Жарнамадағы түс және психолингвистикалық зерттеу

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Жалпы тіл білімі кафедрасы

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

ЖАРНАМАДАҒЫ ТҮС: ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

Орындаған:

2 курс магистранты Б. И. Танибергенова

Ғылыми жетекшісі:

ф. ғ. д., профессор Э. Д. Сүлейменова

Норма бақылаушы:

ф. ғ. к., доцент А. Қ. Таусоғарова

Қорғауға жіберілді:

«___» 2011 ж

Кафедра меңгерушісі:

ф. ғ. д., профессор Г. Б. Мәдиева

Алматы 2011

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ .

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

I ЖАРНАМА ЖӘНЕ ТҮР - ТҮС: ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ . . .

1. 1 Жарнаманың тіл білімінде зерттелуі . .

1. 2 Қазақ жарнамаларының мағыналық топтастырылуы . . .

1. 3 Түр-түс атаулары лингвистиканың нысаны ретінде .

II ЖАРНАМАДАҒЫ ТҮСКЕ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ . . .

2. 1 Қазақ жарнама мәтіндеріндегі ахроматты түстерді білдіретін лексемалар . . .

2. 2 Қазақ жарнама мәтіндеріндегі хроматты түстерді білдіретін лексемалар . . .

2. 3 Ассоциацияның тілдік көрінісін психолингвистикалық әдіс ретінде қарау . . .

III ҚОРЫТЫНДЫ . . .

IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу әрбір ұлттық мәдениеттің негізгі кодтарының бірі болып табылатын түр-түс атауларының қазақ жарнама мәтіндерінде берілу жолдарын, психолингвистикалық мәселелерін теориялық тұрғыдан тұжырымдауға арналған.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында тіл саясатының батыл, қарқынды, әрі оңтайлы түрде жүзеге асырылып келе жатқандығына, қазақ тілінің қоғамдық қызметі аяларының кеңейе түсуіне байланысты қазақ лингвистикасы жаңа ғылыми парадигмаларды қалыптастыруға және дамытуға, ол ғылыми бағыттарды соны пікірлермен, практикадан алынған тәжірибелердің қорытындыларымен толықтыруға бет бұрды.

Еліміз тәуелсіздік алып, нарықтық экономика жолын таңдағаннан бері басқа өркениетті дамыған елдердің қатарына қосылмақ оймен өзінің өндіргіш күштерінің деңгейін өсіріп, өнеркәсібін дамыту жолында қажымай еңбек етуде. Міне, осындай экономиканы жаңадан өркендету жолында қызмет етіп отырған жағдайда елімізде болып жатқан түрлі жаңалықтар мен өзгерістерді дер кезінде халыққа жеткізіп отыратын жарнама хабарлары деп білсек, онда бұл саланың аяқтануы да, дамуы да шешілуге тиісті өзекті мәселелердің бірі екені анық.

Өзге тілдегі жарнамалар - әлемдік лингвистикада қарастырылған аспектілердің бірі. Шындығында, жалпы алып қарағанда, жарнама барлық халықтардың мәдениетінде, нарықтық қоғамдағы елдердің барлығының әлеуметтік сипатында бар ұғым. Бірақ өзге тілдерде зерттелгенмен де, әлемдік мәдениетке ортақ ұғым болғанымен де осы мәселеге қатысты жалпы тілдік теориялық тұжырымдарды, ортақ заңдылықтарды қазақ жарнамаларының сипатына көшіруге болмайды. Басқаша айтқанда, қазақ жарнамалары өз алдына дербес зерттелуі қажет, өйткені ол - өзіндік ұлттық-мәдени белгілері бар қоғамдағы нарықтық қарым-қатынастарды белгілейтін нысан.

Түр-түс атаулары әр қырынан зерттеліп келсе де, қазақ тіл білімінде жарнама мәтіндеріндегі түр-түс атаулары күні бүгінге дейін лингвистикалық тұрғыдан баяндалған емес. Атап айтқанда, қазақ жарнамаларындағы түр-түс атауларын тек тілдік тұрғыдан ғана емес, психолингвистикалық тұрғыдан да қарастыру, түр-түс құбылысының жарнамада атқаратын қызметін, оның мән-мағыналарын ашу ұлттық болмысымызды тануға байланысты өзекті мәселеге жатады.

Зерттеу нысаны - жарнамадағы түр-түс атауларының психолингвистикалық ерекшеліктері.

Зерттеу пәні - қазақ жарнама мәтіндеріндегі түр-түс атауларының функционалды-семантикалық, психолингвистикалық ерекшеліктері.

Зерттеудің әдіснамалық негіздері үшін Р. Авакова, Н. Н. Аитова, А. Алдашева, С. А. Асанбаева, З. Ахтамбердиева, Ж. Бекболатұлы, Ж. Бекетаева, А. Вежбицкая, С. Жампейісова, Ш. Жарқынбекова, Н. Н. Кохтев, Ә. Қайдар, А. Н. Лебедев Любимов, А. А. Леонтьев, Б. Өмірбеков, Р. К. Садықова, Ұ. Серікбаева, Ғ. Ә. Солтанбекова, Р. Фрумкина және т. б. ғалымдардың пікір-көзқарастары басшылыққа алынды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ жарнама мәтіндеріндегі ұлттық танымды көрсететін негізгі лексикалық топ - түр-түс атауларының психолингвистикалық қырларын айқындау зерттеудің мақсаты болып табылады.

Бұл үшін төмендегідей міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:

қазіргі қазақ жарнамаларының қамтитын салаларын, тақырыптарын саралау; қазіргі қазақ жарнама мәтіндерінің мағыналық топтастырылуын айқындау; жарнама мәтіндеріндегі түр-түс атауларының функционалды-семантикалық ерекшеліктеріне талдау жасау; түр-түс атауларының қатысуымен жасалған жарнама мәтіндеріне ассоциативтік талдау жүргізу арқылы психолингвистикалық қырларын айқындау.

Зерттеудің әдістері. Жұмыста сауалнама жүргізу, қорыту, жинақтау, жүйелеу, талдау, баяндау әдістері қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы - қазақ жарнама мәтіндеріндегі ұлттың өзіндік феноменін танытатын негізгі лексикалық топ - түр-түс атауларының психолингвистикалық қырларын айқындау алғаш рет зерделенеді.

Зерттеудің дереккөздері. Жұмыста «Алматы» телеарнасында, «Егемен Қазақстан», «Алматы ақшамы», «Қазақ әдебиеті», «Ана тілі» газеттерінде, сондай-ақ көшедегі қалқандарда, жарнама парақшаларында, тауар қорапшаларында берілген жарнама мәтіндері пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының жариялануы. Зерттеудің негізгі мәселелері басылымдарда жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I ЖАРНАМА ЖӘНЕ ТҮР - ТҮС: ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

Жарнаманың тіл білімінде зерттелуі

Жарнама ісі нарықтық экономиканың дамуына байланысты күн сайын біздің өмірімізді кеңінен қамтып, берік орын алуда. Жарнаманың экономикалық, саяси, мәдени өмірімізде алатын орны ерекше. Өйткені көпшілік қауым халық шаруашылығының, ішкі және сыртқы экономиканың әрқилы салаларындағы болып жатқан жетістіктерден тез хабардар ететін жарнаманы қажет етеді.

Қазіргі уақытта жарнама ұғымының қамтитын мазмұны, көлемі ұлғайды. Қазір жарнаманың елдің экономикасында, әсіресе ішкі экономикада атқарып отырған орны үлкен. Бүгінгі таңда жарнаманың маңызы артып, кең қолданысқа түсіп отыр. Нарықтық еңбек қарым-қатынасында уақыт өткен сайын бәсекелестік пайда болады, сондықтан да жарнамаға деген қажеттілік арта түсуде.

Жарнама - өмір саласының барлығына қатысты көпастарлы ұғым. Жарнама ақпарат береді, үйретеді, жарнамаға қарап адам қалай сөйлеуді үйренеді. Жарнама - өнер. Жарнама - құрал. Жарнама - жан азығы. Жарнама - сауда құралы. Жарнама - пайда көзі. Жарнама − сезім құйынын оятып, биіктерге шақырушы. Жарнама - қазақтың табиғи тілдік ортасын кеңейтіп, нығайтатын, байытатын бұқаралық ақпарат арнасы.

Жарнама (жар+нама; жар - «жария етті, мәлімдеді; хабар тараттты, жариялады»; нама - араб-парсы сөзі «жазылған хат, шығарылған бәйіт, дастан») - қазақ мәдениетінде кең қолданылған ұғым, дефинициясы айқын термин. Жарнаманың мән-мағынасы баршаға белгілі, әйтсе де көпшілік мақұлдаған бірыңғай анықтамасы жоқ. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде жарнама ұғымына мынадай түсіндірме берілген: « Жарнама - спектакль, концерт, жиналыс, лекция, спорттық жарыстар, ойын-сауықтар туралы хабарлама» [1, 345 б] . 2003 жылғы 19 желтоқсандағы №508-II Қазақстан Республикасының Заңында жарнамаға мынадай анықтама берілген: « Жарнама - адамдардың беймәлім тобына арналған және жеке немесе заңды тұлғаларға, тауарларға, тауар белгілеріне, жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге қызығушылықты қалыптастыруға немесе қолдауға арналған және оларды өткізуге жәрдемдесетін кез келген нысанда, кез келген құралдардың көмегімен таратылатын және орналастырылатын ақпарат» [2, 10] .

«Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясында: « Жарнама, реклама (франц. - жар саламын) - тауарлардың, қызмет көрсетудің тұтынушылық қасиеті туралы ақпарат беру және оған деген сұранысты көбейту мақсатында таратылатын хабарлама; белгілі бір адамдар, ұйымдар, әдебиет пен өнер шығармалары туралы хабар таратып, оларды әйгілеу. Жарнама көпшілік ақпарат құралдары (теледидар, радио, газет, интернет, проспектілер, плакаттар, т. б. ) арқылы жүзеге асырылатын коммуникацияның ақылы түрі болып табылады. Кез келген жарнама хабарламалық, болмаса назар аудартушылық сипатымен ерекшеленеді» деп көрсетілген [3, б] .

Орыс тілі сөздігінде жарнамаға мынадай түсінік берілген:

«1. Широкое оповещение о потребительских свойствах товаров и различных видах услуг с целью создания спроса на них.

2. Распространение сведений о ком-либо, о чем-либо с целью создания известности, популярности.

3. Объявление, плакат, содержащие такое оповещание» [4, с. 421] .

Ағылшын тілінің түсіндірме сөздігінде жарнамаға мынадай түсініктеме берілген: «Advertisement - an announcement in a newspaper, on television, on the Internet etc that is designed to persuade people to buy a product or service, go to an event, or apply for a job». Қазақша мағынасы: « Жарнама - адамдарды өнімді сатып алуға немесе қызметті тұтынуды үгіттеуге бағытталған газеттегі, теледидардағы, интернеттегі хабарлама» [5] .

Ғ. Ә. Солтанбекова: « Жарнама - терминдік ұғымдық көлемі кеңейген жаңа мазмұндағы қоғамдық әлеуметтік термин; нарықтық қоғамның бір бөлігі, ұсыныстар мен ойларды, тауарларды, қызмет көрсетулерді насихаттайтын, әрбір өндірістің, ұйымның тиімді қызмет етуіне ықпал жасайтын, бәсекелестікті дамытатын форма; бұл оның экстралингвистикалық сипатына қатысты анықтама» [6, ] .

Н. Н. Кохтев: « Реклама - это оповещение людей всевозможными способами для создания широкой известности чему либо или кому либо, информация о потребительских свойствах товаров и преимуществах различных видов услуг с целью их реализации и создания на них активного спроса, о примечательных событиях экономической, культурной и политической жизни с целью вызвать деятельное участие в них людей» [7, ] .

Зерттеуші С. А. Асанбаева өз еңбегінде жарнама жөніндегі барлық анықтамаларды ескере отырып, мынадай тұжырымға келгенін атап көрсетеді: « Жарнама - белгілі бір зат пен құбылысты, іс-әрекет пен қызметті елге таныту, насихаттау, оларға деген сұранысты күшейту мақсатымен (ауызша, жазбаша) жарияланған хабарлама жиынтығы» [8, ] .

Зерттеуші Ж. Бекболатұлы жарнамаға қатысты бірнеше көзқарас болады деп түсіндіреді: экономикалық, психологиялық, ақпараттық, әлеуметтанушылық, әлеуметтік-мәдениеттанушылық. Ал осының барлығының мақсаты бір: « . . . жаңа өнім туралы аларманды хабардар ету, нарыққа қозғау салу, өнімді жеткізу, ықтимал клиенттердің назарын аудару» [9, ] .

Аталған анықтамаларды саралағанда, уақыт озған сайын жарнама ұғымының қамтитын мазмұны, көлемі ұлғайып, жаңаша қырынан танылып келе жатқаны байқалады.

Жарнама қашан пайда болды? Өткенге зер салып қарайтын болсақ, жарнаманың замандар бойы қалыптасып дамыған, қоғам, халық өмірімен біте қайнасқан өзіндік тарихы бар. Жарнама нышандары адамзаттың өзін-өзі танып, саналы тіршілікке көшкен уақытында пайда болды деуге негіз бар. Адамдардың алғашқы томаға-тұйық қауымдастықтарында өмірге келген жарнама дами келе мәдени факторға айналып, тіл, діл, дін, әдет-ғұрып сияқты өзге де объективті алғышарттармен бірге адамзат дамуының өркениеттік ұғым түсінігін қалыптастырды. Ал, ақпарат алмасу тұрғысынан алғанда өркениет дегеніміз - ең биік деңгейдегі мәдени қауымдастықтың, аралас-құраластық пен сан қырлы байланыстың, яғни коммуникацияның жоғары даму сатысы. Жарнама - коммуникация құралы, мәдени және өркениеттік тетіктер - техника мен технология арқылы ол қоғамдық байланыстардың дамуына өз әсерін тигізеді.

Әлбетте, адамзат қоғамының тәй-тәй басқан шағында толыққанды жарнама әлі өмірге келмеген болатын, тек жарнама нышандары ғана бой көрсете бастаған. Жарнама нышандарын алғашқы қауымға қауіп-қатер төнгенде дабыл (сигнал) қағарлық міндетті орындаған, бір тайпаның адамын келесі тайпаның өкілінен ажырата білген әлеуметтік ақпарат ретінде қарастыруға болады. Тайпа мүшесінің сақал-шаш жіберуінен, киім киісінен, денесінің түрлі бөліктеріне таңба салуынан осындай ақпарат «көзге ұрып тұратын». Бұл кезеңде жарнама нышандарының экономикалық сипатынан әлеуметтік бағыты басым болды, яғни осы арқылы билік тұтқасын ұстаған өкілетті тұлғалар, ауқатты топтар қарапайым халықтан айырмашылығы болды. Сөйтіп, қоғам дамуының бастапқы сатыларындағы бұл нышандар жарнаманың пайда болуына жол ашқан әлеуметтік және мәдени тірліктің таптық және мүліктік жіктелу сипаты бар элементтері болатын.

Зерттеуші Ж. Бекболатұлы жарнаманың даму үдерісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады деп көрсетеді:

1. Б. д. д. III мыңжылдық - б. д. V мыңжылдық - жарнаманың ілкі тарихы (ежелгі дәуір, антикалық кезең және антикадан кейінгі кезең) ;

2. V-VII ғғ. - орта ғасырлар (феодализм дәуірі, өнеркәсіпті цехтық тәсілмен ұйымдастырудың қалыптасуы) ;

3. XVI-XVII ғғ. - Ренессанс және ағарту дәуірінің жарнамасы;

4. XIX ғ. -XX ғ. басы - индустриялық өндірістің және капиталистік экономиканың даму кезеңі [9, ] .

Автордың айтуы бойынша, қазіргі заманғы жарнама әуелі протожарнама түрінде пайда болған. Протожарнама бұқаралық ақпарат құралдары мен бұқаралық коммуникация жүйесі қалыптасқан қазіргі жарнама пайда болар алдындағы ақпараттық-жарнамалық қызметті білдіретін тарихи-мәдени құбылыс саналады. Ежелгі протожарнаманың пайда болуы біздің дәуірімізге дейінгі 3-мыңжылдықпен таңбаланады. Культтік протожарнама (рулық және тайпалық тотемдер), меншік белгілері (таңба, штамп, мөр), авторлық белгілер (сигнатуралар) протожарнамалық формаларға жатады.

Жарнаманың қоғам дамуының экономикалық факторы ретінде өмірге келуі қалалық өркениеттің пайда болуымен тікелей байланысты. Урбанистік өркениет арқасында ілім-білім бір жүйеге түсіріліп, әр түрлі тілде сөйлейтін халықтарға ортақ дін мен заң-низам дүниеге келді, жазу-сызуы дамыған шаһар мәдениеті қалыптасты. Қала халқының саны өсті (кей деректерде Рим мен Вавилонда миллионға дейін тұрғын болғаны айтылады) . Қаладағы тыныс-тіршілік негізгі үш орталық төңірегіне топтастырылғаны белгілі: билік орталығында әкімшілік орындары, ал рухани орталықта ғибадат үйлері шоғырландырылса, экономикалық орталық өзегі базар болып табылатын.

Осы құрылымдардың бәрі бас-аяғы бүтін, жинақы, классикалық күйде Рим мегаполисінде көрініс тапты. Мұнда тұрғындарды Сенаттың саяси шешімдерімен, қала басшылығының бұйрық-жарлықтарымен, жат жұрттық елшіліктердің келу-кетуі, азық-түліктің бағасы, сондай-ақ ақсүйектердің сүйікті ермегі - гладиаторлардың шайқасы жөніндегі ақпармен таныстыратын жарнаманың арнайы түрлері болған. Мұндай жарнамаға Сенаттың ағымдағы қарарлары мен шешімдері жазылған арнайы тақталар жатқан, оған билік маңайындағы жаңалықтар, жеке тұлғалардың шақырулары мен хабарландырулары жазылған.

Үлкен қаладағы ақпарат алмасуға аса мұқтаж орындардың бірі - ғибадат үйлері, храмдар орналасқан рухани орталық болып табылатын еді. Мәселен, Римде абыз тұрған үйдің маңында арнайы тақталар ілінетін, оларға болжам-жорамалдар жазылып, кейіннен мұражайға өткізілетін болған. Храмдар мен соборлардың, мешіттердің қабырғаларына хат-хабар ілу кейінгі дәуірлерде де, атап айтқанда Орта ғасырларда да жалғасын тапқан. Бұған атақты реформашы Мартин Лютер тезистерінің 1617 жылы Виттендберг соборының қабырғасында ілінуі айғақ.

Орта ғасырдағы еуропалық жарнаманы негізінен жаршылардың тауарды - айталық, шарап пен құмыраны, ат әбзелдерін, жеміс-жидекті әспеттеп, асыра дәріптеп, мақтауын келістіре отырып, бар дауысымен жеріне жеткізіп айтатын «жар салуы» деп қарастыруға болады. Алайда, осы кезеңде жазбаша жарнама да бой көрсете бастады. Қылқалам иелері - граверлер, суретшілер мен мүсіншілер жарнама ісіне араласып, олардың туындылары қалалар мен кенттердің көшелерінде пайда болды. Тарих деректері XII ғасырдың бас кезінде көшелерге әшекейлі ілмелер ілінгенін айғақтайды. Көркем ілмелер өнері XIV-XVI ғасырларда өркендеп, дамиды. Бұл кезеңде Батыс Еуропада экономика қарыштап өсіп, қала мәдениеті жаңа биіктерге көтерілген кезең болатын. Экономика мен қоғамның әлеуметтік құрылымындағы оң өзгерістер жарнама шеберлерінің ізденістеріне кең жол ашты. Бейнелеу құралдарын қолданудың жаңа әдістері пайда болды. Қабырғаға салынатын фрескалық суреттерді майлы бояумен салынған туындылар алмастыра бастады. Сөйтіп, көркемсуретті ілмелер өнерінің дамуы үшін қолайлы жағдайлар қалыптасты. XV ғасырдың ортасында-ақ Франция қалалары осындай ілмелерге толы болғандығы тарихтан белгілі.

Жарнаманың қарастырылып отырған кезеңдегі дамуы Еуропа елдерінде осы тұста болып өткен негізгі саяси және экономикалық оқиғалармен тікелей байланысты. XV ғасырдағы Еуропа тарихы өндірістік және қоғамдық қатынастардың, саяси және мемлекеттік құрылыстың жаңа тұрпаттары мен түрлерінің пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл жаңа географиялық ашулар жүзеге асқан, жаңа елдер мен аймақтар саяси сахнаға шығып, еуропалық, экономикалық-саяси және мәдени өмірдің өзегі Жерорта теңізінен Батыс пен Солтүстік-Батысқа қарай ойыса бастаған уақыт болатын. Осы тұс классикалық орта ғасырда компас, оқ-дәрі, кітап басу сияқты ұлы жаңалықтардың дүниеге келген кезі еді. Техника қауырт дамып, өндірісті ұйымдастыру технологиясы жетілдірілді, тау-кен, металл өңдеу, балқыту, тоқыма, коммуникация құралдары өндірісі өркендеді. Математика, астрономия, физика, химия сияқты ғылым салалары дамыды.

Кейінгі орта ғасырда жазбаша жарнаманың парақша, афиша, каталог және манускрипт сияқты жаңа формалары кеңінен тарай бастады. Мұның барлығы баспа ісінің өркендеуі арқасында мүмкін болды. XV ғасырда батыс жарты шарда ұлттық экономикалардың, сауда мен ғылыми орталықтардың дамуы ақпараттың жаппай тарауына мұқтаж болды.

Жарнама қазақ халқына да кездейсоқ, тосыннан келген жаңалық емес. Оның алғашқы ауызша үлгілерін қазақ әдебиетінен байқауымызға болады. Себебі жазу-сызуы жоқ елде хабар таратудың ең қолайлы түрі осы болды. Мұндай жарнама үлгілерін ауыз әдебиетінен молынан кездестіруге болады. Мысалы «Қобыланды батыр» жырынан мынадай жолдарды кездестіреміз:

Қалған мұнда Құртқа қыз,

Салды хабар жұртына.

Берен тонды жамылды . . .

Сұлтаным келе жатыр деп,

Нөкері бар қасында

Қараман, Орақ батыр деп,

«Отыз күндей ойын бар,

Қырық күн қылар тойым бар.

Алты мың үйлі қыпшақтан

Жан қалдырмай жайыңдар . . .

Алпыс атан бөлдіріп,

Сайыстыққа қойыңдар.

Үлкен аға, кіші іні,

Батырдың кетіп алдынан,

Даяр қылып тұрыңдар . . . [10, ]

Сыр бойынан табыған «Мұңлық-Зарлық», «Оғыз-наме» жазба ескерткіштерінің «Жарлық шашу», «Жар салу» сөздерінің өзінен жарнаманың негізі барын байқауға болады. Мысалы, XII-XV ғасыр ескерткіші бойынша, « Оғыз қаған әйдік той жасады, ел жұртқа жарлық шашып, шақырып кеңесті . . . Жарлық жазылып, елшілерге беріп жіберілді» [11, ] .

«Мұңлық-Зарлық» ескерткішінде де «жар салу» деген сөз бар.

Қазақ жазбаша жарнамасының үшінші кезеңі - 1917 жылғы төңкеріске дейінгі уақыт. Бұл сауда-саттықтың айырбас түрі болған кез.

XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ буржуазиясының ұлттық талаптарының бірі ана тілінде газет шығару болды. Патша әкімшілігінің бұйрық жарлығын, жаңа хабарларын, сауда-саттық мәселелерін жергілікті әкімдер мен халыққа өз тілімізде жеткізу де қазақ тілінде шығатын газетті қажет етті. Осындай қажеттіліктердің нәтижесінде, ұлттық буржуазияның тілегін қанағаттандырып, жергілікті әкімдердің қазақ елін басқару ісін жеңілдету мақсатымен патша үкіметі ұлт тілінде газет шығаруға рұқсат берді.

Қазақ тіліндегі «Түркістан уәлаятының газеті» («Туркестанские ведомости» газетінің қосымшасы) 1870 жылдың 28 сәуірінде шыққан, бірінші санында қазақ тіліндегі алғашқы газет туралы жарнама берілді. Газеттің бірінші бетінде сол кездегі жарнама хабарларының ақысы жазылды. Яғни «бірінші беттегі жарнаманың құны 10 тиын, соңғы беттегі жарнаманың құны 5 тиын». Жарнамалар газетте арабтың «Иғлан» сөзімен немесе орыс тіліндегі «Объявление» сөздерімен берілді.

«Түркістан уәлаяты» газетінің қазақша бөлімінің 1883 жылы жабылуына байланысты қазақ тіліндегі екінші газет бұдан 5 жыл кейін 1888 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңадан құрылған Дала генерал-губернаторының органы ретінде оның администрациялық орталығы Омбы қаласында шыға бастады. Газетті шығарушы және оның бақылаушысы «Дала» генерал-губернаторы болды. Бұл газет Қазақстанның барлық түкпір-түкпіріне таралды. Газет программа бойынша «Жоғары ұлықтардың қазақ даласына қатысты бұйрық жарлықтарымен қазақтарды таныстырып отыруға, сондай-ақ олардың арасында елдің табиғаты, тұрмысы, шаруашылық жайы, (мал шаруашылығы, егіншілік, айырбас сауда т. б. ) және мәдени өмірі (әдет-ғұрып, өсиет, ертек, әңгіме, халықты сауаттандыру т. б. ) хабарларды таратуға» тиісті болды.

Ал «Дала уәлаяты» газеті беттерінде ең көп тараған жарнама хабарларының бірі - жаңа кітаптар. Олар «Жаңа кітаптар» деген атпен жарияланып отырды. Мысалы, патшалы ресейдің отарлау саясатының бетін аша түсетін 1884 жылы басылып шыққан Ахмет Кенесарин жазған «Султаны Кенесары и Сыздык» атты кітап.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.