Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін айқындау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Жоғарғы білім беру жүйесіндегі тұлға аралық қарым.қатыстың
психологиялық ерекшеліктері
1.1.Жоғарғы білім беру жүйесінде тұлғааралық қатынас субъектілерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.2.Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым.қатынасы өзара
әрекеттесу формасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1.3.Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық қатынас
стильдері мен оның өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2. Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым.қатынасын
эмпирикалық зерттеу
2.1.Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2.Зерттеудің әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3.Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық талдауы ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
1. Жоғарғы білім беру жүйесіндегі тұлға аралық қарым.қатыстың
психологиялық ерекшеліктері
1.1.Жоғарғы білім беру жүйесінде тұлғааралық қатынас субъектілерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.2.Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым.қатынасы өзара
әрекеттесу формасы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1.3.Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық қатынас
стильдері мен оның өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2. Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым.қатынасын
эмпирикалық зерттеу
2.1.Зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2.Зерттеудің әдістемелерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3.Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық талдауы ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздегі бүкіл білім беру жүйесі, соның ішінде жоғарғы білім беру жаңа реформалар негізінде жүзеге асырылуда. Жоғары оқу орны әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде өз қабырғасындағы студенттердің тұлғалық және кәсіби дамуына, ішкі дүниетанымының кеңеюіне өз септігін тигізеді. Сонымен бірге, әрбір студенттің бойында өз мамандығына сәйкес оқытушылардың бейнесі қалыптасады. Студенттердің оқытушылар мен тұлғалық қатынастарындағы өзара қабылдауына сыртқы орта менқатар олардың меңгеріп жатқан кәсібінің қалыптастыратын кәсіби біліктілік ұғымдар жиынтығы әсер етеді. Себебі студент кәсіп әлеміне енген сайын оның кәсіби сана сезімі, қоршаған ортаға, болашаққа және оқытушыларға деген көзқарасы күрделі өзгерістерге ұшырайды.
Әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы, іскерлік, экономикалық, әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына жоғары талап қоюда. Жоғары оқу орындарындағы білім беру студент тұлғасы дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету керек, яғни қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей болуы керек. Қазіргі кезде қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар жүйесіне бағытталған, білімберудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білімберу сферасында үздіксіз білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын айтамыз.
Тұлғаға бағытталған көзқарастың білім беруге деген мақсаты сырттай берілген қасиеттерді «қалыптастыру» деп қаралмайды, оның негізгі мәні тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз. Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әректі мен оның өзіндік санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу маңызды болады.
Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени жағдайымен күрделене түседі. Біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістері жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді. Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу және алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда.
Әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы, іскерлік, экономикалық, әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына жоғары талап қоюда. Жоғары оқу орындарындағы білім беру студент тұлғасы дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету керек, яғни қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей болуы керек. Қазіргі кезде қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар жүйесіне бағытталған, білімберудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білімберу сферасында үздіксіз білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын айтамыз.
Тұлғаға бағытталған көзқарастың білім беруге деген мақсаты сырттай берілген қасиеттерді «қалыптастыру» деп қаралмайды, оның негізгі мәні тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз. Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әректі мен оның өзіндік санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу маңызды болады.
Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени жағдайымен күрделене түседі. Біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістері жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді. Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу және алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда.
1. Кузьмина Н.В. Очерки труда учителя. – Л., ЛГУ., 2005. – 164 б.
2. Березовин. Н.А. Адаптация студентов и НОТ. Учеб.метод. пособ. - Минск: Университетское, 1990. – 150б .
3. Профессиональное ориентирование студентов в условиях информатизации образования. Учебно методическое пособие. - А., 2003. – 133 б.
4. Актуальные проблемы общей, социальной и педагогической психологии. Сб. научн. тр. / Под ред. Давыдова. – М., 2001. – 159 б.
5. Соловьева О.В. Обратная связь в межличностном общении. - М., 2005.
6. Цуканова Е.В. Психологические особенности затрудненного общения в условиях совместной деятельности: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. канд. психол. наук. М., 2001
7. Профессиональное ориентирование студентов в условиях информатизации образования. Учебно методическое пособие. - А., 2003. – 133 б.
8. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. - М.: Высшая школа, 2001. - 87-96б.
9. Лисовский В.Т. Актуальные проблемы нравственного воспитания будущих специалистов. Л., 2000.
10. Леонтьев А.А. Психология общения. 2-ое изд., испр.и доп. М., 1997.
11. Бодалёв. А.А. Психология общения. - М., 1996. - 236 б.
12. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. М., 2005.
13. Психолого-педогогическое проблемы формирование личности в учебной деятельности. – М., 2000.
14. Маркова А.К. Психология усвоения языка как средства общения. М., 2004.
15. Артемов В.А. Курс лекции по психологии. 2-е изд., перераб. и доп. Харьков, 2001.
16. Психолого-педогогическое проблемы формирование личности в учебной деятельности. – М., 2000.
17. Путляева Л.В. Психологические аспекты проблемного обучения / Под. Ред. А.А. Вербицкого. М., 2000.
18. Цукерман Г.А. Совместная учебная деятельность как основа формирования умения учиться: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. докт. психол. наук. М., 2005
19. Рубцов В.В. Организация и развитие совместных действий у детей в процессе обучения. М., 2005.
20. Панюшкин В.П. Функции и формы сотрудничества учителя и учащихся в учебной деятельности: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. канд. психол. наук. М., 2004
21. Климов Е.А. Индивидуальный стиль деятельности в зависимости от типологических свойств нервной системы. Казань, 2000.
22. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 2001
23. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. М., 2005.
24. Маркова А.К. Психология труда учителя. М., 2000.
25. Соковкин В.М. О природе человеческого общения. - Фрунзе, 2002.
26. Брудный А.А. Понимание и общение. М., 2001.
27. Панферов В.Н. Психология общения //Вопросы философии. 2005. 7
28. Леонтьев А.А. Лекция как общение. М., 2004.
29. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. - Алматы, 2000. - 123-136 б.
30. Степаненка. Т.Г. Социальные стереотипы и межличностные отношения // Общение и оптимизация совместной деятельности. - М., 2005.
31. Шибутани.Т. Социальная психология./ Пер. с англ. - М., 2005.
32. Личность студента и успешность его обучения в вузе. / Б. Аверин, под рук. Шкарин В.В. – М., НПУ, 2001.
33. Цуканова Е.В. Психологические особенности затрудненного общения в условиях совместной деятельности: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. канд. психол. наук. М., 2001
34. Профессиональное ориентирование студентов в условиях информатизации образования. Учебно методическое пособие. - А., 2003. – 133 б.
35. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. - М.: Высшая школа, 2001. - 87-96 б.
36. Лисовский В.Т. Актуальные проблемы нравственного воспитания будущих специалистов. Л., 2000.
37. Психолого-педогогическое проблемы формирование личности в учебной деятельности. – М., 2000.
38. Артемов В.А. Курс лекции по психологии. 2-е изд., перераб. и доп. Харьков, 2000.
39. Петренко В.Ф. Экспериментальная психосемантика: Исследование индивидуального сознания // Вопросы психол., № 5. 2002, 19-23 б.
40. Богомолова. Н.Н.; Данилин.К.Е. Спецпрактикум по социальной психологии. - М., 2000, 298 б.
41. Данилин К.Е. Восприятие межличностного предпочтений в группе. // Автореферат дисс. доктор психол. наук. - М., 2004. – 43 б.
42. Сиомичев. А.В. Психологическое особенности адаптации студентов в сфере общения в вузе.// Автореф. дис.докт.пс.наук. – Алматы - 2004.
43. Кун М., Макпартленд Т. Эмпирическое исследование установок личности на себя // Современная зарубежная соц. психология. Под ред. Андреевой Г.М. - М., 2004.
44. Кузьмина Н.В. Педагогическое мастерство учителя как фактор развития способностей учащихся // Вопросы психологии. – М., №1, 2004. –20-26 б.
45. Никиреев Ё.М., Асадулин Ф.М. К вопросу изучения мотивов общественной деятельности студентов // Студенческий коллектив и формирование личности будущего учителя: сб.научн.тр. – М., 2001. 25-33б.
46. Лисовский В.Т., Дмитриев А.В. Личность студента. - Ленинград: Л., ЛГУ, 2004.- 324 б.
47. Петровская Л.А., Соловьева О.В. Обратная связь в межличностном общении. // Психол. журнал, №3, 2002, 28 б.
48. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды – статистикалық әдістер. - Алматы, 2000. – 43 б.
49. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. - СПб., 2001. – 349 б.
50. Шакурова З.А., Казанцева Э.Р. Основы математической статистики для психологов // Под ред. Ю.С. Багимова - Челябинск, 2000. – 5-30б.
51. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алматы, 1992.-195б.
52. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения.: Афтореферат. Дисс....докт. Психол. Н.; М., 1998. -34б.
53. Джандильдин Н. Природа национальной психологии. Алма-Ата, 1971. -304 б.
54. Намазбаева Ж. И. Некоторые психологические проблемы вузовского образования./Межвузовский сборник научных трудов. Алматы, 1996. 3-10 б.
2. Березовин. Н.А. Адаптация студентов и НОТ. Учеб.метод. пособ. - Минск: Университетское, 1990. – 150б .
3. Профессиональное ориентирование студентов в условиях информатизации образования. Учебно методическое пособие. - А., 2003. – 133 б.
4. Актуальные проблемы общей, социальной и педагогической психологии. Сб. научн. тр. / Под ред. Давыдова. – М., 2001. – 159 б.
5. Соловьева О.В. Обратная связь в межличностном общении. - М., 2005.
6. Цуканова Е.В. Психологические особенности затрудненного общения в условиях совместной деятельности: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. канд. психол. наук. М., 2001
7. Профессиональное ориентирование студентов в условиях информатизации образования. Учебно методическое пособие. - А., 2003. – 133 б.
8. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. - М.: Высшая школа, 2001. - 87-96б.
9. Лисовский В.Т. Актуальные проблемы нравственного воспитания будущих специалистов. Л., 2000.
10. Леонтьев А.А. Психология общения. 2-ое изд., испр.и доп. М., 1997.
11. Бодалёв. А.А. Психология общения. - М., 1996. - 236 б.
12. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. М., 2005.
13. Психолого-педогогическое проблемы формирование личности в учебной деятельности. – М., 2000.
14. Маркова А.К. Психология усвоения языка как средства общения. М., 2004.
15. Артемов В.А. Курс лекции по психологии. 2-е изд., перераб. и доп. Харьков, 2001.
16. Психолого-педогогическое проблемы формирование личности в учебной деятельности. – М., 2000.
17. Путляева Л.В. Психологические аспекты проблемного обучения / Под. Ред. А.А. Вербицкого. М., 2000.
18. Цукерман Г.А. Совместная учебная деятельность как основа формирования умения учиться: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. докт. психол. наук. М., 2005
19. Рубцов В.В. Организация и развитие совместных действий у детей в процессе обучения. М., 2005.
20. Панюшкин В.П. Функции и формы сотрудничества учителя и учащихся в учебной деятельности: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. канд. психол. наук. М., 2004
21. Климов Е.А. Индивидуальный стиль деятельности в зависимости от типологических свойств нервной системы. Казань, 2000.
22. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 2001
23. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. М., 2005.
24. Маркова А.К. Психология труда учителя. М., 2000.
25. Соковкин В.М. О природе человеческого общения. - Фрунзе, 2002.
26. Брудный А.А. Понимание и общение. М., 2001.
27. Панферов В.Н. Психология общения //Вопросы философии. 2005. 7
28. Леонтьев А.А. Лекция как общение. М., 2004.
29. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. - Алматы, 2000. - 123-136 б.
30. Степаненка. Т.Г. Социальные стереотипы и межличностные отношения // Общение и оптимизация совместной деятельности. - М., 2005.
31. Шибутани.Т. Социальная психология./ Пер. с англ. - М., 2005.
32. Личность студента и успешность его обучения в вузе. / Б. Аверин, под рук. Шкарин В.В. – М., НПУ, 2001.
33. Цуканова Е.В. Психологические особенности затрудненного общения в условиях совместной деятельности: Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. канд. психол. наук. М., 2001
34. Профессиональное ориентирование студентов в условиях информатизации образования. Учебно методическое пособие. - А., 2003. – 133 б.
35. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. - М.: Высшая школа, 2001. - 87-96 б.
36. Лисовский В.Т. Актуальные проблемы нравственного воспитания будущих специалистов. Л., 2000.
37. Психолого-педогогическое проблемы формирование личности в учебной деятельности. – М., 2000.
38. Артемов В.А. Курс лекции по психологии. 2-е изд., перераб. и доп. Харьков, 2000.
39. Петренко В.Ф. Экспериментальная психосемантика: Исследование индивидуального сознания // Вопросы психол., № 5. 2002, 19-23 б.
40. Богомолова. Н.Н.; Данилин.К.Е. Спецпрактикум по социальной психологии. - М., 2000, 298 б.
41. Данилин К.Е. Восприятие межличностного предпочтений в группе. // Автореферат дисс. доктор психол. наук. - М., 2004. – 43 б.
42. Сиомичев. А.В. Психологическое особенности адаптации студентов в сфере общения в вузе.// Автореф. дис.докт.пс.наук. – Алматы - 2004.
43. Кун М., Макпартленд Т. Эмпирическое исследование установок личности на себя // Современная зарубежная соц. психология. Под ред. Андреевой Г.М. - М., 2004.
44. Кузьмина Н.В. Педагогическое мастерство учителя как фактор развития способностей учащихся // Вопросы психологии. – М., №1, 2004. –20-26 б.
45. Никиреев Ё.М., Асадулин Ф.М. К вопросу изучения мотивов общественной деятельности студентов // Студенческий коллектив и формирование личности будущего учителя: сб.научн.тр. – М., 2001. 25-33б.
46. Лисовский В.Т., Дмитриев А.В. Личность студента. - Ленинград: Л., ЛГУ, 2004.- 324 б.
47. Петровская Л.А., Соловьева О.В. Обратная связь в межличностном общении. // Психол. журнал, №3, 2002, 28 б.
48. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолданылатын негізгі ықтималды – статистикалық әдістер. - Алматы, 2000. – 43 б.
49. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. - СПб., 2001. – 349 б.
50. Шакурова З.А., Казанцева Э.Р. Основы математической статистики для психологов // Под ред. Ю.С. Багимова - Челябинск, 2000. – 5-30б.
51. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алматы, 1992.-195б.
52. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения.: Афтореферат. Дисс....докт. Психол. Н.; М., 1998. -34б.
53. Джандильдин Н. Природа национальной психологии. Алма-Ата, 1971. -304 б.
54. Намазбаева Ж. И. Некоторые психологические проблемы вузовского образования./Межвузовский сборник научных трудов. Алматы, 1996. 3-10 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Жоғарғы білім беру жүйесіндегі тұлға аралық қарым-қатыстың
психологиялық ерекшеліктері
1.1.Жоғарғы білім беру жүйесінде тұлғааралық қатынас субъектілерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2.Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынасы өзара
әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..29
1.3.Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық қатынас
стильдері мен оның
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35
2. Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынасын
эмпирикалық зерттеу
2.1.Зерттеудің мақсаты, болжамы мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...37
2.2.Зерттеудің әдістемелерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...40
2.3.Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық
талдауы ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...54
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздегі бүкіл білім беру жүйесі,
соның ішінде жоғарғы білім беру жаңа реформалар негізінде жүзеге асырылуда.
Жоғары оқу орны әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде өз
қабырғасындағы студенттердің тұлғалық және кәсіби дамуына, ішкі
дүниетанымының кеңеюіне өз септігін тигізеді. Сонымен бірге, әрбір
студенттің бойында өз мамандығына сәйкес оқытушылардың бейнесі қалыптасады.
Студенттердің оқытушылар мен тұлғалық қатынастарындағы өзара қабылдауына
сыртқы орта менқатар олардың меңгеріп жатқан кәсібінің қалыптастыратын
кәсіби біліктілік ұғымдар жиынтығы әсер етеді. Себебі студент кәсіп әлеміне
енген сайын оның кәсіби сана сезімі, қоршаған ортаға, болашаққа және
оқытушыларға деген көзқарасы күрделі өзгерістерге ұшырайды.
Әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы, іскерлік, экономикалық,
әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына
жоғары талап қоюда. Жоғары оқу орындарындағы білім беру студент тұлғасы
дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету керек, яғни
қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей болуы
керек. Қазіргі кезде қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар
жүйесіне бағытталған, білімберудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық
мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік
парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы
қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып
табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білімберу сферасында үздіксіз
білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын
айтамыз.
Тұлғаға бағытталған көзқарастың білім беруге деген мақсаты сырттай
берілген қасиеттерді қалыптастыру деп қаралмайды, оның негізгі мәні
тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық
мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз.
Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әректі мен оның өзіндік
санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу
маңызды болады.
Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени
жағдайымен күрделене түседі. Біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси өзгерістері жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді.
Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу және
алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын
ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық
жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім
жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда.
Білім жүйесіндегі өзгерістер тек оқытушыға ғана емес, сонымен бірге
студенттерге де әсер етуде. Қазіргі кезде студенттер жан-жақты сапалы білім
алуға тырысады. Ал, оларға бұл мақсатқа жету үшін сапалы әрі қазіргі заман
талабына сай білім беретін оқытушы қажет екені бәрімізге белгілі.
Қазақстан республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2005 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын
қайтаруға міндеттіміз” деп бұл мәселенің мемлекеттік деңгейдегі
маңыздылығының атап көрсетті.
Бұл арада жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің
тұлға аралық қарым-қатынас мәселелерінің бірінші кезекті сипаты анықталады.
Зерттеу жұмысы педагогикалық психология саласынан жазылған. Жұмыс
кіріспе, теориялық бөлім, эксперименттік зерттеу бөлімі, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін айқындау.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы - жоғарғы білім беру жүйесіндегі
оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынас ерекшеліктерінің
теориялық негізделуі мен оқытушылардың кәсіби бағыттылығы мен бірлескен
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру стилдерінің эмпирикалық зерттеуінің
алғашқы тәжірибесінің жасалуымен сипатталады.
Жұмыстың практикалық мәнділігі - осы бағыттағы зерттеу мәліметтерін
жоғары білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің бірлескен
танымдық іс-әрекеті барысындағы жағымды тұлғалық қатынасын қалыптастыруда
және ұқсас эмпирикалық зерттеулерге салыстырмалы мәлімет ретінде
пайдалануға болады.
Жұмыстың болжамы: Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-
қатынасының ерекшеліктері оқытушының кәсіби бағыттылығы мен бірлескен
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру стилдеріне тәуелді.
Зерттеу объектісі: Абай атындағы АлМУ-нің филология факультетінің
оқытушылары мен студенттері.
Зерттеу пәні: оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынас жағдайлары.
Зерттеу әдістемелері:
1. Тұлға аралық қатынастағы нормативті таңдауды зерттеу әдістемесі
(О.И.Комиссаров).
2. Оқытушының кәсіби бағыттылығы әдістемесі
3. Коммуникативтілік және ұйымдастырушылық қабілеті әдістемесі (КОС-2)
4. “Менің оқытушым” әдістемесі (М.Кун, Т. Макпарлендтің “Мен кіммін?”
әдістемесінің модификациясы.
Зерттеу мерзімі: 15 наурыз – 25 сәуір 2010 жыл.
Әдебиеттер саны: 54
Жұмыс көлемі: 60 бет
1. ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Жоғарғы білім беру жүйесінде тұлғааралық қатынас
субъектілерінің сипаттамасы
Педагогикалық іс-әрекет ұйымдасқан іс-әрекет жүйесіндегінің ең
күрделісі–оқытушы іс-әрекеті. Сонымен бірге, оқытушының педагогикалық
белсенділігін былай қарастырады: 1) ұйымдастырушы әрекет ретінде (оқу
әрекетін басқару құралы ретінде), 2) студенттің немесе студенттің санасын
түсінуші ретінде. Оқытушы іс-әрекетінің ең маңызды нәрсесі коммуникация
және студент жағдайын түсіну болып табылады. Түсіну, яғни, бұл жерде
айтылуы бойынша, басқа адамды ішінен түсіну, санамен жұмыс жасау.
Қабілеттің бірнеше түрлері кездесетінін білеміз. Соның ішінде біздің атап
айтып кететініміз арнайы қабілеттің бірі педагогикалық қабілет.
Педагогикалық қабілеттер деп педагогикалық іс-әрекеттің талаптарына
жауап беретін және ондағы жетістікті анықтайтын тұлғаның индивидуалды
психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығын атайды. Қабілеттің ептіліктен
айырмашылығы, біріншісі – бұл тұлғаның ерекшелігі, екіншісі – бұл
педагогикалық іс-әрекеттің жеке әрекеттерін жоғарғы деңгейде орындау.
Педагогикалық қабілеттің келесі турлерін бөлуге болады:
• Дидактикалық – осы арқылы оқытушы мазмұны және оқыту әдістерін ірктеуді
жүзеге асырады, оқу материалын өтімді етіп ұсынады.
• Экспрессивті – бұл материалды біреудің ең жақсы эмоционалды, мәнерлі
формасын табуға мүмкіндік береді.
• Перцептивті – олар студенттердің ішкі рухани күйіне енуіне жастық және
индивидуалды ерекшеліктерін терең түсінуінде оқытушының өткір
бақылампаздығынан да көрінеді.
• Ұйымдастырушылық – осы арқылы оқу орындарындағы тәртіп студенттің өзін-
өзі басқару жұмысы қамтамасыз етіледі, студенттердің достық және біртұтас
ұжымы құрылады.
• Суггестивті – бұл оқытушының студенттерге күшті еріктік әсер ету, сендіру
қабілеті.
• Академиялық немесе ғылыми танымдық – олар ғылымның және іс-әрекеттің
сәйкес облысынан дағды, ептілік және білімді алуға көмектеседі.
• Коммуникативті – бұл оқытушының студенттермен дұрыс және мақсатқа
бағытталған қарым-қатынасты, байлаысты орнатуға мүмкіндік береді.
Адаммен қарым-қарым-қатынастың кез-келген түрі обьективті және
субъективті сипаттағы күрделі заңдылықтарға сүйенеді [1].
Тұлғааралық қарым-қарым-қатынастың алуан түрлерінің терең негізін
адамдардың білуі – оның тиімді іс-әрекетінің шарты болып табылады. Бірақ,
бұл білімге күнделікті, сағат сайын өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде
кәсіби, азаматтық борышын жүзеге асыруға міндетті тәрбиешілер, мұғалімдер,
ата-аналар және жоғары оқу орнындағы оқытушылар қажетсінеді. Тәрбие,
тәрбиеленуші мен тәрбиеші арасындағы рухани қауымдастықтың нәтижесінде
жүзеге асырылатын болғандықтан, мұғаліммен қарым-қатынастағы ерекше дағды
мен қабілеттілікті талап етеді. Сол кезде ғана адамзатпен жиналған мәдени
құндылықтар беріледі.
Оқытушы – жан-тәнімен берілуді, адалдықты, кейде құрбандықты талап
ететін ең күрделі мамандықтардың бірі. Қоғам басқа мамандықтағы адамдарға
қарағанда, мұғалмге жоғары талаптар қояды.
Оқытушы еңбегі – бұл:
• Студенттермен жоғары оқу орнындағы жұмысы;
• Үнемі өзімен жұмыс (білім, дағдыларды жинау және жаңарту);
• Өзін жүйелік бақылау (түсінікті айту);
• Әр түрлі қабілеттегі және сипаттағы студенттермен тұлғааралық қатынас;
• Әрқайсысы өз баласын идеалды деп санайтын, бір-біріне ұқсамайтын ата-
аналармен қарым-қатынас жасау;
Оқытушы – бұл:
• Педагогикалық ұжымның мүшесі;
• Пән мұғалімдері, методикалық бірлестіктің мүшесі;
Шығармашылықпен айналысатын оқытушы – бұл шығармашыл топтық және
методикалық кеңестің мүшесі.
Осы іс-әрекеттің барлығы оқытушы ең алдымен өз басында құратын қарым-
қарым-қатынастың әр түрлі тәсілдері мен формаларында кездеседі. Сөйтіп,
оқытушының іс-әрекетінде оның кәсіби мәдениетінің деңгейін анықтауға қиын
болатын үлкен субъективизм байқалады. Сөйтсе де, индивидуалдылыққа әсер
ететін қарым-қарым-қатынастың жалпы заңдылықтары мен принциптері бар.
Оқытушының кәсіби қатынасы дамуының мазмұны және деңгейі оның педагогикалық
іс-әрекетінің мазмұнымен анықталады. Педагогикалық іс-әрекет көлемі іс-
әрекет жағынан қаншалықты мазмұнды болса, соншалықты қарым-қатынас көпқырлы
және әртүрлі болып келеді, яғни, педагогикалық іс-әрекет қарым-қарым-
қатынастың шекаралары мен тәсілдерін анықтайды. Оның бағыттылығын, сипатын
және түрлерін құрайды. Кәсіби педагогикалық іс-әрекет, оның мәдени деңгейін
негіздейтін қарым-қатынасқа қойылатын талаптарды құрады.
Оқытушының кәсіби қарым-қатынасында әрқашан бір–бірімен тығыз
байланысты екі звеноны бөлуге болады. Біріншіден, бұл оқыту мен
тәрбиелеудің бірдей мақсатын, оқытушының педагогикалық іс-әрекетін жүзеге
асыратын, өткеннен қалған құндылықтың, қоғамдық сипатымен қатар салынған
қарым-қарым-қатынастың жалпы принциптері. Екіншіден, қарым-қарым-қатынастың
индивидуалды принциптері оқытушы стилі, яғни жеке білімдер, кәсіби
тәрбиелер, қабілеттер негізінде өз іс-әрекетін жүзеге асыратын оқыту мен
тәрбиелеудің нақты шарттары мен мүмкіншіліктеріне тәуелді, нақты тәсілдер
мен құралдардың жиынтығы.
Оқытушы іс-әрекетінің мазмұнында қандай да бір звеноның болмауы, оның
кәсіби деңгейінің немесе қарым-қатынасындағы кәсіби мәдениетінің болмауын
куәламайды.
Оқытушы қарым-қатынасының кәсіби мәдениеті – оның қабілетінің
әлеуметтік мәнді көрсеткіші, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасын жүзеге
асыра алуы, педагогикалық іс-әрекетпен қойылған нақты тапсырмаларды шешу
процесіндегі талпыныстар, сезімдер, ойлардың мазмұнын қабылдап, түсініп,
игеріп бере алуы. Ал, педагогикалық іс-әрекет жағдайлардың жүзеге асуының
негізінде қалыптасады. Оқытушының алдында тұрған тапсырманы сәтті шешуде
қарым-қарым-қатынастың құралдары мен тәсілдерін қолданудағы шығармашылық
диапозоны қаншалықты кең болса, соншалықты оның мәдениетінің деңгейі жоғары
болады. Сөйтіп, оқытушы қарым-қатынасының кәсіби мәдениеті – бұл ең алдымен
барлық қатынаста оқыту мен тәрбиелеудің қойылған мақсаттарына жету [2].
Педагогикалық қарым-қатынас – творчествалық, өнімді жеткізу негізінде
дағдылар мен білімдерді беру ретінде өз мазмұнын міндетті түрде қосатын
рухани іс-әрекеттің түрі, сонымен қатар үнемі жаңаны құру – еркін,
адамгершіліктік, гуманды, творчествалық, бейімді адам тұлғасын
қалыптастыру. Бұл жағдай Оқытушының кәсіби қарым-қатынасы үшін анықтаушы
болып табылады және тұлғаның дамуын басқара алуы (қажетті білім көлемін
құру, анықталған әлеуметтік бағдарларын нығайту, еңбекке пайдалы дағдылар
жинау) оны мұғалім етеді.
Оқытушы кәсібилігінің маңызды белгісі студенттерді тәрбиелеу мен
оқытудың қандай да бір түрін қолдана отырып, олардың әрқайсысына өз жеке
қатынасын көрсете алу қабілеті болып табылады. Студенттерді тани алуы,
олардың қылықтарын дұрыс бағалауы, олардың мінез-құлқына адекватты жауап
беруі, олардың жеке қабілеттеріне жауап беретін тәрбиелеудің әдістер
жүйесін таңдауы – оқытушының кәсіби компетенттілігінің көрсеткіші. Жеке
бағыттың иілгіш құралдар арсеналын игеру қарым-қарым-қатынастың танымдық
қызығушылықтар және тәрбиелеушінің мінезіне айналса, онда мұғалім әрбір
оқушыны жақсы біліп, олардың әрқайсысымен дұрыс қарым-қатынас құрып,
қойылған тапсырмаларды шешуге жеткен жағдайында болады. Кәсіби қарым-қарым-
қатынастың бұл деңгейі тактикалық құралдар мен тапсырмалардың негізділігін,
бірізділігін болжайды.
Кәсіби қарым-қатынасқа оқытушының кәсіби міндетімен сәйкес қоғамның
нақты әлеуметтік жағдайлары және талаптарымен негізделген тілектерін,
талпыныстарын басқара алуы тән. Осының күшімен “оқытушы – студент” жұбының
өзара қарым-қатынасының қалай құрылатынын ескеру маңызды. Оқытушы жағынан
әділетсіздік, авторитарлық көрсету оқушыда келіспеушілік пен протестті
шақырады. Қандайда бір уақыт аралығына ғана оқытушы сыртқы тыныштыққа қол
жеткізеді, бірақ ол құрмет көрсету, ішкі қажеттілік емес, уақытша сипаттағы
конформдылыққа ие болады. Тек деклоративті емес, шынайы гуманизм, құрмет
көрсету, сыйлау, демократизм, адалдық және теңдік мұғалімді жетістікке
әкеледі және оның кәсіби мәдениетінің көрсеткішіне айналады.
Оқытушының кәсіби мәдениетінің тағы бір маңызды көрсеткіші –
студенттердің ұжымшылдығын құру үшін әр түрлі тұлға аралық байланыстарды
қолдану. Жеке және ұжымдық қызығушылықтардың үйлесімділігі үшін негізін
іздеп және таба алатын біртұтас ретінде студенттердің ұжым мен өзара
қатынасын студенттермен құра алуы ерекше мәнге ие. Идеалды жағдай - өз көз
алдынан бір студентті жібермей оқытушының ұжыммен қарым-қатынасы [3].
Қарым-қатынаста барлық студенттер тең құқылы серіктес бола алатын екі
жақты процес ретінде қарастыру қажет. Бұл деңгейге жетудің қиындығы өмір
сүру образының, тәрбиенің, мінездің, қабілеттің, дайындықтың әр түрлі
деңгейімен шақырылған кедергілерді игеруден тұрады.
Әлеуметтік құндылықтардың жүйесі ретінде оқытушының қарым-қатынас
жасау әрекеті педагог маманының жалпы сипатымен байланысты кейбір үнемі
болатын белгілермен ерекшеленеді, бірақ сол уақытта оқытушы қарым-қатынасы
иілгіш болып, үнемі жаңа тәсілмен, құралдармен жаңартылады. Оқытушы қарым-
қатынасының кәсіби мәдениеті адекваттылық деңгейімен де анықталады.
Кәсібилік өнерде өз мүмкіндігін сыбайласының мүмкіндігімен өлшеп көруі, өз
тәжірибесін екіншісімен салыстырып көруден байқалады. Сол кезде кез-келген
қарым-қатынас түрінде ол осы процестің бастапқы, негізгі, бағдарлаушы жағы
болып қалады. Қазіргі кездегі өмір, оқытушыдан сабақ беретін оқу
дисциплинасы аумғында білімдерді толықтыруды, ғылым мен тәжірибенің
көптеген басқа да аумақтарында жан-жақты эрудицияны, әр түрлі ептілік пен
дағдыларды талап етеді. Кәсіби іс-әрекетті оқытушыдан максималды
шыдамдылықты, бірізділікті, принципиалдықты, табандылықты, тәртіп сақтауды
талап етеді.
Педагогқа ерекше адамгершіліктік–психологиялық қасиеттер қажет:
студенттерге деген махаббат және мейірімділік, ақыл-кеңес берушілік, өзінің
өте қиын міндетін орындаудағы намыс. Әрбір оқытушыда барлық осы қасиеттер
оның индивидуалдылығы арқылы ерекше түрде көрінеді. Егер оқытушы кәсібін
таңдаған адам өз жұмысын істегендей сезінбесе – бұл сол адам үшін ғана
емес, бүкіл қоғам үшін бақытсыздық.
Егер қызығушылықтар, оптимизм, адамдарға деген сенім болмаса, алда
болуға деген талпыныс болмаса, талғамы дамымаса, ойлары ауысып, сөзі мен
ісі екі жаққа бөлінсе, педагогикаға барудың қажеті жоқ, одан да іс-
әрекеттің басқа өрісін таңдауы керек. “Зиян келтірмеу” – бұл тек
дәрігерлердің ғана емес, сондай-ақ оқытушылардың да принципі [3].
Қарым-қатынас стилі – оқытушылардың ішкі жұмысы, олар да тірі адамдар
сияқты, оларға тән өз эмоцияларын көрсетуге құқықтары бар деп кей кездері
естуге болады. Бұл жерде шындықтың бір жағы бар, бірақ бұл эмоциясын шынайы
көрсеткенде өз сыбайласының кім екендігіне тәуелсіз, өзінің дөрекілігімен
қорламайтындай жағдайда, тәрбиелі, мәдениетті адамдардың реакциясын көруге
болады. Диалогта, бізге қажет болса да, болмаса да, әңгімелесуші адамға ең
алдымен ақпараттың көптігі және мазмұнымен емес, өзінің қарым-қатынастағы
мәдениетімен әрекет етіледі.
Педагогикалық іс-әрекет бірқатар іс-әрекеттердің ұйымдасқан күрделі
жүйесі болып табылады. Олардың ең негізгісі – тікелей оқытатын ұстаздың іс-
әрекеті. Пәнгер-педагог тұтастықтың функциясы мен мағынасынан алыстап
кетеді, ол тек өзіне сырттан берілген функцияларды атқарады. Оқыту
тәжірбибесін жалпылауды оқытудың неғұрлым тиімді әдістерімен тәсілдерін
бөліп шығару мен оқыту процедурасына сәйкес қоюдан құралатын іс-әрекет
болып келеді. Келесі іс-әрекет те әдістемелік, бірақ оқу құралдары мен
оқулықтарды құруға бағытталған. Іс-әрекет бағдарламау іс-әрекеті, оқу
бағдарламаларын құру сияқты, іс-әрекеттерді, оқу бағдарламаларын құру
сияқты, іс-әрекеттерді, оқу пәндерін бір тұтастыққа жинайды. Бұндай
бағдарламаларды жүзеге асыру үщін оқыту мақсаттары туралы неғұрлым анық
түсініктер қажет дегенімен, мақсаттардың жалпы жобасына қарап, оқыту
бағдарламасын құру жиі кездеседі [4].
Қазіргі заманғы әлеуметтік – мәдени жағдай және білім беру міндеттері
оқытудың проективті мақсаттары мен сипаттарымен педагог-тәлімгердің
айналасуын талап етеді. Бұл, біріншіден, қазіргі заманғы өндірістік-
практикалық іс-әрекет өзінің алдына арнайы дайындалған адамдар ғана шеше
алатын белгілі бір мақсат-міндеттерді жиі қояды. Екіншіден, қазіргі заманғы
әдістемелік ойлау оқу процестерін өте жиі проекциялауы мүмкін, бірақ, ол
тапсырыс берушіден айқын, анық мақсаттарды қоюды талап етеді. Үшіншіден,
қазіргі заманғы технологиялық қоғам тез және белсенді түрде дамиды және оқу
жүйесінен де соны талап етеді.
Әдетте, оқытуды былай сипаттайды: адамға белгілі бір білімді беру.
Алайда, білімді жай ғана беріп немесе алуға болмайды. Олар студенттің
өзінің белсенді іс-әрекетінің нәтижесінде ғана қалыптасады. Егер де оның
белсенділігі болмаса, онда студентте ешқандай білім, іскерлік, дағды пайда
болмайды. Бұдан шығатын қорытынды “оқытушы-студент” арасындағы тұлғааралық
қарым-құатынас “алушы-беруші” қатынасындай болмауы керек.
Оқу процесіндегі екі жақтың да жоғары белсенділігі болуы шарт.
Оқытудың студенттің өзінің белсенділігі негізінде белгілі бір білімдер мен
іскерліктер қалыптастыруының нәтижесіндегі, оқытушымен студент арасындағы
белсенді іс-әрекет процесі ретінде сипатталынуы мүмкін. Ал, оқытушы
студенттің белсенділігі үшін қажетті мүмкіндіктерді оны бағыттайды,
бақылайды, оған қажетті құралдар мен ақпараттар береді. Оқытудың функциясы
адамдарда іс-әрекетке деген қабілеттің қалыптасуы үшін керек белгілі және
заттық құралдарының максималды түрде бейімделуінен тұрады.
Оқыту жүйесінің дамуы іс-әрекеттердің күрделі түрлерінің қарапайым іс-
әрекеті. Бірақ, мұндай даму күрделі іс-әрекеттің талдауын оның элементтерін
бөлуді ұсынады. Мұндағы негізгі мақсат мынада: күрделі кәсіби іс-әрекет
түрлерінен қарапайым түрлерін бөліп шығару. Осылайша, педагогикалық
рефлекцияның бірінші қарапайым іс-әрекеті және оның бөлінуінен тұрады.
Бірақ, бұл негізінен жеткіліксіз болып келеді. Себебі, іс-әрекетті аяғыа
дейін қарапайым іс-әрекеттерге бөлу мүмкін емес, іс-әрекетте неғұрлым
күрделі байланыстар мен қатынастар да кездеседі. Сондықтан да, екінші
принцип пайда болады. Ол игерілген элементтерден құралатын күрделі іс-
әрекетті құруға мүмкіндік беретін белгі құралдарын проекциялаудан және
тасымалдаудан тұрады. Бұл белгі құралдары болып табылады. Басқа процесті
технологиялық жағынан, оқу процесі, оқу іс-әрекетінің жүйесі технологиялық
процесс ретінде құралады. Осылайша, методологиялық тілде оқыту жүйесі,
басында қарапайым іс-әрекеттердің оқытудағы рефлексивті іс-әрекет арқылы
дамитын жүйесі ретінде сипатталады.
Қазіргі заманғы педагогикалық практикада мәдени талаптар деңгейінде
ғылыми психологиялық білімдерді интенсивті түрде ендірусіз өз іс-әрекетінің
сауатты, тиімді құрау мүмкін емес. Мысалы, педагогикалық іс-әрекет
студентпен оқытушының қарым-қатынасынан, олардың арасындағы сенімді өзара
байланыс орнатудан тұрады. Педагог мамандығы психологияға неғұрлым жақын,
сезімтал болып келеді, өйткені педагог іс-әрекеті тікелей адамға, оның
дамуына бағытталған [5].
Оқытушылардың кәсіби іс-әрекет саласы өте күрделі, көп деңгейлі жүйе
болып табылады. Мамандықты игеру түрткісі көп жағдайға байланысты
қалыптасып, кәсіби іс-әрекетінің өзгертетін және басқа қарым-қатынасқа
түсетін жағдайларында көрінеді. кәсіби іс-әрекетке байланысты ішкі түрткі
жүйесі үнемі қалыптасу, даму үстінде болады. Мамандықты игерудегі түрткінің
жағымды жағы өзіне, борыш сезімін, мамандықты игерудің мәнін түсіну, оқуға
деген жалпы қызығушылық және мамандыққа ұмтылыс, оқу кезіндегі мақсаттың
саналы болуы және оны іске асыру.
Оқытушылардың соңғы нәтижеге жетуге тырысуы, мамандандырылған түрткі
ретінде түсіндіріледі, яғни, ол мақсатқа жету құралы болып табылады.
Мамандық түрткісі – бұл іс-әрекеттің әртүрлі бөліктеріне деген қарым-
қатынас жүйесі, іс-әрекет жағдайында пайда болып, ол арқылы студент ең
қажетті негізгі білімдерді алуына байланысты болады. Жеке адам бағыттылығы
өз мүмкіндіктерін жұмсауынан көрінеді. Оқытушылар қоғамның белгілі бір
мүшесі бола отырып, оны сезінеді. Студенттермен тұлғааралық қарым-қатынасты
жасағанда оларға маманға қажетті сапалар, оқу процесіне байланысты
жоспарлық түрткілер көмектеседі. Адам іс-әрекетінің мазмұны мен құрылымының
өзгеруі ғылыми-техникалық прогресс негізінде болып жатыр. Адамның ролі
қоғамды басқаруда және өндірісте жоғарылады.
Қазіргі уақытта зерттеу шеңбері ретінде бірлескен әрекет жетістігін
анықтауға көңіл бөліне бастады. Яғни, бұл жұмыстағы өзекті мәселе екі
тұлғаның оқытушы мен студенттің өзара бірлескен іс-әрекетіндегі қарым-
қатынасының жемісінде болып отыр. Оны анықтайтын факторлар, пайда болу
шарттарын және заңдылықтарын анықтау бірлескен іс-әрекеттің жемісті болуына
әсер етеді [6].
Көптеген қазіргі заманғы зерттеулер қорытындысы бойынша, қарым-қарым-
қатынастың бұзылулары мен қиындықтары коммуникация барысындағы
қатысушылардың көріністерімен шешіледі. Бұл жердегі шешуші фактор,
зерттеушінің субъективті нұсқауы, оның кәсіби компетенттілік туралы
белшгілібір деңгейде қалыптасқан ойы, қарым-қарым-қатынастың қандай
процесін оның қиыншылық факторы ретінде қарастыратынына байланысты.
Көп кездесетін жағдайы бұл өзараәрекет кезінде, формальды-динамикалық
және коммуникативті процесстің құрылымдық мінездемесі өзгерген байқалады.
Бұл кезд қиыншылықты бағалау, коммуникацияға қатысушы адамдар
қарастырылмайды.
Мұндай маңызды аспектіні еске алмау дұрыс болмайды. Қиындық туғызған
қарым-қарым-қатынастың психологиялық спецификасын еске ала отырып, оны
нақты зерттеу туралы айту тек қарым-қатынас қиындығы зерттеушінің айтуы
бойынша ғана емес сонымен бірге өзараәрекетке қатысушылардың яғни бұл жерде
оқытушы мен студенттің өзараәрекеті, қобалжуына да көңіл бөлінген кезде
ғана болатын сияқты.
Осыған байланысты Е.В. Цуканованың зерттеуі бірлескен іс-әрекетке
қатысушылардың қарым-қатынастағы қиындықтары мен бұзылыстарын талдауға
арналған, нақтырақ айтқанда оның пайда болу себептерін іздейді.
Зерттеушінің айтуы бойынша, қарым-қатынасты қиындататын факторларды анықтау
керек. Екіншіден, экспериментальды стадияның өзі қарым-қарым-қатынастың
бұзылуын зерттеуге арналған. Өзараәрекет барысындағы қарым-қарым-қатынастың
өзгеруіне реалды жағдайда эмоционалдық көңіл-күй, қарым-қатынастағы
психологиялық комфорт деңгейі, сонымен қатар бірлескен іс-әрекет өнімділігі
де әсер етеді.
Нақты эксперименталды зерттеу міндеттерін ескере отырып, бірнеше
авторлардың айтуы бойынша, өзараәрекет етуші мүшелердің арасындағы қарым-
қатынасқа кейбір жағдайлық факторлар атап айтқанда кеңістіктің аз болуы,
топтық изоляция және уақыттың жетіспеушілігі, психикалық қысым күйі әсер
етеді. Төмен курстағылар бірінші орынға студенттерді түсіне алатын
оқытушыларды қойса, жоғары курстағылар компетенттілікті бағалайды. Меніңше,
бұл дұрыс заңдылық: ЖОО-на алғаш келгендегі бейімделу төменгі курстағылар
үшін қиын, сондықтан да оларға психологиялық қолдау керек. Ал, ондай
қолдауды тек студентті түсінетін және сыйлайтын оқытушы ғана көрсете алады.
Ал, студент ортаға үйреніп, өз мәселелерін өзі шеше алатын жағдайға
жеткенде оқытушының тұлғалық қасиетіне аз мән беріп, оның ғылыми
компетенттілігін бағалайды [36].
Студенттердің ең бастапқы қасиеттері тәртіп дейтін оқытушылар азайып,
“идеал студент” өз ойын толық, ашық айта алатын адам деп санай бастады.
Бірақ та, бұл жерде де оқытушылар тек ауызбен айтқаны болмаса, практикада
студенттердің пікірімен санаспады. Студент пен оқытушы арасындағы конфликт
саны азая бастады, өкінішке орай толығымен жойылған жоқ.
Оқытушы беделі, студент аудиториясына тәрбиелік әсері, оның жастар
сеніміне, рухани өміріне әсері ең біріншіден оқытушының өзінің
дүниетанымдық көзқарастарымен, білім деңгейімен және қоғамдағы өзгерістерді
терең түсінуімен анықталады.
ЖОО-ның оқытушысының жоғары беделінің маңызды жағдайы оның студентке
жағымды әсері болып, жоғары кәсіби біліктілігі мен компетенттілігі болып
табылады. Студенттер оқытушыдан өзінің ісінің шеберін, таңдаған
мамандығының барлық қыр-сырын білетін адамды көруі керек. ЖОО-дағы
оқытушылар – бұл жаңа ұрпақты дайындау мен тәрбиелеумен айналысатын, ой
еңбегінің жоғары білікті мамандары. Оқытушы еңбегі білім беру мен
тәрбиелеудің мақсат-міндеттерімен, еңбек объектісі мен құралымен
ерекшеленеді. Оқытушының еңбек объектісі студент болып табылса, іс-әрекеті
студенттің рухани өмірін тәрбиелеу болып табылады. Оқытушы студенттерге
қажетті мәлімет беру, олар игерген мәліметтерді бақылау және реттеу,
сонымен қатар олардың тұлға ретінде қалыптасуына әсерін тигізетін абзал жан
[7].
Бұл жерде айтқымыз келгені, қаттылық, жек көрушілік, ыза емес,
студенттерді оқытушылардың принципке барып, түсінбеушілігінен туындайтыны.
Бұл жерде қорытындылайтын болсақ, педагогикалық көзқарастың өзгеруі тек
сана деңгейінде ғана жүрген, біздің түсінігіміз бойынша шығармашылық іс-
әрекеттің бірден-бір қажетті шарты ойлаудың оригиналдылығы және өз бетінше
жұмыс жасауға бағыт бере алуы.
ЖОО-да әлі де авторитарлы педагогика стилі қолданылып келеді немесе
басқаша айтқанда талап қоюдың тотальды педагогикасы. Яғни, егер
тапсырмасаң, егер оқымасаң және т.б. Оқытушының кәсіби миссиясы студентке
тек ғылыми жаңа ақпарат беру ғана емес, оның тікелей міндеті – студенттің
ғылыми-зерттеулік жұмысқа қызығушылығын тудыру болып табылады. Оқытудың
алғашқы жылдарында, яғни, төменгі курстан бастап-ақ студенттер зерттеулік
жұмысқа қатысып қана қоймай одан алынған нәтижені өндіріске енгізуге үлес
қосуы керек. Оқытушылармен қарым-қатынас студент үшін жоғары адамгершілік
мектебі болуы керек. Оқытушылармен студент тердің қарым-қатынасын бірнеше
мектеп өкілдері алып қарастырған [7].
Жеке адамдар арасындағы қабылдау, тану спецификасы қарым-қарым-
қатынастың құрылуы мен сақталуына тығыз байланысты. Осы таным процесінде
көрінетін өзге адам бейнесі әрқашан оның қарым-қатынастағы мақсаты мен
сипатына тәуелді болады. Ал, бұл қарым-қатынас өз кезегінде адамдарды
біріктіретін іс-әрекет, оның мазмұны, барысы және нәтижиесіне ықпал
жасайды. Біздің ойымызша, сонда ғана барып, болашақ нағыз ғалымдарды,
шығармашылық ойлауы қалыптасқан мамандарды тәрбиелеу мүмкін болады.
Студент оқу іс-әрекетінің субьектісі ретінде.
Балалық пен ересектік кезеңнің арасында жататын жеке адамның дамуының
дамуының және жетілуін бейнелейтін кезең-студенттік шақ. Балалықтан
ересектікке өту екі этаптан тұрады: жасөспірімдік кезең және студенттік
шақ.
Индивидтік жас ерекшеліктік және әлеуметтік мүмкіншіліктерінің
арасында өзара тәуелділік бар. Индивидтің даму деңгейі оның қоғамдық орнын,
әрекетін, әлеуметтік ролінің диапазонын анықтайды.
“Студенттік шақ” деген сөздің өзі балалық шақ жеке өмір сүруге,
жауапкершілік жасына өту этапын білдіреді. Студенттік шақтың ұзақтығы жеке
адамның алғышарттарына ие болады. Нақтырақ айтқанда, саналы өзін-өзі
анықтау сферасының кеңеюі және оның жекелігі жоғарылайды. Студенттік шақ
психологиясыда біршама проблемалы. Адамның өзіне деген және ақиқат шындыққа
деген қарым-қатынасына, материалды негізге ие. Сондықтан да, оның санасына
және өзіндік сана-сезімін практикалықтан ақиқат шындықтағы оның өмірлік
әрекетінен ерекшеліктерді бөліп қарау керек. Яғни, әлеуметтік психологиялық
қасиеттері мен сәйкестенімдерді байланыстыра білу керек.
Студенттік шақ немесе балалықтан ересектікке өту кезеңі американ
психологы Гезелл бойынша, 11 жастан 21 жасқа дейін жалғасады. Он жыл Гезелл
бойынша, бұл алтын жас, балалық өмірді тез қабылдауы, сенімді, ата-анасымен
тең болуы, өзінің сыртқы жағдайына аз көңіл бөлуі сипатталады.
Студенттік шақ кезеңінің артықшылығы Шпанглер бойынша —“Меннің” –
ашылуы, рефлекцияның дамуы, өзінің индивидуалдығымен оның қасиетін тануы,
болашақ жоспарының құрылуы, жекелік өмірінің саналы нұсқауы, өмірдің
әртүрлі сферасында біртіндеп өсу байқалады.
Ш. Бюллер өмір фазаларын жеке адам қасиетінің негізінде өзін-өзі
анықтауды белгілейді. Бірінші фаза – 16-20 ж.ж. дейін-өзіндік сана-сезімнің
төмен дәрежеде екенін және өзін-өзі анықтаусыз болады. Екінші фаза – 20-дан
30-ға дейін өзін еңбек әрекетінің түрлерінде байқап көреді. Бұл байқаулар
арқылы диффузды мінезге ие бола отырып, өзін-өзі анықтаудың функциясын
көрсетеді. Үшінші фаза – адам өзінің қалыптасқандығын тапқан кезде пайда
болады. Кемелдікке жеткен кезде өзін-өзі анықтаудың специфаикасы пайда
болады. Яғни, адам нақты өмірлік мақсат қойып, оған жету жолында
жетістіктерге жетеді, өмір жетістігін бейнелейтін жеке адамның өзін-өзі
бағалауы құрылады.
Студенттік шақтың өмірлік көзқарастың қалыптасуы үшін өте маңызды, осы
уақыттқа дейінгі адами алғы шарттары жетіледі. Болашаққа деген өз
әрекетінің бағдарламасын құруда болашақ мамандықты таңдау және т.б. кіреді.
өзінің болашағы туралы “мен”—идеалды, “мен” – болашақта образдарының дамуы
туралы объективті ұсыныстарының құрылу процесін зерттеу жоспарда әлеуметтік
және медициналық нормалардан ауытқуларына ие еместігі әртүрлі адамдарда бұл
процесстер болатындығын және оптималды индивидуалды типтік варианттарының
ажыратылуының мүмкін екендігі айтылады.
Студенттік шақ - өмірлік, болашақ көзқарасының құрылуының шешуші
этапы. Сондықтан да, дәл осы уақытта эмоционалды жеке адамдық алғышарттары
жетіледі.өмірлік көзқарасты іздестіруі жастардың өзіне бағдарлауды, өзінің
жекелігін сезінуді, әлеуметтік жалпылықтың элементті, өзінің болашақ
әлеуметтік жағдайының талдануы және оған жету тәсілдерін таңдауы кіреді.
Осы ізденіс барысында студенттер жеке өзінің бар екенін және адамзаттың
даму перспективасының мағынасын жаңғыртады. Студенттік шақтағы жастардың
сипаттамасы - өмірлік болашақтың жоспары. Болашақтың жоспары бір жағынан
жеке адамның өзінің алдына қойған мақсаттарының жалпылық нәтижесінде,
жекелікке ұмтылатын құндылық бағдарланудың тұрақты ядросының құрылуын
қарастырады. Екінші жағынан, мақсат пен мотивтердің нақтылануы.
Студенттік шақ – жеке адам дамуындағы бірқатар күрделі өзгерістер мен
өзіндік қиындықтарға толы кезең. Адам өмірінің бұл кезеңінде ағзаның толық
жетілуі біршама тұрақталып, қоғамдық дәрежеде белгілі бір статусты игереді.
Себебі, қоғам өмірінде, саяси-экономикалық өзгерістер жағдайында студенттер
тобы әлеуметтік жағынан маңызды роль атқарады.
Сондықтан да, жастық шақтағы өзіндік сана-сезім компоненттерінің
қалыптасуы қоғам дамуындағы экономикалық және мәдени-рухани жағдайының
нақты тарихи кезеңдерге негізделеді. Бұл жайттардың барлығы да жеке адам
құрылымына өз қолтаңбасын қалдырады.
Студенттік кезеңді құрайтын 4-5 жылдың ішінде жеке адамда күрделі
өзгерістер болады. Жеке адам дамуының бас кезінде адамның физикалық тұрғыда
жетілуі ғана емес, сонымен қатар тұлғалық белсенділігі мен
интеллектуалдылық және моральдық көрсеткіштерінің де жан-жақты дамуымен
сипатталынады.
Студенттік өмірдің тағы бір ерекшелігі – бұл кезде жеке адамның
белгілі бір қоғамдық ортадағы, әлеуметтік статусқа ие болуы және өзінің
танымдық белсенділік позициясын қалыртастыру мен болашақ өміріне
көзқарастық тұғырын бекітетін кезең екендігімен сипатталынады.
Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып
табылады, себебі жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-25
ке дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді
жас кезеңдерінің бастапқы буыны болып табылады [39, 255 б].
Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория жоғарғы білім беру
институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы.
Бұл әлеуметтік кәсіби категория ХІ-ХІІ ғ.ғ. алғашқы университеттер пайда
болғаннан бері тарихм құрылған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби
іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу
еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде кәсіби
бағыттылығымен болашақ мамандыққа тұрақты қарым-қатынастың
қалыптасқандығымен сипатталады.
Бұның өзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының студенттің таңдап алған
мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының мәні болып табылады.
соңғысы мамандық қоятын талаптармен кәсіби әс-әрекеттерін білуді қамтиды.
Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше студенттердің мамандық жайлы
елестетулер деңгейі оның оқуға деген қатынасының деңгейімен теңестіріледі.
Студент мамандық жайлы неғұрлым аз білсе, соғұрлым оның оқуға деген
қатынасы жағымсыз болады. Сонымен бірге студенттердің көпшілігі оқуға
жағымды қатынаста екені көрсетілген.
Әлеуметтік-психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен
салыстырғанда білімділіктің неғұрлым жоғары деңгейімен және танымдық және
мотивациясының жоғары деңгейімен ерекшелінеді. Сонымен бірге студенттік шақ
– әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары әлеуметтік белсенділік пен
интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді
арақатынасымен сипатталады. Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу
оқытушының әр студентке педагогикалық қарым-қатынас партнері ретінде,
оқытушы үшін қызықты тұлға ретінде қатынастарының неігізінде жатыр.
Тұлғалық іс-әрекеттік тұрғыдан студент белсенді өз әс-әрекетін өз
бетінше ұйымдастыратын педагогикалық өзара әрекеттесу субьектісі ретінде
қарастырылады. Оған танымды және коммуникативті белсенділіктің нақты,
кәсіби бағдарланған міндеттерін орындау деген ерекше бағыттылық тән.
Студенттік кез үшін оқытудың негізгі формасы таңбалық контекстік болып
табылады. студенттік кезді әлеуметтік-психологиялық сипаттау үшін маңыздысы
адам дамуының осы кезеңінің қалыпты экономикалық тұрақтылықтың
қалыптасуымен ата-аналық үйден кетіп, өзінің отбасын құруымен байланысты
болуы.
Студенттік кез адамның, жалпы тұлғагың қалыптасуының сан алуан
қызығушылықтардың көрінулерінің орталық кезеңі. Бұл спорт рекордтарын
орнату, көркемөнер, техникалық және ғылыми жетістіктерге жету адамның
болашақ қайраткерң кәсіпкер ретінде қарқынды және белсенді әлеуметтену
уақыты. Осыны оқытушы оқу іс-іс әрекетімен жоғары оқу орнындағы
педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру мазмұнында, міселесінде және
тәсілдерін де еспке алады.
Б.Г.Ананев мектебінің зерттеушілері алынған мәліметтердің көрсетуінше
студенттік жас – бұл интеллектуалдық құрылымданудың күрделі шағы, ол өте
даралық және әр түрлі. Осы жастағы адам интеллектісінің мнемологиялық
ұйытқысы бір жағынан үнемі шыңдардың немес оптимумдардың
кезектесуімен сипатталады [40, б].
Келесі жағынан осы ұйытқыға кіретін функциялармен сипатталады. Бұл –
оқу тапсырмалары үнемі бір мезгілде меңгеріліп отырған материалдардың
түсінулеріне, ұғынуларына және студенттің есінде қалу мен құрылымдануына да
оның сақталуы мен мақсаттың өзектілігіне бағытталған мәселені осылайша қою
бірқатар оқу әдістемелік зерттеулерде беунелеуін тапты. Мұнда мәселелік
міндеттерді орындауда оқу ақпаратының студент жадында қалуының,
түсінілуінің және бекәп қалуының ажарамастығы көрсетіледі. Студенттердің
танымдық іс-әрекетін белсендіру үнемі оқу ақпаратының есте сақталуы және
қайта жаңғыртылуы мен қатар жүреді.
Студенттік шақтың көрнекілігі бола отырып студент ең алдымен оқу іс-
әрекетінің субьектісі ретінде болады. Оның өзі бұрын көрсетілгендей ең
алдымен түрткілермен анықталады. Түрткілердің екі типі көбінесе оқу
әрекетін сипаттайды. Олар жетістік түрткісі және танымдық түрткісі. Соңғы
өз тарапынан адамның ой әрекетінің табиғатына сәйкестене отырып оның оқу
танымдық іс-әрекетінің негізі болып келеді. Бұл іс-әрекет мәселелік
ситуация да пайда болады, және студенттер мен оқытушылардың қатынастары мен
өзара әрекеттесулері дұрыс болғанда дамиды. Оқуда жетістік сотивациясы
танымдық және кәсіби мотивацияға бағынады.
Жоғары оқу орнында оқу барысында еңбек кәсіби іс-әрекетінің негізі
қалыптасады. Оқытуда білімдерді, ептіліктерді, дағдыларды меңгеру енді оқу
іс-әрекетінің пәні ретінде болмайды. Ол кәсіби іс-әрекет құралы ретінде
боладың [8, 146 б]. Студенттердің үштен бір бөлігінен көбі таңдауларының
дұрыстығына сенімсіз немесе болашақ мамандықтарын ұнатпайды. Студенттің оқу
әс-әрекетінің субьектісі ретінде елеулі көрсеткіш оның осы іс-әрекетінің
барлық түрлері мен формаларын орындау ептілігі болады.
Алайда арнайы зерттеулер нәтижелерінің көпшілігі лекцияларды тыңдауды
және жазуды әдебиеттерден конспектілеуді білмейді. Мысалы, В.Т.Лисовскийдің
мәліметтері бойынша студенттердің тек 28,8% ғана аудитория алдында шығып
сөйлей алады, пікір талас жүргізуді 18,%, проблеманың аналитикалық бағасын
беруді 16,% ғана біледі. Нақты әлеуметтік зерттеу материалдарында
көрсетілгендей студенттердің тек 37,5% –і жақсы оқуға тырысады. 53,6 %
үнемі тырыса бермейді, ал 8% мүлдем жақсы оқуға ұмтылғандардың өзінде
67,2% оқу үлгерімі жақсы емес. Соңғы он жылдықта осы іскерліктермен жалпы
оқуға деген қатынастардың сапалық көрсеткіштерінің өзгеру тұсында олардың
толықтай қалыптасуының жалпы бейнесі сақталып қалды [9].
Оқытушылар алдында студентті оқу іс-әректетінің субьектісі ретінде
қалыптастырудың психологиялық педагогикалық міндеті тұр. Бұл ең алдымен оны
өз іс-әрекетін жоспарлау, ұйымдастыру ептілігіне толықтай оқу, қарым-
қатынас жасау іскерлігіне үйретуді ұйғарады. Мәселені осылайша қою табысты
оқуға қажетті оқу іс-әрекеттерін оларды нақты оқу материалдарына орындау
бағдарламасын анықтауды және оларды қалыптастыру бойынша жаттығуларды нақты
ұйымдастыруды талап етеді. Бұл жерда осы әрекеттерді орындауды оқытушы
студенттердің І-курстағы оқуға бейімделу кезеңінің қиындығын есепке ала
отырып өзі көрсетуі керек. Студенттің жаңа құндылық бағдарларының
мотивтерінің және үрейлік сияқты даралық қасиеттерініңі қалыптастырған
оқытушының әсеріне баға жетпейді.
Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі маманды
дайындау кәсіби білім берудің бүкіл жүйесінің белсенді қосылуын талап
етеді. 1-ші орында оқу пәндерінің мазмұнына, оқытудың тәсілдері мен
әдістеріне. Оқу бағдарламалары бір ғылымның ғылыми білімдерінің бейнесі
ретінде абстрактылы сипатта болатын және шындық өмірден, яғни болашақ
кәсіби іс-әрекеттен алшақ болатын пәнді оқыту деп түсіндіріледі. Осындай
білімберу мазмұнына көзқарас энциклопедизм идеясы мен тұлғаның жан-жақты
даму тұжырымдамасынан туындайды, бірақ әлеуметтік тәжірибені меңгеру
негізінде жатқан психологиялық механизмдерді есепке алмайды.
Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние және өзі туралы түрлі мағлұмат
алады. Бірақ осы мағлұматтар өзбетінше ешқандай рөл атқармайды, егер де
тұлға үшін маңызды болмаса. Барлымызға мәлім, бір оқиғалар есімізде ұзақ
қалады, ал басқалары өте тез ұмытылады. Осыған орай, басқа бір мәліметті
мүлдем байқамауымызда мүмкін. 1-ші ретте тұлға үшін оқу пәндері мазмұнының
маңыздылығы анықталып, көптеген зерттеушілерімен айтылады, мысалы, А.А.
Вербицкийдің (1991) пікірі бойынша, мәтінді механикалық түрде есте
сақтауда меңгерілген білім тұлғаның жетістігі болмауы мүмкін, яғни ол үшін
әрекетке бағыттайтын оның әлемге, қоғамға, басқа адамдарға және өзіне
қатынасын білдіретін білімнің болмағандығы. Болашақ мұғалімдердің кәсіби
қызығушылығының қалыптасу жағдайларын қарастырып, іс-әрекет мағынасының
ұғымына көңіл аудары: Өз іс-әрекеті үшін зерттелініп отырған процестердің
маңыздылығын ұғыну, оның мәнін түсіну педагогикалық іс-әрекет пен оқуға
деген қызығушылықтың қалыптасуының маңызды алғышартының бірі болады”
Тұлғалық маңызы бар оқытудың методологиялық аспектілері Н.Ф.
Добрынинаның, С.Л. Рубинштейннің, А.Н. Леонтьевтің, А.А. Вербицкийдің,
Г.Олпорттың, К. Роджерстің және т.б. еңбектерінде қаралады. Сонымен бірге
осы идеяның практикалық іске асуы кең дамуын таппады. Оқытудың теориясы мен
технологиясы арасында, оларда оқу пәндерінің белсенді және әлеуметтік
мазмұнының тұлға үшін маңыздылығына тоқталады, бұл жерде А.А. Вербицкийдің
теориясы мен контексті оқыту технологиясын айтуға болады. Контекстік
көзқарас негізінде кешенді зерттеу өткізілді, оның мақсаты – студенттердің
оқу процесі және оқу сабақтары мазмұны маңыздылығы мен оларды кәсіби
дайындықта іске асыру болып табылады.
Студентке әлеуметтік кемелденген тұлға ғылыми дүниетанымды
тасымалдаушы ретінде қатынас дүниетаным – бұл адамның тек дүниеге ғана емес
осы дүниедегі өзінің орнына деген көзөарастар жүйесі екеніні есепке алуды
ұйғарады. Басқаша сөзбен айтқанда студенттің дүниетанымын қалыптастыру
дегеніміз оның іс-әрекет субьектісі ретінде саналы түсінуін білдіреді. Өз
кезегінде бұл оқытушыны оқытудың диалогтығңы күшейту жайлы педагогикалық
қарым-қатынасты арнайы ұйымдастыру жайлы, студенттер үшін өз көзқарастарын,
мақсаттарын, өмірлік позицияларын сақтап қалуға оқу орнындағы оқу-тәрбиелеу
процесінде жағдай жасау жайлы ойлануға міндеттейді.
Студент тұлғасының қалыптасуына, өз ортасы, оқу орны, оқытушылар мен
ата-аналар қарым-қатынасынан туындайтын ішкі және сыртқы жағдайларда үлкен
әсерін тигізеді. Студенттің танымдық сферасының кеңейіп, жеке адамдық
концепциясының, яғни, кемелденуінің басталуы да – осы кезеңдегі түрлі
жағдайларға байланысты қалыптасады [8].
Қорыта айта кететін болсақ, студенттердің өмірлік жоспарының жүзеге
асуы үшін олар жақсы, білікті маман болып шығуы керек. Студенттің өмірлік
жоспары - бұл әрекеттің жоспары, жоспардың психологиялық проблемаларына
арналған зерттеулер адамның онтогенетикалық дамуының осы жас ерекшеліктік
этапында қаралған. Ол үшін ең алдымен оқу орындарындағы оқытушылар да өз
ісінің шебері және студенттердің индивидуалды психологиялық ерешеліктерін
білуі керек.
1.2. Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-
қатынасы өзара әрекеттесу формасы ретінде
Жоғары оқу орындарындағы тұлға аралық қарым-қатынас оқытушы мен
студенттердің оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы болып
табылады. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды қарым-қарым-қатынастың
мазмұнына, функциясына және ішкі құрылымына жүргізілген талдау жалпы
түрде, осы аталған позициялардан терминдерді пайдаланып педагогикалық іс-
әрекетті анықтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды
бейнелі символдық және кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана
отырып бір мезгілде коммуникативтілік, перцептивтілік және интерактивті
функцияларды жүзеге асырады.
Функционалды түрде – бұл білім беру процесінің барлық субьектілерінің
қатынастарын орнатушы контактік; ақпараттық, түрткі болушылық, үйлестіруші
өзара әрекеттесу. Ол көп обьектілі бағыттылықпен, көп ақпараттылықпен,
кқрнектіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Онда құрылатын оның барлық
сипаттамаларының арнайы ерекшеленген синтезі, білім беру процесінің
субьектілерінің өзара әрекеттесуінің жаңа сапалық мазмұнынан көрінеді. Ол
осы субьектілер қатынасын қатынастар жүйесінің немесе педагогикалық жүйең
ерекшеліктерімен анықталады.
Н.В.Кузьминаның көрсетуінше, педагогикалық жүйенің әр тарихи типі
елгілі бір мемлекеттік, педагогикалықпен тарихи мақсаттарға жетуге
бағытталған. Бұл жүйе педагогикалық ұжым ұйымдастыратын үйренуші тұлғасын
оған мақсатты жүйелілік және ұзақ мерзімді әсер ету процесінде оқыту мен
тәрбиелеуді жүзеге асырады.
Педагогикалық жүйенің өзінің мақсаты, міндеттері, мазмұны, құрылымы
бар және мұның өзі ары қарай қарым-қатынасты құрылымдық, функционалдық,
мазмұндық сияқты түрлі бірліктерді талдау үшін айырықша маңызды. Осы кең
контексте педагогикалық қарым-қатынас студенттердің мотивациясының дамуы
мен оқу іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін мектеп оқушысы тұлғасының
дұрыс қалыптсауы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың
эмоционалдықиқолайлы климатын қамтамасыз ететін Оқытушының оқыту
процесіндегі студенттермен қарым-қатынасың ретінде анықталады [10, 20 б].
Осыған педагогикалық қарым-қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы
ретінде оқыту мен студенттердің өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты
екенін қосайық.
а) педагогикалық қарым-қарым-қатынастың бағыттылығы педагогикалық
қарым-қатынсатың өзгешелігі ең алдымен оның көп обьектілі бағыттылығынан
көрінеді. Ол тек үйрнеушілердің өзара әрекеттерінің өзінде олардың тұлғалық
даму мақсатына бағытталмаған, сондай-ақ педагогикалық жүйенің өзіне негіз
болып табылатын оқу білімдерін игеруді ұйымдастыруға және осы негізде
шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталған.
Осыған орай педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен
сипатталады. Оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге және игеру
пәніне. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас оның субьектілеріне үш
жақтық бағдарлануымен де анықталады, тұлғалық, әлеуметтік және пәндік.
Мұғалім қандай да бір оқу пәнін игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей
отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғанда бағдарлайды. Яғни,
фронталды жұмыс істей отырып әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан
педагогикалық қарым-қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған
сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып тұлғалық бағдарланған.
Әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас
элементтерінің органикалық үйлесімімен көрінеді. Бұл жерде аталған
элементтердің бәрін қамтитын педагогикалық қарым-қатынас аддитивті құралу
емес, ол принципиалды жаңа сапаға ие болады.
б) педагогикалық қарым-қарым-қатынастың ерекшелігі педагогикалық қарым-
қарым-қатынастың екінші сапасы оның оқытушы функциясымен шартталады. Ол
өзіне тәрбиелеуші функцияны қамтиды. Өйткені білім беру процесі бұрын
көрсеткендей тәрбиелеуші және дамушы сипатқа ие. Қарым-қарым-қатынастың
оқытушы функциясы А.А.Брудный бойынша жалпы тұрғада тасымалдаушымен
теңестірілуі мүмкін. Оқытушы функция тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты ол
адам үйренуінің барлық формаларына тән білім беру жүйесінің кез-келген
деңгейінде, мектепте дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнындағы арнайы
ұйымдастырылған процесте жүзеге асады.
Педагогикалық қарым-қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші
болғанмен де ол өктемдік жүргізуші емес, бұл – мұғалім мен студенттердің
өзара бір-бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бөлігі А.А.Брудный
атап көрсеткендей Оқытушының студенттермен қарым-қатынасы инструменталды.
Өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс-әрекетті үйлестіру. Бұл
жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны орындайтыны орынды [11].
Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау бұл қашанда өзін-
өзі көрсету екеніне табиғи. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас
Е.А.Климов бойынша Адам-Адамң схемасымен суреттелген адамдардың өзара
әрекеттесу сипатының өзгешелігінде бейнеленеді. Еске салайық бұл схема
мұғаліммен студенттердің тұрмыстық қызмет көрсету жұмысшылары мен
клиенттеріңің, психотерапевт пен клиенттердің және т.б. кез-келген кәсіби
өзара әрекеттесетін анықтайды.
Педагогикалық қарым-қатынас жоғарыдағы аталған өзара әрекеттесудің
барлық түрлерімен ұқсас сипатқа ие. Алайда оған психотерапевт пен
клиенттердің қарым-қатынасы ең жақынырақ шынында мұғалім қай пәнді
жүргізсе де ол студентке ең алдымен адамзат ақыл-ойының күшіне сенімді
танымға деген қарымды ұмтылысты ақиқатқа деген махаббатты және жанөиярлық
қоғамдық пайдалы еңбекке деген қарым-қатынастың жоғары және кемеліне жеткен
мәдениеттің кіршіксіз әдеппен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Жоғарғы білім беру жүйесіндегі тұлға аралық қарым-қатыстың
психологиялық ерекшеліктері
1.1.Жоғарғы білім беру жүйесінде тұлғааралық қатынас субъектілерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2.Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынасы өзара
әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..29
1.3.Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық қатынас
стильдері мен оның
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35
2. Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынасын
эмпирикалық зерттеу
2.1.Зерттеудің мақсаты, болжамы мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...37
2.2.Зерттеудің әдістемелерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...40
2.3.Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық
талдауы ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...54
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздегі бүкіл білім беру жүйесі,
соның ішінде жоғарғы білім беру жаңа реформалар негізінде жүзеге асырылуда.
Жоғары оқу орны әлеуметтік маңызды институттардың бірі ретінде өз
қабырғасындағы студенттердің тұлғалық және кәсіби дамуына, ішкі
дүниетанымының кеңеюіне өз септігін тигізеді. Сонымен бірге, әрбір
студенттің бойында өз мамандығына сәйкес оқытушылардың бейнесі қалыптасады.
Студенттердің оқытушылар мен тұлғалық қатынастарындағы өзара қабылдауына
сыртқы орта менқатар олардың меңгеріп жатқан кәсібінің қалыптастыратын
кәсіби біліктілік ұғымдар жиынтығы әсер етеді. Себебі студент кәсіп әлеміне
енген сайын оның кәсіби сана сезімі, қоршаған ортаға, болашаққа және
оқытушыларға деген көзқарасы күрделі өзгерістерге ұшырайды.
Әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы, іскерлік, экономикалық,
әлеуметтік қатынастары жүйесінде қоғам болашақ маманды дайындаудың сапасына
жоғары талап қоюда. Жоғары оқу орындарындағы білім беру студент тұлғасы
дамуының жоғарғы деңгейін жеткілікті түрде қамтамасыз ету керек, яғни
қоғамның осы кездегі қалыптасуының талаптарына жауап беретіндей болуы
керек. Қазіргі кезде қоғамның жаңа типін құру барысында, жаңа құндылықтар
жүйесіне бағытталған, білімберудің негізгі мақсаты жоғары шығармашылық
мүмкіншілігі бар болашақ маман тұлғасын қалыптастыру болып табылады.
ХХ ғасыр соңынан бастап білім беру жүйесі білім берудің гуманистік
парадигмасына сәйкес дамиды. Онда маңызды құндылығы болып адамның тұлғасы
қарастырылады, яғни оның барлық потенциалды мүмкіншілігін дамыту болып
табылады. Осы тұрғысынан қазіргі маманның білімберу сферасында үздіксіз
білім алуға, шығармашылық тұрғысынан өзін-өзі жетілдіруге дайындығын
айтамыз.
Тұлғаға бағытталған көзқарастың білім беруге деген мақсаты сырттай
берілген қасиеттерді қалыптастыру деп қаралмайды, оның негізгі мәні
тұлғалық мүмкіншілікті ашу және демеу, тұлғаның рухани және моральдық
мүмкіншіліктерін анықтау, оларды өзін-өзі дамытуға кіріктіру деп түсінеміз.
Сондықтан да болашақ маманның өзін-өзі дамыту іс-әректі мен оның өзіндік
санасының ерекшеліктерін тұлғаның кіріктірілген компоненті ретінде зерттеу
маңызды болады.
Осы проблема Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан әлеуметтік-мәдени
жағдайымен күрделене түседі. Біздің еліміздегі әлеуметтік-экономикалық және
саяси өзгерістері жоғары дәрежелі мамандар дайындығын талап етеді.
Қазақстан демократиялық қоғам ретінде , әлемдік білім кеңестігіне шығу және
алдыңғы қатарлы дамыған 50-мемлекеттің қатарына еру бағытын айқын
ұстанғандықтан білім беру жүйесін дамытудың жаңаша стратегиялық
жоспарларын өңдеуді талап етеді. Осыған сай қазіргі уақыттағы білім
жүйесінде бірқатар елеулі өзгерістер орын алуда.
Білім жүйесіндегі өзгерістер тек оқытушыға ғана емес, сонымен бірге
студенттерге де әсер етуде. Қазіргі кезде студенттер жан-жақты сапалы білім
алуға тырысады. Ал, оларға бұл мақсатқа жету үшін сапалы әрі қазіргі заман
талабына сай білім беретін оқытушы қажет екені бәрімізге белгілі.
Қазақстан республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2005 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біз мұғалім мамандығының беделі мен абыройын
қайтаруға міндеттіміз” деп бұл мәселенің мемлекеттік деңгейдегі
маңыздылығының атап көрсетті.
Бұл арада жоғарғы білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің
тұлға аралық қарым-қатынас мәселелерінің бірінші кезекті сипаты анықталады.
Зерттеу жұмысы педагогикалық психология саласынан жазылған. Жұмыс
кіріспе, теориялық бөлім, эксперименттік зерттеу бөлімі, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін айқындау.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы - жоғарғы білім беру жүйесіндегі
оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-қатынас ерекшеліктерінің
теориялық негізделуі мен оқытушылардың кәсіби бағыттылығы мен бірлескен
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру стилдерінің эмпирикалық зерттеуінің
алғашқы тәжірибесінің жасалуымен сипатталады.
Жұмыстың практикалық мәнділігі - осы бағыттағы зерттеу мәліметтерін
жоғары білім беру жүйесіндегі оқытушылар мен студенттердің бірлескен
танымдық іс-әрекеті барысындағы жағымды тұлғалық қатынасын қалыптастыруда
және ұқсас эмпирикалық зерттеулерге салыстырмалы мәлімет ретінде
пайдалануға болады.
Жұмыстың болжамы: Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-
қатынасының ерекшеліктері оқытушының кәсіби бағыттылығы мен бірлескен
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру стилдеріне тәуелді.
Зерттеу объектісі: Абай атындағы АлМУ-нің филология факультетінің
оқытушылары мен студенттері.
Зерттеу пәні: оқытушылар мен студенттер арасындағы тұлға аралық
қатынас жағдайлары.
Зерттеу әдістемелері:
1. Тұлға аралық қатынастағы нормативті таңдауды зерттеу әдістемесі
(О.И.Комиссаров).
2. Оқытушының кәсіби бағыттылығы әдістемесі
3. Коммуникативтілік және ұйымдастырушылық қабілеті әдістемесі (КОС-2)
4. “Менің оқытушым” әдістемесі (М.Кун, Т. Макпарлендтің “Мен кіммін?”
әдістемесінің модификациясы.
Зерттеу мерзімі: 15 наурыз – 25 сәуір 2010 жыл.
Әдебиеттер саны: 54
Жұмыс көлемі: 60 бет
1. ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТҰЛҒА АРАЛЫҚ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Жоғарғы білім беру жүйесінде тұлғааралық қатынас
субъектілерінің сипаттамасы
Педагогикалық іс-әрекет ұйымдасқан іс-әрекет жүйесіндегінің ең
күрделісі–оқытушы іс-әрекеті. Сонымен бірге, оқытушының педагогикалық
белсенділігін былай қарастырады: 1) ұйымдастырушы әрекет ретінде (оқу
әрекетін басқару құралы ретінде), 2) студенттің немесе студенттің санасын
түсінуші ретінде. Оқытушы іс-әрекетінің ең маңызды нәрсесі коммуникация
және студент жағдайын түсіну болып табылады. Түсіну, яғни, бұл жерде
айтылуы бойынша, басқа адамды ішінен түсіну, санамен жұмыс жасау.
Қабілеттің бірнеше түрлері кездесетінін білеміз. Соның ішінде біздің атап
айтып кететініміз арнайы қабілеттің бірі педагогикалық қабілет.
Педагогикалық қабілеттер деп педагогикалық іс-әрекеттің талаптарына
жауап беретін және ондағы жетістікті анықтайтын тұлғаның индивидуалды
психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығын атайды. Қабілеттің ептіліктен
айырмашылығы, біріншісі – бұл тұлғаның ерекшелігі, екіншісі – бұл
педагогикалық іс-әрекеттің жеке әрекеттерін жоғарғы деңгейде орындау.
Педагогикалық қабілеттің келесі турлерін бөлуге болады:
• Дидактикалық – осы арқылы оқытушы мазмұны және оқыту әдістерін ірктеуді
жүзеге асырады, оқу материалын өтімді етіп ұсынады.
• Экспрессивті – бұл материалды біреудің ең жақсы эмоционалды, мәнерлі
формасын табуға мүмкіндік береді.
• Перцептивті – олар студенттердің ішкі рухани күйіне енуіне жастық және
индивидуалды ерекшеліктерін терең түсінуінде оқытушының өткір
бақылампаздығынан да көрінеді.
• Ұйымдастырушылық – осы арқылы оқу орындарындағы тәртіп студенттің өзін-
өзі басқару жұмысы қамтамасыз етіледі, студенттердің достық және біртұтас
ұжымы құрылады.
• Суггестивті – бұл оқытушының студенттерге күшті еріктік әсер ету, сендіру
қабілеті.
• Академиялық немесе ғылыми танымдық – олар ғылымның және іс-әрекеттің
сәйкес облысынан дағды, ептілік және білімді алуға көмектеседі.
• Коммуникативті – бұл оқытушының студенттермен дұрыс және мақсатқа
бағытталған қарым-қатынасты, байлаысты орнатуға мүмкіндік береді.
Адаммен қарым-қарым-қатынастың кез-келген түрі обьективті және
субъективті сипаттағы күрделі заңдылықтарға сүйенеді [1].
Тұлғааралық қарым-қарым-қатынастың алуан түрлерінің терең негізін
адамдардың білуі – оның тиімді іс-әрекетінің шарты болып табылады. Бірақ,
бұл білімге күнделікті, сағат сайын өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде
кәсіби, азаматтық борышын жүзеге асыруға міндетті тәрбиешілер, мұғалімдер,
ата-аналар және жоғары оқу орнындағы оқытушылар қажетсінеді. Тәрбие,
тәрбиеленуші мен тәрбиеші арасындағы рухани қауымдастықтың нәтижесінде
жүзеге асырылатын болғандықтан, мұғаліммен қарым-қатынастағы ерекше дағды
мен қабілеттілікті талап етеді. Сол кезде ғана адамзатпен жиналған мәдени
құндылықтар беріледі.
Оқытушы – жан-тәнімен берілуді, адалдықты, кейде құрбандықты талап
ететін ең күрделі мамандықтардың бірі. Қоғам басқа мамандықтағы адамдарға
қарағанда, мұғалмге жоғары талаптар қояды.
Оқытушы еңбегі – бұл:
• Студенттермен жоғары оқу орнындағы жұмысы;
• Үнемі өзімен жұмыс (білім, дағдыларды жинау және жаңарту);
• Өзін жүйелік бақылау (түсінікті айту);
• Әр түрлі қабілеттегі және сипаттағы студенттермен тұлғааралық қатынас;
• Әрқайсысы өз баласын идеалды деп санайтын, бір-біріне ұқсамайтын ата-
аналармен қарым-қатынас жасау;
Оқытушы – бұл:
• Педагогикалық ұжымның мүшесі;
• Пән мұғалімдері, методикалық бірлестіктің мүшесі;
Шығармашылықпен айналысатын оқытушы – бұл шығармашыл топтық және
методикалық кеңестің мүшесі.
Осы іс-әрекеттің барлығы оқытушы ең алдымен өз басында құратын қарым-
қарым-қатынастың әр түрлі тәсілдері мен формаларында кездеседі. Сөйтіп,
оқытушының іс-әрекетінде оның кәсіби мәдениетінің деңгейін анықтауға қиын
болатын үлкен субъективизм байқалады. Сөйтсе де, индивидуалдылыққа әсер
ететін қарым-қарым-қатынастың жалпы заңдылықтары мен принциптері бар.
Оқытушының кәсіби қатынасы дамуының мазмұны және деңгейі оның педагогикалық
іс-әрекетінің мазмұнымен анықталады. Педагогикалық іс-әрекет көлемі іс-
әрекет жағынан қаншалықты мазмұнды болса, соншалықты қарым-қатынас көпқырлы
және әртүрлі болып келеді, яғни, педагогикалық іс-әрекет қарым-қарым-
қатынастың шекаралары мен тәсілдерін анықтайды. Оның бағыттылығын, сипатын
және түрлерін құрайды. Кәсіби педагогикалық іс-әрекет, оның мәдени деңгейін
негіздейтін қарым-қатынасқа қойылатын талаптарды құрады.
Оқытушының кәсіби қарым-қатынасында әрқашан бір–бірімен тығыз
байланысты екі звеноны бөлуге болады. Біріншіден, бұл оқыту мен
тәрбиелеудің бірдей мақсатын, оқытушының педагогикалық іс-әрекетін жүзеге
асыратын, өткеннен қалған құндылықтың, қоғамдық сипатымен қатар салынған
қарым-қарым-қатынастың жалпы принциптері. Екіншіден, қарым-қарым-қатынастың
индивидуалды принциптері оқытушы стилі, яғни жеке білімдер, кәсіби
тәрбиелер, қабілеттер негізінде өз іс-әрекетін жүзеге асыратын оқыту мен
тәрбиелеудің нақты шарттары мен мүмкіншіліктеріне тәуелді, нақты тәсілдер
мен құралдардың жиынтығы.
Оқытушы іс-әрекетінің мазмұнында қандай да бір звеноның болмауы, оның
кәсіби деңгейінің немесе қарым-қатынасындағы кәсіби мәдениетінің болмауын
куәламайды.
Оқытушы қарым-қатынасының кәсіби мәдениеті – оның қабілетінің
әлеуметтік мәнді көрсеткіші, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасын жүзеге
асыра алуы, педагогикалық іс-әрекетпен қойылған нақты тапсырмаларды шешу
процесіндегі талпыныстар, сезімдер, ойлардың мазмұнын қабылдап, түсініп,
игеріп бере алуы. Ал, педагогикалық іс-әрекет жағдайлардың жүзеге асуының
негізінде қалыптасады. Оқытушының алдында тұрған тапсырманы сәтті шешуде
қарым-қарым-қатынастың құралдары мен тәсілдерін қолданудағы шығармашылық
диапозоны қаншалықты кең болса, соншалықты оның мәдениетінің деңгейі жоғары
болады. Сөйтіп, оқытушы қарым-қатынасының кәсіби мәдениеті – бұл ең алдымен
барлық қатынаста оқыту мен тәрбиелеудің қойылған мақсаттарына жету [2].
Педагогикалық қарым-қатынас – творчествалық, өнімді жеткізу негізінде
дағдылар мен білімдерді беру ретінде өз мазмұнын міндетті түрде қосатын
рухани іс-әрекеттің түрі, сонымен қатар үнемі жаңаны құру – еркін,
адамгершіліктік, гуманды, творчествалық, бейімді адам тұлғасын
қалыптастыру. Бұл жағдай Оқытушының кәсіби қарым-қатынасы үшін анықтаушы
болып табылады және тұлғаның дамуын басқара алуы (қажетті білім көлемін
құру, анықталған әлеуметтік бағдарларын нығайту, еңбекке пайдалы дағдылар
жинау) оны мұғалім етеді.
Оқытушы кәсібилігінің маңызды белгісі студенттерді тәрбиелеу мен
оқытудың қандай да бір түрін қолдана отырып, олардың әрқайсысына өз жеке
қатынасын көрсете алу қабілеті болып табылады. Студенттерді тани алуы,
олардың қылықтарын дұрыс бағалауы, олардың мінез-құлқына адекватты жауап
беруі, олардың жеке қабілеттеріне жауап беретін тәрбиелеудің әдістер
жүйесін таңдауы – оқытушының кәсіби компетенттілігінің көрсеткіші. Жеке
бағыттың иілгіш құралдар арсеналын игеру қарым-қарым-қатынастың танымдық
қызығушылықтар және тәрбиелеушінің мінезіне айналса, онда мұғалім әрбір
оқушыны жақсы біліп, олардың әрқайсысымен дұрыс қарым-қатынас құрып,
қойылған тапсырмаларды шешуге жеткен жағдайында болады. Кәсіби қарым-қарым-
қатынастың бұл деңгейі тактикалық құралдар мен тапсырмалардың негізділігін,
бірізділігін болжайды.
Кәсіби қарым-қатынасқа оқытушының кәсіби міндетімен сәйкес қоғамның
нақты әлеуметтік жағдайлары және талаптарымен негізделген тілектерін,
талпыныстарын басқара алуы тән. Осының күшімен “оқытушы – студент” жұбының
өзара қарым-қатынасының қалай құрылатынын ескеру маңызды. Оқытушы жағынан
әділетсіздік, авторитарлық көрсету оқушыда келіспеушілік пен протестті
шақырады. Қандайда бір уақыт аралығына ғана оқытушы сыртқы тыныштыққа қол
жеткізеді, бірақ ол құрмет көрсету, ішкі қажеттілік емес, уақытша сипаттағы
конформдылыққа ие болады. Тек деклоративті емес, шынайы гуманизм, құрмет
көрсету, сыйлау, демократизм, адалдық және теңдік мұғалімді жетістікке
әкеледі және оның кәсіби мәдениетінің көрсеткішіне айналады.
Оқытушының кәсіби мәдениетінің тағы бір маңызды көрсеткіші –
студенттердің ұжымшылдығын құру үшін әр түрлі тұлға аралық байланыстарды
қолдану. Жеке және ұжымдық қызығушылықтардың үйлесімділігі үшін негізін
іздеп және таба алатын біртұтас ретінде студенттердің ұжым мен өзара
қатынасын студенттермен құра алуы ерекше мәнге ие. Идеалды жағдай - өз көз
алдынан бір студентті жібермей оқытушының ұжыммен қарым-қатынасы [3].
Қарым-қатынаста барлық студенттер тең құқылы серіктес бола алатын екі
жақты процес ретінде қарастыру қажет. Бұл деңгейге жетудің қиындығы өмір
сүру образының, тәрбиенің, мінездің, қабілеттің, дайындықтың әр түрлі
деңгейімен шақырылған кедергілерді игеруден тұрады.
Әлеуметтік құндылықтардың жүйесі ретінде оқытушының қарым-қатынас
жасау әрекеті педагог маманының жалпы сипатымен байланысты кейбір үнемі
болатын белгілермен ерекшеленеді, бірақ сол уақытта оқытушы қарым-қатынасы
иілгіш болып, үнемі жаңа тәсілмен, құралдармен жаңартылады. Оқытушы қарым-
қатынасының кәсіби мәдениеті адекваттылық деңгейімен де анықталады.
Кәсібилік өнерде өз мүмкіндігін сыбайласының мүмкіндігімен өлшеп көруі, өз
тәжірибесін екіншісімен салыстырып көруден байқалады. Сол кезде кез-келген
қарым-қатынас түрінде ол осы процестің бастапқы, негізгі, бағдарлаушы жағы
болып қалады. Қазіргі кездегі өмір, оқытушыдан сабақ беретін оқу
дисциплинасы аумғында білімдерді толықтыруды, ғылым мен тәжірибенің
көптеген басқа да аумақтарында жан-жақты эрудицияны, әр түрлі ептілік пен
дағдыларды талап етеді. Кәсіби іс-әрекетті оқытушыдан максималды
шыдамдылықты, бірізділікті, принципиалдықты, табандылықты, тәртіп сақтауды
талап етеді.
Педагогқа ерекше адамгершіліктік–психологиялық қасиеттер қажет:
студенттерге деген махаббат және мейірімділік, ақыл-кеңес берушілік, өзінің
өте қиын міндетін орындаудағы намыс. Әрбір оқытушыда барлық осы қасиеттер
оның индивидуалдылығы арқылы ерекше түрде көрінеді. Егер оқытушы кәсібін
таңдаған адам өз жұмысын істегендей сезінбесе – бұл сол адам үшін ғана
емес, бүкіл қоғам үшін бақытсыздық.
Егер қызығушылықтар, оптимизм, адамдарға деген сенім болмаса, алда
болуға деген талпыныс болмаса, талғамы дамымаса, ойлары ауысып, сөзі мен
ісі екі жаққа бөлінсе, педагогикаға барудың қажеті жоқ, одан да іс-
әрекеттің басқа өрісін таңдауы керек. “Зиян келтірмеу” – бұл тек
дәрігерлердің ғана емес, сондай-ақ оқытушылардың да принципі [3].
Қарым-қатынас стилі – оқытушылардың ішкі жұмысы, олар да тірі адамдар
сияқты, оларға тән өз эмоцияларын көрсетуге құқықтары бар деп кей кездері
естуге болады. Бұл жерде шындықтың бір жағы бар, бірақ бұл эмоциясын шынайы
көрсеткенде өз сыбайласының кім екендігіне тәуелсіз, өзінің дөрекілігімен
қорламайтындай жағдайда, тәрбиелі, мәдениетті адамдардың реакциясын көруге
болады. Диалогта, бізге қажет болса да, болмаса да, әңгімелесуші адамға ең
алдымен ақпараттың көптігі және мазмұнымен емес, өзінің қарым-қатынастағы
мәдениетімен әрекет етіледі.
Педагогикалық іс-әрекет бірқатар іс-әрекеттердің ұйымдасқан күрделі
жүйесі болып табылады. Олардың ең негізгісі – тікелей оқытатын ұстаздың іс-
әрекеті. Пәнгер-педагог тұтастықтың функциясы мен мағынасынан алыстап
кетеді, ол тек өзіне сырттан берілген функцияларды атқарады. Оқыту
тәжірбибесін жалпылауды оқытудың неғұрлым тиімді әдістерімен тәсілдерін
бөліп шығару мен оқыту процедурасына сәйкес қоюдан құралатын іс-әрекет
болып келеді. Келесі іс-әрекет те әдістемелік, бірақ оқу құралдары мен
оқулықтарды құруға бағытталған. Іс-әрекет бағдарламау іс-әрекеті, оқу
бағдарламаларын құру сияқты, іс-әрекеттерді, оқу бағдарламаларын құру
сияқты, іс-әрекеттерді, оқу пәндерін бір тұтастыққа жинайды. Бұндай
бағдарламаларды жүзеге асыру үщін оқыту мақсаттары туралы неғұрлым анық
түсініктер қажет дегенімен, мақсаттардың жалпы жобасына қарап, оқыту
бағдарламасын құру жиі кездеседі [4].
Қазіргі заманғы әлеуметтік – мәдени жағдай және білім беру міндеттері
оқытудың проективті мақсаттары мен сипаттарымен педагог-тәлімгердің
айналасуын талап етеді. Бұл, біріншіден, қазіргі заманғы өндірістік-
практикалық іс-әрекет өзінің алдына арнайы дайындалған адамдар ғана шеше
алатын белгілі бір мақсат-міндеттерді жиі қояды. Екіншіден, қазіргі заманғы
әдістемелік ойлау оқу процестерін өте жиі проекциялауы мүмкін, бірақ, ол
тапсырыс берушіден айқын, анық мақсаттарды қоюды талап етеді. Үшіншіден,
қазіргі заманғы технологиялық қоғам тез және белсенді түрде дамиды және оқу
жүйесінен де соны талап етеді.
Әдетте, оқытуды былай сипаттайды: адамға белгілі бір білімді беру.
Алайда, білімді жай ғана беріп немесе алуға болмайды. Олар студенттің
өзінің белсенді іс-әрекетінің нәтижесінде ғана қалыптасады. Егер де оның
белсенділігі болмаса, онда студентте ешқандай білім, іскерлік, дағды пайда
болмайды. Бұдан шығатын қорытынды “оқытушы-студент” арасындағы тұлғааралық
қарым-құатынас “алушы-беруші” қатынасындай болмауы керек.
Оқу процесіндегі екі жақтың да жоғары белсенділігі болуы шарт.
Оқытудың студенттің өзінің белсенділігі негізінде белгілі бір білімдер мен
іскерліктер қалыптастыруының нәтижесіндегі, оқытушымен студент арасындағы
белсенді іс-әрекет процесі ретінде сипатталынуы мүмкін. Ал, оқытушы
студенттің белсенділігі үшін қажетті мүмкіндіктерді оны бағыттайды,
бақылайды, оған қажетті құралдар мен ақпараттар береді. Оқытудың функциясы
адамдарда іс-әрекетке деген қабілеттің қалыптасуы үшін керек белгілі және
заттық құралдарының максималды түрде бейімделуінен тұрады.
Оқыту жүйесінің дамуы іс-әрекеттердің күрделі түрлерінің қарапайым іс-
әрекеті. Бірақ, мұндай даму күрделі іс-әрекеттің талдауын оның элементтерін
бөлуді ұсынады. Мұндағы негізгі мақсат мынада: күрделі кәсіби іс-әрекет
түрлерінен қарапайым түрлерін бөліп шығару. Осылайша, педагогикалық
рефлекцияның бірінші қарапайым іс-әрекеті және оның бөлінуінен тұрады.
Бірақ, бұл негізінен жеткіліксіз болып келеді. Себебі, іс-әрекетті аяғыа
дейін қарапайым іс-әрекеттерге бөлу мүмкін емес, іс-әрекетте неғұрлым
күрделі байланыстар мен қатынастар да кездеседі. Сондықтан да, екінші
принцип пайда болады. Ол игерілген элементтерден құралатын күрделі іс-
әрекетті құруға мүмкіндік беретін белгі құралдарын проекциялаудан және
тасымалдаудан тұрады. Бұл белгі құралдары болып табылады. Басқа процесті
технологиялық жағынан, оқу процесі, оқу іс-әрекетінің жүйесі технологиялық
процесс ретінде құралады. Осылайша, методологиялық тілде оқыту жүйесі,
басында қарапайым іс-әрекеттердің оқытудағы рефлексивті іс-әрекет арқылы
дамитын жүйесі ретінде сипатталады.
Қазіргі заманғы педагогикалық практикада мәдени талаптар деңгейінде
ғылыми психологиялық білімдерді интенсивті түрде ендірусіз өз іс-әрекетінің
сауатты, тиімді құрау мүмкін емес. Мысалы, педагогикалық іс-әрекет
студентпен оқытушының қарым-қатынасынан, олардың арасындағы сенімді өзара
байланыс орнатудан тұрады. Педагог мамандығы психологияға неғұрлым жақын,
сезімтал болып келеді, өйткені педагог іс-әрекеті тікелей адамға, оның
дамуына бағытталған [5].
Оқытушылардың кәсіби іс-әрекет саласы өте күрделі, көп деңгейлі жүйе
болып табылады. Мамандықты игеру түрткісі көп жағдайға байланысты
қалыптасып, кәсіби іс-әрекетінің өзгертетін және басқа қарым-қатынасқа
түсетін жағдайларында көрінеді. кәсіби іс-әрекетке байланысты ішкі түрткі
жүйесі үнемі қалыптасу, даму үстінде болады. Мамандықты игерудегі түрткінің
жағымды жағы өзіне, борыш сезімін, мамандықты игерудің мәнін түсіну, оқуға
деген жалпы қызығушылық және мамандыққа ұмтылыс, оқу кезіндегі мақсаттың
саналы болуы және оны іске асыру.
Оқытушылардың соңғы нәтижеге жетуге тырысуы, мамандандырылған түрткі
ретінде түсіндіріледі, яғни, ол мақсатқа жету құралы болып табылады.
Мамандық түрткісі – бұл іс-әрекеттің әртүрлі бөліктеріне деген қарым-
қатынас жүйесі, іс-әрекет жағдайында пайда болып, ол арқылы студент ең
қажетті негізгі білімдерді алуына байланысты болады. Жеке адам бағыттылығы
өз мүмкіндіктерін жұмсауынан көрінеді. Оқытушылар қоғамның белгілі бір
мүшесі бола отырып, оны сезінеді. Студенттермен тұлғааралық қарым-қатынасты
жасағанда оларға маманға қажетті сапалар, оқу процесіне байланысты
жоспарлық түрткілер көмектеседі. Адам іс-әрекетінің мазмұны мен құрылымының
өзгеруі ғылыми-техникалық прогресс негізінде болып жатыр. Адамның ролі
қоғамды басқаруда және өндірісте жоғарылады.
Қазіргі уақытта зерттеу шеңбері ретінде бірлескен әрекет жетістігін
анықтауға көңіл бөліне бастады. Яғни, бұл жұмыстағы өзекті мәселе екі
тұлғаның оқытушы мен студенттің өзара бірлескен іс-әрекетіндегі қарым-
қатынасының жемісінде болып отыр. Оны анықтайтын факторлар, пайда болу
шарттарын және заңдылықтарын анықтау бірлескен іс-әрекеттің жемісті болуына
әсер етеді [6].
Көптеген қазіргі заманғы зерттеулер қорытындысы бойынша, қарым-қарым-
қатынастың бұзылулары мен қиындықтары коммуникация барысындағы
қатысушылардың көріністерімен шешіледі. Бұл жердегі шешуші фактор,
зерттеушінің субъективті нұсқауы, оның кәсіби компетенттілік туралы
белшгілібір деңгейде қалыптасқан ойы, қарым-қарым-қатынастың қандай
процесін оның қиыншылық факторы ретінде қарастыратынына байланысты.
Көп кездесетін жағдайы бұл өзараәрекет кезінде, формальды-динамикалық
және коммуникативті процесстің құрылымдық мінездемесі өзгерген байқалады.
Бұл кезд қиыншылықты бағалау, коммуникацияға қатысушы адамдар
қарастырылмайды.
Мұндай маңызды аспектіні еске алмау дұрыс болмайды. Қиындық туғызған
қарым-қарым-қатынастың психологиялық спецификасын еске ала отырып, оны
нақты зерттеу туралы айту тек қарым-қатынас қиындығы зерттеушінің айтуы
бойынша ғана емес сонымен бірге өзараәрекетке қатысушылардың яғни бұл жерде
оқытушы мен студенттің өзараәрекеті, қобалжуына да көңіл бөлінген кезде
ғана болатын сияқты.
Осыған байланысты Е.В. Цуканованың зерттеуі бірлескен іс-әрекетке
қатысушылардың қарым-қатынастағы қиындықтары мен бұзылыстарын талдауға
арналған, нақтырақ айтқанда оның пайда болу себептерін іздейді.
Зерттеушінің айтуы бойынша, қарым-қатынасты қиындататын факторларды анықтау
керек. Екіншіден, экспериментальды стадияның өзі қарым-қарым-қатынастың
бұзылуын зерттеуге арналған. Өзараәрекет барысындағы қарым-қарым-қатынастың
өзгеруіне реалды жағдайда эмоционалдық көңіл-күй, қарым-қатынастағы
психологиялық комфорт деңгейі, сонымен қатар бірлескен іс-әрекет өнімділігі
де әсер етеді.
Нақты эксперименталды зерттеу міндеттерін ескере отырып, бірнеше
авторлардың айтуы бойынша, өзараәрекет етуші мүшелердің арасындағы қарым-
қатынасқа кейбір жағдайлық факторлар атап айтқанда кеңістіктің аз болуы,
топтық изоляция және уақыттың жетіспеушілігі, психикалық қысым күйі әсер
етеді. Төмен курстағылар бірінші орынға студенттерді түсіне алатын
оқытушыларды қойса, жоғары курстағылар компетенттілікті бағалайды. Меніңше,
бұл дұрыс заңдылық: ЖОО-на алғаш келгендегі бейімделу төменгі курстағылар
үшін қиын, сондықтан да оларға психологиялық қолдау керек. Ал, ондай
қолдауды тек студентті түсінетін және сыйлайтын оқытушы ғана көрсете алады.
Ал, студент ортаға үйреніп, өз мәселелерін өзі шеше алатын жағдайға
жеткенде оқытушының тұлғалық қасиетіне аз мән беріп, оның ғылыми
компетенттілігін бағалайды [36].
Студенттердің ең бастапқы қасиеттері тәртіп дейтін оқытушылар азайып,
“идеал студент” өз ойын толық, ашық айта алатын адам деп санай бастады.
Бірақ та, бұл жерде де оқытушылар тек ауызбен айтқаны болмаса, практикада
студенттердің пікірімен санаспады. Студент пен оқытушы арасындағы конфликт
саны азая бастады, өкінішке орай толығымен жойылған жоқ.
Оқытушы беделі, студент аудиториясына тәрбиелік әсері, оның жастар
сеніміне, рухани өміріне әсері ең біріншіден оқытушының өзінің
дүниетанымдық көзқарастарымен, білім деңгейімен және қоғамдағы өзгерістерді
терең түсінуімен анықталады.
ЖОО-ның оқытушысының жоғары беделінің маңызды жағдайы оның студентке
жағымды әсері болып, жоғары кәсіби біліктілігі мен компетенттілігі болып
табылады. Студенттер оқытушыдан өзінің ісінің шеберін, таңдаған
мамандығының барлық қыр-сырын білетін адамды көруі керек. ЖОО-дағы
оқытушылар – бұл жаңа ұрпақты дайындау мен тәрбиелеумен айналысатын, ой
еңбегінің жоғары білікті мамандары. Оқытушы еңбегі білім беру мен
тәрбиелеудің мақсат-міндеттерімен, еңбек объектісі мен құралымен
ерекшеленеді. Оқытушының еңбек объектісі студент болып табылса, іс-әрекеті
студенттің рухани өмірін тәрбиелеу болып табылады. Оқытушы студенттерге
қажетті мәлімет беру, олар игерген мәліметтерді бақылау және реттеу,
сонымен қатар олардың тұлға ретінде қалыптасуына әсерін тигізетін абзал жан
[7].
Бұл жерде айтқымыз келгені, қаттылық, жек көрушілік, ыза емес,
студенттерді оқытушылардың принципке барып, түсінбеушілігінен туындайтыны.
Бұл жерде қорытындылайтын болсақ, педагогикалық көзқарастың өзгеруі тек
сана деңгейінде ғана жүрген, біздің түсінігіміз бойынша шығармашылық іс-
әрекеттің бірден-бір қажетті шарты ойлаудың оригиналдылығы және өз бетінше
жұмыс жасауға бағыт бере алуы.
ЖОО-да әлі де авторитарлы педагогика стилі қолданылып келеді немесе
басқаша айтқанда талап қоюдың тотальды педагогикасы. Яғни, егер
тапсырмасаң, егер оқымасаң және т.б. Оқытушының кәсіби миссиясы студентке
тек ғылыми жаңа ақпарат беру ғана емес, оның тікелей міндеті – студенттің
ғылыми-зерттеулік жұмысқа қызығушылығын тудыру болып табылады. Оқытудың
алғашқы жылдарында, яғни, төменгі курстан бастап-ақ студенттер зерттеулік
жұмысқа қатысып қана қоймай одан алынған нәтижені өндіріске енгізуге үлес
қосуы керек. Оқытушылармен қарым-қатынас студент үшін жоғары адамгершілік
мектебі болуы керек. Оқытушылармен студент тердің қарым-қатынасын бірнеше
мектеп өкілдері алып қарастырған [7].
Жеке адамдар арасындағы қабылдау, тану спецификасы қарым-қарым-
қатынастың құрылуы мен сақталуына тығыз байланысты. Осы таным процесінде
көрінетін өзге адам бейнесі әрқашан оның қарым-қатынастағы мақсаты мен
сипатына тәуелді болады. Ал, бұл қарым-қатынас өз кезегінде адамдарды
біріктіретін іс-әрекет, оның мазмұны, барысы және нәтижиесіне ықпал
жасайды. Біздің ойымызша, сонда ғана барып, болашақ нағыз ғалымдарды,
шығармашылық ойлауы қалыптасқан мамандарды тәрбиелеу мүмкін болады.
Студент оқу іс-әрекетінің субьектісі ретінде.
Балалық пен ересектік кезеңнің арасында жататын жеке адамның дамуының
дамуының және жетілуін бейнелейтін кезең-студенттік шақ. Балалықтан
ересектікке өту екі этаптан тұрады: жасөспірімдік кезең және студенттік
шақ.
Индивидтік жас ерекшеліктік және әлеуметтік мүмкіншіліктерінің
арасында өзара тәуелділік бар. Индивидтің даму деңгейі оның қоғамдық орнын,
әрекетін, әлеуметтік ролінің диапазонын анықтайды.
“Студенттік шақ” деген сөздің өзі балалық шақ жеке өмір сүруге,
жауапкершілік жасына өту этапын білдіреді. Студенттік шақтың ұзақтығы жеке
адамның алғышарттарына ие болады. Нақтырақ айтқанда, саналы өзін-өзі
анықтау сферасының кеңеюі және оның жекелігі жоғарылайды. Студенттік шақ
психологиясыда біршама проблемалы. Адамның өзіне деген және ақиқат шындыққа
деген қарым-қатынасына, материалды негізге ие. Сондықтан да, оның санасына
және өзіндік сана-сезімін практикалықтан ақиқат шындықтағы оның өмірлік
әрекетінен ерекшеліктерді бөліп қарау керек. Яғни, әлеуметтік психологиялық
қасиеттері мен сәйкестенімдерді байланыстыра білу керек.
Студенттік шақ немесе балалықтан ересектікке өту кезеңі американ
психологы Гезелл бойынша, 11 жастан 21 жасқа дейін жалғасады. Он жыл Гезелл
бойынша, бұл алтын жас, балалық өмірді тез қабылдауы, сенімді, ата-анасымен
тең болуы, өзінің сыртқы жағдайына аз көңіл бөлуі сипатталады.
Студенттік шақ кезеңінің артықшылығы Шпанглер бойынша —“Меннің” –
ашылуы, рефлекцияның дамуы, өзінің индивидуалдығымен оның қасиетін тануы,
болашақ жоспарының құрылуы, жекелік өмірінің саналы нұсқауы, өмірдің
әртүрлі сферасында біртіндеп өсу байқалады.
Ш. Бюллер өмір фазаларын жеке адам қасиетінің негізінде өзін-өзі
анықтауды белгілейді. Бірінші фаза – 16-20 ж.ж. дейін-өзіндік сана-сезімнің
төмен дәрежеде екенін және өзін-өзі анықтаусыз болады. Екінші фаза – 20-дан
30-ға дейін өзін еңбек әрекетінің түрлерінде байқап көреді. Бұл байқаулар
арқылы диффузды мінезге ие бола отырып, өзін-өзі анықтаудың функциясын
көрсетеді. Үшінші фаза – адам өзінің қалыптасқандығын тапқан кезде пайда
болады. Кемелдікке жеткен кезде өзін-өзі анықтаудың специфаикасы пайда
болады. Яғни, адам нақты өмірлік мақсат қойып, оған жету жолында
жетістіктерге жетеді, өмір жетістігін бейнелейтін жеке адамның өзін-өзі
бағалауы құрылады.
Студенттік шақтың өмірлік көзқарастың қалыптасуы үшін өте маңызды, осы
уақыттқа дейінгі адами алғы шарттары жетіледі. Болашаққа деген өз
әрекетінің бағдарламасын құруда болашақ мамандықты таңдау және т.б. кіреді.
өзінің болашағы туралы “мен”—идеалды, “мен” – болашақта образдарының дамуы
туралы объективті ұсыныстарының құрылу процесін зерттеу жоспарда әлеуметтік
және медициналық нормалардан ауытқуларына ие еместігі әртүрлі адамдарда бұл
процесстер болатындығын және оптималды индивидуалды типтік варианттарының
ажыратылуының мүмкін екендігі айтылады.
Студенттік шақ - өмірлік, болашақ көзқарасының құрылуының шешуші
этапы. Сондықтан да, дәл осы уақытта эмоционалды жеке адамдық алғышарттары
жетіледі.өмірлік көзқарасты іздестіруі жастардың өзіне бағдарлауды, өзінің
жекелігін сезінуді, әлеуметтік жалпылықтың элементті, өзінің болашақ
әлеуметтік жағдайының талдануы және оған жету тәсілдерін таңдауы кіреді.
Осы ізденіс барысында студенттер жеке өзінің бар екенін және адамзаттың
даму перспективасының мағынасын жаңғыртады. Студенттік шақтағы жастардың
сипаттамасы - өмірлік болашақтың жоспары. Болашақтың жоспары бір жағынан
жеке адамның өзінің алдына қойған мақсаттарының жалпылық нәтижесінде,
жекелікке ұмтылатын құндылық бағдарланудың тұрақты ядросының құрылуын
қарастырады. Екінші жағынан, мақсат пен мотивтердің нақтылануы.
Студенттік шақ – жеке адам дамуындағы бірқатар күрделі өзгерістер мен
өзіндік қиындықтарға толы кезең. Адам өмірінің бұл кезеңінде ағзаның толық
жетілуі біршама тұрақталып, қоғамдық дәрежеде белгілі бір статусты игереді.
Себебі, қоғам өмірінде, саяси-экономикалық өзгерістер жағдайында студенттер
тобы әлеуметтік жағынан маңызды роль атқарады.
Сондықтан да, жастық шақтағы өзіндік сана-сезім компоненттерінің
қалыптасуы қоғам дамуындағы экономикалық және мәдени-рухани жағдайының
нақты тарихи кезеңдерге негізделеді. Бұл жайттардың барлығы да жеке адам
құрылымына өз қолтаңбасын қалдырады.
Студенттік кезеңді құрайтын 4-5 жылдың ішінде жеке адамда күрделі
өзгерістер болады. Жеке адам дамуының бас кезінде адамның физикалық тұрғыда
жетілуі ғана емес, сонымен қатар тұлғалық белсенділігі мен
интеллектуалдылық және моральдық көрсеткіштерінің де жан-жақты дамуымен
сипатталынады.
Студенттік өмірдің тағы бір ерекшелігі – бұл кезде жеке адамның
белгілі бір қоғамдық ортадағы, әлеуметтік статусқа ие болуы және өзінің
танымдық белсенділік позициясын қалыртастыру мен болашақ өміріне
көзқарастық тұғырын бекітетін кезең екендігімен сипатталынады.
Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып
табылады, себебі жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-25
ке дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді
жас кезеңдерінің бастапқы буыны болып табылады [39, 255 б].
Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория жоғарғы білім беру
институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы.
Бұл әлеуметтік кәсіби категория ХІ-ХІІ ғ.ғ. алғашқы университеттер пайда
болғаннан бері тарихм құрылған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби
іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу
еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде кәсіби
бағыттылығымен болашақ мамандыққа тұрақты қарым-қатынастың
қалыптасқандығымен сипатталады.
Бұның өзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының студенттің таңдап алған
мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының мәні болып табылады.
соңғысы мамандық қоятын талаптармен кәсіби әс-әрекеттерін білуді қамтиды.
Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше студенттердің мамандық жайлы
елестетулер деңгейі оның оқуға деген қатынасының деңгейімен теңестіріледі.
Студент мамандық жайлы неғұрлым аз білсе, соғұрлым оның оқуға деген
қатынасы жағымсыз болады. Сонымен бірге студенттердің көпшілігі оқуға
жағымды қатынаста екені көрсетілген.
Әлеуметтік-психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен
салыстырғанда білімділіктің неғұрлым жоғары деңгейімен және танымдық және
мотивациясының жоғары деңгейімен ерекшелінеді. Сонымен бірге студенттік шақ
– әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары әлеуметтік белсенділік пен
интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді
арақатынасымен сипатталады. Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу
оқытушының әр студентке педагогикалық қарым-қатынас партнері ретінде,
оқытушы үшін қызықты тұлға ретінде қатынастарының неігізінде жатыр.
Тұлғалық іс-әрекеттік тұрғыдан студент белсенді өз әс-әрекетін өз
бетінше ұйымдастыратын педагогикалық өзара әрекеттесу субьектісі ретінде
қарастырылады. Оған танымды және коммуникативті белсенділіктің нақты,
кәсіби бағдарланған міндеттерін орындау деген ерекше бағыттылық тән.
Студенттік кез үшін оқытудың негізгі формасы таңбалық контекстік болып
табылады. студенттік кезді әлеуметтік-психологиялық сипаттау үшін маңыздысы
адам дамуының осы кезеңінің қалыпты экономикалық тұрақтылықтың
қалыптасуымен ата-аналық үйден кетіп, өзінің отбасын құруымен байланысты
болуы.
Студенттік кез адамның, жалпы тұлғагың қалыптасуының сан алуан
қызығушылықтардың көрінулерінің орталық кезеңі. Бұл спорт рекордтарын
орнату, көркемөнер, техникалық және ғылыми жетістіктерге жету адамның
болашақ қайраткерң кәсіпкер ретінде қарқынды және белсенді әлеуметтену
уақыты. Осыны оқытушы оқу іс-іс әрекетімен жоғары оқу орнындағы
педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру мазмұнында, міселесінде және
тәсілдерін де еспке алады.
Б.Г.Ананев мектебінің зерттеушілері алынған мәліметтердің көрсетуінше
студенттік жас – бұл интеллектуалдық құрылымданудың күрделі шағы, ол өте
даралық және әр түрлі. Осы жастағы адам интеллектісінің мнемологиялық
ұйытқысы бір жағынан үнемі шыңдардың немес оптимумдардың
кезектесуімен сипатталады [40, б].
Келесі жағынан осы ұйытқыға кіретін функциялармен сипатталады. Бұл –
оқу тапсырмалары үнемі бір мезгілде меңгеріліп отырған материалдардың
түсінулеріне, ұғынуларына және студенттің есінде қалу мен құрылымдануына да
оның сақталуы мен мақсаттың өзектілігіне бағытталған мәселені осылайша қою
бірқатар оқу әдістемелік зерттеулерде беунелеуін тапты. Мұнда мәселелік
міндеттерді орындауда оқу ақпаратының студент жадында қалуының,
түсінілуінің және бекәп қалуының ажарамастығы көрсетіледі. Студенттердің
танымдық іс-әрекетін белсендіру үнемі оқу ақпаратының есте сақталуы және
қайта жаңғыртылуы мен қатар жүреді.
Студенттік шақтың көрнекілігі бола отырып студент ең алдымен оқу іс-
әрекетінің субьектісі ретінде болады. Оның өзі бұрын көрсетілгендей ең
алдымен түрткілермен анықталады. Түрткілердің екі типі көбінесе оқу
әрекетін сипаттайды. Олар жетістік түрткісі және танымдық түрткісі. Соңғы
өз тарапынан адамның ой әрекетінің табиғатына сәйкестене отырып оның оқу
танымдық іс-әрекетінің негізі болып келеді. Бұл іс-әрекет мәселелік
ситуация да пайда болады, және студенттер мен оқытушылардың қатынастары мен
өзара әрекеттесулері дұрыс болғанда дамиды. Оқуда жетістік сотивациясы
танымдық және кәсіби мотивацияға бағынады.
Жоғары оқу орнында оқу барысында еңбек кәсіби іс-әрекетінің негізі
қалыптасады. Оқытуда білімдерді, ептіліктерді, дағдыларды меңгеру енді оқу
іс-әрекетінің пәні ретінде болмайды. Ол кәсіби іс-әрекет құралы ретінде
боладың [8, 146 б]. Студенттердің үштен бір бөлігінен көбі таңдауларының
дұрыстығына сенімсіз немесе болашақ мамандықтарын ұнатпайды. Студенттің оқу
әс-әрекетінің субьектісі ретінде елеулі көрсеткіш оның осы іс-әрекетінің
барлық түрлері мен формаларын орындау ептілігі болады.
Алайда арнайы зерттеулер нәтижелерінің көпшілігі лекцияларды тыңдауды
және жазуды әдебиеттерден конспектілеуді білмейді. Мысалы, В.Т.Лисовскийдің
мәліметтері бойынша студенттердің тек 28,8% ғана аудитория алдында шығып
сөйлей алады, пікір талас жүргізуді 18,%, проблеманың аналитикалық бағасын
беруді 16,% ғана біледі. Нақты әлеуметтік зерттеу материалдарында
көрсетілгендей студенттердің тек 37,5% –і жақсы оқуға тырысады. 53,6 %
үнемі тырыса бермейді, ал 8% мүлдем жақсы оқуға ұмтылғандардың өзінде
67,2% оқу үлгерімі жақсы емес. Соңғы он жылдықта осы іскерліктермен жалпы
оқуға деген қатынастардың сапалық көрсеткіштерінің өзгеру тұсында олардың
толықтай қалыптасуының жалпы бейнесі сақталып қалды [9].
Оқытушылар алдында студентті оқу іс-әректетінің субьектісі ретінде
қалыптастырудың психологиялық педагогикалық міндеті тұр. Бұл ең алдымен оны
өз іс-әрекетін жоспарлау, ұйымдастыру ептілігіне толықтай оқу, қарым-
қатынас жасау іскерлігіне үйретуді ұйғарады. Мәселені осылайша қою табысты
оқуға қажетті оқу іс-әрекеттерін оларды нақты оқу материалдарына орындау
бағдарламасын анықтауды және оларды қалыптастыру бойынша жаттығуларды нақты
ұйымдастыруды талап етеді. Бұл жерда осы әрекеттерді орындауды оқытушы
студенттердің І-курстағы оқуға бейімделу кезеңінің қиындығын есепке ала
отырып өзі көрсетуі керек. Студенттің жаңа құндылық бағдарларының
мотивтерінің және үрейлік сияқты даралық қасиеттерініңі қалыптастырған
оқытушының әсеріне баға жетпейді.
Қазіргі жағдайда студенттік кезінен бастап жоғары дәрежелі маманды
дайындау кәсіби білім берудің бүкіл жүйесінің белсенді қосылуын талап
етеді. 1-ші орында оқу пәндерінің мазмұнына, оқытудың тәсілдері мен
әдістеріне. Оқу бағдарламалары бір ғылымның ғылыми білімдерінің бейнесі
ретінде абстрактылы сипатта болатын және шындық өмірден, яғни болашақ
кәсіби іс-әрекеттен алшақ болатын пәнді оқыту деп түсіндіріледі. Осындай
білімберу мазмұнына көзқарас энциклопедизм идеясы мен тұлғаның жан-жақты
даму тұжырымдамасынан туындайды, бірақ әлеуметтік тәжірибені меңгеру
негізінде жатқан психологиялық механизмдерді есепке алмайды.
Оқыту барысында оқушылар қоршаған дүние және өзі туралы түрлі мағлұмат
алады. Бірақ осы мағлұматтар өзбетінше ешқандай рөл атқармайды, егер де
тұлға үшін маңызды болмаса. Барлымызға мәлім, бір оқиғалар есімізде ұзақ
қалады, ал басқалары өте тез ұмытылады. Осыған орай, басқа бір мәліметті
мүлдем байқамауымызда мүмкін. 1-ші ретте тұлға үшін оқу пәндері мазмұнының
маңыздылығы анықталып, көптеген зерттеушілерімен айтылады, мысалы, А.А.
Вербицкийдің (1991) пікірі бойынша, мәтінді механикалық түрде есте
сақтауда меңгерілген білім тұлғаның жетістігі болмауы мүмкін, яғни ол үшін
әрекетке бағыттайтын оның әлемге, қоғамға, басқа адамдарға және өзіне
қатынасын білдіретін білімнің болмағандығы. Болашақ мұғалімдердің кәсіби
қызығушылығының қалыптасу жағдайларын қарастырып, іс-әрекет мағынасының
ұғымына көңіл аудары: Өз іс-әрекеті үшін зерттелініп отырған процестердің
маңыздылығын ұғыну, оның мәнін түсіну педагогикалық іс-әрекет пен оқуға
деген қызығушылықтың қалыптасуының маңызды алғышартының бірі болады”
Тұлғалық маңызы бар оқытудың методологиялық аспектілері Н.Ф.
Добрынинаның, С.Л. Рубинштейннің, А.Н. Леонтьевтің, А.А. Вербицкийдің,
Г.Олпорттың, К. Роджерстің және т.б. еңбектерінде қаралады. Сонымен бірге
осы идеяның практикалық іске асуы кең дамуын таппады. Оқытудың теориясы мен
технологиясы арасында, оларда оқу пәндерінің белсенді және әлеуметтік
мазмұнының тұлға үшін маңыздылығына тоқталады, бұл жерде А.А. Вербицкийдің
теориясы мен контексті оқыту технологиясын айтуға болады. Контекстік
көзқарас негізінде кешенді зерттеу өткізілді, оның мақсаты – студенттердің
оқу процесі және оқу сабақтары мазмұны маңыздылығы мен оларды кәсіби
дайындықта іске асыру болып табылады.
Студентке әлеуметтік кемелденген тұлға ғылыми дүниетанымды
тасымалдаушы ретінде қатынас дүниетаным – бұл адамның тек дүниеге ғана емес
осы дүниедегі өзінің орнына деген көзөарастар жүйесі екеніні есепке алуды
ұйғарады. Басқаша сөзбен айтқанда студенттің дүниетанымын қалыптастыру
дегеніміз оның іс-әрекет субьектісі ретінде саналы түсінуін білдіреді. Өз
кезегінде бұл оқытушыны оқытудың диалогтығңы күшейту жайлы педагогикалық
қарым-қатынасты арнайы ұйымдастыру жайлы, студенттер үшін өз көзқарастарын,
мақсаттарын, өмірлік позицияларын сақтап қалуға оқу орнындағы оқу-тәрбиелеу
процесінде жағдай жасау жайлы ойлануға міндеттейді.
Студент тұлғасының қалыптасуына, өз ортасы, оқу орны, оқытушылар мен
ата-аналар қарым-қатынасынан туындайтын ішкі және сыртқы жағдайларда үлкен
әсерін тигізеді. Студенттің танымдық сферасының кеңейіп, жеке адамдық
концепциясының, яғни, кемелденуінің басталуы да – осы кезеңдегі түрлі
жағдайларға байланысты қалыптасады [8].
Қорыта айта кететін болсақ, студенттердің өмірлік жоспарының жүзеге
асуы үшін олар жақсы, білікті маман болып шығуы керек. Студенттің өмірлік
жоспары - бұл әрекеттің жоспары, жоспардың психологиялық проблемаларына
арналған зерттеулер адамның онтогенетикалық дамуының осы жас ерекшеліктік
этапында қаралған. Ол үшін ең алдымен оқу орындарындағы оқытушылар да өз
ісінің шебері және студенттердің индивидуалды психологиялық ерешеліктерін
білуі керек.
1.2. Оқытушылар мен студенттердің тұлға аралық қарым-
қатынасы өзара әрекеттесу формасы ретінде
Жоғары оқу орындарындағы тұлға аралық қарым-қатынас оқытушы мен
студенттердің оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтастық формасы болып
табылады. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды қарым-қарым-қатынастың
мазмұнына, функциясына және ішкі құрылымына жүргізілген талдау жалпы
түрде, осы аталған позициялардан терминдерді пайдаланып педагогикалық іс-
әрекетті анықтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды
бейнелі символдық және кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана
отырып бір мезгілде коммуникативтілік, перцептивтілік және интерактивті
функцияларды жүзеге асырады.
Функционалды түрде – бұл білім беру процесінің барлық субьектілерінің
қатынастарын орнатушы контактік; ақпараттық, түрткі болушылық, үйлестіруші
өзара әрекеттесу. Ол көп обьектілі бағыттылықпен, көп ақпараттылықпен,
кқрнектіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Онда құрылатын оның барлық
сипаттамаларының арнайы ерекшеленген синтезі, білім беру процесінің
субьектілерінің өзара әрекеттесуінің жаңа сапалық мазмұнынан көрінеді. Ол
осы субьектілер қатынасын қатынастар жүйесінің немесе педагогикалық жүйең
ерекшеліктерімен анықталады.
Н.В.Кузьминаның көрсетуінше, педагогикалық жүйенің әр тарихи типі
елгілі бір мемлекеттік, педагогикалықпен тарихи мақсаттарға жетуге
бағытталған. Бұл жүйе педагогикалық ұжым ұйымдастыратын үйренуші тұлғасын
оған мақсатты жүйелілік және ұзақ мерзімді әсер ету процесінде оқыту мен
тәрбиелеуді жүзеге асырады.
Педагогикалық жүйенің өзінің мақсаты, міндеттері, мазмұны, құрылымы
бар және мұның өзі ары қарай қарым-қатынасты құрылымдық, функционалдық,
мазмұндық сияқты түрлі бірліктерді талдау үшін айырықша маңызды. Осы кең
контексте педагогикалық қарым-қатынас студенттердің мотивациясының дамуы
мен оқу іс-әрекетінің шығармашылық сипаты үшін мектеп оқушысы тұлғасының
дұрыс қалыптсауы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқытудың
эмоционалдықиқолайлы климатын қамтамасыз ететін Оқытушының оқыту
процесіндегі студенттермен қарым-қатынасың ретінде анықталады [10, 20 б].
Осыған педагогикалық қарым-қарым-қатынастың оқудағы әріптестік формасы
ретінде оқыту мен студенттердің өзінің тұлғасының дамуын оңтайландыру шарты
екенін қосайық.
а) педагогикалық қарым-қарым-қатынастың бағыттылығы педагогикалық
қарым-қатынсатың өзгешелігі ең алдымен оның көп обьектілі бағыттылығынан
көрінеді. Ол тек үйрнеушілердің өзара әрекеттерінің өзінде олардың тұлғалық
даму мақсатына бағытталмаған, сондай-ақ педагогикалық жүйенің өзіне негіз
болып табылатын оқу білімдерін игеруді ұйымдастыруға және осы негізде
шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталған.
Осыған орай педагогикалық қарым-қатынас кем дегенде үш бағыттылықпен
сипатталады. Оқудағы өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілерге және игеру
пәніне. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас оның субьектілеріне үш
жақтық бағдарлануымен де анықталады, тұлғалық, әлеуметтік және пәндік.
Мұғалім қандай да бір оқу пәнін игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей
отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғанда бағдарлайды. Яғни,
фронталды жұмыс істей отырып әр үйренушіге әсер етеді. Сондықтан
педагогикалық қарым-қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған
сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып тұлғалық бағдарланған.
Әлеуметтік бағдарланған және пәндік бағдарланған қарым-қатынас
элементтерінің органикалық үйлесімімен көрінеді. Бұл жерде аталған
элементтердің бәрін қамтитын педагогикалық қарым-қатынас аддитивті құралу
емес, ол принципиалды жаңа сапаға ие болады.
б) педагогикалық қарым-қарым-қатынастың ерекшелігі педагогикалық қарым-
қарым-қатынастың екінші сапасы оның оқытушы функциясымен шартталады. Ол
өзіне тәрбиелеуші функцияны қамтиды. Өйткені білім беру процесі бұрын
көрсеткендей тәрбиелеуші және дамушы сипатқа ие. Қарым-қарым-қатынастың
оқытушы функциясы А.А.Брудный бойынша жалпы тұрғада тасымалдаушымен
теңестірілуі мүмкін. Оқытушы функция тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты ол
адам үйренуінің барлық формаларына тән білім беру жүйесінің кез-келген
деңгейінде, мектепте дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнындағы арнайы
ұйымдастырылған процесте жүзеге асады.
Педагогикалық қарым-қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші
болғанмен де ол өктемдік жүргізуші емес, бұл – мұғалім мен студенттердің
өзара бір-бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бөлігі А.А.Брудный
атап көрсеткендей Оқытушының студенттермен қарым-қатынасы инструменталды.
Өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс-әрекетті үйлестіру. Бұл
жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны орындайтыны орынды [11].
Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау бұл қашанда өзін-
өзі көрсету екеніне табиғи. Сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас
Е.А.Климов бойынша Адам-Адамң схемасымен суреттелген адамдардың өзара
әрекеттесу сипатының өзгешелігінде бейнеленеді. Еске салайық бұл схема
мұғаліммен студенттердің тұрмыстық қызмет көрсету жұмысшылары мен
клиенттеріңің, психотерапевт пен клиенттердің және т.б. кез-келген кәсіби
өзара әрекеттесетін анықтайды.
Педагогикалық қарым-қатынас жоғарыдағы аталған өзара әрекеттесудің
барлық түрлерімен ұқсас сипатқа ие. Алайда оған психотерапевт пен
клиенттердің қарым-қатынасы ең жақынырақ шынында мұғалім қай пәнді
жүргізсе де ол студентке ең алдымен адамзат ақыл-ойының күшіне сенімді
танымға деген қарымды ұмтылысты ақиқатқа деген махаббатты және жанөиярлық
қоғамдық пайдалы еңбекке деген қарым-қатынастың жоғары және кемеліне жеткен
мәдениеттің кіршіксіз әдеппен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz