Қазақ қару-жарағының түрлері мен олардың фольклордағы атқаратын қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚ ҚАРУ.ЖАРАҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Қазақ қару.жарағының түрлері
1.1.1 Қару.жарақ сөзінің мәні
1.2.2 Ер қаруы.бес қару
1.2 Қару.жарақтың символдық дәрежеге көтерілуі
1.2.1 Жеке қару мотиві
1.2.2 Ерте қарулану мотиві
1.2.3 Иемдену мотиві
1.2.4 Қаруынан айрылу мотиві
1.2.5 Батыр қыздар мотиві
2 ҚАРУ.ЖАРАҚТЫҢ КӨНЕ ҰҒЫММЕН ЖӘНЕ ЕСКІ ДҮНИЕТАНЫММЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Қару.жарақтың анимистік мәні
2.1.1 Қаруды қанға суару мотиві
2.1.2 Қаруға жан сақтау мотиві
2.1.3 Қарумен қоштасу мотиві
2.1.4 Хабар білу мотиві
2.1.5 Жазалау мотиві
2.1.6 Тәңір жарлығын жеткізу мотиві
2.2 Қару.жарақтың магиялық мәні
2.2.1 Қарумен аластау
2.2.2 Қарумен анттасу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
1 ҚАЗАҚ ҚАРУ.ЖАРАҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Қазақ қару.жарағының түрлері
1.1.1 Қару.жарақ сөзінің мәні
1.2.2 Ер қаруы.бес қару
1.2 Қару.жарақтың символдық дәрежеге көтерілуі
1.2.1 Жеке қару мотиві
1.2.2 Ерте қарулану мотиві
1.2.3 Иемдену мотиві
1.2.4 Қаруынан айрылу мотиві
1.2.5 Батыр қыздар мотиві
2 ҚАРУ.ЖАРАҚТЫҢ КӨНЕ ҰҒЫММЕН ЖӘНЕ ЕСКІ ДҮНИЕТАНЫММЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Қару.жарақтың анимистік мәні
2.1.1 Қаруды қанға суару мотиві
2.1.2 Қаруға жан сақтау мотиві
2.1.3 Қарумен қоштасу мотиві
2.1.4 Хабар білу мотиві
2.1.5 Жазалау мотиві
2.1.6 Тәңір жарлығын жеткізу мотиві
2.2 Қару.жарақтың магиялық мәні
2.2.1 Қарумен аластау
2.2.2 Қарумен анттасу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
Ұлтарақтай жерді қорғау білектің күші мен ақ найзаның ұшына қараған заманда халық батыр образын жебедей ұшқыр, қылыштай өткір, найзадай түзу ұлдың болуын арман етті. Бұл тарих біздің дәуірімізден бірнеше мың жыл бұрын өмір сүрген көне түркілер: сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар деректерінде іздері сайрап жатыр. Сол бабалардың мәдени мұраларына қазіргі қазақ мәдени тұрмысының ұқсастығы мен жақындығы тарих қойнауы ашылған сайын айқындалып келеді. Қазақ халқының қару-жарағы, сауыт-саймандары, негізінен, тек ат үстіндегі жауынгерге лайықталады. Алыс жолға алып жүруге, жекпе-жекте қолдануға ыңғайлы әрі берік болуы міндетті еді. Халықтың материалдық тұрмыс жағдайларын олардың киген киімі мен тұтынған заттары айғақтай түседі. Заттық болмыстың күнделікті өмірімен тікелей байланысты бір саласы – киім-кешек, әшекей бұйымдар. Материалдық мәдениет этнографиялық шындықтың бір бөлігі ретінде үш аспектіде көрінуі мүмкін:
1. Зат (бұйым) – материалдық және әлеуметтік факты.
2. Зат – технологиялық процестің нәтижесі.
3. Зат– өнер (қолданбалы) туындысы " [155, 202 б.].
Қару-жарақ та зат. Ол арқылы халықтың тұрмыс-тіршілігінен де хабардар болуға болады. Қару-жарақ – зат, халықтың матрелиалдық құндылығы. Қарудың жасалу технологиясына қарап, халық өнерінің қаншалықты дамығандығын тануға болады. "Сонымен бірге романдық эпостан біз халқымыздың ертедегі материалдық мәдени мұралары – қолөнер, үй жабдықтары, дүние-мүлік, киім-кешек, қару-жарақ, әшекей-зергерлік бұйымдарынан да мағлұмат аламыз. Өйткені, фольклордың, бір жағынан, филологиялық, екінші жағынан, этнографиялық мәні бар. Сондықтан фольклорлық материалдардың этнографиялық қайнар көзі ретінде де маңызы зор" – деп, З.Сейітжанов "Романдық эпостардағы халық тұрмыс-салтының көріністері" деген мақаласында нақтылап көрсетеді [151, 196 б.]. Қару – әдеби шығармаларда көркем деталь.
Халық аузындағы қару-жараққа қатысты сөздер халық өміріндегі қарудың мәнін айқындайды. Сондықтан сөз өнері мен қару салыстыра ззерттеу, сөздегі қарудың түрлерін қарау көптеген мәселелерді аша түседі. Мысалы, халқымыздың дәстүрінде "жеті қазына" тұрақты тіркесі бірде ер азаматтың жеке басына, енді бірде бабаларымыз қадірлеген рухани-мәдени мұраға немесе тұрмыс-тіршілікке қажетті бағалы дүниелерге байланысты түрліше қолданылады. Мәселен, халық ұғымындағы сегіз қырлы, бір сырлы жігітке қажетті байлық-қазынаға көбіне-көп: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, өткір кездік, ау-жылым, қандауыз қақпан жатады және оларды былайша таратып, бағалайды; жүйрік ат – адамның қаны немесе қанаты, қыран бүркіт – жігіттің қуаты, құмай тазы – берік сенімі, берен мылтық – оты, өткір кездік – сұсы, ау-жылым – әдіс-айласы, қандауыз қақпан –серті [17, Б. 47–48]
1. Зат (бұйым) – материалдық және әлеуметтік факты.
2. Зат – технологиялық процестің нәтижесі.
3. Зат– өнер (қолданбалы) туындысы " [155, 202 б.].
Қару-жарақ та зат. Ол арқылы халықтың тұрмыс-тіршілігінен де хабардар болуға болады. Қару-жарақ – зат, халықтың матрелиалдық құндылығы. Қарудың жасалу технологиясына қарап, халық өнерінің қаншалықты дамығандығын тануға болады. "Сонымен бірге романдық эпостан біз халқымыздың ертедегі материалдық мәдени мұралары – қолөнер, үй жабдықтары, дүние-мүлік, киім-кешек, қару-жарақ, әшекей-зергерлік бұйымдарынан да мағлұмат аламыз. Өйткені, фольклордың, бір жағынан, филологиялық, екінші жағынан, этнографиялық мәні бар. Сондықтан фольклорлық материалдардың этнографиялық қайнар көзі ретінде де маңызы зор" – деп, З.Сейітжанов "Романдық эпостардағы халық тұрмыс-салтының көріністері" деген мақаласында нақтылап көрсетеді [151, 196 б.]. Қару – әдеби шығармаларда көркем деталь.
Халық аузындағы қару-жараққа қатысты сөздер халық өміріндегі қарудың мәнін айқындайды. Сондықтан сөз өнері мен қару салыстыра ззерттеу, сөздегі қарудың түрлерін қарау көптеген мәселелерді аша түседі. Мысалы, халқымыздың дәстүрінде "жеті қазына" тұрақты тіркесі бірде ер азаматтың жеке басына, енді бірде бабаларымыз қадірлеген рухани-мәдени мұраға немесе тұрмыс-тіршілікке қажетті бағалы дүниелерге байланысты түрліше қолданылады. Мәселен, халық ұғымындағы сегіз қырлы, бір сырлы жігітке қажетті байлық-қазынаға көбіне-көп: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, өткір кездік, ау-жылым, қандауыз қақпан жатады және оларды былайша таратып, бағалайды; жүйрік ат – адамның қаны немесе қанаты, қыран бүркіт – жігіттің қуаты, құмай тазы – берік сенімі, берен мылтық – оты, өткір кездік – сұсы, ау-жылым – әдіс-айласы, қандауыз қақпан –серті [17, Б. 47–48]
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҚАЗАҚ ҚАРУ-ЖАРАҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Қазақ қару-жарағының түрлері
1.1.1 Қару-жарақ сөзінің мәні
1.2.2 Ер қаруы-бес қару
1.2 Қару-жарақтың символдық дәрежеге көтерілуі
1.2.1 Жеке қару мотиві
1.2.2 Ерте қарулану мотиві
1.2.3 Иемдену мотиві
1.2.4 Қаруынан айрылу мотиві
1.2.5 Батыр қыздар мотиві
2 ҚАРУ-ЖАРАҚТЫҢ КӨНЕ ҰҒЫММЕН ЖӘНЕ ЕСКІ ДҮНИЕТАНЫММЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Қару-жарақтың анимистік мәні
2.1.1 Қаруды қанға суару мотиві
2.1.2 Қаруға жан сақтау мотиві
2.1.3 Қарумен қоштасу мотиві
2.1.4 Хабар білу мотиві
2.1.5 Жазалау мотиві
2.1.6 Тәңір жарлығын жеткізу мотиві
2.2 Қару-жарақтың магиялық мәні
2.2.1 Қарумен аластау
2.2.2 Қарумен анттасу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚАЗАҚ ҚАРУ-ЖАРАҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Қазақ қару-жарағының түрлері
Ұлтарақтай жерді қорғау білектің күші мен ақ найзаның ұшына қараған заманда халық батыр образын жебедей ұшқыр, қылыштай өткір, найзадай түзу ұлдың болуын арман етті. Бұл тарих біздің дәуірімізден бірнеше мың жыл бұрын өмір сүрген көне түркілер: сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар деректерінде іздері сайрап жатыр. Сол бабалардың мәдени мұраларына қазіргі қазақ мәдени тұрмысының ұқсастығы мен жақындығы тарих қойнауы ашылған сайын айқындалып келеді. Қазақ халқының қару-жарағы, сауыт-саймандары, негізінен, тек ат үстіндегі жауынгерге лайықталады. Алыс жолға алып жүруге, жекпе-жекте қолдануға ыңғайлы әрі берік болуы міндетті еді. Халықтың материалдық тұрмыс жағдайларын олардың киген киімі мен тұтынған заттары айғақтай түседі. Заттық болмыстың күнделікті өмірімен тікелей байланысты бір саласы – киім-кешек, әшекей бұйымдар. Материалдық мәдениет этнографиялық шындықтың бір бөлігі ретінде үш аспектіде көрінуі мүмкін:
1. Зат (бұйым) – материалдық және әлеуметтік факты.
2. Зат – технологиялық процестің нәтижесі.
3. Зат– өнер (қолданбалы) туындысы " [155, 202 б.].
Қару-жарақ та зат. Ол арқылы халықтың тұрмыс-тіршілігінен де хабардар болуға болады. Қару-жарақ – зат, халықтың матрелиалдық құндылығы. Қарудың жасалу технологиясына қарап, халық өнерінің қаншалықты дамығандығын тануға болады. "Сонымен бірге романдық эпостан біз халқымыздың ертедегі материалдық мәдени мұралары – қолөнер, үй жабдықтары, дүние-мүлік, киім-кешек, қару-жарақ, әшекей-зергерлік бұйымдарынан да мағлұмат аламыз. Өйткені, фольклордың, бір жағынан, филологиялық, екінші жағынан, этнографиялық мәні бар. Сондықтан фольклорлық материалдардың этнографиялық қайнар көзі ретінде де маңызы зор" – деп, З.Сейітжанов "Романдық эпостардағы халық тұрмыс-салтының көріністері" деген мақаласында нақтылап көрсетеді [151, 196 б.]. Қару – әдеби шығармаларда көркем деталь.
Халық аузындағы қару-жараққа қатысты сөздер халық өміріндегі қарудың мәнін айқындайды. Сондықтан сөз өнері мен қару салыстыра ззерттеу, сөздегі қарудың түрлерін қарау көптеген мәселелерді аша түседі. Мысалы, халқымыздың дәстүрінде "жеті қазына" тұрақты тіркесі бірде ер азаматтың жеке басына, енді бірде бабаларымыз қадірлеген рухани-мәдени мұраға немесе тұрмыс-тіршілікке қажетті бағалы дүниелерге байланысты түрліше қолданылады. Мәселен, халық ұғымындағы сегіз қырлы, бір сырлы жігітке қажетті байлық-қазынаға көбіне-көп: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, өткір кездік, ау-жылым, қандауыз қақпан жатады және оларды былайша таратып, бағалайды; жүйрік ат – адамның қаны немесе қанаты, қыран бүркіт – жігіттің қуаты, құмай тазы – берік сенімі, берен мылтық – оты, өткір кездік – сұсы, ау-жылым – әдіс-айласы, қандауыз қақпан –серті [17, Б. 47–48]
"Қару" және "жарақ" сөздерінің астарына үңілу халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі қасиетті құралдың орнын анықтауға көмектеседі. Жалпы, тіл тұрғысынан зерттеушілер екі сөздің өзара айырмашылығын ажыратады. Қару сөзі "қар" деген түбірден туындап, ұстау деген мағынаны білдірсе, "қару" қолға ұстайтын соғыс құралдарының ортақ атауына айналған. Ал, жарақ сөзіне байланысты пікірлер сан алуан: М.Қашқаридің "Түрік сөздігінде "JARЫK –жарақ: Шайқасқа киіп шығатын темір сауыт, қалқандардың кез-келгеніне қолданатын ортақ атау [20, 25 б.]. "Түркі сөздігінде" айтылған пікірге сүйене отырып, Р.Сыздықова да сауыт деп қарастырған [21, 72 б.]. Ә.Нұрмағамбетов "жарақ" сөзі туралы былай дейді: "Жеке тұрғанда да, қос сөзбен келгенде де бере мағынасы – қару, құрал" [22, 106 б.].
Академик Ә.Қайдар өз еңбегінде қару-жарақты "личное оружие", сауыт-сайманды "защитное снаряжение" [4, 25 б.]. деп, екі сөздің ара жігін ажыратып көрсетеді. Шабуылдауға арналған құралдар мен қорғануға арналған құралдар деп таныған дұрыс. Ал, Қ.Ахметжанов зерттеуінде "қару-жарақ" сөзін былайша бөліп қарастырады: "Біріншісі шабуыл құралдары –"қару", екіншісі қорғаныс құралдары – "жарақ". Бұл сөздерді "сауыт-сайман" сөздерінің синонимі ретінде таниды [5, 42 б.].
Зерттеуші М.Косвен қарудың даму тарихынан бастап оның екі топқа: біріншісі – активті немесе шабуыл құралы, екіншісі – пассивті немесе қорғаныс құралы болып бөлінетіндігін анықтап береді. Шабуыл құралы қолданылуына қарай қолға ұстайтын және лақтыратын, ал жұмсау тәсіліне қарай соғу, түйреу, кесу құралдары болып ажыратылатындығын көрсетеді [23, 52 б.]. Бұл жердегі активті қаруға жауға айбат шеге қарсы ұмтылатын құралдың өзі жатса, пассивті қорғаныс құралына көк темірді илеп, әшекейлеп жасалған сауыт-сайман жатқызылады. Қазақтың әскери қару-жарағы жайында сөз қозғағанда есімізге бірден батырлар жыры түсетіні белгілі. Сол алмағайып заманда жаужүрек батырларымыздың ерлік істері жырмен айшықталып, кейінгі ұрпаққа жеткізіліп отырған. Осы себептен болар зерттеушілер қазақ қаруын фольклор материалдары негізінде қалпына келтіріп жатады. Бұл жөнінде белгілі қарутанушы Қ.Ахметжанов былай дейді: Көшпелі халықтардың қару-жарағы зерттелгенде көбіне ол туралы басқа халықтың жазба деректеріне негізделініп, көшпелілердің, оның ішінде түркі халықтарының ауыз әдебиетіндегі деректер онша ескерілмейді. Қару-жараққа қатысты деректер қазақ халқының ауыз әдебиетінде де тұнып тұр. Бұл жағынан басқа халықтармен салыстырғанда қазақ ауыз әдебиеті ерекше тұр десек те болады. Бұл деректер қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін, олардың атауларын, жүйелеу әдісін қалпына келтіруге, соның негізінде көшпелі түркі халықтарының қару-жарақ жүйесін дұрыс тануға, ол туралы осы уақытта қалыптасқан қате түсініктерді түзетуге мүмкіндік береді [5, 43 б.].
Басты кейіпкері – батыр, тақырыбы – олардың жауынгерлік өмірі мен ерліктері болатын фольклорлық шығармаларда қару-жарақтың асқан шабытпен суреттеліп, түрі мен түсі нақты көрсетіледі. Ертегі жанрында қару-жарақтың көне түрлері жиі ұшырасады. Ал эпос жанрында Р.Липец қару атаулары тек екі эпизодта санамалап аталатынын көрсетеді: "В эпосе набор вооружения перечисляется в основном в двух эпизодах: при получении батыром собственного оружия, доспехов и конского снаряжения в связи с первым выездом из дома в поход (статическое описание); при применении сменного оружия в единоборстве с другим батыром (динамическое описание)" [16, 63 б.]. В.М.Жирмунский еңбегінде де осы ой айтылады: "Вооружение богатыря описывается мимоходом при снаряжении его в поход, во время богатырской поездки и в картинах битвы" [14, 372 б.].
Ең алдымен, батырдың сыртқы келбеті суреттеледі. Батырдың сыртқы сипаты үстіндегі сауытынан басталады, одан әрі қолындағы қаруын жеке сипаттаумен жалғасады. Отқа балқыған темірлерді төсте жаншып, қамырша илеп темірден түйін түйген ұсталардың қолынан шыққан сауыт-сайман мен қару-жарақ жігіттің даңқын аспандатып жіберетін. Қобыланды жырын жан-жақты зерттеуші О.Нұрмағамбетова батырдың қару-жарағы туралы мынадай пікір білдіреді: "Қобыландының жауға киер киімдері, қару-жарағы да хас батырға лайықты болумен қатар батырлық келбетін толықтырып, айқындап тұрады: "Дәуіт соққан ақ сауыт", "Жағасы алтын, жеңі жез, бадана көзді ақ сауыт", басындағы дулыға бәрі жарасымды. Ал, "толғамалы ақ сүңгі", "бұлғары садақ, бұқар жай", "алтын құндақ ақ берен", "алтындаған ақ найзасы","жарқылдаған алмас қылыш", "болаттан соққан оққағар қалқаны"– бәрі өзіне арнап соғылған, батыр бейнесінің бөлінбес, ажырамас бөлшектері" [45, 204 б.]. Ал, Ер Тарғынның үстіндегі сауыты тіптен ерекше:
Шығыршығы шираған,
Бадана көзді кіреуке
Шар айнасы бес қабат;
Жау қарысы жетпеген,
Жез айырдың оғы өтпеген.
Сатуға бәсін сұрасаң,
Сан ділдәге бітпеген [30, 295 б.].
Жалпы фольклорда кездесетін сауыт-саймандарды зерттеуші Қ.Ахметжанов мынадай бес т.рге бқліп қарастырады: көбе сауыт, кіреуке сауыт, берен сауыт, қаттама сауыт, жалаңқат. Басқа сауыт үлгілері – осы бес негізгі түрінің вариациялары, түрленуі немесе осылардың әр түрінен қосылып жасалған аралас үлгілері [43, 90 б.]. Осы сауыттардың өзіндік жасчалу жолдары да беріледі. "Манас" жырында Қанікей жасаған сауыттың сипаты мынадай:
Данышпан қатын Қанікей
Жеті жыл қолын алмаған
Осынау темір "кестеден"
Майда құм алып елекпен,
Желімменен қатырып,
Ортасына салдырған [49, 243 б.].
Келесі қарудың ғажап сипаты ашыла түсетін тұс жекпе-жек кезі. "Эпос не дает подробного описания внешнего облика героя, его статическое портрета. Отдельные описательные подробности появляются в картине богатырской скачки, в сцене боя, в речах героев" [16, 309 б.]. Жекпе-жек суретін айтушы сипаттағанда іс-қимылдың баяулауы байқалады. Эстетикалық әсері басым болу үшін жыршы қарудың барлық түрімен шайқысу тәсілін, қарудың сынуы, оның алмастырылуын нақтылап суреттейді. Архаикалық эпостарда садақ тартқанда бірнеше күн уақыт кетеді, ұшқан оқты сипаттау да баяу, оның көркем бейнесі осы сюжетте қалыптасады. Қазақ эпостарын зерттеуші А.Орлов жекпе-жек суреттерін салыстыра қарай келіп мынадай қорытындыға келеді: "действия в казахских былинах изображается в том же замедленном темпе, с последовательном перечислением приемов, как в других былинах повествованиях мира" [78, 125 б.].
Басты қаһарманның бойына Адам баласындағы ең ізгі қасиеттер жинақталған, соған қоса ел аңсаған, армандаған батыр жігіттің ісі мен мінезінен, қимыл-әрекетінен көргісі келетін небір асыл қасиеттер танылған. Бұл "фольклордың негізгі бейнелеу әдісі романтикалық дәріптеу (идеализация) мен күрделі көркем жинақтау (типизация) болып табылады" [38, 438 б.]. Сондықтан да жекпе-жек эпизодына назар баса аударылады. Гиперболалы тіркестермен берілсе де, қаруды аша сиапттайтын тұс болып есептеледі. Батырдың қол күші мен қаруының күші осы кезде іспен білінеді. Төбені қопарып кету, бірнеше адады бір оқпен жұлып кету осы жерде орын алады. Көне эпостарда ұшқан оқ бірнеше күннен кейін ғана оралады.
Эпостардағы соғыс суреттері шындыққа ұласатынын саяхатшылар айтып өткен. Венециялық атақты саяхатшы Марко Поло XIII ғ. Түркістан хандары арасындағы қанды соғысының куәгері болады. Ол суреттеген қан майдан батырлық жырлардағы шайқас суретіне ұқсаса екендігін К.Максетов қарақалпақ эпосы туралы жазған еңбегінде атап көрсетеді "Схватились из луки и стали пускать стрелы. Переполнился весь воздух стрелами, словно дождем. Много людей и коней было смертельно ранено стали они наносить сильные удары мечами покрылась земля мертвыми да смертельно ранеными" [79, 15 б.].
Фольклорда батырлар қаруларын өз дене мүшелеріне немесе физикалық шамасына қарап арнайы соқтыратыны кең жырланады. "Көтере алмас шоқпарды беліңе байлама" деген мақалдың тәжірибеден туындағанын білуге болады. Ә.Қайдаров сөзімен айтсақ: "Сказочно-фантастический образ батыра – центрального героя этих преданий – в мифическом представлении народа характеризуется не только высокими физическими и моральными качествами, но и могуществом его боевого оружия" [4, 25 б.]. Қолға ұстар шабуыл құралдары да сауыт-сайманнан кем суреттелмейді. "Қобыланды батыр" жырында батыр қолындағы қарудың сапасы былайша суреттелді:
Қынабының сабы алтын,
Ұстар жері сары алтын,
Қынаптан шықса қылт еткен,
Суырып алса жылт еткен,
Шүберектей қуарған,
Қайтпасын деп тау-тастан
Заһарға салып суарған
Балдағы алтын шар болат [30, 50 б.].
Шығармаларда тек негізгі қаһарманның ғана қару-жарағы суреттеліп қоймайды. Жау әскерінің, қолбасының қару да ерекше сипатталады. Бұндай тәсіл батырдың ерекше күшін көрсету мақсатында қолданылған. Қамбар батыр жырында Қараманның соғысқа келе жатқан бейнесі "алтыннан қалқан жарқылдап" деген жолдардан білінеді [27, 29 б.]. В.М.Жирмунский осы тұрғысында былай пікір айтады: "Внешний облик героя эпоса показывает в типической идеализации его высокие моральные качества: воинскую доблесть, отвагу, героизм. Будучи идеальным воплощением мужественной красоты и силы, богатырь сохраняет героизированный физический облик человека в противоположность чудовищным и гротескным фигурам его сказочных противников – дивов, великанов и т.д [14, 308 б.].
Эпостық жырларда қару-жарақ сапасы, жоғары айтып өткендей, көбіне жасалған металына, жасаған ұстасына, соғыс кезіндегі қимылына қарап бағаланады. Қарудың сапасы мынадай жайттардан да көрініп жатады. "Тегіс, Көгіс" жырында батырдың қару-жарағы былайша суреттелді:
Ұстады қолға ақ найза
Жебесі оның шегеден,
Жебенің ұшын сұрасаң,
Асылы болат темірден,
Жалпақ тасқа егеген [18, 264 б.].
Оқтың қалай жасалғандығы да оның қасиетін арттыра түседі:
Алты қырлы ақ жебе,
Шыққан жерің қу төбе
Қиып алған жерінде
Қырық ай жатқан қуарып,
Қырық қара нар майына,
Алып еді суарып [Ақсауыт Т.2. 158, 18 б.].
"Ата көрген оқ жонар" деген осыны аңғартса керек. Қырық ай суару, қырық қара нар майын қолдану әсірелеу емес, батырларға арналған қару қасиетті саналғандықтан киелі санды қолданудың көрінісі. Қарудың бағасы жасалуына кеткен уақытпен де өлшенеді. Мысалы, "Әлібек батыр" ертегісінде селебесін ерекше құрметтеуінің себебін былайша түсіндіреді:
Селебені жасауға келгенде,
Қырық бір ұста жиналған.
Егеуіне келгенде
Елу ұста жиылған.
Таптауына келгенде,
Тамам ұста жиылған [19, 3 б.].
Манас жырында Ер Қосай ұстаған шоқпар былайшы суреттеледі:
Шоқпарынан шоқ шыққан,
Шоқ тұтаса от шыққан,
Ұстағанда қан шыққан,
Тірескенде жан шыққан [28, 88 б.].
Батырлар жырында қарулары үнге келіп, сыңғырлап тұрғандай әсерге бөленесің:
Шыбын тисе шың еткен,
Дүрбі тисе дүң еткен
Шақша тисе шаңқ еткен,
Қамшы тисе қаңқ еткен [49, 255 б.].
Еліктеу сөздерімен қаруды жанды зат ретінде сипаттау үлгісі Ер Қосай жырында да кездеседі [74, 40 б.].
Діни эпос "Зарқұмда" Әлидің зұлпықарының өткірілігі шарықтау шегіне жетеді:
Әлидің қылышы батты қара жерге,
Дүниеде кім шыдаған тақсыр ерге.
Көк өгізді және кеспесін, тез ұста,– деп
Бір Алла бұйрық қылды Жебірейілге [75, 162 б.].
Ер Қосайдың садағы былай сипатталады: "әр атқанда садағы, мың кісіден құлатты. Қолындағы зұлфұқар сексен екі бас кесті [74, 41 б.]. Қаншалықты ұрыста жеңіске жеткендігін осылайша көрсетіледі.
Осындай мол мәліметтер негізінде, қазақ дәстүріндегі барлық қару түрлері осы классификация бойынша бөлінеді. Халық осы классификацияны ер қаруы – бес қару деген бере салған. Оны кейінгі кездердегі қарутанушылар жұмсалу тәсіліне қарай бөліп көрсетеді: бесеу болып қалыптасуы олардың өзіндік, бірін-бірі ауыстыра алмайтын жеке қызметінің (функциясының) болуына байланысты. Соғыс қаруларының жұмсалу тәсілі бес түрлі болып қалыптасқан. Олар – ату (садақ не мылтық), кесу (қылыш), түйреу (найза), шабу (айбалта), соғу (шоқпар). Басқа қарулар осы бесеуінің вариациялануы, түрленуі ғана. Сондықтан айқаста бұл бес қару бірінің орнын бірі баса алмайды [5, 46 б.].
Ерте кездегі қарулардың бірі – жайсадақ. Кейінгі жаңа түрі – мылтық.
Жыр мәтіндерінде жебе ұшының әртүрлі аталуы кездеседі. Атыспақта жебе түрлерін ауыстырып қолданудың өзіндік мақсаты бар. Сауытты бұзу үшін –сауытбұзар, аттан аударып түсіру үшін – қозыжаурын қолданылатындығы Шоқан еңбектерінде айтылады [3, ? б.]. Адамды, аңды өлтірмей соғып құлату үшін, басы сүйектен не ағаштан істелген "доғал" оқтар да қолданылатын. "Ер Тарғын" жырында: Қарт Қожақ батыр Тарғынның қорамсақтағы оқтарын бір жалғыз доғал оқпен соғып, күлпара қылып уатып кетеді [5, 56 б.]. Алғашқы қауымдық кезеңде Меланезея тайпалары құстың жүнін қан қылмау үшін, аңның терісін тесіп алмау үшін доғал оқтар қолданылғандығы М.Косвеннің еңбегінде көрсетіледі [23, 54 б.]. Алясканы мекен еткен халықтар доғал оқтарды аңшылық кезінде терісі бағалы аңдардың терісін бүлдірмей алу үшін де қолданатын: "с железными носками бьют медведей и оленей, с костяными –лисиц, соболей и других животных, а также птиц" [77, 17 б.]. Жебе ұштарының әр түрлілігі қызметіне қарай жасалған. Жебенің атқаратын өзіндік функциялары болған. Жебе ұштарының қырларына қарай: төрт қырлы, алты қырлы, үш қырлы; сап ағашына қарай: тобылғы сапты оқ, қайың оқ; сабының ұзындығына байланысты: он екі тұтам жебе, кез оқ, сай кез оқ т.б. атаулар кездеседі [5, 60 б.]. Жебе сабының ұзын-қысқалығы соғыс өнеріне, адамның әдіс-тәсіліне қарай болса керек. Жыр сарынындағы "сырлы жебе", "көк жебе",."қызыл жебе" т.б. сияқты жебе түрлерінің кездесуі қажеттіліктен туындаған. Қорамсақтан арнайы түске боялған жебені оңай суырып алу үшін жасалғанын қарутанушылыр айтып жүр. Бұл жөнінде қазақ халқының XYII-XYIII ғасырлардағы қаруын зерттеуші ғалым А.Көшкімбаев пікірі мынадай: "На наш взгляд, такая традиция связана не столько с украшением стрел, сколько с практической необходимостью. Особые красные, синие, желтые и тому подобные полосы, наносимые на древки стрел, были связаны с тем, что по этим условным обозначением воин-лучник по мере необходимости вынимал нужную стрелу из колчана" [7, 53 б.].
Эпостарда қаруды батырдың қай тұсына алып жүретіндігі анық жазылады. Үйде сақтау сияқты кішігірім элементтер нақты сипатталған. Ол қарудың халық өміріндегі маңызын ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар негізгі орнын анықтайды. Қаруды қай қолына ұстайды деген мәселеде бойынша С.Мұқанов өз естеліктерінде былай дейді: "Отырықшылар атқа оң жағынан, көшпелілер сол жағынан мінеді. Оның себебін кәрі құлақты Құртайдың Мұқышы деген кісіден сұрағанымда: Бұл жаугершіліктен қалған салт. Ол кезде атқа қонған адамның оң қолы бос болу керек. Себебі, ол барлық қаруды осы қолымен ұстайды ғой. Ал сол жақтан мінгенде, оң қол бос болады. Оң жақтан мінгенде, қаруды тез жұмсауға ыңғайсыз, оң қол бос болмайды" [80, 67 б.]. Жырда суреттелетін қару-жарақтың, оның ескі ерлік дәуірлерде жасалған түрлерімен ұқсас болуының өзі – бұл жырдың сол дәуірлермен тығыз байланысы бар екенін көрсетеді [31, 105 б.].
Мылтық түрлері туралышығармаларда аз айтылмайды. "Еділ мен Жайық" ертегісінде мылтықтың білтелі мылтық деген түрі кездеседі. "Содан кейін мылтыққа оқ салып, білтені тұтатып алып"[19, 134 б.]. Білтелі мылтық мазмұнға өз формасын сақтай отырып енген. Жұмбақтарда қарудың өзі жұмбақталады, жұмбақ жасауға қатысады. Жұмбақ жанрында қару-жарақ атаулары да жиі ұшырасады. Әсірелеу арқылы суретелген мылтық тіпті басқа дүниеге ұқсап кетеді:
Алып соғып арс етті,
Даусы Самарқанға жетті.
Алып – мылтық, оның дауысының құлақты жарардай қаттылығы бір қиырдағы Самарқанға жетеді деу сенгісіз, тек әсерлік үшін алынған. Екінші жұмбақта мылтықтың дауысын былайша ұлғайтып суреттейді:
Қара күшігім қаңқ етті,
Даусы Бұқараға жетті [161, 311 б.].
Қара күшік мылтық бейнесі, даусының күштілігі адам ойына келмес әсірелеу арқылы көркем көрініс тапқан. Мылтықты жұмбақтаудың бірнеше тәсілі бар.
Қуыс қурай басынан
Құтырған торғай ұшты.
немесе:
Өмір, өмір өмірден,
Жаққан оты көмірден.
Шығырау деген бір құс бар,
Жұмыртқасы темірден.
Мылтықты "белі бүкір, алысқа түкір" деп жұмбақтау астарлы сөздің сырын түсінуге, тапқырлыққа баулумен қатар оның танымдық мәні зор. Жұмбақталған обеьктіге сәйкес сайланған баламаның мотивін тек ұлттық менталитет, этностық таным негізінде ғана айқындап түсінуге болады.
Кесу қаруына қылыш, семсер, сапы жатады. Бұлар туралы да фольклорда аз айтылмайды.Бұл қарудың қандай екендігі мына жұмбақтан көруге болады: белі қайқы, жоны тайқы. Барлық шығармаларда қылыш өте жиі қолданылды. Ертегілердегі кесу құралының мынадай түрлері барлығы № 3 кестеден нақты көрінеді:
№
Қылыш түрі
Фольклор жанры
Қару иесі
Қолдану тәсілі, жауы
1.
Алты құлаш алмас қылыш
Батырлық ерт. "Кер құла атты Кендебай"
Батыр
Сермеп қалып, дәуді өлтіреді.
2.
Алмас семсер
Батырлық ерт.
"Делдаш батыр"
Батыр
Айдаһарды езуінен тіліп, құйрығынан шығады
3.
Жеті қабат ақ семсер
"Жарты Төстік" Батырлық ерт.
Батыр
Ортасынан екіге бөліп шығады. Айдаһар
4.
Тоғыз бүктемелі ақ семсер
"Құйын батыр" Батырлық ерт.
Батыр
Айдаһардың басын қақ айырады.
5.
Қырық құлаш семсер
"Еркем Айдар"
Батырлық ерт.
Батыр
Қасқырдың белінен екі бөледі.
6.
Қара шолақ қылыш
"Ақ білек қыз–Тұрғын бала" Батырлық ерт.
Батыр
–
7.
Қырық құлаш семсер
"Кедейдің үш баласы" Қиял–ғажайып ерт.
батыр
Айдаһарды екіге айырады.
8.
Жиырма құлаш қылыш
"Науша хан"
батыр
Диюды өлтіреді
Түйреу қарулары – найза, сүңгі, жыда. Найза да қазақ фольклорында жиі ұшырасатын қарулардың бір түрі. Найза аттан аударып, терең жарақат салуға арналған құрал. Найзаның әртүрлі түрлері кездеседі. Ұзындығына, ағашына қарай бөлінуінің өзіндік себебі бар. Бұны мына аңыздан анық көруге болады. Шоқан Уәлиханов жазып алған "Өлі мен тірінің достығы туралы аңыз" деген шығармада мынадай сюжет кездеседі. "Ұрыста жау жағынан қара қасқа атты, қар қалпағының тебесі мыжырайған, қолында ұзын сапты найзасы бар, қара сақалы шошайған біреу "жекпе-жекке!" – деп, ортаға шықты. Ол найзасын түзеді, мен де ыңғайландым, бірақ менің найзам қысқалау еді де, онікі ұзынырақ еді. Оның сілтеген найзасы бұрынырақ қадалды" [3, 31 б.]. Паремиялық жанрларда найза былайша жұмбақталады:
Сүмбіл теректі,
Жасыл желекті,
Ерден қалмайды
Жауға керекті (найза) [91, 98 б.].
Шабу қаруына айбалта жатады. Айбалта ертегілерде өте сирек кездеседі. Батырлық жырларда бес қару түрін санамалағанда балта аты аталады. Жекпе-жек кезінде "бес қарудың" бірі ретінде аты аталып, жеке көрінеді. "Қамбар батыр" жырында кездеседі.
"Осы ма, – деп, қайратың?"
Тұмсыққа тарақ балтамен,
Сондай мықты шеріні,
Жалғыз-ақ ұрып қатырды [25, 15 б.].
Соғу қаруы – шоқпар. Бұл ұару түрі фольклорда жиі ұшырасады. Эпоста өз алдына, ертегі жанрында шоқпардың мынадай түрлері кездеседі. Оны төмендегі № 2 кестеден көруге болады:
№
Қарудың түрі
Фольклор жанры
Батырдың қандай қасиеті көрінеді?
Қару иесі
1.
Мың батпан шоқпар
Тұрмыс–салт ертегілері "Кедейдің үш баласы"
Шоқпарды лақтырып тосып алу арқылы батырдың күші көрінеді.
Аю
2.
Қайың шоқпар
Жан-жануар һәм хайуанаттар туралы ертегілер
"Бөдене һәм түлкі"
Бөденені ұрамын деп, кемпірін өлтіріп алып күлкі болады
Шал
3.
Жүз батпан шоқпар
Батырлық ерт. "Кер құла атты Кендебай"
Батыр күші, ерлігі
Батыр
4.
Ат басындай шоқпар
Батырлық ерт. "Жарты Төстік"
Батыр күші, ерлігі
Батыр
5.
Күрзі шоқпар
Батырлық ерт. "Жалғыз жігіт ұрпақтары"
Айбынын көрсету
Жау батыры
6.
Екі шоқпар
Батырлық "Аюалпаң..."
Зиянкеспен күрес
Батыр
7.
Темір шоқпар
Қиял-ғажайып ерт.
"Қалабай батыр"
Мықтылық, шыдамдалық
Белгісіз батыр
Жауынгерлік қару-жарақтардың жаңа түрлерінің шығуына байланысты фольклорлық шығармалардағы ескі атаулар жаңа атаулармен алмастырылды. Ескі құралдардың орнын шығармаларда жаңа қару түрлері басатындығын А.Улановтың пікірі дәлелдейді: "Мангад Хугшен ахайя как чудовище, не имеющего коня и лука. Чувствуется некоторое пренебрежение к его вооружению (колотушке и топору), что говорит о господстве лука, о значении коня и о том, что конь и лук – сравнительно новые явления. Они-то и воспеваются в эпосе. Следовательно, можно предположить, что здесь отразилось время вытеснения старых орудий труда новыми, старых вооружений – дубины, колотушки, рогатины – новыми: луком и стрелами и что к этому периоду относится и седлание коня" [12, С. 69]. Осы пікірді зерттеуші Р.Липец те құптайды: "Вид оружия в эпосе помогает его датировке. Меч – более ранее оружие, сабля, вытеснившая его в эпосе, – более позднее оружие, она упоминается реже" [16, 78 с.]. "Делдаш батыр" шығармасында бастапқыда батыр қолында алмас семсер барлығы айтылады: "ұзын алмас семсерді көлденең ұстап, Делдаш қорықпай айдаһардың аузына кіріпті" – делінеді де, келесі жолдарда "алмас қанжар айдаһардың езуін тіліп, құйрығынан бір-ақ шығыпты" деп аяқталады [19, 58 б.]. Қанжардың формасын еске түсірсек, бастапқы мағына семсер болғандығын түсіну қиынға түспейді. "Еркем Айдар" ертегісінде де алдымен батыр қолында қылыш барлығы айтылады. "Сол жеті басты жалмауызға барды, ұйықтап жатқан жалмауыздың қылышымен бір басын алды" [2, 87 б.]. "Аққоян" ертегісінде батырдың қаруы ретінде бірде алты кез ақ семсер алынса, бірде қанжар екендігі кездеседі. Ендігіде садақ пен мылтықтың қатар қолдануы бар. "Қолы жоқ киікті қуады, Аққоян садақпен атып алады", енді төменіректе "Соқыр түлкіні қуып келе жатады. Аққоян "бері қайыр" деп, айғай салады. Соқыр қайырғанда мылтықпен атып жығады" [19, 171 б.]. "Қара Үйрек" ертегісінде ағалары есікке шалғы байлап кетеді [19, 39 б.]. Шалғы отырықшылық кәсіп дамығаннан кейін пайда болған құрал. Бұл туралы зерттеуші С.Қондыбайұлының ертегі мазмұндарында семсер, қылыш сияқты қарулардың орнын бертінде қанжар, селебе сияқты ұсақ қарулар алмастырған деген пікірін дәлелдей түседі [33, 33 б.]. Бұндай алмасулар ертегілер де жиі кездеседі. Есікке байланатын қару ретінде қанжар, кездік сияқты құралдардың алынуы осы текстологиялық өзгерістермен тығыз байланысты. Батырлық жырларда ату қаруларының, оның ішінде садақ пен мылтықтың параллель қолданысқа енуі тұрғысынан осыны айтуға болады. Бастапқыда садақ болып, оның орнын кейіннен мылтық басқанын жобалау қиындық тудырмайды. "Алпамыс батыр" жырында бір жерде "Ақ қанжарын суырып" делінсе, содан кейінгі жолдарда "қылышты қолдан қағады" болып өзгереді [30, 204 б.]. Яғни, қару түрлерінің алмасуы эпостық жырлардың бойынан да көрінеді. Ертегілерде қарудың орнына кейде шалғы, кездік, орақ тәрізді кескіш заттар қолданылады. Алпамыс батыр жырында жау қолына түскен батырды зынданға салу сәті былай көрінеді:
Зеңбіректің оғындай,
Домалатып баланы
Зынданға әкеп тастады [30, 209 б.].
Алпамыс батыр жырын ең көне жыр қатарына жатқызамыз, бірақ жыр мазмұнындағы от қару түрі жырда сөз болған замана талабына сай келмейді. Теңеу мәнінде қолданысқа түскен зеңбірек сөзі көркем поэтикалық тәсіл ретінде қолданысқа түскен, бұның ешқандай тарихи фактіге қатысы жоқ.
Қылыш семсер қанжар шалғы
Жақсадақ мылтық
Кейбір ертегілерде осы қателікті жөндегендей қанжар қылыш немесе семсермен параллель жүріп отырады. Қанжар кездесетін жерге жақшаның ішіне қылыш немесе семсер деп түсінік беріліп отырады. Эпостарда қарудың жаңа түрі мен бірге ескі түрлері де кең қолданысқа түскен. "Жалғыз жігіт ұрпақтары" ертегісінде "келе жатып Шашбайға жақ мылтық атып үйретеді" деген жолдар кездеседі. [19, 182 б.]. "Жақ мылтық" деген мылтық түрі қазақ қарутану саласында кездеспейді. Соған қарағанда, "жақ" – садақ ұғымында тұр. "Мылтық" ертегі мазмұнына кейін кірген. Бірақ, жақ мазмұннан ығыспай қалып, мылтық түрі ретінде көрініс тапқан. Яғни ол жерде Шашбайға жақ пен мылтық атуды үйретті деген мағына тұр. Атыс құралдары да өзгерген сайын бұл құралдардың атаулары құбылып отырады. Оқ-дәрімен атылатын қару-жарақтар пайда болған соң садақтың орнын мылтық басты. Садақтың жебесі (оғы) тілімізде сирек қолданылып, оның орнына жаңа қаруды (мылтықты) атуға керек зат – оқ-дәрі деп аталатын болды. Осылайша садақ, жебе сөздері актив сөздіктен ығысты да, олардың орнына мылтық, оқ сөздері жиі қолданысқа түсті [34, 6 б.]. Фольклор мұрасының генезисін белгілі бір дәуірдің материалдық мәдениетімен, этникалық тарихымен байланыстырмай, тек көркем сөз ретінде ғана алу бір жақтылыққа жол ашуы мүмкін [156, 10 б.]. Сондықтан этнографиялық материалдармен бірлікте қарағанды жөн көрдік. Киімге қарап бір адамның ғана емес, бүкіл халықтың эстетикалық, этикалық, тұрмыстық ерекшеліктері жайлы түсінік алуға болады.
Ендігі фольклордағы қиял-ғажайыптық сипат алған қарудар туралы өз алдына бір әңгіме. Қиял-ғажайып ертегілерде өздігінен жауды қыратын қару, әскер тығылған сандық не қобди, көпір, қамыл салғыш, тамақ пісіргіш қарулар туралы сюжет көп кездеседі. Мысалы, "Батыр қойшы" ертегісінде бір дәудің қолына түсіп, қой баққан ақысына ат тағы басқа сыйлықтарға қосып тот басқан қылыш береді. Қылыштың сиқырлы қасиеті бар. Қылышын көтеріп, орамалын бұлғаса, дария үстіне көпір орнайды. Қойшы орамалын көтеріп, қылышын бұлғап, соғысқа кіріседі. Қылышын оңға сілтесе, оң болып, солға сілтесе, сол болып, ханның бес жүз әскерінің бірін қалдырмай қырады [19, 211 б.]. Көзін тарс жұмып, қылышын көтеріп жауға атой бергенде, жер қайысқан қолдан жан қалмайды [29, 219 б.]. Ішінен әскер шығатын сандық кездеседі. "Жау жоқ, жатыңдар!" десе, әскер сандыққа қайта кіріп тынышталады [29, 176 б.]. Киген адамы көрінбейтін тақия, алтын таусылмайтын қапшық, қылышы мен найзалары жарқылдаған әскер шығатын сырнай бар [37, 193 б.]. Бала қобдидың құлағын басып қалғанда, қобдидың ішінде құрулы тұрған семсер сарт етіп шығып, әкесінің басын жұлып әкетеді" [9, 258 б.]. Тордың бойына бар жерді қалдырмай серіппелі қылыш орнатады. Біреу темір торға тиіп кетсе болды, серіппелі қылыш сарт етіп, тиген нәрсені қиып түседі. Ханның терезесінің алдына да сондай қылыш орнатылады.Бір күні хан терезеден қарап отырса, көптен көрмеген інісі келе жатады. Қуанып біріне-бірі қолын соза бергенде, торға тиіп кетіп, екеуінің де басы қырылып түседі [26, 101 б.]. Халық арманында өзі соғыс салатын қарудың болуы – соғыстан әбден қалжыраған халықтың арман-тілегінен туындаған болса керек. Әскер шығатын сандық, жиналмалы қылыш сияқты ғажайып қарулар ойдан шығарылған. Оның астарында ешқандай ғұрыптық белгі жоқ. Ғалым тілімен айтсақ, "Чудесный ящик, в котором скрыта воинская сила: полки солдат, идущие с музыкой и под знаменами – это выдумка какого-либо служивого, и было бы бесполезно искать в ней что-нибудь другое, кроме художественного вымысла" [81, 103 б.]. Сонымен, ғажайыптың бойына жинақталған ежелгі ғұрыптардың сарқыны жойылып кеткен: "Со времени утраты связи с обрядовой магией волшебная сказка дала волю поэтическому воображению, и народный вымысел наделил предметы и вещи такими свойствами, которых обряд не знает" [81, 103 б.]. Қаруды "сиқырлы шам", "сиқырлы таяқша" сияқты сиқырлық қасиетке ие болу мотиві шығыстан келген новеллалық ертегілерінің желісі бойынша енсе керек. Мысалы, Алладиннің сиқырлы шамын алуға болады. "Тотынама" деген атпен шығыста белгілі болған ертегілер жинағында қарудың сиқырлы сипатқа ие болуы айтылады. Мысалы, қырық алтыншы түнде айтылатын "Хұжастың көрген түсі, оны тотының жоруы һәм Үджайни патшасының тарихы жөніндегі әңгіме" атты ертегіде мынадай оқиға баяндалады. Екі ағайынды жігіт әкесінен мұраға қалған заттарға таласады. "Бірі – софының шекпені, екіншісі – бөрік, үшіншісі – ағаштан жасалған қос кебіс, төртіншісі – сүйектен жасалған қылыш. Кешкі намаз тұсында сол қылышты қынабынан суырсаң, елсіз шөл далада үлкен шаһар пайда болады [82, 280 б.]. Қылыштың сүйектен жасалғандығы туралы мәлімет ертегінің шынайы формадан қиял-ғажайыптық сипатқа ие болғандығын көрсетеді. Қиял-ғажайып ертегілерде адамның өз қол күші екінші орынға қарай ысырылған. Оны осы ертегідегі мына сөздерден түсінуге болады. "Бұл сөздерді естіген патша: "Егер менің арманым іске аса қалса, осы төрт түрлі заттың көмегімен ғана орындалмақ" деген ойға келеді" [82, 280 б.]. Өзбек ертегісін зерттеуші Г.Джалалов ертегілердегі заттардың сиқырлы болып сипатталуы туралы мынадай пікір ұстанады: "Степень участия волшебных предметов в сказках связана с характером сюжета. Если же герой сказки более пассивен, волшебные вещи активизируются и выполняют за него поставленные условия. Волшебные предметы помогают лишь тому, кто чист душой и живет народным интересами" [83, б.]. Адам білмес тас деген қиял-ғажайып ертегіде қарулы әскер шығатын ғажайып тас туралы сөз болады [164, 86 б.].
Әлден уақытта дауылдатып, борандатып жеті басты жалмауыз айдаһар келіп, жігітті көріп: "Алыспақ керек пе, атыспақ керек пе? – деді [26, 5 б.]. Халық қиялы не деген көркем десеңізші! Айдаһар алыса, атыса ала ма? Ертегінің көркемдік, эстетикалық күшін арттыру үшін тажалға қару ұсынып қойған. "Кедейдің үш баласы" деген ертегіде аюдың мың батпан қару бар деп суреттелді. "Ене аю: – өзім шығайын деп, мың батпан шоқпарын ала шығады да:– Алыспақ керек пе, күш сынаспақ керек пе? – деп күркірейді" [29, 266 б.]. Және бұл ертегіде аю шоқпардың атадан келе жатқан мұра екенін айтады. Тілсіз мақұлық аюдың қару ұстап соғыспайтыны белгілі. Адамдардан басқа ертегі кейіпкерлерінің ішінде перілер қарулы түрінде сипатталады. Мысалы, төмендегі қиял-ғажайып ертегіде мұсылман перілері "үй айналасы толған ат, үстері толған қару" екен деп суреттеледі [25 49 б.]. Перілер туралы мына ертегіде нақты көрсетіледі: "екі пері алыса кеткенде бірін-бірі жығып салып, қылышпен екі бөліп, қанын ағызып тастайды [26, 76 б.]. "Күн астындағы Күнікей қыз" ертегісінде қиын сапарға аттанған балаға жолыққан қария күміс сапты кездік береді. Ол кездіктің қасиеті мынада еді: "Сен қазанға етті салып, мына кездікпен түртіп қалсаң, ет өзінен-өзі пісіп шығады" – деп, қария ұсынған кездік қырық ұрыға тамақты әп-сәтте дайындап береді [29, 5 б.]. Енді мұнда қару көмекші құрал ретінде көрінеді. Мүмкін алғашқы туындаған кезінде қылыш болған шығар. Сиқырлы қару тамақ пісіреді. Енді бірде мыстан кемпір алдап ұйықтатып кеткен Желаяқты осы сиқырлы кездіктің көмегімен оятады [29, 8 б.].
Сиқырлы қасиетке ие болып, ұшқан құспен таласатын батыр серіктерінің болатындығы туралы мотив тек қаруға ғана қатысты емес. Ұшатын аттар да бар. Ұшатын сауыт, алыс сапарды жақын қылатын алтын пышақ сияқты ғажайып заттар мен баратын жеріне жылдам жеткізетін аттар туралы мотив бірге дамыған болу керек. "Дәулет құс" ертегісінде ұшқыш сауыт айтылады. Жетім екі бала үш кісінің таласын келе жатқанын көреді. Таласқан заттары: құрым киіз, сауыт, алтын таусылмайтын қобди екен. Кіші бала төрелік айтамын дейді де, садақтан оқ атып, кім бұрын тауып әкелсе соған беремін деп алдап, сауытқа мініп ұшып кетеді. "кіші бала ағасын алып, сауытпен ұшып кетеді" [29, 77 б.]. Белгілі фольклорист С.Садырбаев ертегілердің мазмұнындағы ғажайып заттарды (мысалы, айна, тарақ, қырық құлаш семсер, тұлпар ат, самұрық құс) кейіпкерге көмекке келуші заттарды "мифологиялық күштер" ретінде қарастырады [84, 20 б.]. В.П.Аникин қиял ғажайып ертегілердегі фантастикалық қиялдың тууы туралы мынадай пікір айтады: "Мечтали об ускорении движения по земле – сказка о "сапогах скороходах", освоили лошадь; желание плавать по реке быстрее ее течения привело к изобретению весла и паруса; стремление убивать врага и зверя издали послужило мотивом изобретения пращи, лука, стрел. Можно привести еще десятки доказательств целесообразности древних сказок и мифов, десятки доказательств дальнозоркости образного, гипотетического, но уже технологического мышления первобытных людей" [81, 255 б.]. Я.Э.Головоскер өз еңбегінде сиқырлы заттар туралы мынадай пікірін келтіреді: "Волшебное оружие бьет всегда "без промоха": лук и стрелы Аполлона или Геракла, меч Тезея, копье Пелея-Ахилла всегда достигают цели. Абсолютное достижение цели – второе качество волшебных предметов. Недостижение ими цели означает аннулирование самих волшебных предметов и существ. Не выполнив своей функции, они лишаются тем самым своего смысла аннулируются они сами" [85, 30 б.]. Халық қиялындағы фантазиялық елестер жоғалған сәтте, шындыққа жанасымдылық пайда болған. Оны мына мақалдан көруге болады: "Оқ жетпейтін жерге қылышыңды суырма".
Қару-жарақ көбіне батырлық ертегілерде кездеседі. Оның өзіндік себебі бар. С.Қасқабасов сатиралық ертегілерді: "таза қиялға құрылған" деп қарастырады. Классикалық ертегіден бұл түрдің ерекшелігі "мұнда қиял өтірікке бағытталған. Сол себепті шығармалардағы оқиғалар, кейіпкерлердің іс-әрекеті еш сенімсіз, ешқандай логикаға сыйымсыз болып келеді, тіпті этикаға да сай келмейді" [38, 197 б.]. Сатиралық ертегі жанрының ерекшелігне сай бұнда қару түрлерінің кездесуі де өзінше ерекшелік бар. Мысалы, "Ығай мен Сығай" атты ертегіде өтірікшілердің әңгімесі беріледі. Өтірікті судай сапырып, былай деп мақтанады: "Мақтадан оғым бар, балдырдан дәрісі бар әкемнен қалған ақ шолақ мылтығым бар еді. Тұмсығын құстай дәлдеп, мұрнынан нұсқай атып едім, тұмсықтан тиген оқ, құйрығының ұшынан шығып кетті" [37, 271 б.]. Мылтықты бұлай суреттеу ертегінің жанрлық ерекшелігіне байланысты. Мақта – оқ, балдыр – дәрі логикаға сыйымсыз. Жоғарыда айтылған ғалым пікірін дәлелдейді. Бірақ тыңдаушыға эстетикалық әсер сыйлайды. Қарудың бұндай түрін ұстаушы кейіпкерді "өтірікші" деп көрсетіледі. Қаруды көріп жүрген жас балаларға оқиға қызықты болып көрінгенмен, қару иесі тәрбие алатын адамға ұқсамайды, өтіріктен сақтандыру идеясы жалған қару арқылы білінеді. "Бөдене һәм түлкіде" үйінің жанында қайың шоқпар жонып отырған шал сиыр сауып отырған кемпірінің басына қонған бөденені шоқпармен соғып аламын деп басына салып қалады, бөдене ұшып кетеді, кемпірі құлай кетеді. Бөденені шоқпармен ұрамын деп кемпірінен айрылып күлкі болады [32, 173 б.]. Тура осы сюжет келесі "Түлкі мен бөдененің жолдас болуы" атты ертегіде қайталанады. Түйе сауып отырған кемпірінің басынан бөдене ұрамын деп тоқпақпен ұрып өлтіреді [32, 76 б.]. Бұл күлкілердің ар жағында философиялық мән жатыр. Ер қаруын жөнсіз жұмсауға болмайды. Шоқпармен бөдене ұрып алудың келеке етіп тұр. "Үш жолдас" деген қызықты сюжетке құрылған ертегіде таз, жалақ, жыртық образдары бар. Таз басын қасымауға, жалақ ернін жаламауға, жыртық көзін сүртпеуге уәделеседі. Амалын тауып қышып тұрған басын таз сипап алады, жалақ та ернін жалап үлгереді. Сонда көзінен жас ағып тоқтамайтын жалақ мынадай амал табады: "Мен жас күнімде мылтық ұстап, ержеткенде қыбырлағанды жібермейтін мерген болдым. Оң жағымнан да, сол жағымнан да өткен аң мен құсты қалт жібермей атып түсіре беруші едім,– деп, оң қолын кезеп сол көзін, сол қолын безеп оң көзін сипап-сипап алады" [37, 70 б.]. Қаруға сатиралық тұрғыдан қарауға болмайды. Қаруды келеке, келемеж қылып көрсетуді халық ұнатпаған. Дегенмен, қару сатиралық бейнесі тудыратын кейіпкерлердің оғаш қылықтарын көрсетуде қолданылады. Қаруды орнымен қолданбаудың өзі қызық.
Қарудың мәні зор, дегенмен халқымызда қаруға қарсы қолданылатын құралдың бірі – тіл. Тіл байлығын сақтауды, тіл арқылы небір қиын мәселелерді шешуді мақсат еткен. Тілді қарудан жоғары қою қайшылықтарды ешбір шығынсыз, қан төгіссіз шешу мақсатынан туындаған болу керек. Тілді, әсіресе, кесу және ату қаруларымен салыстыра қарайды. Соның ішінде, қылышпен салыстыру жиі кездеседі. Тілді бұлай салыстыру тілдің қиып түсер өткірлігінен болса керек. Өткірлігін кесу қаруларымен, ұшқырлығын ату қаруларымен салыстырады. Тілдің өткірлігін қылышпен сабақтас алынады: " Тел – кылычтан үткен" (татар мақалы) [48] немесе қазақ халқындағы "Тіл – қылыштан өткір" деген мақалдар осыны байқатады. "Әйткән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҚАЗАҚ ҚАРУ-ЖАРАҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Қазақ қару-жарағының түрлері
1.1.1 Қару-жарақ сөзінің мәні
1.2.2 Ер қаруы-бес қару
1.2 Қару-жарақтың символдық дәрежеге көтерілуі
1.2.1 Жеке қару мотиві
1.2.2 Ерте қарулану мотиві
1.2.3 Иемдену мотиві
1.2.4 Қаруынан айрылу мотиві
1.2.5 Батыр қыздар мотиві
2 ҚАРУ-ЖАРАҚТЫҢ КӨНЕ ҰҒЫММЕН ЖӘНЕ ЕСКІ ДҮНИЕТАНЫММЕН БАЙЛАНЫСЫ
2.1 Қару-жарақтың анимистік мәні
2.1.1 Қаруды қанға суару мотиві
2.1.2 Қаруға жан сақтау мотиві
2.1.3 Қарумен қоштасу мотиві
2.1.4 Хабар білу мотиві
2.1.5 Жазалау мотиві
2.1.6 Тәңір жарлығын жеткізу мотиві
2.2 Қару-жарақтың магиялық мәні
2.2.1 Қарумен аластау
2.2.2 Қарумен анттасу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚАЗАҚ ҚАРУ-ЖАРАҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Қазақ қару-жарағының түрлері
Ұлтарақтай жерді қорғау білектің күші мен ақ найзаның ұшына қараған заманда халық батыр образын жебедей ұшқыр, қылыштай өткір, найзадай түзу ұлдың болуын арман етті. Бұл тарих біздің дәуірімізден бірнеше мың жыл бұрын өмір сүрген көне түркілер: сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар деректерінде іздері сайрап жатыр. Сол бабалардың мәдени мұраларына қазіргі қазақ мәдени тұрмысының ұқсастығы мен жақындығы тарих қойнауы ашылған сайын айқындалып келеді. Қазақ халқының қару-жарағы, сауыт-саймандары, негізінен, тек ат үстіндегі жауынгерге лайықталады. Алыс жолға алып жүруге, жекпе-жекте қолдануға ыңғайлы әрі берік болуы міндетті еді. Халықтың материалдық тұрмыс жағдайларын олардың киген киімі мен тұтынған заттары айғақтай түседі. Заттық болмыстың күнделікті өмірімен тікелей байланысты бір саласы – киім-кешек, әшекей бұйымдар. Материалдық мәдениет этнографиялық шындықтың бір бөлігі ретінде үш аспектіде көрінуі мүмкін:
1. Зат (бұйым) – материалдық және әлеуметтік факты.
2. Зат – технологиялық процестің нәтижесі.
3. Зат– өнер (қолданбалы) туындысы " [155, 202 б.].
Қару-жарақ та зат. Ол арқылы халықтың тұрмыс-тіршілігінен де хабардар болуға болады. Қару-жарақ – зат, халықтың матрелиалдық құндылығы. Қарудың жасалу технологиясына қарап, халық өнерінің қаншалықты дамығандығын тануға болады. "Сонымен бірге романдық эпостан біз халқымыздың ертедегі материалдық мәдени мұралары – қолөнер, үй жабдықтары, дүние-мүлік, киім-кешек, қару-жарақ, әшекей-зергерлік бұйымдарынан да мағлұмат аламыз. Өйткені, фольклордың, бір жағынан, филологиялық, екінші жағынан, этнографиялық мәні бар. Сондықтан фольклорлық материалдардың этнографиялық қайнар көзі ретінде де маңызы зор" – деп, З.Сейітжанов "Романдық эпостардағы халық тұрмыс-салтының көріністері" деген мақаласында нақтылап көрсетеді [151, 196 б.]. Қару – әдеби шығармаларда көркем деталь.
Халық аузындағы қару-жараққа қатысты сөздер халық өміріндегі қарудың мәнін айқындайды. Сондықтан сөз өнері мен қару салыстыра ззерттеу, сөздегі қарудың түрлерін қарау көптеген мәселелерді аша түседі. Мысалы, халқымыздың дәстүрінде "жеті қазына" тұрақты тіркесі бірде ер азаматтың жеке басына, енді бірде бабаларымыз қадірлеген рухани-мәдени мұраға немесе тұрмыс-тіршілікке қажетті бағалы дүниелерге байланысты түрліше қолданылады. Мәселен, халық ұғымындағы сегіз қырлы, бір сырлы жігітке қажетті байлық-қазынаға көбіне-көп: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, өткір кездік, ау-жылым, қандауыз қақпан жатады және оларды былайша таратып, бағалайды; жүйрік ат – адамның қаны немесе қанаты, қыран бүркіт – жігіттің қуаты, құмай тазы – берік сенімі, берен мылтық – оты, өткір кездік – сұсы, ау-жылым – әдіс-айласы, қандауыз қақпан –серті [17, Б. 47–48]
"Қару" және "жарақ" сөздерінің астарына үңілу халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі қасиетті құралдың орнын анықтауға көмектеседі. Жалпы, тіл тұрғысынан зерттеушілер екі сөздің өзара айырмашылығын ажыратады. Қару сөзі "қар" деген түбірден туындап, ұстау деген мағынаны білдірсе, "қару" қолға ұстайтын соғыс құралдарының ортақ атауына айналған. Ал, жарақ сөзіне байланысты пікірлер сан алуан: М.Қашқаридің "Түрік сөздігінде "JARЫK –жарақ: Шайқасқа киіп шығатын темір сауыт, қалқандардың кез-келгеніне қолданатын ортақ атау [20, 25 б.]. "Түркі сөздігінде" айтылған пікірге сүйене отырып, Р.Сыздықова да сауыт деп қарастырған [21, 72 б.]. Ә.Нұрмағамбетов "жарақ" сөзі туралы былай дейді: "Жеке тұрғанда да, қос сөзбен келгенде де бере мағынасы – қару, құрал" [22, 106 б.].
Академик Ә.Қайдар өз еңбегінде қару-жарақты "личное оружие", сауыт-сайманды "защитное снаряжение" [4, 25 б.]. деп, екі сөздің ара жігін ажыратып көрсетеді. Шабуылдауға арналған құралдар мен қорғануға арналған құралдар деп таныған дұрыс. Ал, Қ.Ахметжанов зерттеуінде "қару-жарақ" сөзін былайша бөліп қарастырады: "Біріншісі шабуыл құралдары –"қару", екіншісі қорғаныс құралдары – "жарақ". Бұл сөздерді "сауыт-сайман" сөздерінің синонимі ретінде таниды [5, 42 б.].
Зерттеуші М.Косвен қарудың даму тарихынан бастап оның екі топқа: біріншісі – активті немесе шабуыл құралы, екіншісі – пассивті немесе қорғаныс құралы болып бөлінетіндігін анықтап береді. Шабуыл құралы қолданылуына қарай қолға ұстайтын және лақтыратын, ал жұмсау тәсіліне қарай соғу, түйреу, кесу құралдары болып ажыратылатындығын көрсетеді [23, 52 б.]. Бұл жердегі активті қаруға жауға айбат шеге қарсы ұмтылатын құралдың өзі жатса, пассивті қорғаныс құралына көк темірді илеп, әшекейлеп жасалған сауыт-сайман жатқызылады. Қазақтың әскери қару-жарағы жайында сөз қозғағанда есімізге бірден батырлар жыры түсетіні белгілі. Сол алмағайып заманда жаужүрек батырларымыздың ерлік істері жырмен айшықталып, кейінгі ұрпаққа жеткізіліп отырған. Осы себептен болар зерттеушілер қазақ қаруын фольклор материалдары негізінде қалпына келтіріп жатады. Бұл жөнінде белгілі қарутанушы Қ.Ахметжанов былай дейді: Көшпелі халықтардың қару-жарағы зерттелгенде көбіне ол туралы басқа халықтың жазба деректеріне негізделініп, көшпелілердің, оның ішінде түркі халықтарының ауыз әдебиетіндегі деректер онша ескерілмейді. Қару-жараққа қатысты деректер қазақ халқының ауыз әдебиетінде де тұнып тұр. Бұл жағынан басқа халықтармен салыстырғанда қазақ ауыз әдебиеті ерекше тұр десек те болады. Бұл деректер қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін, олардың атауларын, жүйелеу әдісін қалпына келтіруге, соның негізінде көшпелі түркі халықтарының қару-жарақ жүйесін дұрыс тануға, ол туралы осы уақытта қалыптасқан қате түсініктерді түзетуге мүмкіндік береді [5, 43 б.].
Басты кейіпкері – батыр, тақырыбы – олардың жауынгерлік өмірі мен ерліктері болатын фольклорлық шығармаларда қару-жарақтың асқан шабытпен суреттеліп, түрі мен түсі нақты көрсетіледі. Ертегі жанрында қару-жарақтың көне түрлері жиі ұшырасады. Ал эпос жанрында Р.Липец қару атаулары тек екі эпизодта санамалап аталатынын көрсетеді: "В эпосе набор вооружения перечисляется в основном в двух эпизодах: при получении батыром собственного оружия, доспехов и конского снаряжения в связи с первым выездом из дома в поход (статическое описание); при применении сменного оружия в единоборстве с другим батыром (динамическое описание)" [16, 63 б.]. В.М.Жирмунский еңбегінде де осы ой айтылады: "Вооружение богатыря описывается мимоходом при снаряжении его в поход, во время богатырской поездки и в картинах битвы" [14, 372 б.].
Ең алдымен, батырдың сыртқы келбеті суреттеледі. Батырдың сыртқы сипаты үстіндегі сауытынан басталады, одан әрі қолындағы қаруын жеке сипаттаумен жалғасады. Отқа балқыған темірлерді төсте жаншып, қамырша илеп темірден түйін түйген ұсталардың қолынан шыққан сауыт-сайман мен қару-жарақ жігіттің даңқын аспандатып жіберетін. Қобыланды жырын жан-жақты зерттеуші О.Нұрмағамбетова батырдың қару-жарағы туралы мынадай пікір білдіреді: "Қобыландының жауға киер киімдері, қару-жарағы да хас батырға лайықты болумен қатар батырлық келбетін толықтырып, айқындап тұрады: "Дәуіт соққан ақ сауыт", "Жағасы алтын, жеңі жез, бадана көзді ақ сауыт", басындағы дулыға бәрі жарасымды. Ал, "толғамалы ақ сүңгі", "бұлғары садақ, бұқар жай", "алтын құндақ ақ берен", "алтындаған ақ найзасы","жарқылдаған алмас қылыш", "болаттан соққан оққағар қалқаны"– бәрі өзіне арнап соғылған, батыр бейнесінің бөлінбес, ажырамас бөлшектері" [45, 204 б.]. Ал, Ер Тарғынның үстіндегі сауыты тіптен ерекше:
Шығыршығы шираған,
Бадана көзді кіреуке
Шар айнасы бес қабат;
Жау қарысы жетпеген,
Жез айырдың оғы өтпеген.
Сатуға бәсін сұрасаң,
Сан ділдәге бітпеген [30, 295 б.].
Жалпы фольклорда кездесетін сауыт-саймандарды зерттеуші Қ.Ахметжанов мынадай бес т.рге бқліп қарастырады: көбе сауыт, кіреуке сауыт, берен сауыт, қаттама сауыт, жалаңқат. Басқа сауыт үлгілері – осы бес негізгі түрінің вариациялары, түрленуі немесе осылардың әр түрінен қосылып жасалған аралас үлгілері [43, 90 б.]. Осы сауыттардың өзіндік жасчалу жолдары да беріледі. "Манас" жырында Қанікей жасаған сауыттың сипаты мынадай:
Данышпан қатын Қанікей
Жеті жыл қолын алмаған
Осынау темір "кестеден"
Майда құм алып елекпен,
Желімменен қатырып,
Ортасына салдырған [49, 243 б.].
Келесі қарудың ғажап сипаты ашыла түсетін тұс жекпе-жек кезі. "Эпос не дает подробного описания внешнего облика героя, его статическое портрета. Отдельные описательные подробности появляются в картине богатырской скачки, в сцене боя, в речах героев" [16, 309 б.]. Жекпе-жек суретін айтушы сипаттағанда іс-қимылдың баяулауы байқалады. Эстетикалық әсері басым болу үшін жыршы қарудың барлық түрімен шайқысу тәсілін, қарудың сынуы, оның алмастырылуын нақтылап суреттейді. Архаикалық эпостарда садақ тартқанда бірнеше күн уақыт кетеді, ұшқан оқты сипаттау да баяу, оның көркем бейнесі осы сюжетте қалыптасады. Қазақ эпостарын зерттеуші А.Орлов жекпе-жек суреттерін салыстыра қарай келіп мынадай қорытындыға келеді: "действия в казахских былинах изображается в том же замедленном темпе, с последовательном перечислением приемов, как в других былинах повествованиях мира" [78, 125 б.].
Басты қаһарманның бойына Адам баласындағы ең ізгі қасиеттер жинақталған, соған қоса ел аңсаған, армандаған батыр жігіттің ісі мен мінезінен, қимыл-әрекетінен көргісі келетін небір асыл қасиеттер танылған. Бұл "фольклордың негізгі бейнелеу әдісі романтикалық дәріптеу (идеализация) мен күрделі көркем жинақтау (типизация) болып табылады" [38, 438 б.]. Сондықтан да жекпе-жек эпизодына назар баса аударылады. Гиперболалы тіркестермен берілсе де, қаруды аша сиапттайтын тұс болып есептеледі. Батырдың қол күші мен қаруының күші осы кезде іспен білінеді. Төбені қопарып кету, бірнеше адады бір оқпен жұлып кету осы жерде орын алады. Көне эпостарда ұшқан оқ бірнеше күннен кейін ғана оралады.
Эпостардағы соғыс суреттері шындыққа ұласатынын саяхатшылар айтып өткен. Венециялық атақты саяхатшы Марко Поло XIII ғ. Түркістан хандары арасындағы қанды соғысының куәгері болады. Ол суреттеген қан майдан батырлық жырлардағы шайқас суретіне ұқсаса екендігін К.Максетов қарақалпақ эпосы туралы жазған еңбегінде атап көрсетеді "Схватились из луки и стали пускать стрелы. Переполнился весь воздух стрелами, словно дождем. Много людей и коней было смертельно ранено стали они наносить сильные удары мечами покрылась земля мертвыми да смертельно ранеными" [79, 15 б.].
Фольклорда батырлар қаруларын өз дене мүшелеріне немесе физикалық шамасына қарап арнайы соқтыратыны кең жырланады. "Көтере алмас шоқпарды беліңе байлама" деген мақалдың тәжірибеден туындағанын білуге болады. Ә.Қайдаров сөзімен айтсақ: "Сказочно-фантастический образ батыра – центрального героя этих преданий – в мифическом представлении народа характеризуется не только высокими физическими и моральными качествами, но и могуществом его боевого оружия" [4, 25 б.]. Қолға ұстар шабуыл құралдары да сауыт-сайманнан кем суреттелмейді. "Қобыланды батыр" жырында батыр қолындағы қарудың сапасы былайша суреттелді:
Қынабының сабы алтын,
Ұстар жері сары алтын,
Қынаптан шықса қылт еткен,
Суырып алса жылт еткен,
Шүберектей қуарған,
Қайтпасын деп тау-тастан
Заһарға салып суарған
Балдағы алтын шар болат [30, 50 б.].
Шығармаларда тек негізгі қаһарманның ғана қару-жарағы суреттеліп қоймайды. Жау әскерінің, қолбасының қару да ерекше сипатталады. Бұндай тәсіл батырдың ерекше күшін көрсету мақсатында қолданылған. Қамбар батыр жырында Қараманның соғысқа келе жатқан бейнесі "алтыннан қалқан жарқылдап" деген жолдардан білінеді [27, 29 б.]. В.М.Жирмунский осы тұрғысында былай пікір айтады: "Внешний облик героя эпоса показывает в типической идеализации его высокие моральные качества: воинскую доблесть, отвагу, героизм. Будучи идеальным воплощением мужественной красоты и силы, богатырь сохраняет героизированный физический облик человека в противоположность чудовищным и гротескным фигурам его сказочных противников – дивов, великанов и т.д [14, 308 б.].
Эпостық жырларда қару-жарақ сапасы, жоғары айтып өткендей, көбіне жасалған металына, жасаған ұстасына, соғыс кезіндегі қимылына қарап бағаланады. Қарудың сапасы мынадай жайттардан да көрініп жатады. "Тегіс, Көгіс" жырында батырдың қару-жарағы былайша суреттелді:
Ұстады қолға ақ найза
Жебесі оның шегеден,
Жебенің ұшын сұрасаң,
Асылы болат темірден,
Жалпақ тасқа егеген [18, 264 б.].
Оқтың қалай жасалғандығы да оның қасиетін арттыра түседі:
Алты қырлы ақ жебе,
Шыққан жерің қу төбе
Қиып алған жерінде
Қырық ай жатқан қуарып,
Қырық қара нар майына,
Алып еді суарып [Ақсауыт Т.2. 158, 18 б.].
"Ата көрген оқ жонар" деген осыны аңғартса керек. Қырық ай суару, қырық қара нар майын қолдану әсірелеу емес, батырларға арналған қару қасиетті саналғандықтан киелі санды қолданудың көрінісі. Қарудың бағасы жасалуына кеткен уақытпен де өлшенеді. Мысалы, "Әлібек батыр" ертегісінде селебесін ерекше құрметтеуінің себебін былайша түсіндіреді:
Селебені жасауға келгенде,
Қырық бір ұста жиналған.
Егеуіне келгенде
Елу ұста жиылған.
Таптауына келгенде,
Тамам ұста жиылған [19, 3 б.].
Манас жырында Ер Қосай ұстаған шоқпар былайшы суреттеледі:
Шоқпарынан шоқ шыққан,
Шоқ тұтаса от шыққан,
Ұстағанда қан шыққан,
Тірескенде жан шыққан [28, 88 б.].
Батырлар жырында қарулары үнге келіп, сыңғырлап тұрғандай әсерге бөленесің:
Шыбын тисе шың еткен,
Дүрбі тисе дүң еткен
Шақша тисе шаңқ еткен,
Қамшы тисе қаңқ еткен [49, 255 б.].
Еліктеу сөздерімен қаруды жанды зат ретінде сипаттау үлгісі Ер Қосай жырында да кездеседі [74, 40 б.].
Діни эпос "Зарқұмда" Әлидің зұлпықарының өткірілігі шарықтау шегіне жетеді:
Әлидің қылышы батты қара жерге,
Дүниеде кім шыдаған тақсыр ерге.
Көк өгізді және кеспесін, тез ұста,– деп
Бір Алла бұйрық қылды Жебірейілге [75, 162 б.].
Ер Қосайдың садағы былай сипатталады: "әр атқанда садағы, мың кісіден құлатты. Қолындағы зұлфұқар сексен екі бас кесті [74, 41 б.]. Қаншалықты ұрыста жеңіске жеткендігін осылайша көрсетіледі.
Осындай мол мәліметтер негізінде, қазақ дәстүріндегі барлық қару түрлері осы классификация бойынша бөлінеді. Халық осы классификацияны ер қаруы – бес қару деген бере салған. Оны кейінгі кездердегі қарутанушылар жұмсалу тәсіліне қарай бөліп көрсетеді: бесеу болып қалыптасуы олардың өзіндік, бірін-бірі ауыстыра алмайтын жеке қызметінің (функциясының) болуына байланысты. Соғыс қаруларының жұмсалу тәсілі бес түрлі болып қалыптасқан. Олар – ату (садақ не мылтық), кесу (қылыш), түйреу (найза), шабу (айбалта), соғу (шоқпар). Басқа қарулар осы бесеуінің вариациялануы, түрленуі ғана. Сондықтан айқаста бұл бес қару бірінің орнын бірі баса алмайды [5, 46 б.].
Ерте кездегі қарулардың бірі – жайсадақ. Кейінгі жаңа түрі – мылтық.
Жыр мәтіндерінде жебе ұшының әртүрлі аталуы кездеседі. Атыспақта жебе түрлерін ауыстырып қолданудың өзіндік мақсаты бар. Сауытты бұзу үшін –сауытбұзар, аттан аударып түсіру үшін – қозыжаурын қолданылатындығы Шоқан еңбектерінде айтылады [3, ? б.]. Адамды, аңды өлтірмей соғып құлату үшін, басы сүйектен не ағаштан істелген "доғал" оқтар да қолданылатын. "Ер Тарғын" жырында: Қарт Қожақ батыр Тарғынның қорамсақтағы оқтарын бір жалғыз доғал оқпен соғып, күлпара қылып уатып кетеді [5, 56 б.]. Алғашқы қауымдық кезеңде Меланезея тайпалары құстың жүнін қан қылмау үшін, аңның терісін тесіп алмау үшін доғал оқтар қолданылғандығы М.Косвеннің еңбегінде көрсетіледі [23, 54 б.]. Алясканы мекен еткен халықтар доғал оқтарды аңшылық кезінде терісі бағалы аңдардың терісін бүлдірмей алу үшін де қолданатын: "с железными носками бьют медведей и оленей, с костяными –лисиц, соболей и других животных, а также птиц" [77, 17 б.]. Жебе ұштарының әр түрлілігі қызметіне қарай жасалған. Жебенің атқаратын өзіндік функциялары болған. Жебе ұштарының қырларына қарай: төрт қырлы, алты қырлы, үш қырлы; сап ағашына қарай: тобылғы сапты оқ, қайың оқ; сабының ұзындығына байланысты: он екі тұтам жебе, кез оқ, сай кез оқ т.б. атаулар кездеседі [5, 60 б.]. Жебе сабының ұзын-қысқалығы соғыс өнеріне, адамның әдіс-тәсіліне қарай болса керек. Жыр сарынындағы "сырлы жебе", "көк жебе",."қызыл жебе" т.б. сияқты жебе түрлерінің кездесуі қажеттіліктен туындаған. Қорамсақтан арнайы түске боялған жебені оңай суырып алу үшін жасалғанын қарутанушылыр айтып жүр. Бұл жөнінде қазақ халқының XYII-XYIII ғасырлардағы қаруын зерттеуші ғалым А.Көшкімбаев пікірі мынадай: "На наш взгляд, такая традиция связана не столько с украшением стрел, сколько с практической необходимостью. Особые красные, синие, желтые и тому подобные полосы, наносимые на древки стрел, были связаны с тем, что по этим условным обозначением воин-лучник по мере необходимости вынимал нужную стрелу из колчана" [7, 53 б.].
Эпостарда қаруды батырдың қай тұсына алып жүретіндігі анық жазылады. Үйде сақтау сияқты кішігірім элементтер нақты сипатталған. Ол қарудың халық өміріндегі маңызын ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар негізгі орнын анықтайды. Қаруды қай қолына ұстайды деген мәселеде бойынша С.Мұқанов өз естеліктерінде былай дейді: "Отырықшылар атқа оң жағынан, көшпелілер сол жағынан мінеді. Оның себебін кәрі құлақты Құртайдың Мұқышы деген кісіден сұрағанымда: Бұл жаугершіліктен қалған салт. Ол кезде атқа қонған адамның оң қолы бос болу керек. Себебі, ол барлық қаруды осы қолымен ұстайды ғой. Ал сол жақтан мінгенде, оң қол бос болады. Оң жақтан мінгенде, қаруды тез жұмсауға ыңғайсыз, оң қол бос болмайды" [80, 67 б.]. Жырда суреттелетін қару-жарақтың, оның ескі ерлік дәуірлерде жасалған түрлерімен ұқсас болуының өзі – бұл жырдың сол дәуірлермен тығыз байланысы бар екенін көрсетеді [31, 105 б.].
Мылтық түрлері туралышығармаларда аз айтылмайды. "Еділ мен Жайық" ертегісінде мылтықтың білтелі мылтық деген түрі кездеседі. "Содан кейін мылтыққа оқ салып, білтені тұтатып алып"[19, 134 б.]. Білтелі мылтық мазмұнға өз формасын сақтай отырып енген. Жұмбақтарда қарудың өзі жұмбақталады, жұмбақ жасауға қатысады. Жұмбақ жанрында қару-жарақ атаулары да жиі ұшырасады. Әсірелеу арқылы суретелген мылтық тіпті басқа дүниеге ұқсап кетеді:
Алып соғып арс етті,
Даусы Самарқанға жетті.
Алып – мылтық, оның дауысының құлақты жарардай қаттылығы бір қиырдағы Самарқанға жетеді деу сенгісіз, тек әсерлік үшін алынған. Екінші жұмбақта мылтықтың дауысын былайша ұлғайтып суреттейді:
Қара күшігім қаңқ етті,
Даусы Бұқараға жетті [161, 311 б.].
Қара күшік мылтық бейнесі, даусының күштілігі адам ойына келмес әсірелеу арқылы көркем көрініс тапқан. Мылтықты жұмбақтаудың бірнеше тәсілі бар.
Қуыс қурай басынан
Құтырған торғай ұшты.
немесе:
Өмір, өмір өмірден,
Жаққан оты көмірден.
Шығырау деген бір құс бар,
Жұмыртқасы темірден.
Мылтықты "белі бүкір, алысқа түкір" деп жұмбақтау астарлы сөздің сырын түсінуге, тапқырлыққа баулумен қатар оның танымдық мәні зор. Жұмбақталған обеьктіге сәйкес сайланған баламаның мотивін тек ұлттық менталитет, этностық таным негізінде ғана айқындап түсінуге болады.
Кесу қаруына қылыш, семсер, сапы жатады. Бұлар туралы да фольклорда аз айтылмайды.Бұл қарудың қандай екендігі мына жұмбақтан көруге болады: белі қайқы, жоны тайқы. Барлық шығармаларда қылыш өте жиі қолданылды. Ертегілердегі кесу құралының мынадай түрлері барлығы № 3 кестеден нақты көрінеді:
№
Қылыш түрі
Фольклор жанры
Қару иесі
Қолдану тәсілі, жауы
1.
Алты құлаш алмас қылыш
Батырлық ерт. "Кер құла атты Кендебай"
Батыр
Сермеп қалып, дәуді өлтіреді.
2.
Алмас семсер
Батырлық ерт.
"Делдаш батыр"
Батыр
Айдаһарды езуінен тіліп, құйрығынан шығады
3.
Жеті қабат ақ семсер
"Жарты Төстік" Батырлық ерт.
Батыр
Ортасынан екіге бөліп шығады. Айдаһар
4.
Тоғыз бүктемелі ақ семсер
"Құйын батыр" Батырлық ерт.
Батыр
Айдаһардың басын қақ айырады.
5.
Қырық құлаш семсер
"Еркем Айдар"
Батырлық ерт.
Батыр
Қасқырдың белінен екі бөледі.
6.
Қара шолақ қылыш
"Ақ білек қыз–Тұрғын бала" Батырлық ерт.
Батыр
–
7.
Қырық құлаш семсер
"Кедейдің үш баласы" Қиял–ғажайып ерт.
батыр
Айдаһарды екіге айырады.
8.
Жиырма құлаш қылыш
"Науша хан"
батыр
Диюды өлтіреді
Түйреу қарулары – найза, сүңгі, жыда. Найза да қазақ фольклорында жиі ұшырасатын қарулардың бір түрі. Найза аттан аударып, терең жарақат салуға арналған құрал. Найзаның әртүрлі түрлері кездеседі. Ұзындығына, ағашына қарай бөлінуінің өзіндік себебі бар. Бұны мына аңыздан анық көруге болады. Шоқан Уәлиханов жазып алған "Өлі мен тірінің достығы туралы аңыз" деген шығармада мынадай сюжет кездеседі. "Ұрыста жау жағынан қара қасқа атты, қар қалпағының тебесі мыжырайған, қолында ұзын сапты найзасы бар, қара сақалы шошайған біреу "жекпе-жекке!" – деп, ортаға шықты. Ол найзасын түзеді, мен де ыңғайландым, бірақ менің найзам қысқалау еді де, онікі ұзынырақ еді. Оның сілтеген найзасы бұрынырақ қадалды" [3, 31 б.]. Паремиялық жанрларда найза былайша жұмбақталады:
Сүмбіл теректі,
Жасыл желекті,
Ерден қалмайды
Жауға керекті (найза) [91, 98 б.].
Шабу қаруына айбалта жатады. Айбалта ертегілерде өте сирек кездеседі. Батырлық жырларда бес қару түрін санамалағанда балта аты аталады. Жекпе-жек кезінде "бес қарудың" бірі ретінде аты аталып, жеке көрінеді. "Қамбар батыр" жырында кездеседі.
"Осы ма, – деп, қайратың?"
Тұмсыққа тарақ балтамен,
Сондай мықты шеріні,
Жалғыз-ақ ұрып қатырды [25, 15 б.].
Соғу қаруы – шоқпар. Бұл ұару түрі фольклорда жиі ұшырасады. Эпоста өз алдына, ертегі жанрында шоқпардың мынадай түрлері кездеседі. Оны төмендегі № 2 кестеден көруге болады:
№
Қарудың түрі
Фольклор жанры
Батырдың қандай қасиеті көрінеді?
Қару иесі
1.
Мың батпан шоқпар
Тұрмыс–салт ертегілері "Кедейдің үш баласы"
Шоқпарды лақтырып тосып алу арқылы батырдың күші көрінеді.
Аю
2.
Қайың шоқпар
Жан-жануар һәм хайуанаттар туралы ертегілер
"Бөдене һәм түлкі"
Бөденені ұрамын деп, кемпірін өлтіріп алып күлкі болады
Шал
3.
Жүз батпан шоқпар
Батырлық ерт. "Кер құла атты Кендебай"
Батыр күші, ерлігі
Батыр
4.
Ат басындай шоқпар
Батырлық ерт. "Жарты Төстік"
Батыр күші, ерлігі
Батыр
5.
Күрзі шоқпар
Батырлық ерт. "Жалғыз жігіт ұрпақтары"
Айбынын көрсету
Жау батыры
6.
Екі шоқпар
Батырлық "Аюалпаң..."
Зиянкеспен күрес
Батыр
7.
Темір шоқпар
Қиял-ғажайып ерт.
"Қалабай батыр"
Мықтылық, шыдамдалық
Белгісіз батыр
Жауынгерлік қару-жарақтардың жаңа түрлерінің шығуына байланысты фольклорлық шығармалардағы ескі атаулар жаңа атаулармен алмастырылды. Ескі құралдардың орнын шығармаларда жаңа қару түрлері басатындығын А.Улановтың пікірі дәлелдейді: "Мангад Хугшен ахайя как чудовище, не имеющего коня и лука. Чувствуется некоторое пренебрежение к его вооружению (колотушке и топору), что говорит о господстве лука, о значении коня и о том, что конь и лук – сравнительно новые явления. Они-то и воспеваются в эпосе. Следовательно, можно предположить, что здесь отразилось время вытеснения старых орудий труда новыми, старых вооружений – дубины, колотушки, рогатины – новыми: луком и стрелами и что к этому периоду относится и седлание коня" [12, С. 69]. Осы пікірді зерттеуші Р.Липец те құптайды: "Вид оружия в эпосе помогает его датировке. Меч – более ранее оружие, сабля, вытеснившая его в эпосе, – более позднее оружие, она упоминается реже" [16, 78 с.]. "Делдаш батыр" шығармасында бастапқыда батыр қолында алмас семсер барлығы айтылады: "ұзын алмас семсерді көлденең ұстап, Делдаш қорықпай айдаһардың аузына кіріпті" – делінеді де, келесі жолдарда "алмас қанжар айдаһардың езуін тіліп, құйрығынан бір-ақ шығыпты" деп аяқталады [19, 58 б.]. Қанжардың формасын еске түсірсек, бастапқы мағына семсер болғандығын түсіну қиынға түспейді. "Еркем Айдар" ертегісінде де алдымен батыр қолында қылыш барлығы айтылады. "Сол жеті басты жалмауызға барды, ұйықтап жатқан жалмауыздың қылышымен бір басын алды" [2, 87 б.]. "Аққоян" ертегісінде батырдың қаруы ретінде бірде алты кез ақ семсер алынса, бірде қанжар екендігі кездеседі. Ендігіде садақ пен мылтықтың қатар қолдануы бар. "Қолы жоқ киікті қуады, Аққоян садақпен атып алады", енді төменіректе "Соқыр түлкіні қуып келе жатады. Аққоян "бері қайыр" деп, айғай салады. Соқыр қайырғанда мылтықпен атып жығады" [19, 171 б.]. "Қара Үйрек" ертегісінде ағалары есікке шалғы байлап кетеді [19, 39 б.]. Шалғы отырықшылық кәсіп дамығаннан кейін пайда болған құрал. Бұл туралы зерттеуші С.Қондыбайұлының ертегі мазмұндарында семсер, қылыш сияқты қарулардың орнын бертінде қанжар, селебе сияқты ұсақ қарулар алмастырған деген пікірін дәлелдей түседі [33, 33 б.]. Бұндай алмасулар ертегілер де жиі кездеседі. Есікке байланатын қару ретінде қанжар, кездік сияқты құралдардың алынуы осы текстологиялық өзгерістермен тығыз байланысты. Батырлық жырларда ату қаруларының, оның ішінде садақ пен мылтықтың параллель қолданысқа енуі тұрғысынан осыны айтуға болады. Бастапқыда садақ болып, оның орнын кейіннен мылтық басқанын жобалау қиындық тудырмайды. "Алпамыс батыр" жырында бір жерде "Ақ қанжарын суырып" делінсе, содан кейінгі жолдарда "қылышты қолдан қағады" болып өзгереді [30, 204 б.]. Яғни, қару түрлерінің алмасуы эпостық жырлардың бойынан да көрінеді. Ертегілерде қарудың орнына кейде шалғы, кездік, орақ тәрізді кескіш заттар қолданылады. Алпамыс батыр жырында жау қолына түскен батырды зынданға салу сәті былай көрінеді:
Зеңбіректің оғындай,
Домалатып баланы
Зынданға әкеп тастады [30, 209 б.].
Алпамыс батыр жырын ең көне жыр қатарына жатқызамыз, бірақ жыр мазмұнындағы от қару түрі жырда сөз болған замана талабына сай келмейді. Теңеу мәнінде қолданысқа түскен зеңбірек сөзі көркем поэтикалық тәсіл ретінде қолданысқа түскен, бұның ешқандай тарихи фактіге қатысы жоқ.
Қылыш семсер қанжар шалғы
Жақсадақ мылтық
Кейбір ертегілерде осы қателікті жөндегендей қанжар қылыш немесе семсермен параллель жүріп отырады. Қанжар кездесетін жерге жақшаның ішіне қылыш немесе семсер деп түсінік беріліп отырады. Эпостарда қарудың жаңа түрі мен бірге ескі түрлері де кең қолданысқа түскен. "Жалғыз жігіт ұрпақтары" ертегісінде "келе жатып Шашбайға жақ мылтық атып үйретеді" деген жолдар кездеседі. [19, 182 б.]. "Жақ мылтық" деген мылтық түрі қазақ қарутану саласында кездеспейді. Соған қарағанда, "жақ" – садақ ұғымында тұр. "Мылтық" ертегі мазмұнына кейін кірген. Бірақ, жақ мазмұннан ығыспай қалып, мылтық түрі ретінде көрініс тапқан. Яғни ол жерде Шашбайға жақ пен мылтық атуды үйретті деген мағына тұр. Атыс құралдары да өзгерген сайын бұл құралдардың атаулары құбылып отырады. Оқ-дәрімен атылатын қару-жарақтар пайда болған соң садақтың орнын мылтық басты. Садақтың жебесі (оғы) тілімізде сирек қолданылып, оның орнына жаңа қаруды (мылтықты) атуға керек зат – оқ-дәрі деп аталатын болды. Осылайша садақ, жебе сөздері актив сөздіктен ығысты да, олардың орнына мылтық, оқ сөздері жиі қолданысқа түсті [34, 6 б.]. Фольклор мұрасының генезисін белгілі бір дәуірдің материалдық мәдениетімен, этникалық тарихымен байланыстырмай, тек көркем сөз ретінде ғана алу бір жақтылыққа жол ашуы мүмкін [156, 10 б.]. Сондықтан этнографиялық материалдармен бірлікте қарағанды жөн көрдік. Киімге қарап бір адамның ғана емес, бүкіл халықтың эстетикалық, этикалық, тұрмыстық ерекшеліктері жайлы түсінік алуға болады.
Ендігі фольклордағы қиял-ғажайыптық сипат алған қарудар туралы өз алдына бір әңгіме. Қиял-ғажайып ертегілерде өздігінен жауды қыратын қару, әскер тығылған сандық не қобди, көпір, қамыл салғыш, тамақ пісіргіш қарулар туралы сюжет көп кездеседі. Мысалы, "Батыр қойшы" ертегісінде бір дәудің қолына түсіп, қой баққан ақысына ат тағы басқа сыйлықтарға қосып тот басқан қылыш береді. Қылыштың сиқырлы қасиеті бар. Қылышын көтеріп, орамалын бұлғаса, дария үстіне көпір орнайды. Қойшы орамалын көтеріп, қылышын бұлғап, соғысқа кіріседі. Қылышын оңға сілтесе, оң болып, солға сілтесе, сол болып, ханның бес жүз әскерінің бірін қалдырмай қырады [19, 211 б.]. Көзін тарс жұмып, қылышын көтеріп жауға атой бергенде, жер қайысқан қолдан жан қалмайды [29, 219 б.]. Ішінен әскер шығатын сандық кездеседі. "Жау жоқ, жатыңдар!" десе, әскер сандыққа қайта кіріп тынышталады [29, 176 б.]. Киген адамы көрінбейтін тақия, алтын таусылмайтын қапшық, қылышы мен найзалары жарқылдаған әскер шығатын сырнай бар [37, 193 б.]. Бала қобдидың құлағын басып қалғанда, қобдидың ішінде құрулы тұрған семсер сарт етіп шығып, әкесінің басын жұлып әкетеді" [9, 258 б.]. Тордың бойына бар жерді қалдырмай серіппелі қылыш орнатады. Біреу темір торға тиіп кетсе болды, серіппелі қылыш сарт етіп, тиген нәрсені қиып түседі. Ханның терезесінің алдына да сондай қылыш орнатылады.Бір күні хан терезеден қарап отырса, көптен көрмеген інісі келе жатады. Қуанып біріне-бірі қолын соза бергенде, торға тиіп кетіп, екеуінің де басы қырылып түседі [26, 101 б.]. Халық арманында өзі соғыс салатын қарудың болуы – соғыстан әбден қалжыраған халықтың арман-тілегінен туындаған болса керек. Әскер шығатын сандық, жиналмалы қылыш сияқты ғажайып қарулар ойдан шығарылған. Оның астарында ешқандай ғұрыптық белгі жоқ. Ғалым тілімен айтсақ, "Чудесный ящик, в котором скрыта воинская сила: полки солдат, идущие с музыкой и под знаменами – это выдумка какого-либо служивого, и было бы бесполезно искать в ней что-нибудь другое, кроме художественного вымысла" [81, 103 б.]. Сонымен, ғажайыптың бойына жинақталған ежелгі ғұрыптардың сарқыны жойылып кеткен: "Со времени утраты связи с обрядовой магией волшебная сказка дала волю поэтическому воображению, и народный вымысел наделил предметы и вещи такими свойствами, которых обряд не знает" [81, 103 б.]. Қаруды "сиқырлы шам", "сиқырлы таяқша" сияқты сиқырлық қасиетке ие болу мотиві шығыстан келген новеллалық ертегілерінің желісі бойынша енсе керек. Мысалы, Алладиннің сиқырлы шамын алуға болады. "Тотынама" деген атпен шығыста белгілі болған ертегілер жинағында қарудың сиқырлы сипатқа ие болуы айтылады. Мысалы, қырық алтыншы түнде айтылатын "Хұжастың көрген түсі, оны тотының жоруы һәм Үджайни патшасының тарихы жөніндегі әңгіме" атты ертегіде мынадай оқиға баяндалады. Екі ағайынды жігіт әкесінен мұраға қалған заттарға таласады. "Бірі – софының шекпені, екіншісі – бөрік, үшіншісі – ағаштан жасалған қос кебіс, төртіншісі – сүйектен жасалған қылыш. Кешкі намаз тұсында сол қылышты қынабынан суырсаң, елсіз шөл далада үлкен шаһар пайда болады [82, 280 б.]. Қылыштың сүйектен жасалғандығы туралы мәлімет ертегінің шынайы формадан қиял-ғажайыптық сипатқа ие болғандығын көрсетеді. Қиял-ғажайып ертегілерде адамның өз қол күші екінші орынға қарай ысырылған. Оны осы ертегідегі мына сөздерден түсінуге болады. "Бұл сөздерді естіген патша: "Егер менің арманым іске аса қалса, осы төрт түрлі заттың көмегімен ғана орындалмақ" деген ойға келеді" [82, 280 б.]. Өзбек ертегісін зерттеуші Г.Джалалов ертегілердегі заттардың сиқырлы болып сипатталуы туралы мынадай пікір ұстанады: "Степень участия волшебных предметов в сказках связана с характером сюжета. Если же герой сказки более пассивен, волшебные вещи активизируются и выполняют за него поставленные условия. Волшебные предметы помогают лишь тому, кто чист душой и живет народным интересами" [83, б.]. Адам білмес тас деген қиял-ғажайып ертегіде қарулы әскер шығатын ғажайып тас туралы сөз болады [164, 86 б.].
Әлден уақытта дауылдатып, борандатып жеті басты жалмауыз айдаһар келіп, жігітті көріп: "Алыспақ керек пе, атыспақ керек пе? – деді [26, 5 б.]. Халық қиялы не деген көркем десеңізші! Айдаһар алыса, атыса ала ма? Ертегінің көркемдік, эстетикалық күшін арттыру үшін тажалға қару ұсынып қойған. "Кедейдің үш баласы" деген ертегіде аюдың мың батпан қару бар деп суреттелді. "Ене аю: – өзім шығайын деп, мың батпан шоқпарын ала шығады да:– Алыспақ керек пе, күш сынаспақ керек пе? – деп күркірейді" [29, 266 б.]. Және бұл ертегіде аю шоқпардың атадан келе жатқан мұра екенін айтады. Тілсіз мақұлық аюдың қару ұстап соғыспайтыны белгілі. Адамдардан басқа ертегі кейіпкерлерінің ішінде перілер қарулы түрінде сипатталады. Мысалы, төмендегі қиял-ғажайып ертегіде мұсылман перілері "үй айналасы толған ат, үстері толған қару" екен деп суреттеледі [25 49 б.]. Перілер туралы мына ертегіде нақты көрсетіледі: "екі пері алыса кеткенде бірін-бірі жығып салып, қылышпен екі бөліп, қанын ағызып тастайды [26, 76 б.]. "Күн астындағы Күнікей қыз" ертегісінде қиын сапарға аттанған балаға жолыққан қария күміс сапты кездік береді. Ол кездіктің қасиеті мынада еді: "Сен қазанға етті салып, мына кездікпен түртіп қалсаң, ет өзінен-өзі пісіп шығады" – деп, қария ұсынған кездік қырық ұрыға тамақты әп-сәтте дайындап береді [29, 5 б.]. Енді мұнда қару көмекші құрал ретінде көрінеді. Мүмкін алғашқы туындаған кезінде қылыш болған шығар. Сиқырлы қару тамақ пісіреді. Енді бірде мыстан кемпір алдап ұйықтатып кеткен Желаяқты осы сиқырлы кездіктің көмегімен оятады [29, 8 б.].
Сиқырлы қасиетке ие болып, ұшқан құспен таласатын батыр серіктерінің болатындығы туралы мотив тек қаруға ғана қатысты емес. Ұшатын аттар да бар. Ұшатын сауыт, алыс сапарды жақын қылатын алтын пышақ сияқты ғажайып заттар мен баратын жеріне жылдам жеткізетін аттар туралы мотив бірге дамыған болу керек. "Дәулет құс" ертегісінде ұшқыш сауыт айтылады. Жетім екі бала үш кісінің таласын келе жатқанын көреді. Таласқан заттары: құрым киіз, сауыт, алтын таусылмайтын қобди екен. Кіші бала төрелік айтамын дейді де, садақтан оқ атып, кім бұрын тауып әкелсе соған беремін деп алдап, сауытқа мініп ұшып кетеді. "кіші бала ағасын алып, сауытпен ұшып кетеді" [29, 77 б.]. Белгілі фольклорист С.Садырбаев ертегілердің мазмұнындағы ғажайып заттарды (мысалы, айна, тарақ, қырық құлаш семсер, тұлпар ат, самұрық құс) кейіпкерге көмекке келуші заттарды "мифологиялық күштер" ретінде қарастырады [84, 20 б.]. В.П.Аникин қиял ғажайып ертегілердегі фантастикалық қиялдың тууы туралы мынадай пікір айтады: "Мечтали об ускорении движения по земле – сказка о "сапогах скороходах", освоили лошадь; желание плавать по реке быстрее ее течения привело к изобретению весла и паруса; стремление убивать врага и зверя издали послужило мотивом изобретения пращи, лука, стрел. Можно привести еще десятки доказательств целесообразности древних сказок и мифов, десятки доказательств дальнозоркости образного, гипотетического, но уже технологического мышления первобытных людей" [81, 255 б.]. Я.Э.Головоскер өз еңбегінде сиқырлы заттар туралы мынадай пікірін келтіреді: "Волшебное оружие бьет всегда "без промоха": лук и стрелы Аполлона или Геракла, меч Тезея, копье Пелея-Ахилла всегда достигают цели. Абсолютное достижение цели – второе качество волшебных предметов. Недостижение ими цели означает аннулирование самих волшебных предметов и существ. Не выполнив своей функции, они лишаются тем самым своего смысла аннулируются они сами" [85, 30 б.]. Халық қиялындағы фантазиялық елестер жоғалған сәтте, шындыққа жанасымдылық пайда болған. Оны мына мақалдан көруге болады: "Оқ жетпейтін жерге қылышыңды суырма".
Қару-жарақ көбіне батырлық ертегілерде кездеседі. Оның өзіндік себебі бар. С.Қасқабасов сатиралық ертегілерді: "таза қиялға құрылған" деп қарастырады. Классикалық ертегіден бұл түрдің ерекшелігі "мұнда қиял өтірікке бағытталған. Сол себепті шығармалардағы оқиғалар, кейіпкерлердің іс-әрекеті еш сенімсіз, ешқандай логикаға сыйымсыз болып келеді, тіпті этикаға да сай келмейді" [38, 197 б.]. Сатиралық ертегі жанрының ерекшелігне сай бұнда қару түрлерінің кездесуі де өзінше ерекшелік бар. Мысалы, "Ығай мен Сығай" атты ертегіде өтірікшілердің әңгімесі беріледі. Өтірікті судай сапырып, былай деп мақтанады: "Мақтадан оғым бар, балдырдан дәрісі бар әкемнен қалған ақ шолақ мылтығым бар еді. Тұмсығын құстай дәлдеп, мұрнынан нұсқай атып едім, тұмсықтан тиген оқ, құйрығының ұшынан шығып кетті" [37, 271 б.]. Мылтықты бұлай суреттеу ертегінің жанрлық ерекшелігіне байланысты. Мақта – оқ, балдыр – дәрі логикаға сыйымсыз. Жоғарыда айтылған ғалым пікірін дәлелдейді. Бірақ тыңдаушыға эстетикалық әсер сыйлайды. Қарудың бұндай түрін ұстаушы кейіпкерді "өтірікші" деп көрсетіледі. Қаруды көріп жүрген жас балаларға оқиға қызықты болып көрінгенмен, қару иесі тәрбие алатын адамға ұқсамайды, өтіріктен сақтандыру идеясы жалған қару арқылы білінеді. "Бөдене һәм түлкіде" үйінің жанында қайың шоқпар жонып отырған шал сиыр сауып отырған кемпірінің басына қонған бөденені шоқпармен соғып аламын деп басына салып қалады, бөдене ұшып кетеді, кемпірі құлай кетеді. Бөденені шоқпармен ұрамын деп кемпірінен айрылып күлкі болады [32, 173 б.]. Тура осы сюжет келесі "Түлкі мен бөдененің жолдас болуы" атты ертегіде қайталанады. Түйе сауып отырған кемпірінің басынан бөдене ұрамын деп тоқпақпен ұрып өлтіреді [32, 76 б.]. Бұл күлкілердің ар жағында философиялық мән жатыр. Ер қаруын жөнсіз жұмсауға болмайды. Шоқпармен бөдене ұрып алудың келеке етіп тұр. "Үш жолдас" деген қызықты сюжетке құрылған ертегіде таз, жалақ, жыртық образдары бар. Таз басын қасымауға, жалақ ернін жаламауға, жыртық көзін сүртпеуге уәделеседі. Амалын тауып қышып тұрған басын таз сипап алады, жалақ та ернін жалап үлгереді. Сонда көзінен жас ағып тоқтамайтын жалақ мынадай амал табады: "Мен жас күнімде мылтық ұстап, ержеткенде қыбырлағанды жібермейтін мерген болдым. Оң жағымнан да, сол жағымнан да өткен аң мен құсты қалт жібермей атып түсіре беруші едім,– деп, оң қолын кезеп сол көзін, сол қолын безеп оң көзін сипап-сипап алады" [37, 70 б.]. Қаруға сатиралық тұрғыдан қарауға болмайды. Қаруды келеке, келемеж қылып көрсетуді халық ұнатпаған. Дегенмен, қару сатиралық бейнесі тудыратын кейіпкерлердің оғаш қылықтарын көрсетуде қолданылады. Қаруды орнымен қолданбаудың өзі қызық.
Қарудың мәні зор, дегенмен халқымызда қаруға қарсы қолданылатын құралдың бірі – тіл. Тіл байлығын сақтауды, тіл арқылы небір қиын мәселелерді шешуді мақсат еткен. Тілді қарудан жоғары қою қайшылықтарды ешбір шығынсыз, қан төгіссіз шешу мақсатынан туындаған болу керек. Тілді, әсіресе, кесу және ату қаруларымен салыстыра қарайды. Соның ішінде, қылышпен салыстыру жиі кездеседі. Тілді бұлай салыстыру тілдің қиып түсер өткірлігінен болса керек. Өткірлігін кесу қаруларымен, ұшқырлығын ату қаруларымен салыстырады. Тілдің өткірлігін қылышпен сабақтас алынады: " Тел – кылычтан үткен" (татар мақалы) [48] немесе қазақ халқындағы "Тіл – қылыштан өткір" деген мақалдар осыны байқатады. "Әйткән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz