- капиталды орналастыру тәуекелі дәрежесі бойынша;
- қаржыландыру көздері бойынша бойынша.
Меншік капиталының мөлшері тек банктік үрдістің қажеттіліктерімен ғана
емес, сонымен қатар кездейсоқ факторлармен де анықталады. Сондықтан айналым
капиталын тұрақты және ауыспалы деп бөлуге болады.
Тұрақты айналым капиталы ақшалай қаражаттардың, дебиторлық
қарыздардың, банктік қорлардың белгілі бір бөлігі болып табылады.
Операциялық цикл кезінде оларға деген қажеттілік салыстырмалы түрде
тұрақты. Бұл банктің тұрақты қарауындағы уақыттық параметрлермен
орташаландырылған ағымдық активтердің мөлшері. Ауыспалы айналым капиталы
категориясы ең ауыр кезеңдерде немесе сақтандыру қоры ретінде қажет
етілетін қосымша ағымдық активтерді көрсетеді. Мысалы, қосымша өндірістік-
материалдық қорларға деген қажеттілік маусымдық өткізу кезіндегі сатудың
жоғары деңгейін қадағалап отырумен байланысты болуы мүмкін.
Меншік капиталын басқарудың мақсаты меншік капиталының көлемі мен
құрылымын, олардың жабылу көздері мен банктің тиімді қаржылық және ұзақ
мерзімді өндірістік қызметін қамтамасыз етуге қажетті олардың арақатынасын
анықтау болып табылады. Бұл мақсат стратегиялық сипатқа ие; ағымдық
қызметті басқаруды тиімді ететін мөлшерде айналым капиталын ұстау да
маңызды болып табылады. Осы позиция жағынан алғанда өтімділік банктың
маңызды қаржы-шаруашылық сипаттамасы болып табылады, яғни бұл қысқа
мерзімді кредиторлық қарызды уақытылы қайтаруды білдіреді. Айналым
капиталының төмен деңгейінде өндірістік қызмет өзіне сәйкес деңгейінде
болмайды, осыдан мынадай қиыншылықтар тууы мүмкін: өтімділікті жоғалту,
жұмыстағы қайталанып отыратын ақаулар және төмен пайда. Айналым капиталының
кейбір оптималды деңгейінде пайда максималды болады. Айналым капиталының
одан да әрі өсуі банкке өз иелігінде мерзімді бос, айналыстағы емес ағымдық
активтерді, сонымен қатар қаржыландырудың артық шығындарын ұстауға
мүмкіндік береді. Бұл пайданың төмендеуіне әкеледі.
Банк іс-әрекетінің жоғары нәтижелігі, бірыңғайлығы оның айналым
қаражаттарымен қажетті деңгейінде қамтамасыз етілуіне байланысты.
Материалдық қорларды сатып алуға авансталған қаражаттардың жеткіліксіздігі
өндірістің қысқартылуына, өндірістік бағдарламаның орындалмауына әкелуі
мүмкін. Мөлшерден тыс қаражаттарды қорларға салу ресурстарды тиімсіз
қолдануға әкеп соқтырады.
Айналым қаражаттары өзіне материалдық және ақшалай ресурстарды
кіргізетін болғандықтан, олардың ұйымдастырылуы мен тиімді қолданылуы
материалды өндіріс үрдісіне ғана емес, сонымен қатар банктың қаржылық
тұрақтылығына әсер етеді. [3, 230б]
1.2 Меншік капиталды қалыптастыру мен қаржыландыру көздері мен негізгі
элементтерін басқару
Банктердің меншік қаражаттары айналымның барлық сатылары өндірістің
материалдық және ақшалай ресурстарға қажеттіліктерін қанағаттандыруға,
есептесулердің өз уақытылығын қамтамасыз етуге, айналым капиталын
пайдаланудың тиімділігін жоғарылатуға, айналым қаражаттарының үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталған. Айналым қаражаттарын
қаржыландырудың көздері меншікті және қаржылық болып бөлінеді. Меншікті
қаражаттар қорлардың айналымын ұйымдастыруда маңызды рольді иемденеді.
Себебі коммерциялық негізде қызмет ететін банктер істі рентабельді жүргізу
үшін және қабылдайтын шешімдеріне жауапкершілікке тартылуы үшін белгілі
бір деңгейдегі мүліктік және оперативтік тәуелсіздікке ие болуы қажет.
Меншік капиталының қалыптасуы банктің құрылуы кезінде, дәлірек
айтсақ, жарғылық қорының құрылуы кезінде жүзеге асады. Бұл жағдайда
қалыптасудың көзі ретіде банк құрылтайшыларының инвестициялық қаражаттары
алынады. Қызмет процесінде айналым қаражаттарының толықтырылу көзі болып
түскен пайда және меншікті қаражаттарға теңестірілген тұрақты пассивтер
табылады. Бұл қаражаттар банк иелігінде болмайды, бірақ үнемі айналыств
болады. Бұндай қаражаттар айналыс капиталының минималды қалдығы сомасының
қалыптасу көзі ретінде қолданылады. Оларға мыналарды жатқызуға болады: банк
жұмысшыларының айдан айға өтетін минималды еңбекақы төлемі, шығындарды
жабуға арналған резервтер, бюджет және бюджеттік емес ұйымдар алдындағы
минималды қарыздар, кредиторлар қаражаттар.
Еңбекақы бойынша минималды қарызды есептеген кезде еңбекақыны
есептеген және оны төлеген күндер аралығындағы кезең анықталады. Содан
кейін бір күндік еңбекақы мөлшері анықталып, ол банк айналысы есебіндегі
минималды күндер санына көбейтіледі.[4, 800б]
Шығындарды және төлемдерді жабуға арналған резервтер құрамында жөндеу
және демалыс күндері үшін төлемдер қоры қалыптасады. Бөлініп отыратын
қаражаттар тең үлестермен ай сайын осы резервтерге түсіп отырады, ол
бухгалтерлік есеп шоттарында өз көрінісін табады. Демалыс күндері үшін
төлемдер қоры резерві жұмысшының демалысқа кеткен күнінен бастап
қолданылады. Демалыс төлемдерін есептеу және төлеу күндерінің арасында
белгілі бір уақыт мерзімі өтетіндіктен мөлшері тұрақты болып табылатын
ақшалай қаражаттар қалдығы қалыптасады. Бұл қалдық келе жатқан кезеңдегі
еңбекақы қоры өсімін есепке ала отырып, минималды қарыз ретінде есептеледі.
Бұл резервті қалыптастыру жөніндегі шешімді банк өз бетімен қабылдайды.
Жөндеу қоры да банк шешімімен құрылады және негізгі өндірістік қорларды
жөндеу жұмыстары бойынша төлемдерді жүргізу кезінде қолданылады.
Жинақталған қаражаттардың жөндеуге шығындалуына дейін оларды банк айналыс
капиталы ретінде қолдануы мүмкін.
Бюджет алдындағы минималды қарыздар есептелу мерзімі олардың төлену
мерзімінен бұрынырақ болатын салық төлемдері бойынша анықталады. Бұл
шаруашылық жүргізуші субъект болып табылатын банк салығына, сонымен қатар
жұмысшылар мен қызметкерлердің бюджетке төлейтін табыс салығына қатысты.
Меншікті және оларға теңестірілген қаражаттардан басқа айналым
капиталын қалыптастыру көзі ретінде банктың кредиторлық қарызы да алынуы
мүмкін (банктің иелігіндегі емес, бірақ уақытша оның айналысындағы
қаражаттар). Егер тұрақты міндеттемелерді жоспарлауға болатын болса, ал
кредиторлық қарызды есептесулердің ерекшеліктеріне байланысты туындайтын
нормальді және сатып алушылардың есептесу құжаттарының төлену мерзімі
бұзылуы нәтижесінде пайда болатын нормальді емес деп бөлуге болады. Соңғы
айтылған жағдайда жабдықтаушыдан тауар алып, оның құнын уақытында төлемеген
сатып алушы өз иелігіндегі емес қаражаттарды қолданылады.
Меншік капиталын қалыптастырудың басқа да көздері ретінде пайда
есебінен түзілген, уақытша қолданыстағы емес арнайы мақсатта қолданылатын
қорлардың қалдығын атауға болады. Банктің айналыс қаражаттарына деген
мұқтаждығы жыл ішінде тұрақты болмайды. Ол әртүрлі факторларға байланысты
құбылуы мүмкін: өндірістің маусымдығы, өткізілген өнім үшін ақшалай
қаражаттардың уақытылы келіп түспеуі, қоймада өткізілмеген дайын өнімнің
жинақталуы және тағы да басқа жағдайлар. Кейбір аталып өткен факторлар
өндірістің айрықшалығына, өнім өткізудің әдісіне, яғни өндірістің қалыпты
жағдайларына және нақты банктағы өнім өткізілуінің себептеріне байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тек меншікті қаражаттар есебінен қалыптастыру
экономикалық тұрғыдан қарағанда дұрыс емес, себебі бұл банктың басқа
шығындарды қаржыландыру мүмкіншілігін төмендетеді.
Айналым қаражаттарына деген жалпы қажеттілікті төмендету және олардың
тиімді қолданылуын ынталандару үшін қарыз қаражаттарын тарту маңызды болып
табылады. Айналым капиталына деген қосымша қажеттіліктерді
қанағаттандыратын банктердің қысқа мерзімді несиелері қарыз қаражат
көздерінің негізгісі болып табылады. Несиелерді беру банктің қаржылық
жағдайымен, оның төлемқабілеттілігімен байланыстырылады. Несие берместен
бұрын банк ссуда мөлшері мен мерзімін, банктың шаруашылық қызметі
нәтижелерін назарға ала отырып, талдау жұмыстарын жүргізеді. Қазіргі
уақытта банктер банктерге мүлік кепілдігі нысанында немесе несиені қайтара
алмау тәуекелдігін сақтандару нысаны жағдайында несие береді. [5, 19-26б]
Айналым қаражаттарын қалыптастыру мақсатында несиелерді тартудың
негізгі бағыттары: шикізат және материалдардың маусымдық қорларын
несиелендіру; меншікті айналым қаражаттары жетіспеушілігін уақытша
толықтыру; есептесулерді жүзеге асыру.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында айналым қаражаттарын қалыптастыру
көзі болып табылатын несиенің ролі төмендеген жоқ. Банктің айналым
қаражаттарына деген нормативтан тыс мұқтаждығын қанағаттандырумен қатар
банк несиесінің маңыздылығын жоғарылататын жаңа факторлар пайда болды.
Олардың бірі болып инфляция табылады. Банктің айналым қаражаттарына
инфляция тікелей және жанама әсер етеді. Тікелей әсер айналым
қаражаттарының олардың айналысы барысында құнсыздануымен сипатталады, яғни
айналыс аяқталғаннан кейін банк өнім өткізуден түскен пайда құрамында
айналым қаражаттарының авансталған сомасын алмайды.
Жанама әсер төлемсіздік кризисінен қаражаттардың айналымы төмендеуімен
сипатталады. Төлемсіздік кризисі туындауының басқа да себептеріне еңбек
өнімділігінің төмендеуін; өндірістің шектен тыс тиімсіздігін;
басқарушылардың жаңа жағдайларға бейімделе алмауын; жаңа шешімдер іздеу,
тауар ассортиментін өзгертуін жатқызуға болады.
Төлемсіздіктермен күресу және қаржылық көмек көрсету мақсатында үлкен
қаражаттар банктің меншік қаражаттарын толықтыру үшін бөлінеді. Бірақ
бөлінетін қаражаттар әрдайым өз бағытымен қолданыла бермейді.
Жоғарыда айтылған себептер банктердің қарыз қаражаттарына деген
қызығушылығы қандай жағдайларға байланысты туындағанын түсіндіреді. Бұл
жағдайда несиені меншік қаражаттарын қалыптастыру көзі ретінде қолданылу
мәселесі пайда болады. Осы мәселе несиені қолданудың банктің қаржылық
жағдайына және айналым қаражаттарының жағдайына екі жақты әсер етуімен
байланыстырылады.
Бір жағынан алғанда, меншікті қаражаттың жетіспеушілігі жағдайында
айналымға несиелік ресурстарды тартпау үшін банк өндірісті қысқартуы немесе
толығымен тоқтатуы қажет, ол қаржылық қиыншылықтарға әкелуі мүмкін, тіпті
банктің банкротыққа ұшырауына әкеп соқтыруы ықтимал. Басқа жағынан қарасақ,
туындаған мәселелерді тек несие арқылы шешу банктің несиелік ресурстарға
тәуелдігін жоғарылатады. Бұл қаржылық жағдайдың тұрақсыздығының ұлғаюына
әкеп соқтырады, меншікті айналым қаражаттары жоғалады, себебі банкдар
банктік пайыз ретінде салынған капиталға пайда нормасын қамтамасыз етпейді.
Кредиторлық қарыз айналым қаражаттарын қалыптастырудың жоспарлы емес
тартылған көзіне жатады. Оның бар болуы банк айналысында басқа да банкдар
мен ұйымдардың қаражаты бар екенін білдіреді. Сонымен қатар қредиторлық
қарыз төлем тәртібінің бұзылуы нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Банктерде түсірілген тауар үшін жабдықтаушыларға кредиторлық қарызы,
орындалған жұмыс үшін жұмысшыларға, салық пен төлемдер бойынша салық
инспекциясына, бюджеттік емес ұйымдарға төлемдер бойынша кредиторлық
қарыздары болуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттардың босап шығуының тиімді әдісі болып алдын ала
төлемдер мен консигнационды келісімдердің бірге қолданылуы саналады. Бұл
әдіс мынадай шарттарға негізделеді: алдын ала жасалатын төлемдер сатушы
банк үшін тәуекелдікті минимализациялау факторы бола келе ақшалай
қаражаттардың уақытша босауына мүмкіндік береді, бұл арқылы айналым
капиталын толықтыруға болады. Басқа жағынан, консигнация шарттары әкелінген
тауар үшін төлемдердің мерзімін ұзартуды қарастырады. Өндіруші мен соңғы
тұтынушы арасындағы банк алдын ала төлем жасау шартында тапсырыстар
портфелін қалыптастырады. Әкелінетін тауар түріне, тапсырыс көлеміне,
әкеліну шарттарына байланысты аванс мөлшері және тауардың әкеліп түсірілу
мерзімдері келісіледі. Дәл осы уақытта өндіруші банкте консигнация
шарттарында тауарларды сатып алу жүргізіледі. Консигнация мерзімдері мен
сомасы тапсырыстың мөлшері мен түріне байланысты құбылуы мүмкін. Сөйтіп,
өндіруші мен тұтынушы арасындағы банк уақытша бос ақшалай қаражаттардың
белгілі бір мөлшерін құрады, ал бұл қаражаттардың көлемі мен оларды қолдану
мерзімі келісім шарттарымен келісілген.
Меншік капиталын қалыптастырушы меншікті, қарыздық және тартылған
қаражаттар көздері арасындағы дұрыс қатынас банктің қаржылық жағдайын
тұрақтандыруда маңызды роль алады.
Банктің активтерін, соның ішінде айналым капиталын басқарудың басты
мақсаты банктің төлемқабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету
жағдайында пайданы максимизациялау болып табылады.
Меншік капиталын тиімді қолдану мен оны өсірудің негізгі жолдары
келесідей.
Меншік капиталы қажеттілігіне қолданылмайтын қандай да болмасын
қаражаттар міндеттемелерді төлеуге бағытталады. Сонымен қатар олар негізгі
капиталды сатып алуға қолданылуы мүмкін немесе иеленушілерге пайда ретінде
төлене алады. Меншік капиталын үнемдеу үшін материалды-техникалық
ресурстарды басқаруды жетілдіру жолдарын ескеруіміз қажет. Ол келесі
шаралар арқылы жүзеге асады:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді енгізу;
- қазіргі заманғы қоймаларды қолдану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- тез жеткізу.
Меншік капиталына деген қажеттілікті азайтудың екінші әдісі несиелік
саясатты қатаңдату, басқа мақсатта қолданылуы мүмкін қажетті емес
қорларды, төленуге тиісті шоттарды бағалау жолдарымен дебиторлар шоттарын
азайту арқылы жүзеге асырылады.
Меншік капиталы шығындарын қысқартудың үшінші әдісі бойынша қолма-қол
ақшалай қаражаттардың дұрыс қолданылуы көзделеді. Фирмалар өздерінің өтімді
активтерін ұстайтын банктік шоттар бойынша пайыз төленбейді. Бірақ басқа
өтімді активтер (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, депозиттік
сертификаттар) пайданы пайыз түрінде береді. [6, 47-53б]
Тауарлы-материалдық құндылықтардың қорларын қалыптастыруға
авансталатын қаржылық құралдардың қажетті көлемін анықтау қорлардың әр
түріне қажеттілікті анықтау арқылы жүзеге асады. Қажеттілікті анықтау
кезінде ақшалай-материалдық құндылықтар келесідей топтастырылады:
-банктік қорлар
-дайын өнім қоры.
Қорлардың әр түріне деген қажеттілік мынадай топтар бойынша
анықталады:
1) ағымдық сақтау қорлары (үнемі жаңартылып отыратын қорлар,
өндіріс немесе тұтынушыларға өткізу үрдісі кезінде тұтынылады).
2) маусымдық сақтау қорлары (бұндай қорларды қалыптастыру
өндірістің маусымдық ерекшеліктеріне және шикізатты сатып алуға
байланысты, сонымен қатар дайын өнімді тұтынудың маусымдық
ерекшеліктеріне де байланысты).
3) мақсатты бағытталған қорлар (банкте бұндай қорларды қалыптастыру
оның қызметінің айрықша мақсаттарымен анықталады).
Осы топ қорлардың ішінен ерекше назар ағымдық сақтау қорларына деген
қажеттілікті анықтауға аударылуы қажет.
Тауарлы-материалдық құндылықтар қорларының қалыптастырылуына
авансталатын қаржылық құралдардың қажетті көлемі мына формула арқылы
анықталады:
ФС 3 = СР * Н 3 – КЗ, (1)
мұндағы, ФС 3 - қорларға авансталатын қаржылық құралдар көлемі;
СР - қорлардың орташа шығындалу көлемі, соммамен;
Н 3 - қорларды сақтау нормативі, күндермен;
КЗ – сатып алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін есептесу
бойынша кредиторлық қарыздың орташа сомасы.
Есептесу қорлардың әр түрі бойынша жүргізіледі. Есептесу нәтижелерін
қосу арқылы қорларды қалыптастыруға авансталатын қаржылық ресуртарға жалпы
қажеттілікті анықтауға болады. Яғни, айналым активтерінің нақты мөлшерін
анықтауға мүмкіндік туады.
Қорларды толықтыру бойынша ағымдық шығындарды минимизациялау оларды
нормалау үрдісі кезінде шешілетін оптимизациялық мәселе болып табылады.
Банктік қорлар үшін бұл мәселенің мақсаты мынада: келіп түсірілетін
тауарлар мен шикізаттар партиясының оптималды мөлшерін анықтау. Келіп
түсірілетін материалдар партиясының мөлшері неғұрлым жоғары болған сайын
соғұрлым тапсырыстарды орындау, тауарларды әкелу бойынша ағымдық
шығындардың салыстырмалы мөлшері төмен (ағымдық шығындардың бұл түрін ТЗ 1
деп белгілейміз). Бірақ партияның үлкен мөлшері қордың орташа үлкен
мөлшерін анықтайды – егер шикізатты екі айда бір рет сатып алынса, онда
оның қорының орташа мөлшері 30 күнді құрайды, ал егер партия көлемін екі
есе қысқартса, яғни шикізатты айда бір рет алса, оның қорының орташа
мөлшері 15 күнді құрайды. Бұл жағдайда қорларды сақтау бойынша ағымдық
шығындар көлемі азаяды (ағымдық шығындардың бұл түрін ТЗ 2 деп
белгілейміз).
Келіп түсетін партияның оптималды мөлшерін есептеу Уилсон моделі деп
аталатын формула бойынша жүзеге асырылады:
ОРп = √(2 * Зг * ТЗ 1) ТЗ 2 , (2)
мұндағы, ОРп – келіп түсетін партияның оптималды мөлшері;
Зг – тауарлардың жылына қажетті көлемі;
ТЗ 1 – тапсырысты орындау, тауарларды жеткізу бойынша ағымдық шығындар
көлемі, жеткізілетін бір партияға шаққанда;
ТЗ 2 – қорлардың бірліктерін сақтау бойынша ағымдық шығындар мөлшері.
Дайын өнім қорлары үшін ағымдық шығындарды минимизациялау мәселесі
өндірілетін өнімнің оптималды мөлшерін анықтауда жатыр. Егер белгілі бір
тауарды аз партиялармен өндірсе, онда дайын өнім түрінде (ТЗ 2) оның
қорларын сақтау бойынша шығындар минималды болады. Дәл осы кезде банктің
өндірісті дайындау және басқалармен байланысты ағымдық шығындары
айтарлықтай өседі. Дайын өнім қорларын қолдану бойынша ағымдық шығындардың
жиынтық мөлшерін минимизациялау Уилсон моделі негізінде жүзеге асырылуы
мүмкін (ТЗ 1 және ТЗ 2 көрсеткіштерінің басқа мәндерінде). Бұл жағдайда
тауардың қажетті көлемінің орнына өндірістің немесе дайын өнім сатылысының
жоспарланған көлемі қолданылады.
Шаруашылық айналымға тауарлы-материалдық құндылықтарының артық
қорларын уақтылы енгізілуін қамтамасыз ету ағымдық қаржылық қызметтің
мониторингі негізінде жүзеге асырылады. Бұл жағдайда шаралар өндірістік
менеджмент және маркетинг бөлімдерімен ойластырылып табылады. Бұл
шаралардың негізгі мақсаты – нормадан тыс қорлардағы қаржылық құралдардың
босап шығуы.
Босап шығатын қаржылық құралдар мөлшері мына формуламен анықталады:
ФСв = Зн – Зф = (ЗДн – ЗДф) * СР, (3)
мұндағы, ФСв – қорлардың нормализациялау үрдісі кезінде босап шығатын
қаржылық қорлар сомасы;
Зн – қорлардың нормативі, сомамен;
Зф – қолданыстағы қорлар, сомамен;
ЗДн – қорлардың нормативі, күндермен;
ЗДф – қолданыстағы қорлар, күндермен;
СР – қорларды шығындаудың орташа тәуліктік көлемі, сомамен.
Дебиторлық қарыздың көлеміне келесі негізгі факторлар әсер етеді:
- сатып алушыларды өнім түріне, сатып алу мөлшеріне, клиенттердің
төлемқабілеттігіне байланысты сыныптау мен бағалау;
- дебиторлармен есептесуді бақылау, дебиторлық қарыздың нақты жағдайын
бағалау;
- инкассация коэффицентін ескере отырып, ақша ағымдарын жоспарлау мен
талдау.
Дебиторлық қарызды басқару екі жолмен жүзеге асырылады:
1) қаржыландырудың схемасымен байланысты қосымша пайданы өнімді
өткізу саясатының өзгерісі кезіндегі шығындармен салыстыру;
2) Дебиторлық пен кредиторлық қарыздар мерзімі мен көлемін
оптимизациялау мен салыстыру.
Дебиторлық қарыздың нақты жағдайын бағалау – айналым капиталын
басқарудың маңызды мәселелерінің бірі. Бұл бағалау пайда болу мерзімі
әртүрлі дебиторлық қарыздардың бөлек топтары бойынша жүргізіледі. Меншік
капиталын басқарудың маңызды сәттерінің бірі дебиторлық және кредиторлық
қарыздар қатынасының тиімді мәнін анықтау. Ол үшін тұтынушыларды
несиелендірудің тек өз шарттарынының бағалануын ғана өткізіп қоймай,
сонымен қатар шикізат пен материалдар жабдықтаушыларының да шарттарын
қарастыруы қажет.
Ағымдық шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін ақшалай қаражаттардың
минималды қажетті мөлшерін анықтау ұлттық және шетел валюталарындағы
ақшалай активтердің қажетті қалдығының төменгі шегін анықтауға бағытталған.
Ақшалай активтердің минималды қажетті сомасын есептеу (қысқа мерзімдік
қаржылық салымдар нысанындағы резервтерін есептемегенде) ағымдық шаруашылық
қажеттіліктер бойынша жоспарланған ақшалай ағымға негізделеді.
Ағымдық шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін арналған ақшалай
активтерге қажеттілік келесі формула арқылы анықталады:
ДАmin = ПРдаОда, (4)
мұндағы, ДАmin – ағымдық шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін ақшалай
активтерге минималды қажеттілік;
ПРда – ағымдық шаруашылық операциялар бойынша төлем айналымының
күтілетін көлемі;
Ода – есепті кезеңге сәйкес ақшалай активтердің айналымдылығы.
Ағымдық шаруашылық операциялардың негізгі түрлері бойыншаақшалай
активтерге минималды қажеттіліктің дифференциациясы тек сыртқы экономикалық
қызметті жүргізетін банкдарда жүзеге асырылады.. Бұндай дифференциацияның
мәні банкке қажетті валюталық қорларды қалыптастыру мақсатымен ДАға деген
жалпы минималды қажеттіліктен валюталық үлесін бөліп шығару.
Дифференциацияны жүзеге асырудың негізі сыртқы және ішкі экономикалық
операциялар бойынша ДАны шығындаудың жоспарлы көлемі.
Келе жатқан кезең сатылары бойынша ақшалай активтер қалдығының ауытқу
диапазонын анықтау айлар немесе декадалар аралығындағы ақшалай қаражаттарды
шығындау мен түсу жоспарының қорытынды көрсеткіштеріне негізделеді.
Қаржылық менеджменттің шетелдік тәжірибесінде ДАның минималды,
оптималды, максималды және орташа қалдығын анықтаудың күрделі модельдері
қолданылады. Олар алдағы кезең төлемдерінің анықталмағандығына байланысты
ақшалай қаражаттарды шығындау мен келіп түсу жоспарын ай аралығы кезеңі
арасында құру мүмкіндігі болмаған жағдайларда қолданылады.
Сөйтіп, Баумоль моделіне сәйкес алдағы кезеңдегі ДА қалдықтары
келесідей мөлшерлерде анықталады:
а) ДАның минималды қалдықтары нольдік болып қабылданады;
б) оптималды (максималды) қалдық мына формула бойынша анықталады:
ДАmax = √(2*Рк*Ода)СПкфв, (5)
мұндағы, ДАmax – жоспарлы кезеңдегі ДАның оптималды қалдығы;
Рк – қысқа мерзімді қаржылық салымдармен бір операцияны жүргізу
бойынша шығындардың орташа сомасы;
Ода – алдағы кезеңдегі ақшалай активтердің жалпы шығыны;
СПкфв – қарастырылып отырған кезеңдегі қысқа мерзімді қаржылық
салымдар бойынша пайыздық мөлшерлемелер.
в) ақшалай активтердің орташа қалдығы оптималдының (максималдының)
жартысы ретінде жоспарланады.
Миллер-Орр моделіне сәйкес алдағы кезеңдегң ақшалай активтердің
қалдығы келесідей мөлшерлерде анықталады:
а) ақшалай активтердің минималды қалдығы олардың есепті кезеңдегі
минималды резерві мөлшерінде қабылданады (мәні нольден жоғары болуы қажет);
б) ақшалай қаражаттардың оптималды қалдығы мына формула арқылы
есептелінеді:
ДАопт = 3√((3*Рк*ОТ^2да)(4*СПкфв)), (6)
мұндағы, ОТ – есепті кезеңдегі ақшалай активтердің орташа мәннен
максималды ауытқу сомасы.
в) осы моделге сәйкес ақшалай қаражаттардың максималды қалдығы ДАопт-
ның үш есе мөлшерінде қабылданады. Бұл қалдықтың мөлшерден тыс көбеюі артық
ақшалай активтердің қысқа мерзімді қаржылық салымдарға трансформациялану
қажеттілігін анықтайды;
г) ақшалай активтердің орташа қалдығы келесідей формуламен
есептелінеді:
ДАср = (ДАmin+ДАmax)2, (7)
мұндағы, ДАср – жоспарланған кезеңдегі ақшалай активтердің орташа
қалдығы;
ДАmin, ДАmax – ақшалай активтердің минималды және максималды қалдығы.
Ақшалай активтердің қалдықтарына максималды және орташа қажеттілігін
төмендету мақсатымен жүргізілетін төлемдер ағымын түзету оны оперативті
реттеу жолымен жүзеге асырылады.
Бірінші сатыда ақшалай қаражаттарды шығындаудың декадалық мерзімдері
реттеледі. Ол әр ай шегінде ақшалай активтердің қалдықтарын минималдауға
мүмкіндік береді.
Екінші сатыда ақшалай активтердің орташа қалдығының мөлшері бұл
активтердің резертік қорын есепке ала отырып тиімдендіріледі. Ең алдымен
резервтік қор мен төлемдердің бірқалыпсыздығын есепке ала отырып, ақшалай
активтердің максималды қалдығы анықталады, содан кейін олардың орташа
қалдығы.
Төлемдер ағымын түзету үрдісі кезінде босап шыққан ақшалай активтер
сомасы қысқа мерзімді қаржылық салымдарға немесе активтердің басқа
түрлеріне қайта инвестицияланады.
Ақшалай активтердің айналымын жеделдетуді қамтамасыз ету банкда бұндай
жеделдету резервтерін іздестірудің қажеттілігін тудырады. Бұндай
резевтердің негізгілері болып мыналар табылады:
а) ақшалай қаражаттардың инкассациясын жеделдету, осы кезде кассадағы
ақшалай активтердің қалдығы қысқарады;
б) қолма-қол ақшамен есептесулерді қысқарту (қолма-қол ақшалай
есептесулер кассадағы ақшалай активтердің қалдығын ұлғайтады және
жабдықтаушылардың төлем құжаттары өткізілуі кезеңінде меншікті ақшалай
активтерді қолдану мерзімін қысқартады);
в) Жабдықтаушылармен есептесу көлемін чектер мен аккредитивтер
көмегімен қысқарту.
Ақшалай активтердің уақыиша бос қалдығын рентабельді қолдануды
қамтамасыз ету келесідей шаралар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін:
а) ақшалай қаражаттар қалдығын ағымдық сақтау шарттарын банкпен келісе
отырып бекіту;
б) бос ақшалай қаражаттардың уақытша сақталынуы үшін қысқа мерзімдік
ақшалай құралдарды қолдану;
в) ақшалай активтердің резервін орналастыру үшін жоғары пайдалы қысқа
мерзімді қор құралдарын пайдалану (қысқа мерзімді депозиттік сертификаттар,
облигациялар, вексельдер). [7, 208-214б]
Көптеген банктерде айналым қаражаттарының жетіспеушілігінің маңызды
себептерінің бірі – ақшалай қаражаттардың келіп түсірілуінің тұрақты
болмауы. Бұл шикізаттардың кейбір кездерде тәуліктік тұтыну нормасынан 30-
50 есе көп сатып алынуына әкеледі. Төлемдер ұлғаяды, яғни үлкен айналым
қаражатттары қажет етіледі.
Төлемсіздік мәселесі кредиторларды мерзімі өткен кредиторлық қарыз
және төлем мерзімін кредиторлармен келісім бойынша қадағалауға байланысты
сыныптауға итермелейді. Яғни бұл төлемдерді қандай ретпен жүзеге асыру
қажеттілігін білдіреді. Кезектің бастапқы қатарларында коммерциялық
банктерге несиелер мен олар үшін пайыздар бойынша төлемдер мен бюджетке
салық бойынша төлемдер тұр.
Уақытылы емес төлемдер банкдарды банкроттыққа ұшырататындай мөлшерде
штрафтар төлеуге оңай әкеп соқтырады. Қазіргі кезде банкроттық мүмкіндігі
банктың үлкендігіне кері пропорционал, ал бұрынғы мемлекеттік банкдар үшін
бұл тәуелділік одан да күшті сезіледі.
Банкке персоналдар мен шикізат үшін төлемдер жүргізуге, өткізу және
өндірістік қызметпен байланысты шығындарды жүргізуге мүмкіндік беретін
айналым қаражаттарының жеткілікті мөлшерін қамтамасыз ету тәжірибе жүзінде
кейбір күрделі мәселелерді шешу қажеттілігін тудырады. Солардың біріншісі
банктыің меншік капиталын толықтыруға үлкен үлес қосады, - қорларды
басқару. Қаржылық менеджменттің батыс оқулықтарының тұжырымы бойынша
айналым капиталының жеткіліктілігі тұрғысынан бірде-бір фактор тауарлық
қорлар айналымы жылдамдығы сияқты маңызға ие емес. Бірақ бұл фактордың
әсерін анықтау үшін кем дегенде қорлар жөнінде нақты ақпарат болуы қажет
және оларды қолданудың нормативтері есептелінеді. Яғни барлығы да есеп
мәселелерінен басталады. Бұл банк қоймаларындағы есеп жүйесі жетілдірілуді
қажет етеді.
Банк жиі бір шикізатты әртүрлі құнмен сатып алады. Қоймашыларда барлық
шикізат әртүрлі карточкаларда жазылады (себебі әртүрлі құнға ие).
Бухгалтерия бұл шикізатты белгілі бір құнмен есептен шығаруы қажет, бірақ
ол әртүрлі карточкалардан шығарылатын болғандықтан, есептен шығарудың жаңа
әдісі пайда болады – кездейсоқ әдіс. Осындай мәліметтер негізінде қаржыны
басқару, әрине, мүмкін емес.
Осы кезге дейін біздің елімізде өзіндік құн бойынша бағалау әдісі
қолданылып келді. Бірақ оны қорларды ұзақ сақтау жағдайында қолдану кезінде
біріншіден, өнімнің өзіндік құны төмендетіледі, екіншіден, материалдар
қалдығының құны төмендетіледі, яғни олардың айналымдылығы жасанды
шапшаңдатылады.
Материалдарды соңғы сатып алу әдісі бойынша бағалаудың әдісін (ЛИФО)
қолдану материалдар қалдығы мөлшерінің азаю жағына бұрмалануына және
нәтижесінде айналымдылық коэффицентінің жоғарылауына әкеледі. Тауарлы-
материлдық құндылықтарды алғашқы сатып алудың құны бойынша бағалау (ФИФО
әдісі) өткізілген өнім құнының материалдарға ең төменгі құн есебінен
қалыптастырылуына әкеледі, ал олардың қалдықтары ең максималды құн бойынша
бағаланады. Сондықтан осы жағдайдағы ағымдық активтердің айналымдылығы
қорларды бағалаудың қарастырылған әдістерін қолданған жағдайдайдағыдан
объективті төмен болады. Шешім күрделі емес – қоймада және бухгалтерияда
орташа құн бойынша есепті енгізу, бұл қаржы министрлігінің нұсқауларымен
қарастырылған. Меншік қаражаттарын ұлғайту мәселесінің екінші аспектісі -
есептеулер жүйесін жетілдіру. Есептеулерді жеделдету үшін ең алдымен барлық
төлеушілерді білу қажет. Келісілген соммалар, мерзімдер және төлемдердің
келіп түсуіне байланысты тағы да басқа жалпы мәліметтерді кіргізетін реестр
қажет. Сонымен қатар кімнің төлемдердің мерзімін ұзартатынын және қандай
уақыт аралығына, ал кімнің тіпті төлемейтінін ескеру қажет. [8, 432-437б]
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында көптеген банктерде айналым
қаражаттарының жағдайы нашарлады: біртұтас экономикалық кеңістіктің
құлдырауы, өндіріс деңгейінің төмендеуі, бағалардың өсуі және тағы да
басқалар. Меншік қаражаттарын басқарудың жаңа модельдерін банктер өз
еркімен қабылдауы қажет.
Сонымен, айналым капиталы минималды қажетті мөлшердегі өндірістік
айналым және айналыс қорларының жоспарлы қалыптасуы мен қолданылуына
арналған ақшалай нысандағы авансталатын құнды білдіреді.
Меншік капиталы банктың табыстылығын анықтаушы маңызды критерий болып
саналады.
Меншік капиталы - банк мүлкінің құрамдас бөлігі. Олардың жағдайы мен
тиімді қолданылуы – банктің сәтті қызметінің маңызды шарттарының бірі.
Меншік қаражаттарын қаржыландырудың көздері меншікті және қаржылық
болып бөлінеді. Меншікті қаражаттар қорлардың айналымын ұйымдастыруда
маңызды рөлді иемденеді. Себебі коммерциялық негізде қызмет ететін банктер
істі рентабельді жүргізу үшін және қабылдайтын шешімдеріне жауапкершілікке
тартылуы үшін белгілі бір деңгейдегі мүліктік және оперативтік
тәуелсіздікке ие болуы қажет.
Меншік капиталын қалыптастырушы меншікті, қарыздық және тартылған
қаражаттар көздері арасындағы дұрыс қатынас банктің қаржылық жағдайын
тұрақтандыруда маңызды роль алады.\
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында көптеген банктерде меншік
қаражаттарының жағдайы нашарлады. Дегенмен де отандық банктер меншік
қаражаттарын басқарудың жаңа модельдерін өз еркімен қабылдап, оны жағдайын
жақсарту жолдарын іздестіруі қажет.
1.3 Банктің меншікті капиталының мәні, құрылымы, түрлері мен
жеткіліктілігі
Банктің меншікті капиталы, экономикалық капиталдар категориларының
ішіндегі капиталдың бір түрі болып табылады. Меншікті капитал банк үшін
маңызы өте зор. Себебі, банк ашу кезінде құрылтайшылар мен акционерлердің
қосқан улесінен құрылған меншікті капитал, банк қызметін ұйымдастыруға және
банк қызметінің аясын кеңейту үшін бастапқы және ең маңызды көзі болып
табылады. Сонымен қатар банктің меншікті капиталы банк үшін әр түрлі
қорғаныс пен қызметті дамыту функцияларын да орындайды. Соның ішінде:
– Банкті қаржылық тұрақсыздықтан және шексіз тәуекелділіктерден
сақтайды;
– Банкті банкротқа ұшыраудан қорғайды;
– Ағымды шығындарды жабады;
– Банкке клиенттердің сенімділігін арттырады;
– Клиенттердің комерциялық және тұтыну несиелерінің сұранысын
қанағаттандырады және т.с.с.
Сондықтан мемлекеттік қадағалау органдары екінші деңгейлі банктер үшін
әр түрлі шектеулер қояды және де бұл шектеулердің орындалмауы туралы
мәлімет алған кезде, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстан
Республикасының қаржылық ұйымдар мен қаржылық нарықты қадағалау мен реттеу
агенттігі және тағы басқа мемлекеттік қадағалау органдары әр түрлі
санкциялар мен шараларды қолданады және олар салымшылар мен инвесторлардың
мәртебесін қорғайды. Осыдан келе, қазіргі кездегі банк ісіндегі басты қиын
мәселелерінің бірі болып саналатын – банктің меншікті капиталының
жеткіліктілігін анықтау болып табылады.
Оданда басқа, банктің меншікті капиталы салымшылардың өз қаржыларын
банктік айналымға, соның ішінде: несиелік, факторинктік, лизинктік
операциялар мен бағалы қағаздарды сатып алу және тағы басқа инвестицялық
операцияларға салу кезінде күтпеген шығындардың пайда болу тәуекелдігінен
қорғайды. Осыған қоса, меншікті капиталдың есебінен қаржылық резерв
құрылады және бұл резервтер банктің төлем қабілетін сақтаумен қатар,
шығындар пайда болған кезде банктің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік
береді.
Банк қызметі үнемі белгілі бір тәуекелділіктермен байланысты болады,
сондықтан активтерді тәуекелділігі бойынша топтарға бөлу керек. Активтердің
тәуекелділігі бойынша сыныпталуы мен олардың меншікті капиталдың көлемімен
өзара байланыстылығы, банктің басқару сапасын, сонымен қатар банктің
қаржылық тұрақтылығын арттыруға өз әсерін тигізеді. Банктің меншікті
құралдарына салымдар көлемінің көбеюі, қаржыландырудың ең қауіпсіз формасы
болып табылады деп те айтуға болады және ол жүйелік төңкерістердің
болдырмауына өз ықпалын тигізеді.
Банктің меншікті капиталы банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған
ресурстармен тығыз байланыста болып, олармен бірге айналымға қатысады.
Банктің меншікті каиталы банктің тартылған ресурстарына қарағанда
сенімділігі жоғары ресурс болып табылады. Активті опеациялардың жүргізілуі
мумкін шығындардың пайда болуына әкеледі және олар өз кезегінде
резервтердің құрылуын талап етеді. Егер де банк қызметін жүргізген кезде
және оның қорытындысы бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz