ҚР-ғы екінші деңгейлі банк «Банк ЦентрКредит» Акционерлік қоғамының несиелік саясатын талдау, оның мазмұны мен құрылымдық элементтерін нақтылай отырып, несиелік тәуекелді тиімді басқару жүйесін дамыту және жетілдіру жолдарын ұсыну
КІРІСПЕ
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ КЕПІЛДІК НЕСИЕ ТҮРЛЕРІ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кепіл туралы түсінік және кепілдік несиелер түрлері
1.2 Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән.мағынасы және оның қалыптасуын анықтайтын факторлар
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелендіру.жетістікке жету жолдарының кепілдігі
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕНІ БАҒАЛАУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Банк қызметінің мәні, жүргізетін операциялары және құрылымы мен қаржылық жағдайы
2.2 Банктің несиелерінің қамтамасыз етілген кепілдеме
2.3 «Центр Кредит Банк» АҚ.ның кепілдік несиесін беру процесін ұйымдастыру тәртібі және несие қабілеттілігін талдаудың әдістері
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕ САЯСАТЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Несиелік тәуекелділікті тиімді басқару
3.2 Несиелік тәуекелділіктерді төмендету процесін жетілдіру жолдары
3.3 Отандық банктердегі несиелік тәуекелділікті басқаруда шетелдік тәжірибе әдістерін қолдану мүмкіндігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ КЕПІЛДІК НЕСИЕ ТҮРЛЕРІ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кепіл туралы түсінік және кепілдік несиелер түрлері
1.2 Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән.мағынасы және оның қалыптасуын анықтайтын факторлар
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелендіру.жетістікке жету жолдарының кепілдігі
2 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕНІ БАҒАЛАУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Банк қызметінің мәні, жүргізетін операциялары және құрылымы мен қаржылық жағдайы
2.2 Банктің несиелерінің қамтамасыз етілген кепілдеме
2.3 «Центр Кредит Банк» АҚ.ның кепілдік несиесін беру процесін ұйымдастыру тәртібі және несие қабілеттілігін талдаудың әдістері
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕ САЯСАТЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Несиелік тәуекелділікті тиімді басқару
3.2 Несиелік тәуекелділіктерді төмендету процесін жетілдіру жолдары
3.3 Отандық банктердегі несиелік тәуекелділікті басқаруда шетелдік тәжірибе әдістерін қолдану мүмкіндігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2011-2012 жылдарға арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің кепілдік несие саясатын және тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің кепілдік несие саясатының жетілмегендігін, тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2013 жылғы халыққа жолдауында банк секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың басты табыс көзінің бірі болып отырған несиелік қызметін басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметін, оның ішінде тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда. Осыған жалпылама түрде қарағанда банктердің жүзеге асырып отырған кепілдік несие саясатының тиімсіз екендігін байқауға болады.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің кепілдік несие саясатының жетілмегендігін, тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2013 жылғы халыққа жолдауында банк секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың басты табыс көзінің бірі болып отырған несиелік қызметін басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметін, оның ішінде тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда. Осыған жалпылама түрде қарағанда банктердің жүзеге асырып отырған кепілдік несие саясатының тиімсіз екендігін байқауға болады.
1 Деньги. Кредит. Банки. Учебник / Г.И. Кравцова, Г.С. Кузьменко, Е.И. Кравцов и др.; Под ред. Г.И. Кравцовой. - Минск: БГЭУ, 2005.-527с.
2 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М., 1997. с. 112
3 Рикардо Д., Смит А., Кейнс Дж. Классика экономической мысли: Сочинения. М., 2000.
4 Шумпетер Й. Теория экономического развития.-Москва: Прогрес, экон., -1982. – 401 с.
5 Выгодский С.Л. Очерки по теории К. Маркса. М., 1929.
6 Долгова С.А. Теоретические основы формирования кредитной политики коммерческих банков // Управление общественными и экономическими системами. – 2012. – № 2.
7 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. М.: ИКЦ «ДИС», 1997. 464 с.
8 Ендронова В.Н., Хасаянов С.Ю. Современная стратегия и тактика российских коммерческих банков в области кредитования // Финансы и кредит. 2004. №3 (93). С. 3-1.
9 Лемжина Л.В. Особенности кредитной политики региональных коммерческих банков // Экономические науки. 2010. №1 (38). С.339.
10 Блеутаева К.Б. Ақша және банктер. Оқу құралы. Алматы "Қазақ университеті". 2008. 61-65 б.
11 Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық. Алматы: Экономика. 2007. 64-69 б.
12 Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444 Заңы (2009.28.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) http://rszb.kz/zakon_rk_o_bankah_i_bankovskoy_de
13 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155 Қазақстан Республикасының Заңы (2011.01.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) http://online.prg.kz/Document/Cache/Document.aspx?doc_id=620548&page;=
14 Центркредит Банкінің жылдар бойынша қаржылық нәтижелері http://www.centercredit.kz/
15 Основными направлениями работы БЦК является предоставление услуг розничным клиентам и предприятиям малого и среднего бизнеса. http://prodengi.kz/cat/bank/14/bank_centrkredit
16 Интернет банкинг: удобство управления своими личными счетами http://apps.centercredit.kz/version.html
17 Депозитирование физических лиц http://deposit.investfunds.kz/banks/137/
18 Банки Казахстана: статистика за февраль http://www.kurstenge.kz/news/show/341
19 Болашақтың іргесін бірге қалаймыз: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы / Н. Ә. Назарбаев // Егемен Қазақстан. - 2011. - 29 қаңтар. - Б. 1-3.
20 Финансово-банковская статистика: учеб. пособие / Н. Н. Климова ; М-во образования и науки РК, Казахстан.-Америк. свобод. ун-т. - У-Ка : [s. n.], 2010. - 192. - Библиогр.: с. 129-130.
21 Оперативные данные Агентства РК по статистике // www.stat.kz
22 Екінші деңгейлі банктердің 2007-2012 жылдарға арналған қаржылық есептерінің сандық мәліметтері.
23 Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. М., 1995.
24 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұжырымдамалары // Экономика, бизнес және білім беру саласындағы жаңа үрдістер: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Алматы: Халықаралық бизнес университеті, 2009. - 155-158 б.
25 Мақыш С.Б. Қоржындық несиелік тәуекелді бағалау - банктің активін тиімді басқару құралы // Ізденістер, нәтижелер / Қазақ ұлттық аграрлық университеті. - 2010. №1.- 224-229 б.
26 Мақыш С.Б. Банктің активі пен пассивін теңгерімді басқару арқылы өтімділікті қамтамасыз ету әдістері // Аль-Пари. - 2010. - №1-2 (53-54).– 78-81 б.
27 Нуртазина А.С. Несиелік тәуекел-менеджментінің банк несиелік портфелінің сапасын арттыруға ықпалы (Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктер материалдары негізінде) // «Вестник КЭУ: экономика». – 2011. - №2. - 101-104 б.
28 Абуова С.Н. Факторы, влияющие на оценку кредитного риска // Банки Казахстана, 2011, № 12.
29 Нуртазина А.С. Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009.- 1 бөлім. – 248-253 бб.
30 Нуртазина А.С. Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2010. №2 (62).238-242.
31 Нуртазина А.С. Скоринг үлгісі несиелік тәуекелді бағалаудың және төмендетудің тиімді әдісі// Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Астана: Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, 2011.- 2 бөлім. – 285-290 бб.
32 Нуртазина А.С. VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2011. - №2. - 101-104 бб.
33 Абуова С.Н. Основные методы снижения кредитных рисков. Материалы международной научно-практической конференции «Стратегия экономического развития РК: посткризисный период». Алматы, КазНПУ им.Абая, 11 декабря 2011 г.
2 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М., 1997. с. 112
3 Рикардо Д., Смит А., Кейнс Дж. Классика экономической мысли: Сочинения. М., 2000.
4 Шумпетер Й. Теория экономического развития.-Москва: Прогрес, экон., -1982. – 401 с.
5 Выгодский С.Л. Очерки по теории К. Маркса. М., 1929.
6 Долгова С.А. Теоретические основы формирования кредитной политики коммерческих банков // Управление общественными и экономическими системами. – 2012. – № 2.
7 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. М.: ИКЦ «ДИС», 1997. 464 с.
8 Ендронова В.Н., Хасаянов С.Ю. Современная стратегия и тактика российских коммерческих банков в области кредитования // Финансы и кредит. 2004. №3 (93). С. 3-1.
9 Лемжина Л.В. Особенности кредитной политики региональных коммерческих банков // Экономические науки. 2010. №1 (38). С.339.
10 Блеутаева К.Б. Ақша және банктер. Оқу құралы. Алматы "Қазақ университеті". 2008. 61-65 б.
11 Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық. Алматы: Экономика. 2007. 64-69 б.
12 Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444 Заңы (2009.28.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) http://rszb.kz/zakon_rk_o_bankah_i_bankovskoy_de
13 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155 Қазақстан Республикасының Заңы (2011.01.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) http://online.prg.kz/Document/Cache/Document.aspx?doc_id=620548&page;=
14 Центркредит Банкінің жылдар бойынша қаржылық нәтижелері http://www.centercredit.kz/
15 Основными направлениями работы БЦК является предоставление услуг розничным клиентам и предприятиям малого и среднего бизнеса. http://prodengi.kz/cat/bank/14/bank_centrkredit
16 Интернет банкинг: удобство управления своими личными счетами http://apps.centercredit.kz/version.html
17 Депозитирование физических лиц http://deposit.investfunds.kz/banks/137/
18 Банки Казахстана: статистика за февраль http://www.kurstenge.kz/news/show/341
19 Болашақтың іргесін бірге қалаймыз: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы / Н. Ә. Назарбаев // Егемен Қазақстан. - 2011. - 29 қаңтар. - Б. 1-3.
20 Финансово-банковская статистика: учеб. пособие / Н. Н. Климова ; М-во образования и науки РК, Казахстан.-Америк. свобод. ун-т. - У-Ка : [s. n.], 2010. - 192. - Библиогр.: с. 129-130.
21 Оперативные данные Агентства РК по статистике // www.stat.kz
22 Екінші деңгейлі банктердің 2007-2012 жылдарға арналған қаржылық есептерінің сандық мәліметтері.
23 Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. М., 1995.
24 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұжырымдамалары // Экономика, бизнес және білім беру саласындағы жаңа үрдістер: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Алматы: Халықаралық бизнес университеті, 2009. - 155-158 б.
25 Мақыш С.Б. Қоржындық несиелік тәуекелді бағалау - банктің активін тиімді басқару құралы // Ізденістер, нәтижелер / Қазақ ұлттық аграрлық университеті. - 2010. №1.- 224-229 б.
26 Мақыш С.Б. Банктің активі пен пассивін теңгерімді басқару арқылы өтімділікті қамтамасыз ету әдістері // Аль-Пари. - 2010. - №1-2 (53-54).– 78-81 б.
27 Нуртазина А.С. Несиелік тәуекел-менеджментінің банк несиелік портфелінің сапасын арттыруға ықпалы (Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктер материалдары негізінде) // «Вестник КЭУ: экономика». – 2011. - №2. - 101-104 б.
28 Абуова С.Н. Факторы, влияющие на оценку кредитного риска // Банки Казахстана, 2011, № 12.
29 Нуртазина А.С. Банктің несие тәуекелдігін басқару жүйесі // Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекелестік қабілеттілігінің жағдайы мен болашағы: өнеркәсіптік маркетингтің, қаржыландырудың және басқарудың қазіргі әдістемесі: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы: Қазақ ұлттық техникалық университеті, 2009.- 1 бөлім. – 248-253 бб.
30 Нуртазина А.С. Коммерциялық банктердің несиелік саясатының экономиканың дамуына ықпалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2010. №2 (62).238-242.
31 Нуртазина А.С. Скоринг үлгісі несиелік тәуекелді бағалаудың және төмендетудің тиімді әдісі// Әлемдік қаржылық дағдарыс салдарынан арылу және Қазақстан экономикасының даму болашағы: Халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция материалдары. – Астана: Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті, 2011.- 2 бөлім. – 285-290 бб.
32 Нуртазина А.С. VaR әдіснамасы көмегімен банктік несие тәуекелін өлшеу// «Вестник КЭУ: экономика». – 2011. - №2. - 101-104 бб.
33 Абуова С.Н. Основные методы снижения кредитных рисков. Материалы международной научно-практической конференции «Стратегия экономического развития РК: посткризисный период». Алматы, КазНПУ им.Абая, 11 декабря 2011 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ КЕПІЛДІК НЕСИЕ ТҮРЛЕРІ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Кепіл туралы түсінік және кепілдік несиелер түрлері
2. Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән-мағынасы және оның
қалыптасуын анықтайтын факторлар
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелендіру-жетістікке жету жолдарының
кепілдігі
2. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕНІ БАҒАЛАУДЫ ТАЛДАУ
1. Банк қызметінің мәні, жүргізетін операциялары және құрылымы мен
қаржылық жағдайы
2. Банктің несиелерінің қамтамасыз етілген кепілдеме
2.3 Центр Кредит Банк АҚ-ның кепілдік несиесін беру процесін
ұйымдастыру тәртібі және несие қабілеттілігін талдаудың әдістері
3. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕ САЯСАТЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ
1. Несиелік тәуекелділікті тиімді басқару
2. Несиелік тәуекелділіктерді төмендету процесін жетілдіру жолдары
3. Отандық банктердегі несиелік тәуекелділікті басқаруда шетелдік тәжірибе
әдістерін қолдану мүмкіндігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі,
Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының
қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2011-2012 жылдарға
арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен
шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын
тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі
банктердің кепілдік несие саясатын және тәуекелдерді басқару жүйесін
жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын
қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп
отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе
құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып
алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша
капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің кепілдік несие саясатының
жетілмегендігін, тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және
оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2013 жылғы халыққа жолдауында банк секторының
бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып,
банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни
тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ
банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы
келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар
қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының
бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі
олардың басты табыс көзінің бірі болып отырған несиелік қызметін басқарудың
тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы
екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметін, оның ішінде тәуекелдерін
басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін
табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді
қолдануды қажет етеді.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-
менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Осыған жалпылама түрде қарағанда банктердің жүзеге асырып отырған кепілдік
несие саясатының тиімсіз екендігін байқауға болады.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР-ның екінші деңгейлі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
несиелік саясатының тиімділігін арттыруға тікелей байланысты.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің кепілдік несие саясатын
жетілдіруге, несие-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға арналған
және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы – ең өзекті тақырыптардың
қатарынан орын алатыны ешқандай күмән тудырмайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Зерттеудің мақсаты ҚР-
ғы екінші деңгейлі банк Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамының несиелік
саясатын талдау, оның мазмұны мен құрылымдық элементтерін нақтылай отырып,
несиелік тәуекелді тиімді басқару жүйесін дамыту және жетілдіру жолдарын
ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- Несие қатынастарының теориялық негізін талдау;
- Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән-мағынасы және оның
Қалыптасуын анықтайтын факторларды анықтау;
- Банктердегі кепілдік несие саясатының қызмет ету ерекшелігі мен рөлін
көрсету;
- Екінші деңгейлі банктердегі кепілдік несие саясатының жүзеге
асырылуын талдау (Банк ЦентрКредит АҚ мысалында);
- Екінші деңгейлі банктердегі кепілдік несие саясатын жетілдіру
бағыттарын ұсыну;
- Несиелік тәуекелдікті тиімді басқару мен оларды төмендету процесін
жетілдіру жолдарын ұсыну;
- Отандық банктердегі несиелік тәуекелділікті басқарудағы шетелдік
тәжірибені қолдану мүмкіндігі.
Зерттеу обектісіне: Қазақстан Республикасының Банк ЦентрКредит
Акционерлік қоғамы жатады.
Зерттеу пәніне: Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамының кепілдік несие
саясаты және оны жүзеге асыру әдістері жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің несиелік саясаттың жүзеге асырылуында орын алатын мәселелері
туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі
банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ несиелік тәуекелді басқару жүйесі
жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар
және т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (Смит А., Рикардо Д., Шумпетер Й., Кравцова
Г.И., Выгодский С.Л., Панова Г.С., Ендронова В.Н., Хасанов С.Д., Лемжина
Л.В. және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов,
К.Б. Блеутаева, А.С. Нұртазина, С.Н. Абуова, С.Б. Мақыш, Л.П. және т.б.)
еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар
жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің
нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары
жатады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Банк қызметіндегі кепілдік несие саясаты, несиелік тәуекел және
несиелік тәуекел-менеджмент ұғымдарына қатысты авторлық көзқарас
тұрғысынан нақтыланып, несиелік тәуекелдің типологиясы жасалды;
2. Кепілдік несие саясатының тұжырымы мен құрылымы, сондай-ақ оның құрамдас
элементтері кешенді әрі жүйелі түрде зерттелді;
3. Несиелік тәуекел түрлерінің пайда болуына ықпал етуші сыртқы және ішкі
факторлар түрлері айқындалды;
4. Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамының несиелік тәуекел-менеджмент
жүйесін ұйымдастыру жағдайы талданып, оны жетілдірудің жолдары ұсынылды;
5. Екінші деңгейлі банктер қызметінде несиелік тәуекелді басқарудың
әдістемелік үлгісі жасалып, соның негізінде несиелік тәуекел-
менеджментінің қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету тәсілдері
қарастырылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- кепілдік несие саясаты, несиелік тәуекел және несиелік тәуекел-
менеджмент ұғымдарына қатысты авторлық көзқарас және несиелік тәуекел
типологиясы;
- несиелік тәуекелді басқарудың қазіргі жүйесінің құрылымдық
элементтері және олардың өзара байланысы;
- несиелік тәуекел түрлерінің пайда болу себептерін анықтауға ықпал
етуші факторлар;
- екінші деңгейдегі банктер қызметінде жиынтық несиелік тәуекелді
болжаудың, бағалаудың, талдаудың ұсынылған әдістері.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Дипломда жасалған
қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі банктердің несиелік
қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Дипломның құрылымы. Дипломның құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ КЕПІЛДІК НЕСИЕ ТҮРЛЕРІ МЕН
ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кепіл туралы түсінік және кепілдік несиелер түрлері
Несие табиғатын, оны әлеуметтік-психологиялық позициясы жағынан
қарағандағы тұжырымдамасын зерттеуде көптеген батыс ғалымдарына
идеалистикалық жолды таңдау дұрыс болып табылды. Жеке алып қарағанда, несие
деп қарыз берер кездегі несие берушінің қарыз өтеушіге деген сенімділікті
жүктеу деп түсінуге болады.
Шын мәнінде, сенімділік белгілі бір мөлшерде әрбір несиелік
келісімшартта орын алатын жайт. Алайда, несиелік келісімшартқа отыру
барысында шаруашылық етуші субъектілердің іс-әрекетін ынталандырудың маңызы
жоғары болса да, көбіне ол сыртқы факторларға байланысты болып келеді.
Несиелік келісімшарттағы сенімділік қатысушылардың жеке мінез-құлықтық
қасиетіне ғана негізделіп қана қоймайды. Ол борышкердің несиелік
қабілеттілігінің бағасы мен үшінші жақтың қамсыздандыруын және кепіл бере
алуын қамтитын белгілі бір шарттардың қызмет етуінің нітижесі болып
табылады.
Кепіл - күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына немесе
сотқа олардың шақыруы бойынша келуі жөніндегі міндеттерін орындауын
қамтамасыз ету үшін күдіктінің, айыпталушының өзі не басқа жеке немесе
заңды тұлға соттың депозитіне, сондай-ақ қылмыстық процесті жүргізуші
орган қабылдайтын жылжымайтын мүлік пен басқа да бағалы заттар түрінде
салатын ақшадан тұратын бұлтартпау шарасы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 148-бабының 1-бөлігі, 322-бабының 1-бөлігі (бұдан
әрі - ҚІЖК)). Бағалы заттар мен жылжымайтын мүлік прокурордың
немесе соттың рұқсатымен кепіл ретінде алынуы мүмкін.
Кепіл беруші - күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына
немесе сотқа олардың шақыруы бойынша келу міндеттерін орындауын қамтамасыз
ету үшін күдікті, айыпталушы не басқа да кез келген әрекетке қабілетті жеке
немесе заңды тұлға салған кепіл. Бір немесе бірнеше адам кепіл беруші бола
алады. Егер заңды тұлғаның бірнеше құрылтайшысы болса, онда әрбір
құрылтайшыдан кепіл беру үшін жазбаша түрде келісім алынуы тиіс.
Депозит - келу жөніндегі міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету үшін
ақша сомалары түсетін арнайы банктік есеп-шот.
Ақша - сатып алу және сату кезінде құн өлшемі болып табылатын металл және
қағаз белгілер.
Құндылықтар - бұл бағалы заттар, құнды қағаздар, автокөлік құралдары мен
өзге де мүлік, антиквариат және мәдени және өзге де құндылықтарды
білдіретін басқа да заттар.
Бағалы заттарға бағалы металдар мен асыл тастар, сондай-ақ олардан
жасалған бұйымдар жатады.
Бағалы металдар - алтын, күміс, платина және кез-келген түрдегі және
күйдегі платина тобының металдары.
Асыл тастар - табиғи алмастар, зүбаржаттар, лағылдар, сапфирлер және кез
келген түрдегі және жағдайдағы басқа да асыл тастар.
Құнды қағаздарға акциялар, облигациялар және Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексі мен басқа заңнамалық актілерде белгіленген басқа да құнды
қағаздардың түрлері жатады.
Жылжымайтын мүлік (жылжымайтын дүние, жылжымайтын зат) - жер учаскелері,
сондай-ақ жермен тығыз байланысты ғимараттар, құрылыстар және өзге де
мүлік, яғни көшіргенде оның мақсатына тең емес зиян келтірілмеуі мүмкін
емес объектілер.
3. Бұлтартпау шарасы ретіндегі кепіл тек Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 139-бабында көзделген процессуалдық негіздер болған
кезде ғана қолданылады. Бұл ретте мынадай талаптарды сақтау қажет:
қылмыстық іс қозғау туралы қаулы, осы бұлтартпау шарасын таңдау туралы
тергеушінің, анықтаушының прокурор санкциялаған қаулысы не болмаса соттың
шешімі; кепілді және кепіл туралы шарт қабылдау туралы хаттама жасау.
4. Кепіл күдіктіні ұстағаннан кейін қамауға алудың, үйде қамап ұстаудың
немесе өзге де бұлтартпау шарасының орнына дербес қолданылуы мүмкін. Кепіл
аса ауыр қылмыс жасаған айыпталушы адамдарға қатысты қолданылмайды.
5. Қылмыстық процесті жүргізуші орган бұлтартпау шарасын таңдау туралы
қаулы шығарады.
Қаулыда мыналар көрсетіледі: оның толтырылған жері мен уақыты; қаулы
шығарған адамның тегі мен лауазымы; күдікті немесе айыпталушы адамның
қылмыс жасау жағдайлары; осы адамның тегі, аты, әкесінің аты, туған күні,
айы, жылы мен туған жері; азаматтығы; күдіктінің, айыпталушының жеке басын
куәландыратын құжат; қылмыстық істі қозғау күні мен Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің бабы; ұсталған және айып тағылған күн; тағылған
айыптың көлемі; кепіл түрінде бұлтартпау шарасын таңдау үшін негіз болатын
мән-жайлар; кепіл ретінде салынатын ақшалай сома не болмаса оның құнын және
соттың депозитіне ақша салуды растайтын құжатқа сілтеме жасай отырып, мүлік
тізбесі; күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына немесе сотқа
олардың шақыруы бойынша келу жөніндегі міндеттерін, сондай-ақ өзінің
болатын жерін өзгерткен жағдайда хабарлау туралы түсіндіру; Қазақстан
Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің қаулы шығаруға негіз болған
баптары. Қаулыға оны толтырған адам, күдікті, айыпталушы және қатысқан
жағдайда - олардың қорғаушысы тегі мен ордер номерін көрсетіп, қол қояды.
Кепіл тек прокурордың санкциясымен немесе соттың шешімі бойынша
қолданылады. Қылмыстық қудалау органы шығарған кепіл түріндегі бұлтартпау
шарасын таңдау туралы қаулы, қылмыстық іс бойынша өндірістің заңдылығын
қадағалауды жүзеге асыратын прокурор оны санкциялағаннан кейін күшіне
енеді. Прокурор ҚІЖК-нің 148-бабының 3-бөлігінде көрсетілген көлемнен төмен
болмайтын басқа кепіл мөлшерін тағайындай отырып, тергеуші (анықтаушы)
белгілеген кепіл сомасын өзгертуге, сондай-ақ қаулыны санкциялаудан бас
тартуға құқылы. Кепілді таңдаған лауазымды адам бас тартқан жағдайда, оны
кепіл берушіге қайтару және кепілге алынған мүліктен барлық шектеулерді алу
жөнінде шаралар қабылданады.
Кепілді қолдану туралы қаулы қылмыстық істі жүргізіп жатқан органның
кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын есепке алу журналына тіркеледі.
6. Ақша, бағалы заттар, жылжымалы және жылжымайтын мүлік кепіл заты
болып табылады.
Алдын ала тергеу барысында бағалы заттарды немесе жылжымайтын мүлікті
кепіл ретінде салу туралы шешім тек прокурордың немесе соттың рұқсатымен
қабылдануы мүмкін.
Бағалы заттардың бағалылығы, түпнұсқасы және құны анықталса, бұл туралы
кепіл беруші тиісті құжаттар ұсынса, олар кепіл заты болуы мүмкін.
Түріне қарай құнды қағаздарға Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде белгіленген әртүрлі талаптар қойылады. Міндетті
деректемелерінің болмауы немесе белгіленген нысанға сәйкес келмеуі құнды
қағаздың жарамсыздығына әкеп соғады. Құнды қағаздың құны бұлтартпау шарасын
таңдаған кезде айқындалады.
Кепіл ретіндегі мүлік егер осы мүлікпен мәміле жасасуға тыйым салынбаған
болса және оны кепіл заты ретінде ұсынған адам осы мүлік оның меншік
құқығында екендігін растайтын дәлелдемелерді (құжаттарды) ұсынған жағдайда
ғана ресімделеді. Егер мүлік бірлескен меншікте болса, онда кепілді салуға
мүліктің ортақ иелерінің жазбаша келісімін алу керек немесе кепіл берушінің
пайдасына өз үлесі-нен жазбаша түрде бас тарту керек.
Меншіктің ортақ иесінің кәмелетке толмаған балалары болған жағдайда
пәтер немесе үй кепіл ретінде ұсыныла алмайды.
Жылжымайтын мүлікпен айналысу тәртібін реттейтін қолданыстағы заңнамаға
қарама-қайшы келмесе, кепіл ретінде өзге жылжымайтын мүлік ұсынылуы мүмкін.
7. Егер кепіл ретінде ақша немесе бағалы заттар берілсе, сот депозитіне
кепіл салуды куәландыратын түбіршек растау құжаты болып табылады.
8. Кепіл мөлшері шағын ауырлықтағы қылмыс жасағандығын айыпталуы
кезінде, айлық есептік көрсеткіштің жүз еселенген мөлшерінен;
орта ауырлықтағы байқаусызда жасалған қылмысқа айыпталуы кезінде - айлық
есептік көрсеткіштің үш жүз еселенген мөлшерінен; орташа ауырлықтағы
қасақана қылмыс жасағандығына айыпталуы кезінде - айлық есептік
көрсеткіштің бес жүз еселенген мөлшерінен; ауыр қылмыс жасағандығына
айыпталуы кезінде - айлық есептік көрсеткіштің мың еселенген мөлшерінен кем
болмайды.
Кепіл сомасын айыптаудың ауырлығын, күдіктінің, айыпталушының жеке басын,
қызметін, тұрақты тұрғылықты жерінің бар-жоғын, кепіл берушінің отбасылық
және мүліктік жағдайын, қылмыстық жауапкершілік пен жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды және басқаларды есепке ала отырып, осы бұлтартпау
шарасын таңдайтын адам анықтайды.
9. Енгізілетін кепілдің бағалылығын дәлелдеу кепіл берушіге жүктеледі.
Кепілдік мүліктің құнын айқындайтын құжаттарды қолданыстағы заңнамаға
сәйкес бағалау қызметімен айналысуға құқық беретін лицензиясы бар заңды
тұлғалар сияқты жеке адамдар да бере алады.
10. Қылмыстық процеске қатысушылар бұлтартпау шарасы ретінде кепіл
қолдану туралы қолдаухатпен өтініш жасауға құқылы. Қолдаухатта кепілді
бұлтартпау шарасы ретінде қолданудың пайдасына дәлелдемелерді көрсетуге
болады. Қолдаухаттың мазмұны мен нысаны еркін түрде болады. Егер
қолдаухатпен күдікті, айыпталушы өзі өтініш жасамаса, онда оның кепілді
таңдауға жазбаша келісімі қажет. Келісім қолдаухатта қол қою түрінде болады
не болмаса оның өтініші түрінде көрсетіледі.
11. Кепіл берушіге, егер оның өзі сезікті, айыпталушы
болмаса, оған қатысты осы бұлтартпау шарасы қолданылатын адамның
айыбының мәні түсіндіріледі. Кепіл берушіге күдікті, айыпталушы шақыруы
бойынша келуден жалтарған жағдайда кепіл мемлекеттің кірісіне
айналатындығы туралы ескертілгендігі атап өтілген хаттама жасалады.
12. Бұлтартпау шарасын таңдаған адам кепілді қабылдағаны туралы
хаттама (4-қосымша) толтырады, онда хаттаманың толтырылған жері мен күні;
хаттаманы толтырған адамның тегі мен лауазымы; күдіктінің
немесе айыпталушы адамның жасаған қылмысы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің бабы); осы адамның тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы,
жылы; ҚІЖК-нің 132-бабындағы тәртіппен ұстаудың күні және
уақыты; күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына немесе
сотқа олардың шақыруы бойынша келу міндеттерін, сондай-ақ өзінің
орын ауыстырған жағдайын хабарлау туралы түсіндіру; кепіл берушіге
күдікті, айыпталушы шақыру бойынша келуден бас тартқан жағдайда
кепіл мемлекет кірісіне айналатындығын ескерту туралы; кепіл берушінің
тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы мен жылы; кепіл ретінде берілетін
ақшалай сома мөлшері не болмаса оның құны мен соттың депозитіне ақша
енгізілгенін растайтын құжаттары бар мүлік тізбесі көрсетіледі. Егер кепіл
беруші заңды тұлға болса, хаттамада оның толық деректемелері мен
өкілдері көрсетіледі. Хаттаманы кепіл түрінде бұлтартпау шарасын
таңдаған лауазымды адам толтырады және осы адам күдікті, айыпталушы, оның
қорғаушылары, сондай-ақ кепіл беруші (егер ол басқа адам болса) қол қояды.
Кепілді қабылдау туралы хаттама екі данада толтырылады. Бірінші данасы
қылмыстық іс материалдарына тігіледі, екінші данасы қолхат арқылы кепіл
берушіге беріледі. Егер кепіл беруші бірнеше адам болса, онда лауазымды
тұлға растаған хаттаманың көшірмесі олардың әрқайсысына беріледі.
Хаттамадан басқа қылмыстық іске соттың депозитіне кепіл енгізу туралы
құжат, кепіл ретінде алынған жылжымайтын мүлікке, автокөлік құралдарына
және басқа да мүлікке құқық беретін нотариалды расталған құжаттар, олардың
құнын растайтын құжаттар, сондай-ақ кепілді соттың сақтауына өткізуді
растайтын құжаттар тігіледі.
Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді таңдаған орган кепіл берушінің еңбекке
қабілетті екеніне көз жеткізу керек.
13. Кепіл аумақтылығы бойынша соттың депозитіне енгізіледі. Кепіл
енгізілген кезде сот тиісті құжат (кассалық кіріс ордері, төлем
тапсырмасы) береді. Егер кепіл ретінде бағалы заттар енгізілсе, онда оларды
сақтау нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде №
658 болып тіркелген, "Соттардың, прокуратура, алдын ала тергеу, анықтау,
сот сараптамасы органдарының қылмыстық, азаматтық істер жөніндегі және
әкімшілік құқық бұзушылық істері туралы құжаттарды, заттай
дәлелдемелерді алу, есепке алу, сақтау, беру және жою тәртібі туралы"
Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 1998 жылғы 12 қарашадағы №
121, Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 1998 жыл-ғы 1
желтоқсандағы № 1043, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті
төрағасының 1998 жылғы 8 желтоқсандағы № 73, Қазақстан Республикасы
Қаржы министрінің 1998 жылғы 22 желтоқсандағы № 598, Қазақстан Республикасы
Ішкі істер министрінің 1998 жылғы 2 желтоқсандағы № 429, Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік кіріс министрінің 1998 жылғы 28 желтоқсандағы №
111 бірлескен бұйрығымен бекітілген нұсқаулыққа сәйкес заттай
дәлелдемелерді сақтау сияқты жүзеге асырылады.
Аталған бұлтартпау шарасын таңдаған лауазымды адам кепіл ретінде
жылжымайтын мүлікті немесе автокөлік құралын қабылдаған жағдайда, олармен
жасалған мәмілелер жасауды болдырмау мақсатында бұл туралы жоғарыда атал-
ған кепіл заттары тіркелген органдарға дереу хабарлайды.
14. Алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылатын қылмыстық істі
қозғаған анықтау органы қандай да бір бұлтартпау шарасын таңдауға құқығы
жоқ (ҚІЖК-нің 200-бабы).
15. Алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер бойынша анықтау кезінде
анықтау органының бастығы бұлтартпау шарасы ретінде кепілді таңдау немесе
басқаға өзгерту туралы анықтаушы шығарған қаулыны бекітеді.
Анықтау жүргізудің мерзімін 10 тәуліктен астам мерзімге ұзарту
кезінде күдіктіге қатысты бұлтартпау шарасы қылмыстық іс қозғаумен бір
мезгілде таңдалса, оның күші жойылуы не болмаса Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 288-бабының 2-бөлігінде белгіленген тәртіппен алдын ала
тергеу өндірісі тағайындалуы тиіс.
16. Егер адам қылмыс жасағаны үшін күдікті ретінде ұсталса, онда
бұлтартпау шарасы ретінде кепілді таңдау туралы қаулы қылмыстық істің
материалдарын және кепілді енгізу мүмкіндігін растайтын құжаттарды қоса
отырып (кепіл берушіде кепіл заттардың барлығын растайтын құжаттар), ұстау
мерзімі аяқталғанға дейін 6 сағаттан кешіктірмей кепілді таңдау
туралы қаулыны санкциялау туралы мәселені қарайтын прокурорға берілуі тиіс.
17. Кепіл қамауға алудың немесе үйде қамап ұстаудың орнына
прокурордың немесе соттың (ҚІЖК-нің 150-бабының 9-бөлігі), сондай-ақ
прокурор санкциялаған қаулы бойынша тергеуші мен анықтау органының
шешімімен қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда күдікті, айыпталушы
келісілген сома іс жүзінде соттың депозиттік шотына енгізілгенге дейін
қамауда немесе үйде қамау-да ұстауда қалады. Осыдан кейін
прокурордың, соттың қаулысы атқарылуға беріледі.
18. Ұсталған адамға (қамаудағы адамға) шоттан ақша қаражатын алу қажет
болған жағдайда сенімхат ресімделеді.
19. Қылмыстық қудалау органы қамауға алу немесе үйде қамап ұстау бұлтарт-
пау шараларын кепілге ауыстырудан бас тартқан жағдайда күдікті, айыпталушы,
олардың қорғаушысы немесе заңды өкілдері, сондай-ақ кепіл беруші ретінде
іске қатысуға рұқсат берілмеген адам ҚІЖК-нің 110-бабында белгіленген
тәртіппен шағымдана алады.
20. Енгізілген кепіл бойынша міндеттемелер мерзімі кепіл
түрінде бұлтартпау шарасы таңдалған сәттен бастап ол жойылғанша немесе
өзгергенге дейін, істі алдын ала тергеудің және сотта қараудың
барлық уақытына созылады.
Егер күдікті, айыпталушы немесе айыпталушы болып табылмайтын кепіл беруші
салынған ақшаны, мүлікті немесе бағалы заттарды қайтаруды талап етсе,
қылмыстық процесті жүргізуші орган бұдан бас тартуға құқығы жоқ. Мұндай
жағдайда кепіл - бұлтартпау шарасы неғұрлым қатаңырақ түрге өзгертілуі
немесе басқа кепіл берушіге ресімделуі тиіс, бұл туралы күдіктіге,
айыпталушыға түсіндіріледі.
21. Егер кепіл беруші бірнеше адам болса және олардың
біреуі қабылданған міндеттемеден бас тартса, онда бұлтартпау шарасын
таңдау кезінде белгіленген сома міндеттемелерді орындауды
қамтамасыз еткен жағдайда ғана азайтылуы мүмкін. Кепіл мөлшері
жеткіліксіз болған жағдайда, жетпеген соманы басқа кепіл берушілер
толықтыра алады не болмаса бұлтартпау шарасы неғұрлым қатаң түрге
өзгертіледі. Бұл шешімдердің барлығы сотқа дейінгі өндірісте ҚІЖК-нің 154-
бабына сәйкес қылмыстық процесті жүргізуші органның дәлелді қаулысы түрінде
ресімделеді.
22. Күдікті, айыпталушы қылмыстық процесті жүргізуші органның
шақыруы бойынша келуден жалтарған жағдайда, бұлтартпау шарасы неғұрлым
қатаң түрге өзгертіледі. Күдікті, айыпталушы шақыру бойынша келмеген әрбір
жағдайда қылмыстық процесті жүргізуші орган мұның себептерін анықтауға және
күдіктіні, айыпталушыны шақыру туралы тиісті хабарламаны растайтын
құжаттарды (шақыру қағазын алғаны туралы қолхаттар, баянаттар және тағы
басқалар) істің материалдарына қосуы керек.
Кепілді неғұрлым қатаң бұлтартпау шарасына өзгерту үшін шақыру бойынша
келмеу жүйелі, яғни екі және одан да көп болуы тиіс. Әрбір келмеген жағдай
туралы қылмыстық процесті жүргізуші орган бір тәулік мерзім ішінде кепіл
берушіге хабарлауы және оған кепілдің мемлекет кірісіне берілу мүмкіндігі
туралы түсіндіруі тиіс.
Дәлелді себептер болған жағдайда (келу мүмкіндігінен айыратын ауруы,
жақын туыстарының қайтыс болуы, дүлей зілзала, жаппай тәртіпсіздіктер,
шақыру қағазын алмауы, белгіленген мерзімде келу мүмкіндігінен объективті
түрде айыратын өзге де жағдайлар) күдіктінің, айыпталушының келмеуі
бұлтартпау шарасын өзгерту үшін негіз ретінде қабылдануы мүмкін емес.
Егер күдікті, айыпталушы өзінің тұрғылықты жерін хабарламай жасырынған
және ол осындай себептермен келуден жалтарғаны туралы жеткілікті
негіздер болған жағдайда, бұлтартпау шарасын неғұрлым қатаң түрге өзгерту
және оған іздестіру жариялау туралы мәселе қаралуы тиіс.
Кепілді неғұрлым қатаң бұлтартпау шарасына өзгерту туралы (үйде қамап
ұстау, қамауға алу) қылмыстық процесті жүргізуші орган дәлелді қаулы
шығарады, оны қылмыстық істің материалдарымен және күдіктінің,
айыпталушының шақыру бойынша келуден жалтарғанын растайтын құжаттармен
бірге осы бұлтартпау шарасын санкциялаған прокурорға дереу жібереді, ал
сотталушыға қатысты шешімді сот қабылдайды.
Прокурор осы шешімнің заңдылығы мен негізділігін тексере отырып, сотқа
кепілді мемлекет кірісіне жіберу туралы ұсыныс жасайды, бұл туралы кепіл
берушіге хабарлайды. Егер бұлтарпау шарасын өзгерту туралы қабылданған
шешім негізсіз және заңды бұза отырып қабылданса, прокурор өзінің
қаулысымен оның күшін жояды. Мұндай жағдайларда кепіл өзгеріссіз қалады.
Егер кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын өзгерту туралы шешімді сот өзінің
өндірісіндегі қылмыстық іс бойынша қабылдаса, онда кепілді мемлекет
кірісіне беру туралы мәселені олар дербес қарайды, бұл туралы қаулы
шығарады.
23. Міндеттемелерді орындау кезінде кепіл ретінде енгізілген
сома есебінен азаматтық талапты өтеу айыпталушының өзі кепіл беруші болып
табылса ғана мүмкін болады.
24. Күдікті, айыпталушы өзінің міндеттерін сақтаған жағдайда, сот істі
тоқтату туралы үкім немесе қаулы шығарған кезде кепілді кепіл
берушіге қайтару туралы мәселені шешеді (ҚІЖК-нің 148-бабының 7-бөлігі).
25. Алдын ала тергеу сатысында қылмыстық іс тоқтатылған жағдайда, кепіл
ретіндегі бұлтартпау шарасының күші прокурор санкциялаған тиісті қаулымен
жойылады. Бұл ретте осы шешімді қабылдаған лауазымды адам прокурор
санкциялаған қаулыны қоса отырып, кепілді қайтару туралы сотқа жазбаша
түрде хабарлама жібереді. Егер салынған мүлікке шектеулер болса, қылмыстық
істі тоқтатқан орган оларды алу жөнінде қажетті шаралар
қабылдайды.
Сот осы қаулыға сәйкес салынған мүлікті, сақтауға тапсырылған бағалы
заттарды немесе депозитке салынған ақшаны береді. Кепілді кепіл берушіге
қайтару туралы құжатты сот істің материалдарына тігу үшін анықтау немесе
алдын алу тергеу органына жібереді.
Кепіл туралы келісім-шарт жасасу. Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі
бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін,
несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі.
Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін
қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі;
Несиелік клісім-шарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері
анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісім-
шарттың орыны ерекше. Кепіл туралы кепіл затына байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және
мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
1. Клиент мүліктерінің кепілі:
• Тауарлы – материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған
бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
• Бағалы да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
• Сол банктегі депозиттер кепілі;
• Жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека)
2. Мүліктік құқықтар кепілі.
• Жалгерлік құқық кепілі;
• Авторлық құқық кепілі;
• Жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісім-шартта мынадай мәселелер қарастырылады:
• Келісім-шарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• Келісім-шарт заты;
• Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• Талап ету құқықтары;
• Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
• Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
• Тараптардың жауапкершіліктері;
• Ерекше шарттар;
• Дауларды шешу;
• Басқа шарттар;
• Кепіл туралы келісім-шарт жасасушылардың заңды мекен-жайы мен
өзге де мәліметтері.
Кредиторлардың талабын қанағаттандыру үшін кепілдік келісім-шарттың
рәсімделуін реттеуші ретінде Қазақстан Республикасының №254-1 30 маусым
1998 жылы шыққан Кепілдік мүліктің қозғалысын тіркеу туралы заңы негізгі
құжат болып табылады.
Осы заңға сәйкес кредитор (кепілдік ұстаушы), егер де қарызданушы өз
міндеттемесін орындай алмаса, кепілдікке қойылған мүліктен берілген
несиенің құнын ұстап қалуға құқылы.
Кепілдікке қойылған мүлікке деген талап білдірушілердің талабын
қанағаттандыру үшін олардың кезектілігін белгілеп, кепілдіктегі мүлік
қозғалысын тіркейді. Кепілдік заңы бойынша кез келген міндеттемені
орындаудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді (банкі несиені бергенде, құрал-
жабдықты, қаражатты уақытша пайдалануға алғанда, салып-сатуда, жалғада,
жүкті тасымалдағанда т.б.). Кепілдік бұйымы (нәрсесі) кәсіпорынның мүліктік
айналысынан алынбауы мүмкін ғимарат, қондырғы, өндіріс құралдары, бағалы
қағаздар, ақша қаражаттары, мүліктік құқықтары т.б.), бірақ оларды
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өндіріп алуға (төлетуге)
болады.
Кепілдік міндеттеменің қамтамасыз етілуі тоқтатылса, кепілдік
тоқтатылады: кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған
мүлікке меншік иесі ретінде иеленген жағдайда, кепілге салынған мүлік
мәжбүрлік жолмен сатылғанжағдайда және т.б. Кепілдіктің түрлері болып
мүлікті салу және ипотека саналады.
Кепілге салу кезінде кепілдікке (закладкаға) салынған мүлік кепілге
берушіден кепілге ұстаушының иелігіне өтеді. Кепілге ұстаушының келісімімен
кепілге салынған зат кепілге берушіде айрықша сақталынып, мөр қойылып, сол
жерде қалдырылуы мүмкін.
Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе
үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында болуы мүмкін.
Ипотекалық несиелік келісім-шарт бойынша негізгі қарыздың сомасын
кепілдік ұстаушыға төлеуді немесе ипотекалық келісім-шарт бойынша
қарастырылған басқа міндеттемелерді толық не ішінара бөлігін орындауды
қамтамасыз етеді.
Егер де келісім – шартта басқаша шаралар қаралмаса, онда ипотека тек
сол кезеңдегі талапты толық көлемде қанағаттандырады, демек, зиянды қалпына
келтіруін; негізгі міндеттемесін бұлжытпай орындауын және басқа да заң
актілерімен немесе негізгі міндеттемелерімен қарастырылған жағдайларын.
Кепілдікке заттық нысандарға ие объектілерінен басқа да құқықтарды (кен
орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа,
қондырғыларға және т.б. жалгерлік құқық) және бағалы қағаздарды (акциялар,
облигациялар, вексельдер және т.б.) қабылдауы мүмкін. Ипотекалық келісім-
шарт тараптардың негізгі ниеттерін қуаттайтын құжат болып табылады және ол
қағаз нысанында жазылып, оған кепілдік беруші де, кепілдікті алушы да,
сондай-ақ қарызданушы да қол қояды, егер де ол кепілдік беруші қарызданушы
болмаса (яғни, тұрақты тапсырма ретінде болуы мүмкін). Ипотекалық келісім
шарт мемлекеттік тіркеуден өтеді, сол тіркеуден өткен кезден бастап оның
ипотекалық құқығы пайда болады. Ипотекалық келісім-шартта кепілдік
берушінің де, кепілдік алушының да мекен-жайы, негізгі міндеттемесінің
мәні, олардың деңгейі және орындау мерзімі т.б. мәліметтері көрсетіледі.
Кепілдік ұстаушының құқығы ипотекалық куәлік берілумен қуатталады, ал ол
негізгі міндеттеменің орындалуын талап етуге, кепілдікке қойған мүлікті
алуына құқысының бар екендігін көрсетеді. Ипотекалық куәлік бір ғана данада
жасалады, ал ол тек кепілдік ұстаушының қолында болады.
Ипотекалық куәлік басқа бір тұлғаның пайдасына жазылып берілуі мүмкін.
Жазып беру бұл ипотекалық құқықтың басқа тұлғаға берілгендігін көрсетеді.
Бұндай жазып беру операциясын банктер жасамайды. Жазып берілген құқықта
берілгентұлғаның толық аты-жөні болуы тиіс, ал егер де ол бланкалық тұрғыда
(толтырылмаған, қол қойылмаған нысанда) болса, онда ол ипотекалық куәліктің
беру жазбасы болып саналмайды. Егер беру жазбасы бірінші беріліп отырса,
онда ипотекалық куәлігінде көрсетілген кепілдік ұстаушысы қол қояды, ал
егер де ол бірінші болмаса, онда осының алдындағы жазып берген тұлға қол
қояды. Егер де беру жазбасы арқылы құқығын жүзеге асыратын болса, онда
онымен бірге, сол берілген тұлғаға негізгі міндеттемесі де, ипотекалық
куәлігі бойынша құқығы да өтеді.
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып
алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несие.
3. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе
бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
Банктен тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі мынадай:
1. Қарыз алушының анкетасы.
2. Жеке куәлігі (көшірмесі).
3. СТТН (көшірмесі).
4. Соңғы 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары
туралы жұмыстан берілетін анықтама.
5. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
6. Отбасы құрамы туралы анықтама (№3 форма)
7. Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлік,
жұбайыңыздың жеке куәлігі).
8. Кепілге қоятын мүліктің құжаттары.
Келесі бір дамып отырған несиеге ипотекалық несиені жатқызуға болады.
Казкоммерцбанкте ипотекалық несие беру шарттары мынадай:
Несие мөлшері: жылжымайтын мүліктің бағалау құнының 85℅-на
дейін.
Бастапқы жарна: жылжымайтын мүліктің бағалау құнынан 15℅-ға
дейін.
Несие үшін төлемі: айына: 1,3℅ (АҚШ долл.), 1,7℅ (теңгемен).
Несие валютасы: АҚШ долл. Немесе теңгемен (егер 1 жылдан аспаса).
Несие мерзімі: 10 жылға дейін.
Қамтамасыз ету түрі: пайдаланатын немесе сатып алатын тұрғын үй.
Қазақстанда ипотеклық несиенің дамуын қолдау мақсатында соңғы жылдары
Қазақстан Ипотекалық компаниясы ЖАҚ бірқатар жұмыстар жасап жатыр.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарыздан да, оған төленетін
пайызын да өндіріп алуға және олардан кепілдік мүліктерін талап етуге
құқығы бар. Тауарлы-материалдық құндылықтарды, өнімдерді және басқа да
кепілдік салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несие береді.
Қарыз алушының мүлкіне банк олардың арасында жасалған келісі-шарт
бұзылған жағдайда ғана иелік ете алады. Сондай-ақ, кепілге алу міндеттемесі
қарыз алушы төлеуге қабілетсіз және банкротқа ұшыраған кезде, кепілге
салынған мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жатқызылады.
Кепілге салу жөніндегі келісім тұрғын үйді кепілге салуды қоспағанда,
нотариалдық куәліксіз жазбаша түрде жасалады. Қарыз алушыға тиеселі тауарлы-
материалдық құндылықтарды немесе шығарылуына қарай дайын өнімді кепілге
салу кепілге салудың бір түрі болып табылады. Кепілге салуға ақшалай
бағаланатын мүліктер, соның ішінде бағалы қағаздар да ұсынылуы мүмкін.
Кепілге салынған құндылықтар әдетте қарыз алушының иелігінде қалады, қарыз
алушы кепілге салынған тауарлы-материалдық құндылықтарды басқа
құндылықтарға ауыстырған жағдайда сатуға немесе өз өндірісінде қайта
өңдеуге құқылы. Кепілге салынған бағалы қағаздар несие келісіміне қол
қойылғаннан кейін, банкке сақталуға беріледі және несие толық өтеліп, ол
бойынша пайыз төленгеннен кейін қарыз алушыға қайтарылады. Борышкер кепілге
салумен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда кепілге
салынған мүліктің құнынан банктің талабын қанағаттандыру соттың шешімі
бойынша жүзеге асырылады. Банк мүлікті кепілге салуға қабылдаған кезде,
әсіресе, кепілге салынған мүлікті сақтау кезінле оның толық сақталуын талап
етуге құқылы. Кепілге салынған мүлік жойылған (опат болған( жағдайда, егер
ол сақтандырылған болса, банк талабын сақтандыру өтемінен қанағаттандырудың
айрықша құқығын пайдалана алады. Банк шартта белгіленген тәртіпке сай,
қарыз алушының кепілге салған мүлігінің құнынан несиенің сомасын өндіріп
алуға құқылы.
Кепілшінің шотынан даусыз түрде қаржыны есептен шығару төлем-талап
тапсырмасы ұсынылған кезден бастап жүзеге асырылады. Қарыз алушының
өтелмеген несиесі үшін жауапкершілігін сақтандыру Сақтандыру жөніндегі
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Бірақ қарыз
алушыға берілген несиені сақтандыру компаниясымен несиелік тәуекелділігімен
өз еркімен сақтандыру жөніндегі шарт жасасу жоымен, өз бетінше сақтандыра
алады. Бұл жағдайда банк несиелік шартта қарыз алушының несиені өтемегені
үшін жауапкершілігін өз еркімен сақтандыру шарты бойынша банк төлеген
сақтандыру төлемінің сомасын банкке қарыз алушының қайтаруын қарастыруы
мүмкін.
Қарыз алушыға несие жасалынған шартына сай беріледі. Бұл келісімде
несиенің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және олардың банкке
ұсынылу мерзімділігі, несиенің мақсатты пайдалануын және қамсыздандырылуын
тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің барысында кепілге
салынған мүліктерді өткізудің рәсімдеу тәртібі, қамсыздандыруды тексеру
үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны ашылады.
Банк қарыз алушыға несиелік қызмет көрсету үшін онымен бір жылға
немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын
әрбір клиент бойынша жеке дара анықтайды.
Қысқа мерзімді несие, әдетте, 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі. Жеклеген жағдайларда өндіріс циклының
ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзағырақ мерзімге де, бірақ екі
жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.
Несие, әдетте, қарыз алушының есеп айырысу шотында қаражаттың бар
болуына қарамастан, қолма-қолсыз тәртіпте беріледі немесе оның есеп айырысу
шотына аударылады.
Банк несиелік келісім шартты жасамастан бұрын, қарыз алушының (немесе
қарызданушының) несиені өтеу қабілеттілігін, қарызданушының репутацциясын,
қаржылық және экономикалық жағдайын, баланс өтімділігін, айналым
қарадатының пайдалану тиімділігін басқа да жағдайларын жан-жақты талдап
зерттейді.
Тұрақты түрде несиеленетін қарызданушылардың банкке қойған кепіліне
бухгалтерлік баланстың мәліметтері бойынша бақылау жасалынады. Олардың
әрбір тоқсан сайын запсатары мен шығындарының өзгерісі, дебиторлық және
кредиторлық қарызы талданады, ал керек болған жағдайда, қойма мәліметтері
және бухгалтерлік есептегі натуралдық көрінісі зерттеледі.
Қарыз алушылар негізгі несиеден басқа несиені пайдаланғаны үшін
пайыздар, айыппұлдар төлеуге міндетті.
2. Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән-мағынасы және оның
қалыптасуын анықтайтын факторлар
Несиелік саясаттың теориялық тұжырымдамаларын жоғарыда қарастырып
өттік, ендігі кезекте нарықтық экономика жағдайында қызмет ететін несиелік
саясаттың мәні мен мазмұнын айқындайтын жайттарға тоқтала кету қажет деп
ойлаймын.
Қазіргі несиелік саясат нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу принциптері мен
шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін және несиелік
тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық саясаттың бір
бөлігі болып табылады.
Екінші деңгейлі банктер өзінің несиелік қызметінде тікелей қоршаған
ортасымен тығыз өзара қарым-қатынаста болады, яғни ол әрдайым кеңейіп
отыратын және сапалы түрде өзгеріп отыратын клиенттер ортасы. Соған сәйкес
банктік несиелеу де кеңейіп, несиелік өнімнің жаңа түрлері, формалары,
әдістері енгізіліп отырады.
Сонымен қатар несиелік өнім мен қызмет көрсету нарығында бәсеке өрши
түседі. Соның салдарынан банктерде несиелік саясатты жетілдіру қажеттігі
туындайды.
Заманауи отандық банктік тәжірибеде кепілдік несие саясаты
түсінігінің бірмағыналы анықтамасы жоқ. Ең алдымен, менің ойымша, саясат
ұғымына мән беру керек сияқты.
Саясат (грек тілінен аударғанда politike – мемлекетті басқару өнерін
дегенді білдіреді) жалпылама түсінік бойынша қоғамдық қызмет ретінде
тұжырымдалады.
Саясат адами қажеттіліктерді қанағаттандырудың шарттары мен әдістерін
зерттейді деген де ой бар, себебі бұл мемлекет құзырына кіреді.
Саясат ол классаралық, ұлтаралық қарым-қатынастармен байланысты қызмет
ету аясы деп философиялық энциклопедиялық сөздікте анықталған.
Сонымен қатар, саясат – бұл қоғамдық қызметтің ерекше арнайы түрі:
тәжірибелік қарым-қатынас ретінде де, идеология ретінде де – экономикалық
процестер қозғалысымен анықталатынын және қоғамның экономикалық базисінің
іргетасы ретінде рөл атқаратынын атап өту керек.
Осыдан шығатын қорытынды, кепілдік несие саясаты банктің несие
қызметінің басымдылықтары мен мақсаттарын анықтап, банктік жалпы
стратегияға сай несие ісін ұйымдастырудың негізі және де қолда бар нақты
шектеулерді ескере отырып, несие ресурстарын тиімді бөлу сияқты банк
мақсатын қамтамасыз ететін белгілі бір перспективада қарастырылатын банктің
активті және пассивті операцияларының жынтығы [6].
Экономикалық ғылымда кепілдік несие саясаты барлық формадағы несие
қозғалысын басқарумен пара-пар келетіні туралы ой қалыптасқан. Сондықтан да
кепілдік несие саясаты – бұл несие беру саласындағы саясат болып та және
оны қайтарып алу саласындағы саясат болып та табылады.
Алайда, бұл анықтама нарықтық қатынастар жағдайында нақты белгілі бір
екінші деңгейлі банктің жұмысын және оның ұйымдар көзқарасы жағынан
клиенттермен несиелік қарым-қатынасын толық қанды бағалауға мүмкіндік
бермейді. Сондықтан бүгінгі таңда әрбір екінші деңгейлі банктің кепілдік
несие саясатын бағалау маңызды мәнге ие болып келеді.
Сонымен, нарықтық экономикаға сай қазіргі несиелік саясатқа мынадай
анықтама беруге болады: экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие
түрлерін, несиелеу принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару
әдістері мен тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін
қамтитын экономикалық саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Қайта құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясаттың кейбір
элементтерінің жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың
нарықтық жағдайға өтуіне байланысты аталған элементтердің әр қайсысының
мазмұны түбірімен өзгерген десе болады. Сондықтан бұл жұмыста екінші
деңгейлі банктердің кепілдік несие саясатының құрылымын әр түрлі әдебиет
көздерін пайдалана отырып жан-жақты қарастыруға тура келіп отыр.
Кепілдік несие саясатының элементтерін қарастырмас бұрын банк
саясатының элементтеріне шолу жасап өтейік [6].
Cурет 1. Банк саясаты және оның элементтері
Кепілдік несие саясатының құрамына несие қатынастарын ұйымдастырудың
ғылыми дәлелденген тұжырымының жасағы, ұлттық шаруашылықты және халықты
несиелеу саласындағы мәселелерді қою және олардың жүзеге асырылуы бойынша
тәжірибелік іс-шараларды жүргізу кіреді.
Кепілдік несие саясатының мәнін банктің қайтарымдылық негізіндегі
ресурстарды тарту және оларды банк клиенттерін несиелендіру жағынан
инвестициялау бойынша стратегиясы мен тактикасы ретінде анықтауға болады.
Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі бағыттары мен
принциптері 2-суретте көрсетілген [8].
Сурет 2. Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі бағыттары
мен принциптері
Ал 3-суретте екінші деңгейлі банктің кепілдік несие саясатын жүзеге
асыру механизмінің қимылы мен құрылымының жалпылама сызбасы берілген.
Сурет 3. Eкінші деңгейлі банктің кепілдік несие саясатын жүзеге асыру
механизмі
Бұл жерде:
БНК – несиелік ұсыныстың банктің несиелік комитетіне мақсатқа сай
шығарылуы;
N – қабылданбағандар (лауазымды тұлғалардың теріс шешімдері – nacks);
S(БНК) – БНК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ КЕПІЛДІК НЕСИЕ ТҮРЛЕРІ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Кепіл туралы түсінік және кепілдік несиелер түрлері
2. Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән-мағынасы және оның
қалыптасуын анықтайтын факторлар
1.3 Шағын және орта бизнесті несиелендіру-жетістікке жету жолдарының
кепілдігі
2. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕНІ БАҒАЛАУДЫ ТАЛДАУ
1. Банк қызметінің мәні, жүргізетін операциялары және құрылымы мен
қаржылық жағдайы
2. Банктің несиелерінің қамтамасыз етілген кепілдеме
2.3 Центр Кредит Банк АҚ-ның кепілдік несиесін беру процесін
ұйымдастыру тәртібі және несие қабілеттілігін талдаудың әдістері
3. ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ КЕПІЛДІК НЕСИЕ САЯСАТЫН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ
1. Несиелік тәуекелділікті тиімді басқару
2. Несиелік тәуекелділіктерді төмендету процесін жетілдіру жолдары
3. Отандық банктердегі несиелік тәуекелділікті басқаруда шетелдік тәжірибе
әдістерін қолдану мүмкіндігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі,
Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының
қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2011-2012 жылдарға
арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен
шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын
тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі
банктердің кепілдік несие саясатын және тәуекелдерді басқару жүйесін
жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын
қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп
отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе
құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып
алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша
капиталдандыру шаралары көзделген.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің кепілдік несие саясатының
жетілмегендігін, тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін және
оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
ҚР Президентінің 2013 жылғы халыққа жолдауында банк секторының
бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып,
банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола алмайтындығын, яғни
тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін, сондай-ақ
банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар тартқысы
келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар
қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының
бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі
олардың басты табыс көзінің бірі болып отырған несиелік қызметін басқарудың
тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы
екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметін, оның ішінде тәуекелдерін
басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін
табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді
қолдануды қажет етеді.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-
менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Осыған жалпылама түрде қарағанда банктердің жүзеге асырып отырған кепілдік
несие саясатының тиімсіз екендігін байқауға болады.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР-ның екінші деңгейлі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
несиелік саясатының тиімділігін арттыруға тікелей байланысты.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің кепілдік несие саясатын
жетілдіруге, несие-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға арналған
және бүгінгі банктік сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы – ең өзекті тақырыптардың
қатарынан орын алатыны ешқандай күмән тудырмайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Зерттеудің мақсаты ҚР-
ғы екінші деңгейлі банк Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамының несиелік
саясатын талдау, оның мазмұны мен құрылымдық элементтерін нақтылай отырып,
несиелік тәуекелді тиімді басқару жүйесін дамыту және жетілдіру жолдарын
ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- Несие қатынастарының теориялық негізін талдау;
- Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән-мағынасы және оның
Қалыптасуын анықтайтын факторларды анықтау;
- Банктердегі кепілдік несие саясатының қызмет ету ерекшелігі мен рөлін
көрсету;
- Екінші деңгейлі банктердегі кепілдік несие саясатының жүзеге
асырылуын талдау (Банк ЦентрКредит АҚ мысалында);
- Екінші деңгейлі банктердегі кепілдік несие саясатын жетілдіру
бағыттарын ұсыну;
- Несиелік тәуекелдікті тиімді басқару мен оларды төмендету процесін
жетілдіру жолдарын ұсыну;
- Отандық банктердегі несиелік тәуекелділікті басқарудағы шетелдік
тәжірибені қолдану мүмкіндігі.
Зерттеу обектісіне: Қазақстан Республикасының Банк ЦентрКредит
Акционерлік қоғамы жатады.
Зерттеу пәніне: Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамының кепілдік несие
саясаты және оны жүзеге асыру әдістері жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің несиелік саясаттың жүзеге асырылуында орын алатын мәселелері
туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі
банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ несиелік тәуекелді басқару жүйесі
жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар
және т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (Смит А., Рикардо Д., Шумпетер Й., Кравцова
Г.И., Выгодский С.Л., Панова Г.С., Ендронова В.Н., Хасанов С.Д., Лемжина
Л.В. және т.б.) және отандық экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов,
К.Б. Блеутаева, А.С. Нұртазина, С.Н. Абуова, С.Б. Мақыш, Л.П. және т.б.)
еңбектері пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар
жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің
нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары
жатады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Банк қызметіндегі кепілдік несие саясаты, несиелік тәуекел және
несиелік тәуекел-менеджмент ұғымдарына қатысты авторлық көзқарас
тұрғысынан нақтыланып, несиелік тәуекелдің типологиясы жасалды;
2. Кепілдік несие саясатының тұжырымы мен құрылымы, сондай-ақ оның құрамдас
элементтері кешенді әрі жүйелі түрде зерттелді;
3. Несиелік тәуекел түрлерінің пайда болуына ықпал етуші сыртқы және ішкі
факторлар түрлері айқындалды;
4. Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамының несиелік тәуекел-менеджмент
жүйесін ұйымдастыру жағдайы талданып, оны жетілдірудің жолдары ұсынылды;
5. Екінші деңгейлі банктер қызметінде несиелік тәуекелді басқарудың
әдістемелік үлгісі жасалып, соның негізінде несиелік тәуекел-
менеджментінің қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету тәсілдері
қарастырылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- кепілдік несие саясаты, несиелік тәуекел және несиелік тәуекел-
менеджмент ұғымдарына қатысты авторлық көзқарас және несиелік тәуекел
типологиясы;
- несиелік тәуекелді басқарудың қазіргі жүйесінің құрылымдық
элементтері және олардың өзара байланысы;
- несиелік тәуекел түрлерінің пайда болу себептерін анықтауға ықпал
етуші факторлар;
- екінші деңгейдегі банктер қызметінде жиынтық несиелік тәуекелді
болжаудың, бағалаудың, талдаудың ұсынылған әдістері.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Дипломда жасалған
қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі банктердің несиелік
қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Дипломның құрылымы. Дипломның құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ КЕПІЛДІК НЕСИЕ ТҮРЛЕРІ МЕН
ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кепіл туралы түсінік және кепілдік несиелер түрлері
Несие табиғатын, оны әлеуметтік-психологиялық позициясы жағынан
қарағандағы тұжырымдамасын зерттеуде көптеген батыс ғалымдарына
идеалистикалық жолды таңдау дұрыс болып табылды. Жеке алып қарағанда, несие
деп қарыз берер кездегі несие берушінің қарыз өтеушіге деген сенімділікті
жүктеу деп түсінуге болады.
Шын мәнінде, сенімділік белгілі бір мөлшерде әрбір несиелік
келісімшартта орын алатын жайт. Алайда, несиелік келісімшартқа отыру
барысында шаруашылық етуші субъектілердің іс-әрекетін ынталандырудың маңызы
жоғары болса да, көбіне ол сыртқы факторларға байланысты болып келеді.
Несиелік келісімшарттағы сенімділік қатысушылардың жеке мінез-құлықтық
қасиетіне ғана негізделіп қана қоймайды. Ол борышкердің несиелік
қабілеттілігінің бағасы мен үшінші жақтың қамсыздандыруын және кепіл бере
алуын қамтитын белгілі бір шарттардың қызмет етуінің нітижесі болып
табылады.
Кепіл - күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына немесе
сотқа олардың шақыруы бойынша келуі жөніндегі міндеттерін орындауын
қамтамасыз ету үшін күдіктінің, айыпталушының өзі не басқа жеке немесе
заңды тұлға соттың депозитіне, сондай-ақ қылмыстық процесті жүргізуші
орган қабылдайтын жылжымайтын мүлік пен басқа да бағалы заттар түрінде
салатын ақшадан тұратын бұлтартпау шарасы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 148-бабының 1-бөлігі, 322-бабының 1-бөлігі (бұдан
әрі - ҚІЖК)). Бағалы заттар мен жылжымайтын мүлік прокурордың
немесе соттың рұқсатымен кепіл ретінде алынуы мүмкін.
Кепіл беруші - күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына
немесе сотқа олардың шақыруы бойынша келу міндеттерін орындауын қамтамасыз
ету үшін күдікті, айыпталушы не басқа да кез келген әрекетке қабілетті жеке
немесе заңды тұлға салған кепіл. Бір немесе бірнеше адам кепіл беруші бола
алады. Егер заңды тұлғаның бірнеше құрылтайшысы болса, онда әрбір
құрылтайшыдан кепіл беру үшін жазбаша түрде келісім алынуы тиіс.
Депозит - келу жөніндегі міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету үшін
ақша сомалары түсетін арнайы банктік есеп-шот.
Ақша - сатып алу және сату кезінде құн өлшемі болып табылатын металл және
қағаз белгілер.
Құндылықтар - бұл бағалы заттар, құнды қағаздар, автокөлік құралдары мен
өзге де мүлік, антиквариат және мәдени және өзге де құндылықтарды
білдіретін басқа да заттар.
Бағалы заттарға бағалы металдар мен асыл тастар, сондай-ақ олардан
жасалған бұйымдар жатады.
Бағалы металдар - алтын, күміс, платина және кез-келген түрдегі және
күйдегі платина тобының металдары.
Асыл тастар - табиғи алмастар, зүбаржаттар, лағылдар, сапфирлер және кез
келген түрдегі және жағдайдағы басқа да асыл тастар.
Құнды қағаздарға акциялар, облигациялар және Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексі мен басқа заңнамалық актілерде белгіленген басқа да құнды
қағаздардың түрлері жатады.
Жылжымайтын мүлік (жылжымайтын дүние, жылжымайтын зат) - жер учаскелері,
сондай-ақ жермен тығыз байланысты ғимараттар, құрылыстар және өзге де
мүлік, яғни көшіргенде оның мақсатына тең емес зиян келтірілмеуі мүмкін
емес объектілер.
3. Бұлтартпау шарасы ретіндегі кепіл тек Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 139-бабында көзделген процессуалдық негіздер болған
кезде ғана қолданылады. Бұл ретте мынадай талаптарды сақтау қажет:
қылмыстық іс қозғау туралы қаулы, осы бұлтартпау шарасын таңдау туралы
тергеушінің, анықтаушының прокурор санкциялаған қаулысы не болмаса соттың
шешімі; кепілді және кепіл туралы шарт қабылдау туралы хаттама жасау.
4. Кепіл күдіктіні ұстағаннан кейін қамауға алудың, үйде қамап ұстаудың
немесе өзге де бұлтартпау шарасының орнына дербес қолданылуы мүмкін. Кепіл
аса ауыр қылмыс жасаған айыпталушы адамдарға қатысты қолданылмайды.
5. Қылмыстық процесті жүргізуші орган бұлтартпау шарасын таңдау туралы
қаулы шығарады.
Қаулыда мыналар көрсетіледі: оның толтырылған жері мен уақыты; қаулы
шығарған адамның тегі мен лауазымы; күдікті немесе айыпталушы адамның
қылмыс жасау жағдайлары; осы адамның тегі, аты, әкесінің аты, туған күні,
айы, жылы мен туған жері; азаматтығы; күдіктінің, айыпталушының жеке басын
куәландыратын құжат; қылмыстық істі қозғау күні мен Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің бабы; ұсталған және айып тағылған күн; тағылған
айыптың көлемі; кепіл түрінде бұлтартпау шарасын таңдау үшін негіз болатын
мән-жайлар; кепіл ретінде салынатын ақшалай сома не болмаса оның құнын және
соттың депозитіне ақша салуды растайтын құжатқа сілтеме жасай отырып, мүлік
тізбесі; күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына немесе сотқа
олардың шақыруы бойынша келу жөніндегі міндеттерін, сондай-ақ өзінің
болатын жерін өзгерткен жағдайда хабарлау туралы түсіндіру; Қазақстан
Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің қаулы шығаруға негіз болған
баптары. Қаулыға оны толтырған адам, күдікті, айыпталушы және қатысқан
жағдайда - олардың қорғаушысы тегі мен ордер номерін көрсетіп, қол қояды.
Кепіл тек прокурордың санкциясымен немесе соттың шешімі бойынша
қолданылады. Қылмыстық қудалау органы шығарған кепіл түріндегі бұлтартпау
шарасын таңдау туралы қаулы, қылмыстық іс бойынша өндірістің заңдылығын
қадағалауды жүзеге асыратын прокурор оны санкциялағаннан кейін күшіне
енеді. Прокурор ҚІЖК-нің 148-бабының 3-бөлігінде көрсетілген көлемнен төмен
болмайтын басқа кепіл мөлшерін тағайындай отырып, тергеуші (анықтаушы)
белгілеген кепіл сомасын өзгертуге, сондай-ақ қаулыны санкциялаудан бас
тартуға құқылы. Кепілді таңдаған лауазымды адам бас тартқан жағдайда, оны
кепіл берушіге қайтару және кепілге алынған мүліктен барлық шектеулерді алу
жөнінде шаралар қабылданады.
Кепілді қолдану туралы қаулы қылмыстық істі жүргізіп жатқан органның
кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын есепке алу журналына тіркеледі.
6. Ақша, бағалы заттар, жылжымалы және жылжымайтын мүлік кепіл заты
болып табылады.
Алдын ала тергеу барысында бағалы заттарды немесе жылжымайтын мүлікті
кепіл ретінде салу туралы шешім тек прокурордың немесе соттың рұқсатымен
қабылдануы мүмкін.
Бағалы заттардың бағалылығы, түпнұсқасы және құны анықталса, бұл туралы
кепіл беруші тиісті құжаттар ұсынса, олар кепіл заты болуы мүмкін.
Түріне қарай құнды қағаздарға Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде белгіленген әртүрлі талаптар қойылады. Міндетті
деректемелерінің болмауы немесе белгіленген нысанға сәйкес келмеуі құнды
қағаздың жарамсыздығына әкеп соғады. Құнды қағаздың құны бұлтартпау шарасын
таңдаған кезде айқындалады.
Кепіл ретіндегі мүлік егер осы мүлікпен мәміле жасасуға тыйым салынбаған
болса және оны кепіл заты ретінде ұсынған адам осы мүлік оның меншік
құқығында екендігін растайтын дәлелдемелерді (құжаттарды) ұсынған жағдайда
ғана ресімделеді. Егер мүлік бірлескен меншікте болса, онда кепілді салуға
мүліктің ортақ иелерінің жазбаша келісімін алу керек немесе кепіл берушінің
пайдасына өз үлесі-нен жазбаша түрде бас тарту керек.
Меншіктің ортақ иесінің кәмелетке толмаған балалары болған жағдайда
пәтер немесе үй кепіл ретінде ұсыныла алмайды.
Жылжымайтын мүлікпен айналысу тәртібін реттейтін қолданыстағы заңнамаға
қарама-қайшы келмесе, кепіл ретінде өзге жылжымайтын мүлік ұсынылуы мүмкін.
7. Егер кепіл ретінде ақша немесе бағалы заттар берілсе, сот депозитіне
кепіл салуды куәландыратын түбіршек растау құжаты болып табылады.
8. Кепіл мөлшері шағын ауырлықтағы қылмыс жасағандығын айыпталуы
кезінде, айлық есептік көрсеткіштің жүз еселенген мөлшерінен;
орта ауырлықтағы байқаусызда жасалған қылмысқа айыпталуы кезінде - айлық
есептік көрсеткіштің үш жүз еселенген мөлшерінен; орташа ауырлықтағы
қасақана қылмыс жасағандығына айыпталуы кезінде - айлық есептік
көрсеткіштің бес жүз еселенген мөлшерінен; ауыр қылмыс жасағандығына
айыпталуы кезінде - айлық есептік көрсеткіштің мың еселенген мөлшерінен кем
болмайды.
Кепіл сомасын айыптаудың ауырлығын, күдіктінің, айыпталушының жеке басын,
қызметін, тұрақты тұрғылықты жерінің бар-жоғын, кепіл берушінің отбасылық
және мүліктік жағдайын, қылмыстық жауапкершілік пен жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды және басқаларды есепке ала отырып, осы бұлтартпау
шарасын таңдайтын адам анықтайды.
9. Енгізілетін кепілдің бағалылығын дәлелдеу кепіл берушіге жүктеледі.
Кепілдік мүліктің құнын айқындайтын құжаттарды қолданыстағы заңнамаға
сәйкес бағалау қызметімен айналысуға құқық беретін лицензиясы бар заңды
тұлғалар сияқты жеке адамдар да бере алады.
10. Қылмыстық процеске қатысушылар бұлтартпау шарасы ретінде кепіл
қолдану туралы қолдаухатпен өтініш жасауға құқылы. Қолдаухатта кепілді
бұлтартпау шарасы ретінде қолданудың пайдасына дәлелдемелерді көрсетуге
болады. Қолдаухаттың мазмұны мен нысаны еркін түрде болады. Егер
қолдаухатпен күдікті, айыпталушы өзі өтініш жасамаса, онда оның кепілді
таңдауға жазбаша келісімі қажет. Келісім қолдаухатта қол қою түрінде болады
не болмаса оның өтініші түрінде көрсетіледі.
11. Кепіл берушіге, егер оның өзі сезікті, айыпталушы
болмаса, оған қатысты осы бұлтартпау шарасы қолданылатын адамның
айыбының мәні түсіндіріледі. Кепіл берушіге күдікті, айыпталушы шақыруы
бойынша келуден жалтарған жағдайда кепіл мемлекеттің кірісіне
айналатындығы туралы ескертілгендігі атап өтілген хаттама жасалады.
12. Бұлтартпау шарасын таңдаған адам кепілді қабылдағаны туралы
хаттама (4-қосымша) толтырады, онда хаттаманың толтырылған жері мен күні;
хаттаманы толтырған адамның тегі мен лауазымы; күдіктінің
немесе айыпталушы адамның жасаған қылмысы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің бабы); осы адамның тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы,
жылы; ҚІЖК-нің 132-бабындағы тәртіппен ұстаудың күні және
уақыты; күдіктінің, айыпталушының анықтау, тергеу органдарына немесе
сотқа олардың шақыруы бойынша келу міндеттерін, сондай-ақ өзінің
орын ауыстырған жағдайын хабарлау туралы түсіндіру; кепіл берушіге
күдікті, айыпталушы шақыру бойынша келуден бас тартқан жағдайда
кепіл мемлекет кірісіне айналатындығын ескерту туралы; кепіл берушінің
тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы мен жылы; кепіл ретінде берілетін
ақшалай сома мөлшері не болмаса оның құны мен соттың депозитіне ақша
енгізілгенін растайтын құжаттары бар мүлік тізбесі көрсетіледі. Егер кепіл
беруші заңды тұлға болса, хаттамада оның толық деректемелері мен
өкілдері көрсетіледі. Хаттаманы кепіл түрінде бұлтартпау шарасын
таңдаған лауазымды адам толтырады және осы адам күдікті, айыпталушы, оның
қорғаушылары, сондай-ақ кепіл беруші (егер ол басқа адам болса) қол қояды.
Кепілді қабылдау туралы хаттама екі данада толтырылады. Бірінші данасы
қылмыстық іс материалдарына тігіледі, екінші данасы қолхат арқылы кепіл
берушіге беріледі. Егер кепіл беруші бірнеше адам болса, онда лауазымды
тұлға растаған хаттаманың көшірмесі олардың әрқайсысына беріледі.
Хаттамадан басқа қылмыстық іске соттың депозитіне кепіл енгізу туралы
құжат, кепіл ретінде алынған жылжымайтын мүлікке, автокөлік құралдарына
және басқа да мүлікке құқық беретін нотариалды расталған құжаттар, олардың
құнын растайтын құжаттар, сондай-ақ кепілді соттың сақтауына өткізуді
растайтын құжаттар тігіледі.
Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді таңдаған орган кепіл берушінің еңбекке
қабілетті екеніне көз жеткізу керек.
13. Кепіл аумақтылығы бойынша соттың депозитіне енгізіледі. Кепіл
енгізілген кезде сот тиісті құжат (кассалық кіріс ордері, төлем
тапсырмасы) береді. Егер кепіл ретінде бағалы заттар енгізілсе, онда оларды
сақтау нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде №
658 болып тіркелген, "Соттардың, прокуратура, алдын ала тергеу, анықтау,
сот сараптамасы органдарының қылмыстық, азаматтық істер жөніндегі және
әкімшілік құқық бұзушылық істері туралы құжаттарды, заттай
дәлелдемелерді алу, есепке алу, сақтау, беру және жою тәртібі туралы"
Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 1998 жылғы 12 қарашадағы №
121, Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 1998 жыл-ғы 1
желтоқсандағы № 1043, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті
төрағасының 1998 жылғы 8 желтоқсандағы № 73, Қазақстан Республикасы
Қаржы министрінің 1998 жылғы 22 желтоқсандағы № 598, Қазақстан Республикасы
Ішкі істер министрінің 1998 жылғы 2 желтоқсандағы № 429, Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік кіріс министрінің 1998 жылғы 28 желтоқсандағы №
111 бірлескен бұйрығымен бекітілген нұсқаулыққа сәйкес заттай
дәлелдемелерді сақтау сияқты жүзеге асырылады.
Аталған бұлтартпау шарасын таңдаған лауазымды адам кепіл ретінде
жылжымайтын мүлікті немесе автокөлік құралын қабылдаған жағдайда, олармен
жасалған мәмілелер жасауды болдырмау мақсатында бұл туралы жоғарыда атал-
ған кепіл заттары тіркелген органдарға дереу хабарлайды.
14. Алдын ала тергеу жүргізу міндетті болып табылатын қылмыстық істі
қозғаған анықтау органы қандай да бір бұлтартпау шарасын таңдауға құқығы
жоқ (ҚІЖК-нің 200-бабы).
15. Алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер бойынша анықтау кезінде
анықтау органының бастығы бұлтартпау шарасы ретінде кепілді таңдау немесе
басқаға өзгерту туралы анықтаушы шығарған қаулыны бекітеді.
Анықтау жүргізудің мерзімін 10 тәуліктен астам мерзімге ұзарту
кезінде күдіктіге қатысты бұлтартпау шарасы қылмыстық іс қозғаумен бір
мезгілде таңдалса, оның күші жойылуы не болмаса Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 288-бабының 2-бөлігінде белгіленген тәртіппен алдын ала
тергеу өндірісі тағайындалуы тиіс.
16. Егер адам қылмыс жасағаны үшін күдікті ретінде ұсталса, онда
бұлтартпау шарасы ретінде кепілді таңдау туралы қаулы қылмыстық істің
материалдарын және кепілді енгізу мүмкіндігін растайтын құжаттарды қоса
отырып (кепіл берушіде кепіл заттардың барлығын растайтын құжаттар), ұстау
мерзімі аяқталғанға дейін 6 сағаттан кешіктірмей кепілді таңдау
туралы қаулыны санкциялау туралы мәселені қарайтын прокурорға берілуі тиіс.
17. Кепіл қамауға алудың немесе үйде қамап ұстаудың орнына
прокурордың немесе соттың (ҚІЖК-нің 150-бабының 9-бөлігі), сондай-ақ
прокурор санкциялаған қаулы бойынша тергеуші мен анықтау органының
шешімімен қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда күдікті, айыпталушы
келісілген сома іс жүзінде соттың депозиттік шотына енгізілгенге дейін
қамауда немесе үйде қамау-да ұстауда қалады. Осыдан кейін
прокурордың, соттың қаулысы атқарылуға беріледі.
18. Ұсталған адамға (қамаудағы адамға) шоттан ақша қаражатын алу қажет
болған жағдайда сенімхат ресімделеді.
19. Қылмыстық қудалау органы қамауға алу немесе үйде қамап ұстау бұлтарт-
пау шараларын кепілге ауыстырудан бас тартқан жағдайда күдікті, айыпталушы,
олардың қорғаушысы немесе заңды өкілдері, сондай-ақ кепіл беруші ретінде
іске қатысуға рұқсат берілмеген адам ҚІЖК-нің 110-бабында белгіленген
тәртіппен шағымдана алады.
20. Енгізілген кепіл бойынша міндеттемелер мерзімі кепіл
түрінде бұлтартпау шарасы таңдалған сәттен бастап ол жойылғанша немесе
өзгергенге дейін, істі алдын ала тергеудің және сотта қараудың
барлық уақытына созылады.
Егер күдікті, айыпталушы немесе айыпталушы болып табылмайтын кепіл беруші
салынған ақшаны, мүлікті немесе бағалы заттарды қайтаруды талап етсе,
қылмыстық процесті жүргізуші орган бұдан бас тартуға құқығы жоқ. Мұндай
жағдайда кепіл - бұлтартпау шарасы неғұрлым қатаңырақ түрге өзгертілуі
немесе басқа кепіл берушіге ресімделуі тиіс, бұл туралы күдіктіге,
айыпталушыға түсіндіріледі.
21. Егер кепіл беруші бірнеше адам болса және олардың
біреуі қабылданған міндеттемеден бас тартса, онда бұлтартпау шарасын
таңдау кезінде белгіленген сома міндеттемелерді орындауды
қамтамасыз еткен жағдайда ғана азайтылуы мүмкін. Кепіл мөлшері
жеткіліксіз болған жағдайда, жетпеген соманы басқа кепіл берушілер
толықтыра алады не болмаса бұлтартпау шарасы неғұрлым қатаң түрге
өзгертіледі. Бұл шешімдердің барлығы сотқа дейінгі өндірісте ҚІЖК-нің 154-
бабына сәйкес қылмыстық процесті жүргізуші органның дәлелді қаулысы түрінде
ресімделеді.
22. Күдікті, айыпталушы қылмыстық процесті жүргізуші органның
шақыруы бойынша келуден жалтарған жағдайда, бұлтартпау шарасы неғұрлым
қатаң түрге өзгертіледі. Күдікті, айыпталушы шақыру бойынша келмеген әрбір
жағдайда қылмыстық процесті жүргізуші орган мұның себептерін анықтауға және
күдіктіні, айыпталушыны шақыру туралы тиісті хабарламаны растайтын
құжаттарды (шақыру қағазын алғаны туралы қолхаттар, баянаттар және тағы
басқалар) істің материалдарына қосуы керек.
Кепілді неғұрлым қатаң бұлтартпау шарасына өзгерту үшін шақыру бойынша
келмеу жүйелі, яғни екі және одан да көп болуы тиіс. Әрбір келмеген жағдай
туралы қылмыстық процесті жүргізуші орган бір тәулік мерзім ішінде кепіл
берушіге хабарлауы және оған кепілдің мемлекет кірісіне берілу мүмкіндігі
туралы түсіндіруі тиіс.
Дәлелді себептер болған жағдайда (келу мүмкіндігінен айыратын ауруы,
жақын туыстарының қайтыс болуы, дүлей зілзала, жаппай тәртіпсіздіктер,
шақыру қағазын алмауы, белгіленген мерзімде келу мүмкіндігінен объективті
түрде айыратын өзге де жағдайлар) күдіктінің, айыпталушының келмеуі
бұлтартпау шарасын өзгерту үшін негіз ретінде қабылдануы мүмкін емес.
Егер күдікті, айыпталушы өзінің тұрғылықты жерін хабарламай жасырынған
және ол осындай себептермен келуден жалтарғаны туралы жеткілікті
негіздер болған жағдайда, бұлтартпау шарасын неғұрлым қатаң түрге өзгерту
және оған іздестіру жариялау туралы мәселе қаралуы тиіс.
Кепілді неғұрлым қатаң бұлтартпау шарасына өзгерту туралы (үйде қамап
ұстау, қамауға алу) қылмыстық процесті жүргізуші орган дәлелді қаулы
шығарады, оны қылмыстық істің материалдарымен және күдіктінің,
айыпталушының шақыру бойынша келуден жалтарғанын растайтын құжаттармен
бірге осы бұлтартпау шарасын санкциялаған прокурорға дереу жібереді, ал
сотталушыға қатысты шешімді сот қабылдайды.
Прокурор осы шешімнің заңдылығы мен негізділігін тексере отырып, сотқа
кепілді мемлекет кірісіне жіберу туралы ұсыныс жасайды, бұл туралы кепіл
берушіге хабарлайды. Егер бұлтарпау шарасын өзгерту туралы қабылданған
шешім негізсіз және заңды бұза отырып қабылданса, прокурор өзінің
қаулысымен оның күшін жояды. Мұндай жағдайларда кепіл өзгеріссіз қалады.
Егер кепіл түріндегі бұлтартпау шарасын өзгерту туралы шешімді сот өзінің
өндірісіндегі қылмыстық іс бойынша қабылдаса, онда кепілді мемлекет
кірісіне беру туралы мәселені олар дербес қарайды, бұл туралы қаулы
шығарады.
23. Міндеттемелерді орындау кезінде кепіл ретінде енгізілген
сома есебінен азаматтық талапты өтеу айыпталушының өзі кепіл беруші болып
табылса ғана мүмкін болады.
24. Күдікті, айыпталушы өзінің міндеттерін сақтаған жағдайда, сот істі
тоқтату туралы үкім немесе қаулы шығарған кезде кепілді кепіл
берушіге қайтару туралы мәселені шешеді (ҚІЖК-нің 148-бабының 7-бөлігі).
25. Алдын ала тергеу сатысында қылмыстық іс тоқтатылған жағдайда, кепіл
ретіндегі бұлтартпау шарасының күші прокурор санкциялаған тиісті қаулымен
жойылады. Бұл ретте осы шешімді қабылдаған лауазымды адам прокурор
санкциялаған қаулыны қоса отырып, кепілді қайтару туралы сотқа жазбаша
түрде хабарлама жібереді. Егер салынған мүлікке шектеулер болса, қылмыстық
істі тоқтатқан орган оларды алу жөнінде қажетті шаралар
қабылдайды.
Сот осы қаулыға сәйкес салынған мүлікті, сақтауға тапсырылған бағалы
заттарды немесе депозитке салынған ақшаны береді. Кепілді кепіл берушіге
қайтару туралы құжатты сот істің материалдарына тігу үшін анықтау немесе
алдын алу тергеу органына жібереді.
Кепіл туралы келісім-шарт жасасу. Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі
бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін,
несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі.
Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және объектісі;
- несиенің мөлшері;
- ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін
қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі;
Несиелік клісім-шарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері
анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісім-
шарттың орыны ерекше. Кепіл туралы кепіл затына байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және
мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
1. Клиент мүліктерінің кепілі:
• Тауарлы – материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған
бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
• Бағалы да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
• Сол банктегі депозиттер кепілі;
• Жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека)
2. Мүліктік құқықтар кепілі.
• Жалгерлік құқық кепілі;
• Авторлық құқық кепілі;
• Жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісім-шартта мынадай мәселелер қарастырылады:
• Келісім-шарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• Келісім-шарт заты;
• Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• Талап ету құқықтары;
• Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
• Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
• Тараптардың жауапкершіліктері;
• Ерекше шарттар;
• Дауларды шешу;
• Басқа шарттар;
• Кепіл туралы келісім-шарт жасасушылардың заңды мекен-жайы мен
өзге де мәліметтері.
Кредиторлардың талабын қанағаттандыру үшін кепілдік келісім-шарттың
рәсімделуін реттеуші ретінде Қазақстан Республикасының №254-1 30 маусым
1998 жылы шыққан Кепілдік мүліктің қозғалысын тіркеу туралы заңы негізгі
құжат болып табылады.
Осы заңға сәйкес кредитор (кепілдік ұстаушы), егер де қарызданушы өз
міндеттемесін орындай алмаса, кепілдікке қойылған мүліктен берілген
несиенің құнын ұстап қалуға құқылы.
Кепілдікке қойылған мүлікке деген талап білдірушілердің талабын
қанағаттандыру үшін олардың кезектілігін белгілеп, кепілдіктегі мүлік
қозғалысын тіркейді. Кепілдік заңы бойынша кез келген міндеттемені
орындаудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді (банкі несиені бергенде, құрал-
жабдықты, қаражатты уақытша пайдалануға алғанда, салып-сатуда, жалғада,
жүкті тасымалдағанда т.б.). Кепілдік бұйымы (нәрсесі) кәсіпорынның мүліктік
айналысынан алынбауы мүмкін ғимарат, қондырғы, өндіріс құралдары, бағалы
қағаздар, ақша қаражаттары, мүліктік құқықтары т.б.), бірақ оларды
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өндіріп алуға (төлетуге)
болады.
Кепілдік міндеттеменің қамтамасыз етілуі тоқтатылса, кепілдік
тоқтатылады: кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған
мүлікке меншік иесі ретінде иеленген жағдайда, кепілге салынған мүлік
мәжбүрлік жолмен сатылғанжағдайда және т.б. Кепілдіктің түрлері болып
мүлікті салу және ипотека саналады.
Кепілге салу кезінде кепілдікке (закладкаға) салынған мүлік кепілге
берушіден кепілге ұстаушының иелігіне өтеді. Кепілге ұстаушының келісімімен
кепілге салынған зат кепілге берушіде айрықша сақталынып, мөр қойылып, сол
жерде қалдырылуы мүмкін.
Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе
үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында болуы мүмкін.
Ипотекалық несиелік келісім-шарт бойынша негізгі қарыздың сомасын
кепілдік ұстаушыға төлеуді немесе ипотекалық келісім-шарт бойынша
қарастырылған басқа міндеттемелерді толық не ішінара бөлігін орындауды
қамтамасыз етеді.
Егер де келісім – шартта басқаша шаралар қаралмаса, онда ипотека тек
сол кезеңдегі талапты толық көлемде қанағаттандырады, демек, зиянды қалпына
келтіруін; негізгі міндеттемесін бұлжытпай орындауын және басқа да заң
актілерімен немесе негізгі міндеттемелерімен қарастырылған жағдайларын.
Кепілдікке заттық нысандарға ие объектілерінен басқа да құқықтарды (кен
орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа,
қондырғыларға және т.б. жалгерлік құқық) және бағалы қағаздарды (акциялар,
облигациялар, вексельдер және т.б.) қабылдауы мүмкін. Ипотекалық келісім-
шарт тараптардың негізгі ниеттерін қуаттайтын құжат болып табылады және ол
қағаз нысанында жазылып, оған кепілдік беруші де, кепілдікті алушы да,
сондай-ақ қарызданушы да қол қояды, егер де ол кепілдік беруші қарызданушы
болмаса (яғни, тұрақты тапсырма ретінде болуы мүмкін). Ипотекалық келісім
шарт мемлекеттік тіркеуден өтеді, сол тіркеуден өткен кезден бастап оның
ипотекалық құқығы пайда болады. Ипотекалық келісім-шартта кепілдік
берушінің де, кепілдік алушының да мекен-жайы, негізгі міндеттемесінің
мәні, олардың деңгейі және орындау мерзімі т.б. мәліметтері көрсетіледі.
Кепілдік ұстаушының құқығы ипотекалық куәлік берілумен қуатталады, ал ол
негізгі міндеттеменің орындалуын талап етуге, кепілдікке қойған мүлікті
алуына құқысының бар екендігін көрсетеді. Ипотекалық куәлік бір ғана данада
жасалады, ал ол тек кепілдік ұстаушының қолында болады.
Ипотекалық куәлік басқа бір тұлғаның пайдасына жазылып берілуі мүмкін.
Жазып беру бұл ипотекалық құқықтың басқа тұлғаға берілгендігін көрсетеді.
Бұндай жазып беру операциясын банктер жасамайды. Жазып берілген құқықта
берілгентұлғаның толық аты-жөні болуы тиіс, ал егер де ол бланкалық тұрғыда
(толтырылмаған, қол қойылмаған нысанда) болса, онда ол ипотекалық куәліктің
беру жазбасы болып саналмайды. Егер беру жазбасы бірінші беріліп отырса,
онда ипотекалық куәлігінде көрсетілген кепілдік ұстаушысы қол қояды, ал
егер де ол бірінші болмаса, онда осының алдындағы жазып берген тұлға қол
қояды. Егер де беру жазбасы арқылы құқығын жүзеге асыратын болса, онда
онымен бірге, сол берілген тұлғаға негізгі міндеттемесі де, ипотекалық
куәлігі бойынша құқығы да өтеді.
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып
алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып,
ұзақ мерзімге берілетін несие.
3. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе
бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
Банктен тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар тізімі мынадай:
1. Қарыз алушының анкетасы.
2. Жеке куәлігі (көшірмесі).
3. СТТН (көшірмесі).
4. Соңғы 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары
туралы жұмыстан берілетін анықтама.
5. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
6. Отбасы құрамы туралы анықтама (№3 форма)
7. Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлік,
жұбайыңыздың жеке куәлігі).
8. Кепілге қоятын мүліктің құжаттары.
Келесі бір дамып отырған несиеге ипотекалық несиені жатқызуға болады.
Казкоммерцбанкте ипотекалық несие беру шарттары мынадай:
Несие мөлшері: жылжымайтын мүліктің бағалау құнының 85℅-на
дейін.
Бастапқы жарна: жылжымайтын мүліктің бағалау құнынан 15℅-ға
дейін.
Несие үшін төлемі: айына: 1,3℅ (АҚШ долл.), 1,7℅ (теңгемен).
Несие валютасы: АҚШ долл. Немесе теңгемен (егер 1 жылдан аспаса).
Несие мерзімі: 10 жылға дейін.
Қамтамасыз ету түрі: пайдаланатын немесе сатып алатын тұрғын үй.
Қазақстанда ипотеклық несиенің дамуын қолдау мақсатында соңғы жылдары
Қазақстан Ипотекалық компаниясы ЖАҚ бірқатар жұмыстар жасап жатыр.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарыздан да, оған төленетін
пайызын да өндіріп алуға және олардан кепілдік мүліктерін талап етуге
құқығы бар. Тауарлы-материалдық құндылықтарды, өнімдерді және басқа да
кепілдік салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несие береді.
Қарыз алушының мүлкіне банк олардың арасында жасалған келісі-шарт
бұзылған жағдайда ғана иелік ете алады. Сондай-ақ, кепілге алу міндеттемесі
қарыз алушы төлеуге қабілетсіз және банкротқа ұшыраған кезде, кепілге
салынған мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жатқызылады.
Кепілге салу жөніндегі келісім тұрғын үйді кепілге салуды қоспағанда,
нотариалдық куәліксіз жазбаша түрде жасалады. Қарыз алушыға тиеселі тауарлы-
материалдық құндылықтарды немесе шығарылуына қарай дайын өнімді кепілге
салу кепілге салудың бір түрі болып табылады. Кепілге салуға ақшалай
бағаланатын мүліктер, соның ішінде бағалы қағаздар да ұсынылуы мүмкін.
Кепілге салынған құндылықтар әдетте қарыз алушының иелігінде қалады, қарыз
алушы кепілге салынған тауарлы-материалдық құндылықтарды басқа
құндылықтарға ауыстырған жағдайда сатуға немесе өз өндірісінде қайта
өңдеуге құқылы. Кепілге салынған бағалы қағаздар несие келісіміне қол
қойылғаннан кейін, банкке сақталуға беріледі және несие толық өтеліп, ол
бойынша пайыз төленгеннен кейін қарыз алушыға қайтарылады. Борышкер кепілге
салумен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда кепілге
салынған мүліктің құнынан банктің талабын қанағаттандыру соттың шешімі
бойынша жүзеге асырылады. Банк мүлікті кепілге салуға қабылдаған кезде,
әсіресе, кепілге салынған мүлікті сақтау кезінле оның толық сақталуын талап
етуге құқылы. Кепілге салынған мүлік жойылған (опат болған( жағдайда, егер
ол сақтандырылған болса, банк талабын сақтандыру өтемінен қанағаттандырудың
айрықша құқығын пайдалана алады. Банк шартта белгіленген тәртіпке сай,
қарыз алушының кепілге салған мүлігінің құнынан несиенің сомасын өндіріп
алуға құқылы.
Кепілшінің шотынан даусыз түрде қаржыны есептен шығару төлем-талап
тапсырмасы ұсынылған кезден бастап жүзеге асырылады. Қарыз алушының
өтелмеген несиесі үшін жауапкершілігін сақтандыру Сақтандыру жөніндегі
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Бірақ қарыз
алушыға берілген несиені сақтандыру компаниясымен несиелік тәуекелділігімен
өз еркімен сақтандыру жөніндегі шарт жасасу жоымен, өз бетінше сақтандыра
алады. Бұл жағдайда банк несиелік шартта қарыз алушының несиені өтемегені
үшін жауапкершілігін өз еркімен сақтандыру шарты бойынша банк төлеген
сақтандыру төлемінің сомасын банкке қарыз алушының қайтаруын қарастыруы
мүмкін.
Қарыз алушыға несие жасалынған шартына сай беріледі. Бұл келісімде
несиенің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және олардың банкке
ұсынылу мерзімділігі, несиенің мақсатты пайдалануын және қамсыздандырылуын
тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің барысында кепілге
салынған мүліктерді өткізудің рәсімдеу тәртібі, қамсыздандыруды тексеру
үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны ашылады.
Банк қарыз алушыға несиелік қызмет көрсету үшін онымен бір жылға
немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын
әрбір клиент бойынша жеке дара анықтайды.
Қысқа мерзімді несие, әдетте, 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі. Жеклеген жағдайларда өндіріс циклының
ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзағырақ мерзімге де, бірақ екі
жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.
Несие, әдетте, қарыз алушының есеп айырысу шотында қаражаттың бар
болуына қарамастан, қолма-қолсыз тәртіпте беріледі немесе оның есеп айырысу
шотына аударылады.
Банк несиелік келісім шартты жасамастан бұрын, қарыз алушының (немесе
қарызданушының) несиені өтеу қабілеттілігін, қарызданушының репутацциясын,
қаржылық және экономикалық жағдайын, баланс өтімділігін, айналым
қарадатының пайдалану тиімділігін басқа да жағдайларын жан-жақты талдап
зерттейді.
Тұрақты түрде несиеленетін қарызданушылардың банкке қойған кепіліне
бухгалтерлік баланстың мәліметтері бойынша бақылау жасалынады. Олардың
әрбір тоқсан сайын запсатары мен шығындарының өзгерісі, дебиторлық және
кредиторлық қарызы талданады, ал керек болған жағдайда, қойма мәліметтері
және бухгалтерлік есептегі натуралдық көрінісі зерттеледі.
Қарыз алушылар негізгі несиеден басқа несиені пайдаланғаны үшін
пайыздар, айыппұлдар төлеуге міндетті.
2. Банктердің кепілдік несие саясаты түсінігінің мән-мағынасы және оның
қалыптасуын анықтайтын факторлар
Несиелік саясаттың теориялық тұжырымдамаларын жоғарыда қарастырып
өттік, ендігі кезекте нарықтық экономика жағдайында қызмет ететін несиелік
саясаттың мәні мен мазмұнын айқындайтын жайттарға тоқтала кету қажет деп
ойлаймын.
Қазіргі несиелік саясат нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу принциптері мен
шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін және несиелік
тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық саясаттың бір
бөлігі болып табылады.
Екінші деңгейлі банктер өзінің несиелік қызметінде тікелей қоршаған
ортасымен тығыз өзара қарым-қатынаста болады, яғни ол әрдайым кеңейіп
отыратын және сапалы түрде өзгеріп отыратын клиенттер ортасы. Соған сәйкес
банктік несиелеу де кеңейіп, несиелік өнімнің жаңа түрлері, формалары,
әдістері енгізіліп отырады.
Сонымен қатар несиелік өнім мен қызмет көрсету нарығында бәсеке өрши
түседі. Соның салдарынан банктерде несиелік саясатты жетілдіру қажеттігі
туындайды.
Заманауи отандық банктік тәжірибеде кепілдік несие саясаты
түсінігінің бірмағыналы анықтамасы жоқ. Ең алдымен, менің ойымша, саясат
ұғымына мән беру керек сияқты.
Саясат (грек тілінен аударғанда politike – мемлекетті басқару өнерін
дегенді білдіреді) жалпылама түсінік бойынша қоғамдық қызмет ретінде
тұжырымдалады.
Саясат адами қажеттіліктерді қанағаттандырудың шарттары мен әдістерін
зерттейді деген де ой бар, себебі бұл мемлекет құзырына кіреді.
Саясат ол классаралық, ұлтаралық қарым-қатынастармен байланысты қызмет
ету аясы деп философиялық энциклопедиялық сөздікте анықталған.
Сонымен қатар, саясат – бұл қоғамдық қызметтің ерекше арнайы түрі:
тәжірибелік қарым-қатынас ретінде де, идеология ретінде де – экономикалық
процестер қозғалысымен анықталатынын және қоғамның экономикалық базисінің
іргетасы ретінде рөл атқаратынын атап өту керек.
Осыдан шығатын қорытынды, кепілдік несие саясаты банктің несие
қызметінің басымдылықтары мен мақсаттарын анықтап, банктік жалпы
стратегияға сай несие ісін ұйымдастырудың негізі және де қолда бар нақты
шектеулерді ескере отырып, несие ресурстарын тиімді бөлу сияқты банк
мақсатын қамтамасыз ететін белгілі бір перспективада қарастырылатын банктің
активті және пассивті операцияларының жынтығы [6].
Экономикалық ғылымда кепілдік несие саясаты барлық формадағы несие
қозғалысын басқарумен пара-пар келетіні туралы ой қалыптасқан. Сондықтан да
кепілдік несие саясаты – бұл несие беру саласындағы саясат болып та және
оны қайтарып алу саласындағы саясат болып та табылады.
Алайда, бұл анықтама нарықтық қатынастар жағдайында нақты белгілі бір
екінші деңгейлі банктің жұмысын және оның ұйымдар көзқарасы жағынан
клиенттермен несиелік қарым-қатынасын толық қанды бағалауға мүмкіндік
бермейді. Сондықтан бүгінгі таңда әрбір екінші деңгейлі банктің кепілдік
несие саясатын бағалау маңызды мәнге ие болып келеді.
Сонымен, нарықтық экономикаға сай қазіргі несиелік саясатқа мынадай
анықтама беруге болады: экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие
түрлерін, несиелеу принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару
әдістері мен тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін
қамтитын экономикалық саясаттың бір бөлігі болып табылады.
Қайта құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясаттың кейбір
элементтерінің жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың
нарықтық жағдайға өтуіне байланысты аталған элементтердің әр қайсысының
мазмұны түбірімен өзгерген десе болады. Сондықтан бұл жұмыста екінші
деңгейлі банктердің кепілдік несие саясатының құрылымын әр түрлі әдебиет
көздерін пайдалана отырып жан-жақты қарастыруға тура келіп отыр.
Кепілдік несие саясатының элементтерін қарастырмас бұрын банк
саясатының элементтеріне шолу жасап өтейік [6].
Cурет 1. Банк саясаты және оның элементтері
Кепілдік несие саясатының құрамына несие қатынастарын ұйымдастырудың
ғылыми дәлелденген тұжырымының жасағы, ұлттық шаруашылықты және халықты
несиелеу саласындағы мәселелерді қою және олардың жүзеге асырылуы бойынша
тәжірибелік іс-шараларды жүргізу кіреді.
Кепілдік несие саясатының мәнін банктің қайтарымдылық негізіндегі
ресурстарды тарту және оларды банк клиенттерін несиелендіру жағынан
инвестициялау бойынша стратегиясы мен тактикасы ретінде анықтауға болады.
Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі бағыттары мен
принциптері 2-суретте көрсетілген [8].
Сурет 2. Екінші деңгейлі банктің несиелік саясатының негізгі бағыттары
мен принциптері
Ал 3-суретте екінші деңгейлі банктің кепілдік несие саясатын жүзеге
асыру механизмінің қимылы мен құрылымының жалпылама сызбасы берілген.
Сурет 3. Eкінші деңгейлі банктің кепілдік несие саясатын жүзеге асыру
механизмі
Бұл жерде:
БНК – несиелік ұсыныстың банктің несиелік комитетіне мақсатқа сай
шығарылуы;
N – қабылданбағандар (лауазымды тұлғалардың теріс шешімдері – nacks);
S(БНК) – БНК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz