Жалпы экология

Жоспар
Кіріспе

Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. ЭКОЛОГИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Экология ғылымының қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Экология пәнінің мазмұны, міндеттері және зерттеуәдістері ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Тірі материя мен биологиялық жүйелердің бірігу деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Қазіргі таңдағы экология ғылымының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2. АУТЭКОЛОГИЯ. ОРГАНИЗМ ЖӘНЕ ОРТА ФАКТОРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.1 Экологиялық факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Экологиялық факторлардың әсер етуінің кейбір заңдылықтары ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Организмдердің экологиялық классификациялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
2.4 Организмдердің тіршілік формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3. ТІРШІЛІК ОРТАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.1 Су . тіршілік ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
3.2 Құрылық.әуе ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.3 Топырақ . тіршілік ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.4 Тірі организмдер . тіршілік ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.5 Организмдердің биологиялық ырғақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
4. ДЕМЭКОЛОГИЯ . ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
4.1 Популяция туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
4.2 Түрдің популяциялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 77
4.3 Популяциялар құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
4.4 Популяция динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 89
4.5 Популяция гомеостазы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 90
5. СИНЭКОЛОГИЯ . ҚАУЫМДАСТЫҚТАР (БИОЦЕНОЗДАР) ЭКОЛОГИЯСЫ ... . 92
5.1 Синэкологияның негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 92
5.2 Биоценоздың түрлік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 93
5.3 Биоценоздың кеңістіктегі құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 95
5.4 Биоценоздың экологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 98
5.5 Биоценоздағы организмдердің қарым.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 99
5.6 Биотикалық қарым.қатынастар типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
5.7 Экологиялық қуыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 108
5.8 Экологиялық сукцессия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 111
6. ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
6.1 Биогеоценоз және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 115
6.2 Экожүйе және экожүйелер типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
6.3 Экожүйедегі энергия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 118
7. БИОСФЕРА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 128
7.1 В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 128
7.2 Биосфера эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 132
7.3 Биосфера құрылымы. Тірі заттың қасиеті мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 133
7.4 Биологиялық және геологиялық айналымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 134
7.5 Биогеохимиялық айналымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 138
7.6 Ноосфераның пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 148
8. ТАБИҒИ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... 153
8.1 Табиғи ресурстар және олардың классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 153
8.2 Су ресурстарын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 158
8.3 Атмосфералық ауаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 163
8.4 Топырақ жабынын қорғау және оны тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... 173
8.5 Ластаушылар, пестицидтер және олардың классификациясы ... ... ... ... ... ... 175
9. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 182
9.1 Ғаламдық экологиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 182
9.2 Аймақтық экологиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9.3 Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы экологиялық проблемалар ...
9.4 Қазақстандағы су айдындарының экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...
9.5 Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9.6 Адам мен табиғаттың өзара әсерін реттеудің экологиялық құқық нормалары .
9.7 Экологиялық тәрбие және білім беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗЕРТТЕУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 226
10.1 Қоршаған орта факторларын зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 226
10.2 Организмдерді жинау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 230
10.3 Популяциялардың мөлшерін анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 237
10.4 Экологиялық ғылыми бағдарламалар мен зерттеулер және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 241
10.5 Аутэкологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 242
10.6 Синэкологиялық зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 245
11. ЖАТТЫҒУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 248
12.ЕСЕПТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 251
Қысқаша экологиялық терминдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 258
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 264
ҚОСЫМША
Қоршаған ортаны қорғау туралы заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 265
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 279
Қазақстан Республикасының 2004.2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 282
Ауыр металдардың рұқсат етілген концентрациялары жөнінде (РЕК)
анықтамалық мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 309

Экология өзекті мәселелерді – адамзат пен қоршаған ортаның қарым қатынасын зерттеп, шешетін аса маңызды пән аралық ғылымға айналды. Бұл ең алдымен антропогендік факторлардың Жер биосферасына зиянды экологиялық әсеріне байланысты, яғни парникті эффект, қышқыл жаңбырлар, озон қабатының жұқаруы, ормандардың жаппай кесілуі, шөлейттену, қоршаған ортаның улы заттармен ластануы және т.б.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуына орай айналадағы қоршаған орта үлкен өзгерістерге ұшырап отыр. Мұның өзі барлық тіршілік иелеріне әсер ететін қолайсыз факторлармен – ортаның ластануымен және табиғи ресурстардың сарқыла бастауымен тікелей байланысты. Қоршаған ортаның ластануы адамзат өміріне, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне, бүкіл табиғат ресурстарының жай-күйіне елеулі нұқсан келтіріп отырғаны белгілі. Осыған орай экологиялық білім алу күн өткен сайын өзекті және маңызды мәселе болып отыр. Қазіргі таңда «экология» орта мектептер мен жоғары мектептерде оқу бағдарламасына енгізілген. Әртүрлі мамандық студенттеріне болашақ мамандықтарының ерекшеліктеріне байланысты «экология» курсы оқылады.
Бұл курстардың мазмұнының жаңаруы табиғаттың экологиялық құндылығы және адам мен табиғаттың өз ара байланысы туралы білімнің ауқымды, кең болуына байланысты. Бұл оқу құралында тірі және өлі табиғат арасындағы, тірі табиғаттың әртүрлі компоненттері арасындағы, сондай-ақ адам мен табиғат және табиғат пен адамзат арасындағы экологиялық байланыстар қарастырылады.
Оқулықта сонымен қатар қазіргі таңдағы экологияның негізгі бағыттары, экологиялық зерттеулердің әдістері қарастырылған. Табиғаттағы әртүрлі байланыстардың тұтастығы мен ажырамас байланыстары, экологиялық жүйелердің құрылуы мен тіршілігін басқаратын процестердің заңдылықтары ашып көрсетіледі.
Алдыңғы басылып шыққан «Экология пәнінен практикум» оқу құралындағы жіберілген қателіктер түзетіліп, өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Экология (грекше oikos - үй, баспана, logos - ілім, ғылым) – тірі организмдер мен қоршаған ортаның қарым-қатынасын немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру шарттарының жағдайын, организмдердің бір-бірімен өзара байланысын зерттейтін ғылым. Экология жеке ғылым ретінде XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптаса бастағанмен, қоршаған ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуы кезінен басталды деуге болады. Алғашқы қауымдастық қоғамның өзінде-ақ адамдар өздерімен бірге қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына тап келгені белгілі. Оларды адамдар жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып күрескенде ғана жеңе алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етулеріне болатындығына көздері жетті. Осылай қай аңды, қай кезде, қандай жерде қолдарына түсіре алатындығын сезіне бастады. Олардың бұл әрекеттерін біз бүгінде тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу барысында тастан, ағаштан, т.б. жасаған қаруларын табу арқылы көзімізді жеткізіп отырмыз. Сондай-ақ, мұндай деректер ежелгі Египет, Үнді, Қытай, т.б. мәдениет ескерткіштерінде сақталғаны мәлім.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 155 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

А.Т. ҚУАТБАЕВ

ЖАЛПЫ
ЭКОЛОГИЯ

Алматы, 2008

ББК. 28.081. Я7
К 71
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы ҚР БжҒМ жоғары
және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің Республикалық оқу-әдістемелік
кеңесінің гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдар мамандықтары Секция
мәжілісінен баспадан шығаруға ұсынылды
(2007 жылдың 9 қарашасындағы №1 хаттамасынан)

Пікір жазғандар:
С.С.Айдосова – биология ғылымдарының докторы, профессор,
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті;
Н.Қ.Аралбай – биология ғылымдарының докторы, профессор,
Ботаника және фитоинтродукция институтының
директоры;
Қ.Үсен – биология ғылымдарының кандидаты, Алматы
гуманитарлық-техникалық университеті

Қ 71 Қуатбаев А.Т.
Экология (оқулық) – Алматы, 2008 - 320 бет.

ЦВК 9965-32-223-6

Оқулықта экология ғылымының мақсаты мен міндеттері, заңдылықтары,
организм мен орта, табиғи бірлестіктер, экожүйелер туралы баяндалып, табиғи
ресурстарды тиімді пайдалану, қазіргі таңдағы экологиялық ғаламдық
проблемалар мен еліміздегі орын алған мәселелер туралы айтылады. Сонымен
қатар экологияның зерттеу әдістері, негізгі ұғымдар, қысқаша негізгі
экологиялық заңнамалар келтірілген.
Оқулық Жалпы экология курсы бойынша білім алатын жоғарғы оқу
орындарының студенттері мен кәсіптік орта білім беретін мектеп
мұғалімдеріне арналған.

1907040000
Қ---------------
00(05)-07

ISBN 9965-32-223-6
Алғы
сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1. ЭКОЛОГИЯ ДЕГЕНІМІЗ
НЕ? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 7
1.1 Экология ғылымының қысқаша даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Экология пәнінің мазмұны, міндеттері және зерттеуәдістері
... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Тірі материя мен биологиялық жүйелердің бірігу деңгейлері
... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Қазіргі таңдағы экология ғылымының құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
2. АУТЭКОЛОГИЯ. ОРГАНИЗМ ЖӘНЕ ОРТА
ФАКТОРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... 23
2.1 Экологиялық факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 23
2.2 Экологиялық факторлардың әсер етуінің кейбір заңдылықтары
... ... ... ... ... ... 27
2.3 Организмдердің экологиялық классификациялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
2.4 Организмдердің тіршілік формалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3. ТІРШІЛІК ОРТАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 42
1. Су - тіршілік ортасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 42
2. Құрылық-әуе ортасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 46
3. Топырақ - тіршілік ортасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 65
4. Тірі организмдер - тіршілік ортасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 70
5. Организмдердің биологиялық
ырғақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
4. ДЕМЭКОЛОГИЯ – ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
4.1 Популяция туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 76
4.2 Түрдің популяциялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... . 77
4.3 Популяциялар құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 79
4.4 Популяция динамикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 89
4.5 Популяция гомеостазы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 90
5. СИНЭКОЛОГИЯ – ҚАУЫМДАСТЫҚТАР (БИОЦЕНОЗДАР) ЭКОЛОГИЯСЫ ... . 92
1. Синэкологияның негізгі ұғымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 92
2. Биоценоздың түрлік құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 93
3. Биоценоздың кеңістіктегі құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
95
4. Биоценоздың экологиялық құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
5. Биоценоздағы организмдердің қарым-қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 99
6. Биотикалық қарым-қатынастар типтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
7. Экологиялық қуыс
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 108
8. Экологиялық сукцессия
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .. 111
6. ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . 115
1. Биогеоценоз және оның құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
115
2. Экожүйе және экожүйелер типтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.117
3. Экожүйедегі энергия
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 118
7.
БИОСФЕРА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 128
1. В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 128
2. Биосфера
эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 132
3. Биосфера құрылымы. Тірі заттың қасиеті мен қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 133
4. Биологиялық және геологиялық айналымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 134
5. Биогеохимиялық айналымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .. 138
6. Ноосфераның пайда болуы және дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 148
8. ТАБИҒИ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ...
153
8.1 Табиғи ресурстар және олардың классификациясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 153
8.2 Су ресурстарын қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 158
8.3 Атмосфералық ауаны қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 163
8.4 Топырақ жабынын қорғау және оны тиімді пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 173
8.5 Ластаушылар, пестицидтер және олардың классификациясы
... ... ... ... ... ... 175
9. ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 182
9.1 Ғаламдық экологиялық проблемалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 182
9.2 Аймақтық экологиялық проблемалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.3 Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы экологиялық
проблемалар ...
9.4 Қазақстандағы су айдындарының экологиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ...
9.5 Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9.6 Адам мен табиғаттың өзара әсерін реттеудің экологиялық құқық
нормалары .
9.7 Экологиялық тәрбие және білім беру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗЕРТТЕУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 226
10.1 Қоршаған орта факторларын зерттеу әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 226
10.2 Организмдерді жинау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 230
10.3 Популяциялардың мөлшерін анықтау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 237
10.4 Экологиялық ғылыми бағдарламалар мен зерттеулер және олардың
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 241
10.5 Аутэкологиялық зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 242
10.6 Синэкологиялық зерттеулер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 245
11.
ЖАТТЫҒУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 248
12.ЕСЕПТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 251
Қысқаша экологиялық терминдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 258
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 264
ҚОСЫМША
Қоршаған ортаны қорғау туралы заң
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
265
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 279
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 282
Ауыр металдардың рұқсат етілген концентрациялары жөнінде (РЕК)
анықтамалық мәліметтер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 309
Алғы сөз

Экология өзекті мәселелерді – адамзат пен қоршаған ортаның қарым
қатынасын зерттеп, шешетін аса маңызды пән аралық ғылымға айналды. Бұл ең
алдымен антропогендік факторлардың Жер биосферасына зиянды экологиялық
әсеріне байланысты, яғни парникті эффект, қышқыл жаңбырлар, озон қабатының
жұқаруы, ормандардың жаппай кесілуі, шөлейттену, қоршаған ортаның улы
заттармен ластануы және т.б.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуына орай айналадағы қоршаған орта
үлкен өзгерістерге ұшырап отыр. Мұның өзі барлық тіршілік иелеріне әсер
ететін қолайсыз факторлармен – ортаның ластануымен және табиғи ресурстардың
сарқыла бастауымен тікелей байланысты. Қоршаған ортаның ластануы адамзат
өміріне, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне, бүкіл табиғат ресурстарының жай-
күйіне елеулі нұқсан келтіріп отырғаны белгілі. Осыған орай экологиялық
білім алу күн өткен сайын өзекті және маңызды мәселе болып отыр. Қазіргі
таңда экология орта мектептер мен жоғары мектептерде оқу бағдарламасына
енгізілген. Әртүрлі мамандық студенттеріне болашақ мамандықтарының
ерекшеліктеріне байланысты экология курсы оқылады.
Бұл курстардың мазмұнының жаңаруы табиғаттың экологиялық құндылығы
және адам мен табиғаттың өз ара байланысы туралы білімнің ауқымды, кең
болуына байланысты. Бұл оқу құралында тірі және өлі табиғат арасындағы,
тірі табиғаттың әртүрлі компоненттері арасындағы, сондай-ақ адам мен
табиғат және табиғат пен адамзат арасындағы экологиялық байланыстар
қарастырылады.
Оқулықта сонымен қатар қазіргі таңдағы экологияның негізгі бағыттары,
экологиялық зерттеулердің әдістері қарастырылған. Табиғаттағы әртүрлі
байланыстардың тұтастығы мен ажырамас байланыстары, экологиялық жүйелердің
құрылуы мен тіршілігін басқаратын процестердің заңдылықтары ашып
көрсетіледі.
Алдыңғы басылып шыққан Экология пәнінен практикум оқу құралындағы
жіберілген қателіктер түзетіліп, өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

1. ЭКОЛОГИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

1.1 Экология ғылымының қысқаша даму тарихы

Экология (грекше oikos - үй, баспана, logos - ілім, ғылым) – тірі
организмдер мен қоршаған ортаның қарым-қатынасын немесе тірі
организмдердің ортадағы өмір сүру шарттарының жағдайын, организмдердің бір-
бірімен өзара байланысын зерттейтін ғылым. Экология жеке ғылым ретінде XIX
ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптаса бастағанмен, қоршаған ортаны
танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуы кезінен басталды деуге
болады. Алғашқы қауымдастық қоғамның өзінде-ақ адамдар өздерімен бірге
қатар өмір сүріп келе жатқан кейбір аңдардың қарсылығына тап келгені
белгілі. Оларды адамдар жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып күрескенде
ғана жеңе алатындығына, сөйтіп өздеріне азық етулеріне болатындығына
көздері жетті. Осылай қай аңды, қай кезде, қандай жерде қолдарына түсіре
алатындығын сезіне бастады. Олардың бұл әрекеттерін біз бүгінде тас бетіне
түсірген суреттерінен және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу барысында
тастан, ағаштан, т.б. жасаған қаруларын табу арқылы көзімізді жеткізіп
отырмыз. Сондай-ақ, мұндай деректер ежелгі Египет, Үнді, Қытай, т.б.
мәдениет ескерткіштерінде сақталғаны мәлім.
Қоршаған орта туралы мәліметтер көнеден келе жатқан халықтардың
эпикалық шығармаларында да кездеседі. Мысалы, үнділердің Махабхарата
жырында (б.э.д. VI-IV ғасырлар) табиғаттың дүлей күштері – су тасқыны мен
жер сілкінісі туралы деректер келтіріліп, 50-ден астам жан-жануарлардың
аттары аталып, олардың тіршілік етуі сипатталады. Тіпті кейбіреулерінің
санының артуы және кемуі туралы мәліметтер де келтірілген. Вавилонның
қолжазбалық кітаптарында жерді өңдеудің әртүрлі әдістері мен тәсілдері
келтіріліп, кейбір мәдени өсімдіктерді егу жолдары көрсетіледі. Ал Қытайдың
б.э.д. IV-II ғғ. жылнамаларында бірқатар өсімдіктер туралы сөз қозғалып,
олардың пісіп-жетілу мерзімдері де айтылады. Дәл осындай мәліметтер ежелгі
дүние ғалымдары Гераклиттің (б.э.д. 530-470 жылдар), Гиппократтың (б.э.д.
460-370 жылдар), Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жылдар) еңбектерінде
келтіріліп, талданады. Эмпедокл өсімдіктердің қоршаған ортамен байланысты
екенін ал, Гиппократ өз жұмыстарында орта факторларының адам денсаулығына
әсері туралы өз ойларын айтады. Аристотель Жануарлар тарихы еңбегінде өзі
білетін 500-ден астам жануарлардың атын атап, мінез-құлқына сипаттама
беріп, оларды қоректенуі және тіршілік етуі бойынша топтарға бөледі.
Мысалы, балықтардың миграциясы мен қысқы ұйқыға кетуі, құстардың жылы жаққа
ұшуы, жануарлардың інін, құстардың ұясын салуы және т.б. Ғылымды дамытудың
алғашқы алғы шарттары – нақты материалдар жинау мен оны жүйелендірудің
тұңғыш тәжірибесі осылай жүзеге асады. Теофраст Эрезийский (б.э.д. 371-280
жылдар) қазіргі Жерорта теңізінің жағалауларындағы кең ауқымды кеңістікте
өзі байқаған өсімдіктерге топырақтың және ауа райының тигізетін әсерлерін
баяндайды. Философтың бұл еңбегінде сонымен қатар, әртүрлі ағаштардың,
бұталардың, жартылай бұталардың да қандай топырақта жақсы өсетіні туралы
бірінші рет деректер келтіріледі.
Орта ғасырлар дәуірінде табиғатты зерттеу жөніндегі жұмыстар жүргізу
біршама тоқырап қалды. Өйткені, бұл кезде құдайға құлшылық етуге баса назар
аударылғандықтан, жаратушыға қарсы шығуға, ол туралы өздерінің ой-
пікірлерін білдіруге көпшіліктің батылы жете бермеді. Жалпы қоршаған орта
мен тіршілік иелерінің байланысы бар екендігін ешкім ашып айта алмады.
Барлық нәрсе тек құдайдың жаратушылық құдіретімен жасалған деген ұғым
көптеген көзі ашық, көкірегі ояу адамдардың өзін қол-аяғын байлап
тастаған болатын. Басқаша ой ойлау, өзге идеяны насихаттау былай тұрсын,
тіпті ежелгі философ ғалымдардың еңбектерін оқығаны үшін кейбір адамдарды
тірідей отқа өртеудің көптеп орын алғаны белгілі. Бұл кезең осылай мың
жылдай уақытқа созылды.
Осы уақыт аралығында саусақпен санарлықтай ғана ғылымдық мәні бар
еңбектер жазылды. Олардың да басым көпшілігі Разестің (850-923 жылдар), Әбу
Әли Ибн Синаның (980-1037 жылдар) дәрілік шөптердің қасиеттері туралы
айтылған еңбектеріне, Марко Полоның (XIII ғ.), Афанасий Никитиннің (XV ғ.)
алыс елдердің табиғаты, мәдени өсімдіктері, жан-жануарлары туралы
жазбаларында көрсетілген түсініктемелеріне, танымдық материалдарына сүйеніп
жазылды.
Орта ғасырлар дәуірінің соңғы кезеңінде ғана ғылымға жаңа серпін, тың
бетбұрыс жасауға Альберт Великийдің (Альберт фон Больштедтің, 1193-1280
жылдар) еңбектері қозғау салды. Ол өзінің кітабында өсімдіктердің өсуінде
топырақтан басқа күн жылуының да әсері ерекше роль атқаратынын және
олардың қысқы ұйқыға кетуі өсімдіктердің өсіп-өнуіне, көбеюіне ықпал
ететінін және бұл құбылыстардың бір-бірімен өте тығыз байланыстары бар
екендігін ашып көрсетіп берді.
Қайта өрлеу дәуіріндегі географиялық жаңалықтардың ашылуы және бұрын
белгісіз болып келген жаңа жерлерге қоныстану, биологиялық ғылымның күрт
дамуына кең жол ашты. Нақты материалдарды жинақтау мен жүйелеп, сұрыптап
көрсету сол кезеңдегі жаратылыстану ғылымдарының басты шартына айналды.
Алайда, соған қарамастан табиғаттанушылардың еңбектерінде табиғат туралы
метафизикалық көзқарастар да басым болды. Бұл еңбектерде өсімдіктер мен
кейбір жан-жануарлардың ортаға бейімделуі, жерсіну ерекшеліктері, су
тасқынының орын алу себептері туралы ой-пікірлер кеңінен сөз болды. Олар
бұл еңбектерін сол аймақтағы жан-жануарлардың тарихы деп атады. Танымал
ағылшын химигі Р.Бойль (1627-1691 жылдар) тұңғыш рет экологиялық
жағдайларға байланысты тәжірибелерді жүзеге асырды. Ол әртүрлі жануарларға
төменгі атмосфералық қысымның әр қалай әсер ететіндігін салыстырмалы
көрсеткіштер арқылы дәлелдеп берді.
Сыртқы орта жағдайларының жануарлардың құрылысына әсері туралы
мәселелерді XVIII ғ. екінші жартысында француз жаратылыстанушысы Ж.Бюффон
өз зерттеулерінде қарастырды. Оның ойынша, бір түрдің екінші түрге
айналуының себебі - орта температурасы, азық сапасы және қолға үйрету, -
деп санады.
Алғашқы эволюциялық ілімнің авторы Жан Батист Ламарк (1744-1829 жж.)
сыртқы жағдайлардың әсері - өсімдіктер мен жануарлар эволюциясында,
организмдердің бейімделуге өзгергіштігінің басты себебі деп есептеді.
Жер шарындағы ауа райының өзгеруі ондағы тіршілік ететін жануарлар,
өсетін өсімдіктер әлеміне әсер ететінін, бір сөзбен айтқанда, қоршаған
ортадағы жансыз және жанды компоненттердің өз ара тығыз байланыста
болатынын XVIII ғ. Ресей ғалымдары да өз еңбектерінде көрсетті. Мысалы,
орыстың атақты ғалымы М.В.Ломоносов Жер қыртысы туралы трактатында ...
адамдардың көбісінің табиғатта көргеннің бәрі жаратушының құдыретімен
жасалған деп ойлаулары бекер... деп атап көрсетті. Ол табиғаттағы
өзгерістер тек өсімдіктер мен жануарлар әлемінің тікелей қатысуының
нәтижесі деп санады. Әр кезеңдегі жануарлардың өлі сүйектерін зерттей
отырып, олардың тіршілік еткен табиғи жағдайлары туралы тұжырым жасады.
XVIII ғ. соңы мен XIX ғ. басында қоршаған орта құбылысын
зерттеушілердің саны бірте-бірте арта түсті. Ғылымның дамуының екінші
кезеңі ботаникалық-географиялық ірі-ірі көлемді зерттеулерге ұласты.
Өсімдіктер экологиясының негізін қалау мәртебесі неміс ғалымы А.Гумбольдтің
(1769-1859 жж.) еншісіне тиді. Ол 1807 жылы Орталық және Оңтүстік Америкада
жүргізген көпжылдық зерттеуі негізінде Өсімдіктер географиясы туралы
ойлар деген еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен
өркен жаюы ауа райының жағдайына, әсіресе температуралық факторға
байланысты екендігін жан-жақты ашып көрсетіп берді. Бертін келе бұл ойлар
орыс ғалымдары К.Ф.Рульенің (1814-1858 жж.), Н.А.Северцовтың (1827-1885
жж.), А.Н.Бекетовтың (1825-1902 жж.) еңбектерінде одан әрі жетілдіріліп,
тереңдетіле түсті.
Экология, жалпы бүкіл биология ғылымының одан әрі дамуына,
эволюциялық ілімінің негізін салушы ағылшын ғалымы Ч.Дарвин (1809-1882
жж.) зерттеулерінің маңызы зор. 1859 жылы Ч.Дарвиннің Табиғи сұрыпталу
бойынша түрлердің шығу тегі еңбегінде, табиғатта тіршілік үшін күрес,
яғни, қоршаған ортамен қарама-қайшылығы көп байланыстар табиғи сұрыпталуға
алып келеді, эволюцияның қозғаушы күші болып табылады, - деп атап өтті.
Оған атақты орыс ғалымдары В.В.Докучаев (1846-1903 жж.), В.И.Вернадский
(1863-1945 жж.), В.Н.Сукачев (1880-1967 жж.), Н.Ф.Реймерс (1931-1993 жж.)
үлкен үлес қосты. Олардың ішінен В.И.Вернадскийдің еңбектерін ерекше атап
өтуге болады. Ол биосфера туралы ілімнің негізін қалап, қазіргі замандағы
ғылымның болашағын күні бұрын көре білді. Биосфераны әлемдік экожүйе деп
танып, оның орнықтылығы мен дамуы экологиялық заңдылықтарға негізделетінін,
заттар мен энергия тепе-теңдігіне байланысты екенін тұңғыш рет ашып
көрсетті. Сонымен қатар В.И.Вернадский ноосфера концепциясының негізгі
қағидаларын да тұжырымдады.
Экология ұғымын ғылымға алғаш рет енгізген неміс ғалымы Э.Геккель
(1866 ж) экологияға мынадай анықтама берді: Экология деп, біз табиғат
экономикасына қатысты барлық білімдерді – жануардың оны қоршаған
органикалық және бейорганикалық ортамен, әсіресе оның өзімен тікелей немесе
жанама қарым-қатынаста болатын жануарлармен және өсімдіктермен өзара
ынтымақтастық немесе қастастық әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеу деп
түсінеміз.
Экология бастапқы кезде биологиялық ғылымдардың құрамына еніп,
организмдер мен қоршаған ортаның өз ара тығыз байланысын ғана зерттеумен
шектелген болса, қазіргі заманда экология шеңбері одан да әрі кеңіп,
көптеген ғылымдармен, атап айтқанда – география, геология, агрономия,
химия, архитектура, математика, физика, генетика, медицина, қысқасы
ғылымның барлық салаларымен тығыз араласып кетті. Осылай қазіргі заманғы
экология – зор қарқынмен дамып келе жатқан, Жер планетасындағы барлық
тіршілік иелері үшін іс жүзінде аса зор маңызды, кешенді ғылым болып
саналады. Экология болашақтың ғылымы және адамдардың өзінің өмір сүруі осы
ғылымның дамуына тікелей байланысты.
1 кесте
Экологиялық оқиғалардың күнтізбегі
(Г.С.Розенберг бойынша)

Жылдар Автор МемлекетЭкологиялық ақпарат
б.э.д. ЕртедегіМахабхарата және Рамаяна эпикалық
VI-IV Индия поэмаларында шамамен жануарлардың 50 түрінің
ғасырлар тіршілік ету
ерекшеліктері келтірілген.
б.э.д. Эмпедокл ЕртедегіӨсімдіктің қоршаған ортамен байланысын
490-430 Греция қарастырды.
жылдар
б.э.д. АристотелЕртедегіЖануарлар тарихы - жануарлар
384-322 ь Греция классификациясы.
жылдар
б.э.д. Теофраст ЕртедегіӨсімдіктер туралы зерттеулер - 500-дей
371-280 Греция өсімдікке
жылдар сипаттама жасады.
б.э.д. Үлкен ЕртедегіТабиғи тарих - ботаника, зоология орман
79-23 Плиний Рим шаруашылығы
жылдар бойынша мәліметтерге толықтырулар жасады.
1749 ж. К. ЛиннейШвеция Систематиканың негізін қалады
1749 ж. Ж. БюффонФранция Табиғи тарих - түрлердің өзгеруіне
қоршаған орта әсері туралы идеялар айтылды.
1798 ж. Т. Англия Популяция өсуінің геометриялық
Мальтус (экспоненциалдық)
теңдеуін ұсынды. Популяция өсуінің алғашқы
математикалық моделінің негізін жасады.
1802 ж. Ж.Б. Франция Биология терминін ұсынды.
Ламарк Биосфера туралы концепцияның негізін қалады.
1836 ж. Ч. ДарвинАнглия Бүкіл Жер шарына саяхат, Түрлердің шығу
тегі...
еңбегіне енген экологиялық байқаулар мен
сипаттамалар.
1840 ж. Ю. Либих ГерманияМинимум заңын тұжырымдады.
1845 ж. А. ГерманияБес томды Космос. Өсімдіктер мен
Гумбольдт жануарлардың
таралуына геогрофиялық аймақтың әсері.
1866 ж. Э. ГерманияЭкология ұғымын ұсынды.
Геккель
1870 ж. Г. Англия Социологияны зерттеу - адам экологиясының
Спенсер негізін
салды.
1875 ж. С. Зюсс Австрия Биосфера ұғымын ұсынды.
1877 ж. К. МебиусГерманияТірі организмдердің қауымдастығы -
биоценоз ұғымын
ұсынды.
1895 ж. Е. Дания Алғаш рет экология ұғымын өсімдіктерге
Варминг қатысты
қолданды, тіршілік формалары ұғымын
ұсынды.
1903 ж. К. Дания Өсімдіктердің тіршілік формалары туралы
Раункиер классификация
құрды.
1910 ж. В. США Толеранттық заңын тұжырымдады.
Шелфорд
1915 ж. Г.Н. Ресей Экотоп - тіршілік ету орны ұғымын ұсынды.
Высоцкий
1915 ж. И.К. Россия Фитоценоз - өсімдіктер қауымдастығы ұғымын
Пачосский ұсынды.
1918 ж. Х. Гамс ШвейцариБиоценология - тірі организмдер
я қауымдастықтары
туралы ғылым, Фитоценология - өсімдіктер
қауымдастықтары туралы ғылым ұғымдарын
ұсынды.
1926 ж. В.И. КСРО Биосфера - тірі заттың ауқымды қызметін
Вернадски анықтады.
й
1927 ж. Э. Леруа Франция Ноосфера ұғымын ұсынды.
1933 ж. Д.Н. КСРО Орта және қауымдастық, Жануарлар
Кашкаров экологиясы
негіздері - экологиядан алғашқы отандық
оқулықтарды
жарыққа шығарды.
1935 ж. А. ТенслиСША Экожүйе ұғымын ұсынды.
1939 ж. К. ТролльГерманияЖаңа Ландшафт экологиясы ғылыми бағытының
негізін
қалады.
1942 ж. В.Н. КСРО Биогеоценоз ұғымын ұсынды.
Сукачев Биогеоценологияның негізін қалады.
1942 ж. Р. США Трофикалық (қоректік) деңгейлер және
Линдеман энергия
пирамидасы туралы түсініктерді дамытты (10%
ережесі).
1963 ж. В.Б. КСРО Геожүйе ұғымын ұсынды.
Сочава
1971 ж. Ю. Одум США Экологиядан қазіргі таңдағы бірден-бір күшті
еңбек –
Экология негіздері орыс тіліне 1975, 1986
жылдары
аударылды.
1971 ж. Б. США Экологияның төрт заңын тұжырымдады, орыс
Коммонер тіліне 1974
жылы аударылды.
1994 ж. Н.Ф. Ресей Экология: заңдары, ережелері, принциптері
Реймерс және үлкен
экология гипотезалары.

Қазіргі таңда экология ғылымы зерттелетін обьектілердің
ерекшеліктеріне, әдістеріне байланысты бірнеше бөлімдерден тұрады:
Аутэкология (грекше autos - өзім) – жеке организмдердің қоршаған
ортамен қарым-қатынасын зерттейтін экология бөлімі. Аутэкология ұғымын
алғаш рет 1896 жылы Шретер особьтар экологиясы үшін қолданды. Аутэкология
алдымен организмдердің (особьтардың) өлі материядан айырмашылығын: зат
алмасу, көбею, өзгергіштік және тұқым қуалаушылық, өсуі мен дамуы,
тітіргенгіштігі, қозғалысы және бейімделушілік қасиеттері бар тіршілік
иелері ретінде қарастырады. Аутэкологияның міндеті – түрлердің алуан түрлі
экологиялық жағдайларға (ылғал, жоғары және төменгі температураға, ортаның
тұздылығы) физиологиялық, морфологиялық және т.б. бейімделуін анықтау.
Соңғы жылдары аутэкологияда жаңа бағыт - орта ластануының әсеріне
организмнің жауап қайтару тетіктерін қоса зерттеу пайда болды.
Демэкология (грекше demos - халық) немесе популяциялар экологиясы –
қоршаған орта факторларының популяцияға әсерін, популяция санының өзгеруін
зерттейді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету
ерекшеліктері, биологиялық құрылымы (жас, жыныс, көбею, өлу, табиғаттағы
саны, тығыздығы, таралуы және т.б.) табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі мен
ауыл шаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтерді қарастырады.
Эйдэкология (грекше eidos – түр) – түр мен оның популяцияларын
органикалық дүние дамуының жоғары деңгейі тұрғысында қарастырады. Өйткені
особь, популяция белгілі бір нақты түрлердің өкілдері. Сондықтан
эйдэкология – особь, популяция, түр, биоценоз, биогеоценоз (экожүйе),
биосфера деңгейіндегі қарым-қатынастар туралы зерттеулер жүргізеді.
Синэкология (грекше syn – бірге) немесе қауымдастықтар экологиясы
(биоценология) – биоценоз түзетін әр түрге жататын өсімдіктер, жануарлар
және микроорганизмдер популяцияларын, олардың түзілуін, дамуын, құрылымын,
өзгеруін және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейді.
Осы бағыттардың негізінде жаңа, жалпы биосфераның мәселелерін
қарастыратын - ғаламдық экология, қоғам мен табиғаттың қарым-қатынастары
мәселелерін қарастыратын - әлеуметтік экология сияқты бағыттар пайда болды.

1.2 Экология пәнінің мазмұны, міндеттері және зерттеу әдістері

Экология пәнінің мазмұны - организмдердің бір-бірімен және қоршаған
ортамен қатынастарын популяциялық, биоценоздық, биогеоценоздық (экожүйе)
және биосфералық деңгейде зерттеу болып табылады. Экология ұғымын ғылымда
алғашқы рет неміс ғалымы Э. Геккель (1866 ж) қолданды.
Экология пәнінің негізгі міндеті – популяция, биоценоз және оларда
болып жатқан өзгерістерді зерттеп, қазіргі таңдағы планетаның
индустриализация және урбанизация жағдайында экологиялық процестер
заңдылықтарын ашып, түсініп басқару.
Экология ғылымының басты мақсаты – ғаламдық проблемаларды бақылай
отырып ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау. Адам – қоғам – табиғат
арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді
пайдалануды негіздеу.
Экология ғылымының зерттеу обьектісі жеке особьтар емес, особьтар
топтары – популяциялар, түрлер, қауымдастықтар, экожүйелер, яғни,
биологиялық микро- және макрожүйелер.
Басқа ғылымдар сияқты экология ғылымының да өзіндік кешенді әртүрлі
зерттеу әдістері бар. Экология ғылымының негізгі теориялық әдістеріне
сипаттама жасау, жүйелі түрде талдау, модельдеу жатады. Ал бақылау,
салыстырмалы түрде талдау жасау, тәжірибелер (далалық, лабораториялық),
мониторинг жүргізу негізгі эмпиристік әдістері болып табылады. Бақылау және
салыстырмалы талдау жасау ғылымның дәстүрлі әдістеріне жатады. Сол арқылы
сипаттама жасалып, талдау жүргізу үшін алғашқы ақпарат алуға болады.
Эколог-маман үшін ең маңыздысы далалық зерттеулер, яғни түрлер
популяциялары мен олардың қауымдастықтарын табиғат жағдайында зерттеу.
Далалық зерттеулер организм немесе популяцияға белгілі бір факторлар әсерін
білуге мүмкіндік береді. Осының негізінде бақылаулар мен салыстырмалы
талдау жасау арқылы зерттелетін макрожүйелерге сипаттама жасалады. Мұндай
сипаттама жасау үшін эколог-мамандармен қатар ботаниктер, зоолог,
микробиолог, топырақтанушы, химик, гидролог және басқа да мамандар
қатысады. Көптеген сандық және сапалық мәліметтерді сипаттама жасауда
физиология, анатомия, биохимия, систематика және басқа да ғылымдардың
әдістері қолданылады.
Мысалы, өсімдіктер қауымдастығын зерттеуде олардың сандық және
сапалық сипаттамасы жасалады. Барлық өсімдіктер топтарының систематикасы,
тіршілік формалары, ярустылығы, мозайкасы, фенологиясы, түрлердің көптігі,
биомассасы, өнімділігі және сондай-ақ тіршілік ортасының сипаты (рельеф,
топырақ, экспозиция) сияқты көптеген сандық және сапалық мәліметтер
алынады.
Экологияның сандық және сапалық зерттеу әдістері толығырақ 10 тарауда
қарастырылады.
Жануарларға экологиялық зерттеулер жүргізгенде олардың қоректенуі,
көбеюі, мінез-құлқы, популяцияның орналасуы мен миграциясы, ортаның
абиотикалық жағдайлары (температура, ылғалдылық, жарық т.с.с.) және
қауымдастықтағы биотикалық байланыстар ескеріледі.
Эксперименталдық әдістер арқылы организмнің дамуына кейбір жеке
факторлардың әсерін тәжірибе арқылы анықтауға және экологиялық
механизмдерін білуге мүмкіндік береді. Табиғаттағы тәжірибенің бақылаудан
өзгешелігі - организмге белгілі бір фактордың әсері жасанды жағдайда
жүргізіледі. Экологиялық тәжірибенің мысалы ретінде - орман шетіндегі
қорғаныс сызықтарын, мелиорациялық жұмыстарды, жануарларды бұрын тіршілік
етпеген аудандарға көшіру жұмыстарын келтіруге болады.
Экологияда қазіргі кезде кибернетика мен теория әдістері,
математикалық әдістер қолданылады. Әсіресе электрондық есептеу машиналарын
қолдану және экологиялық жүйелерді модельдеу кең таралып келеді. Бұл
әдістің ерекшелігі тұпнұсқамен, яғни обьектімен немесе жүйемен қатар оның
қолдан жасалған жасанды көшірмесі де зерттеледі. Зерттеулерде әртүрлі
математикалық (сандар, белгілер), графикалық модельдер қолданылады.

1.3 Тірі материя мен биологиялық жүйелердің бірігу деңгейлері

Тірі материя үшін сол жүйеге кіретін элементтердің, яғни элементарлы
бөлшектерден (электрон, протон) бастап организмдер мен қауымдастықтар,
биосфераға дейін иерархиялық бір-біріне бағыныштылығы тән. Сондықтан,
биологиялық деңгейлер жоғарылаған сайын обьектілер арасындағы қарым-
қатынастар да күрделене түседі.
Экология ғылымы организмдер мен олардың арасындағы қарым-
қатынастарды барлық деңгейлерде зерттейді. Материяны құрайтын элементтердің
құрылымдық-функционалдық бірігуінің ерекшеліктері негізінде төмендегідей
деңгейлерді бөледі (2 кесте).
Молекулалық деңгей. Биологиялық макромолекулалар: нуклейн
қышқылдары, белоктар, полисахаридтер т.б. маңызды органикалық заттар
деңгейінде бірігу.
Клеткалық деңгей. Элементарлық тірі жүйе, барлық тірі организмдердің
негізгі құрылымдық-функционалдық бірлігі. Көп клеткалы жануарлар,
өсімдіктер, саңырауқұлақтар ұлпаларының құрамында немесе жеке организм
ретінде (бактериялар, қарапайымдылар, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтар)
тіршілік етеді.
Ұлпалық деңгей. Ұлпа - құрылысы мен атқаратын қызметі жағынан ұқсас
клеткалар тобы. Жануарларда – шығу тегі, құрылысы, организмдегі атқаратын
қызметі ұқсас клеткалар жүйесі. Өсімдіктерде - әдетте шығу тегі ұқсас,
құрылымдық және атқару қызметі бойынша бір-бірімен байланысты клеткалар
жүйесі.
Мүшелік деңгей. Бірнеше қызмет атқаратын әртүрлі типтегі ұлпалардың
құрылымдық-функционалды бірігуі.
Популяция – бір-бірімен және қоршаған ортамен байланыста болатын,
өзіне ұқсас топтардан әртүрлі дәрежеде оқшау тіршілік ететін бір түрге
жататын особьтар жиынтығы.
Түр – белгілі бір ареалда тіршілік ететін генофоны ортақ, бір-
бірімен шағылысып өнімді ұрпақ беретін, морфо-физиологиялық белгілері ұқсас
популяциялар жиынтығы.
Биоценоз (грекше bios - өмір, тіршілік, koinos - жалпы, ортақ) немесе
қауымдастық – бір жерде тіршілік ететін, трофикалық (қоректік) және
кеңістікте байланыста болатын әр түрге жататын организмдер топтары (5
тарау).
Биогеоценология (грекше bios - өмір, тіршілік, geo - жер, koinos -
ортақ) – биогеоценоз ішіндегі экологиялық компоненттердің қарым-қатынасын
зерттейтін ғылым. Биогеоценоз - биоценозбен қарым қатынаста болатын
атмосфера, гидросфера және литосфера бөліктері кіретін, яғни белгілі бір
жерде тіршілік ететін тірі организмдер мен зат және энергия алмасу бойынша
біріккен жер беті учаскесі. Биогеоценоз биосфераның элементарлық бірлігі
болып табылады. Биогеоценоз көбіне экожүйе терминінің синонимі ретінде
қолданылады. Бірақ бұл ұғымдар бір-біріне сәйкес келе бермейді.
2 кесте
Тірі жүйелердің бірігу деңгейлері

Тіршіліктің бірігу деңгейлеріБиологиялық экологияның бөлімдері
Биосфера Ғаламдық экология

Биологиялық Жалпы экология
макрожүйелер (экзоэкология)
Биогеоценоз Биогеоценология
(экожүйе)
Биоценоз Синэкология
(қауымдастықтар
экологиясы)
Түр Эйдэкология
(түрлер экологиясы)
Популяция Демэкология
(популяциялар экологиясы)
Организмдер Аутэкология
(особьтар) (особьтар экологиясы)
Биологиялық
мезожүйелер
Эндоэкология
Мүшелер Экологиялық морфология,
экологиялық физиология
Ұлпалар Ұлпалар экологиясы
Клеткалар Клеткалар экологиясы
Биологиялық
микрожүйелер
Гендер Экологиялық генетика
Молекулалар Молекулярлық экология

Экожүйе (грекше oikos - үй, баспана, sіstеma - бірігу) – бір-
бірімен қарым-қатынастары заңдылық деп қарастыруға болатын, бірге тіршілік
ететін әр түрге жататын организмдер топтары мен олардың тіршілік ету
жағдайларының жиынтығы (6 тарау).
Тірі организмдер қарым-қатынаста болатын Жердің барлық
экожүйелерінің (атмосфера, гидросфера, литосфера) жиынтығы жердің ең үлкен
экологиялық жүйесін – биосфераны (грекше bios – өмір, тіршілік, sphaira -
шар) құрайды (7 тарау).
Экологияда көбіне бір-бірімен шатастырып жүретін қоршаған табиғи орта
және қоршаған орта деген ұғымдар бар.
Қоршаған табиғи орта – Жерде және оның айналасында болатын табиғи
денелер (су, ауа, жануарлар, өсімдіктер, микроорганизмдер, топырақ,
минералдар, тау жыныстары, космос), құбылыстар (радиоактивтілік,
гравитация, жылу, энергия, жарық, дыбыс) және табиғи (космостық,
геологиялық, климаттық, биологиялық) процестер.
Қоршаған орта – адамды қоршап тұрған табиғи орта, адам қолымен
жасалған құндылықтар және тарихи дамуы бар әлеуметтік-экономикалық
компоненттер.

1.4 Қазіргі таңдағы экология ғылымының құрылымы

Экология ғылымы күрделі де көп қырлы. Қазіргі таңда экология
тарамдалған жүйелер деп қарастырылады. Мұнда шартты түрде бірнеше үлкен
бағыттарды: биоэкология (жалпы экология), геоэкология, қолданбалы экология,
адам экологиясы, әлеуметтік экология деп ерекшелеуге болады.
Қазіргі кезде экология ғылымы жаратылыстану, техникалық және
қоғамдық құбылыстарды біріктіретін пәнаралық білім. Сондықтан экологияның
барлық бағыттарының негізінде биоэкология іргетас идеялары жатыр.
Биологиялық жүйелерді зерттеу бойынша биоэкология:
- аутэкология (особьтар және организмдер экологиясы);
- демэкология (популяциялар экологиясы);
- эйдэкология (түрлер экологиясы);
- синэкология (қауымдастықтар экологиясы);
- биогеоценология (экожүйелер туралы ілім);
- ғаламдық экология (биосфера экологиясы) болып бөлінеді.
Органикалық әлемнің ірі систематикалық категорияларына сәйкес
биоэкологияны:
- микроорганизмдер экологиясы;
- саңырауқұлақтар экологиясы;
- өсімдіктер экологиясы;
- жануарлар экологиясы деп бөледі.
Белгілі бір таксономиялық топтарды зерттеу үшін айтылған
систематикалық категориялар ары қарай да бөлініп кете береді, мысалы:
құстар экологиясы, насекомдар экологиясы, күрделі гүлділер экологиясы, жеке
түрлердің экологиясы және т.б. Экологиялық әдістерді ботаника, зоология
немесе микробиологияның кез-келген таксонына қолдану қосымша жалпы
экологияны да дамытады. Мысалы, Солтүстік теңізде устрицаның бір түрінің
экологиясын зерттеу арқылы неміс гидробиологы К.Мебиус жаңа экологиялық
ұғым – биоценозды ғылымға енгізді.
Жалпы экология (экзоэкология) – тірі материяның жоғары: организм,
популяция, түр, биоценоз, биогеоценоз, биосфера деңгейлерін зерттейді.
Жалпы экологияны бұлай қарастыру, экология ғылымын әртүрлі
дәрежедегі биологиялық жүйелердің пайда болу, даму, тіршілік ету
заңдылықтарын, олардың қоршаған орта жағдайларымен қатынастарын қоса
түсінуге мүмкіндік береді.
Тірі материяның бірігу ерекшеліктеріне сәйкес жалпы экология жеке
бірнеше бөлімдерден тұрады: аутэкология, демэкология, эйдэкология,
синэкология және т.б.
Жалпы экологияның негізінде: экологиялық морфология, экологиялық
физиология, экологиялық систематика, экологиялық генетика, биохимиялық
экология, палеоэкология сияқты жаңа пәндер пайда болды. Бұл деңгейлерді
экологияның жеке бөлімі – эндология зерттейді. Бұған молекулярлық экология,
экологиялық генетика, клеткалар экологиясы, ұлпалар экологиясы, экологиялық
морфология және т.б. ғылымдары кіреді.
XX ғасырдың 90-шы жылдары экологияда жаңа бағыт – геоэкология дами
бастады. Геоэкология қоғамдық, техникалық және жаратылыстанудың көптеген
бағыттарымен тығыз байланыста жеке ғылыми бағыт ретінде дамуда.
Геоэкология (грекше geo - жер) – географиялық (табиғи-территориялық
кешендер, геожүйелер), биологиялық (биоценоз, биогеоценоз, экожүйе) және
әлеуметтік-өндірістік (табиғи-шаруашылық кешендер) жүйелердің қарым-
қатынастары туралы ғылым. Ғылыми әдебиеттерде геэкология ұғымы
ландшафтар экологиясы ұғымына балама ретінде пайда болды.
Тіршілік ету ортасы, экологиялық компоненттері және аймақтарына
байланысты: құрлық экологиясы, мұхит (теңіз) экологиясы, таулар, аралдар
экологиясы, тундра, шөл, дала экологиясы және т.б. сияқты бағыттарға
бөлінеді.
Қазіргі кездегі экологияның басты бағыттары болып адам экологиясы
және әлеуметтік экология болып табылады.
Адам экологиясы (антропоэкология) – кешенді, антропожүйе мен
биосфераның бір-біріне әсер етуі заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Адам
экологиясы ұғымын ғылымға 1921 жылы американдық ғалымдар Р.Парк пен
Э.Бюргерс енгізді. Адам экологиясы өте кең, ауқымды міндеттерді шешеді.
Оның бірі табиғи (географиялық) ортаның және оның компоненттерінің
антропожүйеге әсері, екіншісі антропогендік әсердің салдарларын зерттеу.
Адам экологиясынан басқа: қала экологиясы, тарихи экология, халықтар
экологиясы бағыттары да бар.
Әлеуметтік экология – қоғам-табиғат жүйесіндегі қарым-қатынастарды,
қоршаған ортаның қоғамға әсерін зерттейді. Адам социум ретінде
қарастырылатын болғандықтан әлеуметтік экология пәні – әлеуметтік
статусына, еңбек түріне, жасына байланысты адамдардың ірі топтарын
біріктіреді. Әлеуметтік экология адам тіршілігі мен қоршаған ортаны
біртұтас қоғам-табиғат жүйесі және Жер биосферасын адамзаттың экологиялық
қуысы ретінде қарастырады.
Әлеуметтік экология ғылым ретінде апат салдарларын болдырмау мен
қатар қоршаған ортаға тиімді әдістер арқылы Жер бетінде бүкіл тіршілік
атауын, адам дамуының биологиялық және әлеуметтік дамуын жақсарту жолдарын
да қарастырады. Экологияның басты бағыты ретінде әлеуметтік экология
философиялық, әлеуметтік-экономикалық, этикалық және басқа да аспектілері
басқа бағыттармен толықтырылатын кешенді ғылым. Мысалы, тарихи экология,
мәдениет экологиясы, экология және экономика, экология және саясат,
экология және мораль, экология және құқық, экологиялық ақпарат және т.б.
Әлеуметтік экологиямен байланысты бағыттардың бірі, тіршілік ортасы
мен табиғи ресурстарды пайдаланудың нормаларын дайындайтын қолданбалы
экология болып табылады.
Қолданбалы экологияға:
- өнеркәсіптік (инженерлік) экология;
- технологиялық экология;
- ауыл шаруашылық экологиясы;
- химиялық экология;
- медициналық экология:
- табиғатты пайдалану және табиғатты қорғау және т.б. жатады.
1974 жылы американдық биолог Барри Коммонер биоэкология мен
әлеуметтік экология ережелерін толықтырып экологияның негізгі төрт заңын
тұжырымдады:
1. Барлығы бір-бірімен байланысты.
2. Барлығы бір жаққа жоғалуы керек.
3. Табиғат жақсы біледі.
4. Ештеңе тектен-тек келмейді.

Пысықтау сұрақтары:
1. Қоршаған орта туралы ғылымның дамуына әсер еткен қандай еңбектерді атап
өтуге болады?
2. Экология ғылымы нені зерттейді және қандай бөлімдерден тұрады?
3. Экология ғылымының мақсаты, міндеттері қандай?
4. Қоршаған орта және қоршаған табиғи орта дегеніміз не?
5. Экология ғылымының қандай құрылымдары бар?
6. Биологиялық жүйелердің қандай деңгейлері бар?
2. АУТЭКОЛОГИЯ.
ОРГАНИЗМ ЖӘНЕ ОРТА ФАКТОРЛАРЫ

2.1 Экологиялық факторлар

Орта – организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына
тікелей немесе жанама әсер ететін қоршаған орта компоненттерінің жиынтығы,
яғни особьты (популяцияны, қауымдастықты) қоршап, оған әсер ететін
факторлардың жиынтығы. Тірі организмдер - ашық жүйелер, сондықтан қоршаған
ортамен зат және энергия арқылы алмасып отырады. Организмдер үнемі өзгеріп
тұратын қоршаған ортаның әсерін сезініп, бейімделе отырып, өздері де осы
жағдайларды өзгертіп тұрады.
Организмге әсер ететін кез-келген орта жағдайларын немесе орта
компоненттерін экологиялық факторлар деп атайды. Экологиялық факторлар тірі
организмдердің тіршілігіне, санына (молдығына), географиялық таралуына
тікелей немесе жанама әсер етеді.
Экологиялық факторлар табиғаты бойынша және тірі организмдерге әсер
етуі бойынша әр түрлі. Барлық факторларды шартты түрде үлкен 3 топқа бөледі
– абиотикалық, биотикалық және антропогендік (немесе антропикалық).
Абиотикалық факторлар – тірі организмдерге тікелей немесе жанама
әсер ететін өлі табиғат факторлары. Оларға климаттық (температура, ауа
қысымы, жел, ылғалдылық, жарық т.б.), атмосфералық (атмосфераның химиялық
құрамы), топырақ (эдафикалық), геоморфологиялық, гидрологиялық және басқа
факторлар жатады.
Биотикалық факторлар - тірі организмдердің бір-бірінің тіршілігіне
және тіршілік ететін ортасына әсері. Олар түр іші және түр аралық болып
бөлінеді. Түр іші факторларына – демографиялық, этологиялық (мінез-құлық),
бәсекелестік және т.б. жатады. Ал түр аралық факторларға популяциялық
деңгейдегі әртүрлі теріс әсерлер (бәсекелестік, аменсализм) және оң әсерлер
(комменсализм, мутуализм, симбиоз) жатады. Сондай-ақ түрлер арасындағы
қарым-қатынастарда екі топқа да жататын әсерлер (жыртқыштық, паразитизм)
болуы мүмкін. Бұл әсерлер өсімдіктер (фитогенді), жануарлар (зоогенді),
саңырауқұлақтар және микроорганизмдер тарапынан болуы мүмкін. Тірі
организмдер қорек (өсімдіктер - фитофаг-жануарлар үшін, жануарлар -
жыртқыштар үшін), тіршілік ету ортасы (паразиттер үшін – иесі, үлкен
өсімдіктер эпифиттер үшін) ролін атқара отырып, көбеюге (өсімдіктер
тозаңдатқыштары) немесе бір-біріне химиялық, физикалық және басқадай да
әсері болуы мүмкін. Биотикалық факторлар тікелей – бір организмдердің
екінші бір организмдерге тікелей әсері (кейбір өсімдіктердегі паразитті
шырмауықтар) және жанама (қоршаған өлі табиғаттың өзгеруі арқылы) болып
бөлінеді. Мысалы, шыршаның қалың бұтақтары топыраққа көлеңке түсіріп,
төмендегі өсімдіктерге жарықты аз өткізіп, басқа шөптесін өсімдіктердің
өсуіне әсер етеді. Кейбір өсімдіктердің зат алмасуы нәтижесінде ортаға
химиялық заттар (фитонцидтер, гликозидтер, эфир майлары) бөлуі арқылы әсер
етуі. Мұны аллелопатия деп атайды (бидайық тамырсабағы арқылы топыраққа
токсиндер бөліп, мәдени өсімдіктердің тұқымының өнуін нашарлатады немесе
арам шөптердің мәдени дақылдардың өсуіне кедергі жасауы).
Антропогендік (антропикалық) факторлар – адамның қатысуымен қоршаған
ортаға, организмдердің тіршілігіне немесе өсімдіктер мен жануарларға
тікелей әсер ету. Антропогендік факторлар жыл өткен сайын күшейіп келеді.
Соңғы кездері антропогендік факторлардың әсерінен биосферада күрделі
экологиялық проблемалар пайда болды (парникті эффект, қышқыл жаңбырлар,
орманды ағаштардың көптеп қырқылуы, шөлейттену, ортаның улы заттармен
ластануы т.б.).
Адам қоғамының қоршаған ортаға тигізетін әсері мол: қоршаған ортаның
(атмосфераның) құрамы мен қасиетін, өзендерді, теңіздер мен мұхиттарды,
сонымен қатар топырақты жай ғана емес, радиоактивті заттармен ластау
экожүйелердің құрамы мен құрылымына, көптеген өсімдіктер мен жануарлар
дүниесінің биологиялық алуан түрлілігінің азаюы мен жойылып кетуіне
әкелуде.
Кейбір мәліметтер бойынша, жыл сайын 15 мың баррель мұнай өнімдері
теңіздер мен мұхиттарға төгіліп, жүздеген жануарлар түрлеріне жоғалып
кетудің қаупі төніп тұр. Ылғалды тропикалық ормандардың көлемі жылына 17
млн гектарға азайып, жерді дұрыс пайдаланбау әсерінен жылына 6 млн гектар
жер шөлейттенуде. Жыл сайын 26 млрд тонна құнарлы топырақ беті өзгеріске
ұшырап, қышқыл жаңбырлар әсерінен 31 млн гектар жердің ормандарына зиян
тигізіп, жүздеген миллион тонна әртүрлі химиялық заттар өндірілуде, 25-30
мың өсімдіктер түрі жоғалып кетудің алдында. Және бұл процестер
планетамыздағы адам санының күрт өсуімен бірге қатар жүріп келеді.
Адамзат тарихында аң аулау, ауыл шаруашылығы, транспорт пен
өнеркәсіпті дамыту қоршаған ортаны қатты өзгеріске ұшыратуда. Жер бетіндегі
бүкіл тіршілік иелеріне антропогендік әсер күннен-күнге күшеюде. Қазіргі
таңда Жер бетіндегі бүкіл тіршілік - адамзат қоғамының қолында, адамның
антропогендік әсеріне байланысты (8, 9 тараулар).
Антропогендік факторлар организмге тікелей (ағаштарды кесу, аң аулау)
және жанама әсер ету (ортаның ластануы, өзендерге су қоймаларын салу) болып
бөлінеді. Антропогендік факторларға техногендік факторлар (радиация,
ластану, құрғату жұмыстары, электромагнитизм және т.б.) да жатады. Жалпыға
белгілі факторлар классификациясынан (абиотикалық, биотикалық,
антропогендік) басқа экологиялық факторлардың басқа да классификациялары
кездеседі (3 кесте).
3 кесте
Экологиялық факторлардың әр түрлі классификациялары

Экологиялық факторлар
Абиотикалық Биотикалық
Жарық, температура, ылғал, жел, Өсімдіктердің биоценоздың басқа
қысым, күннің ұзақтығы т.б. мүшелеріне әсері.

Топырақтың механикалық құрамы, ылғалЖануарлардың биоценоздың басқа
сыйымдылығы, өткізгіштігі. мүшелеріне әсері.

Судағы немесе топырақтағы қоректік Адам әрекеті нәтижесінде пайда
элементтер, газды құрамы, судың болатын антропогендік факторлар.
ащылығы.
Әсер ету уақыты Қайталануы бойынша Кезегі бойынша
бойынша
Эволюциялық Ретті Алғашқы
Тарихи Ретсіз Соңғы
Шығу тегі бойынша Пайда болу ортасы бойынша
Космостық Атмосфералық
Абиотикалық Ылғалдық
Биогенді Эдафикалық
Биотикалық Физиологиялық
Табиғи-антропогендік Генетикалық
Антропогендік (техногендік) Популяциялық
Биоценоздық
Экожүйелік
Биосфералық

Барлық факторларды ортаның жағдайы және қорлары деп бөлуге болады.
Қорлар – организмнің энергия алуы немесе тіршілігі үшін қажетті
заттарды алатын табиғаттың бар байлығы (қоректік және энергетикалық
қорлар).
Жағдай – уақыт пен кеңістікте өзгеріп, организмдердің әр түрлі әсер
ететін абиотикалық факторлар. Барлық ортаның жағдайларын анықтайтын негізгі
факторлар – температура, ылғал, және жарық.

2.2 Экологиялық факторлардың әсер етуінің
кейбір заңдылықтары

Организмге қатысты факторлардың әсерінен бірнеше жалпы заңдылықтарды
бөліп көрсетуге болады. Ондай заңдылықтарға оптимум ережесі, шектеулі
факторлар ережесі, факторлардың өз ара әсері ережесі және т.б. жатады.
Оптимум ережесі. Кез-келген фактордың организмге оң әсер ететін
шектері болады. Фактордың жоғары немесе төмен дәрежедегі әсері организмге
теріс әсер етеді. Мысалы, ылғалдың тапшылығы немесе шектен тыс көп мөлшері
өсімдікке дұрыс өсуіне кері әсер етеді. Организм тіршілігі үшін аса қолайлы
экологиялық фактордың белсенділігі оптимум немесе экологиялық фактордың
оптимум аймағы деп аталады. Оптимум аймағынан тыс, организмнің тіршілігіне
қауіпті немесе өлуіне алып келетін пессимум аймағы жатыр (1 сурет).
Әрбір организм, түр үшін өзінің оптимум жағдайлары бар. Ол тек әр
түрлі жағдайда орналасқан әр түрге жататын особьтар үшін ғана емес, бір
организмнің әртүрлі даму стадияларында да әр қалай болады. Түр үшін
оптимумның қандай деңгейі қолайлы болуына байланысты оларды жылу сүйетін
және салқын сүйетін, ылғал сүйетін және құрғақшылықты сүйетін және т.б. деп
бөледі. Әрбір түр үшін өзіне тән ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.