Батыс Қазақстан өңірінің фольклоры (әпсана-хикаяттар, аңыздар, шешендік сөздер, тарихи өлеңдер, тарихи жырлар, айтыстар, дастандар)

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 142 бет
Таңдаулыға:

М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты

ӘОЖ 398 (574. 11) Қолжазба құқығында

МУЛДАШЕВА СӘУЛЕ БЕКТҰРСЫНҚЫЗЫ

Батыс Қазақстан өңірінің фольклоры (әпсана-хикаяттар,

аңыздар, шешендік сөздер, тарихи өлеңдер, тарихи жырлар, айтыстар,

дастандар)

10. 01. 09 - Фольклортану

филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының

докторы Б. У. Әзібаева

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

3-б

Кіріспе:

І бөлім. Батыс Қазақстан фольклорының жанрлық сипаты.

Әпсана-хикаяттар.

3-б: 9-б

Кіріспе:

Аңыздар.

3-б: 22-б

Кіріспе:

Тарихи өлеңдер.

3-б: 28-б

Кіріспе:

Тарихи жырлар.

3-б: 38-б

Кіріспе:

Айтыстар.

3-б: 61-б

Кіріспе:

Шешендік сөздер.

3-б: 83-б

Кіріспе:

Дастандар.

3-б: 89-б

Кіріспе: ІІ бөлім. Батыс Қазақстан фольклорының поэтикасы.

3-б: 110-б

Кіріспе: 2. 1. Образдар жүйесі. Көркемдік кестесі. (айқындауыштар, ажарлаулар, монолог, диалогтар, сюжеттік-композициялық құрылым, топонимдік атаулар, диалектілік ерекшеліктер) .

3-б:

Кіріспе: 2. 2. Батыс Қазақстан - эпикалық жыр ордасы.

3-б: 135-б

Кіріспе: Қорытынды.

3-б: 141-б

Кіріспе: Пайдаланылған әдебиеттер.

3-б: 144-б

КІРІСПЕ

Қазақ фольклоры сан салалы, ол болмыстың барлық саласын түрліше тұрғыдан сипаттайтын жанрлар тобынан тұрады. Әрбір жанрдың пайда болу, қалыптасу, даму жолдары қазақ халқын құраған түрлі тайпалардың тарихына байланысты әркелкі сипатта өріс алған. Қазақстанның батыс аймағы эпикалық жыр дәстүрі қарқынды дамыған өлке ретінде ежелден-ақ зерттеушілер назарын аударған. Алайда ұлттық руханиятқа ұзақ уақыт бойына өзге көзқарас тұрғысынан баға беріліп келгендіктен аймақтық фольклор түгілі кезінде жалпы фольклорлық мұрамызға сыңаржақ пікірлер таңылғаны белгілі.

Бүгінгі тәуелсіз қоғамымыздағы халық мұрасына деген жаңаша, еркін көзқарас фольклортану ғылымының бұрынғы саясат салдарынан көмескіленіп келген тұстарына көңіл аударуға мүмкіндік береді. Солардың маңыздыларының бірі - фольклордың аймақтық (региондық) ерекшелігі.

Орыс фольклортану ғылымының өзінде бұл мәселенің шешілуі күрделі көзқарастарға толы екендігіне көптеген зерттеулер арқылы көз жеткізуге болады. Мәселен, Г. И. Живков фольклордағы жалпы мәннен гөрі жеке өңірлік ерекшеліктерге ерекше назар аударса [1, 127 б. ] . В. А. Лапин “Жалпы фольклор дегеніміздің өзі әртүрлі аймақтардың құрамды жүйесі” деп қарастырады [2, 202] . Ғалым В. М. Шуров: “Региондық ерекшеліктің сыртқы сипаттарын: әр түрлі қоршаған табиғат ерекшеліктері (орман, дала, суық, жылы климат (мыс: солтүстік), жылы (оңтүстік) тау, жазық дала: әр түрлі тарихи жағдайлар (көшіп-қону процесіндегі этностардың араласуы, шаруашылық-тұрмыстық жағдай ұқсастықтары, ” - деп жүйелейді.

Мұндай ерекшеліктердің атауының өзі жөнінде бірізділік жоқ. Бірде аймақтың (регинальный) жергілікті (локальді) ерекшелік дейді [3, 19-30 б. ] - Аймақтық ерекшеліктерді ғылыми атаудың өзінде бірізділік жоқ. Бірде аймақтық (региональный) делінсе, енді бірде жергілікті (локальді) ерекшелік деп қарастырылады. Мыс: Б. Н. Путилов “О регинальном аспекте изучения фольклорной культуры” деген еңбегінде тұтас тұрғыдан қарастырса, В. П. Аникин “Общее русское и локальное творчество в фольклоре” атты еңбегінде осы екі ұғымды да салыстырады. [4, 11-27 б. ] .

Демек, аймақтық ерекшелік дегеннің өзі не? Оны айқындайтын өзіне тән негізгі белгілері қандай деген сұрақтарға нақтылы жауап табу қиын. Себебі, жергілікті ерекшелікті нағыз бейнелеп сипаттауға лайық, сол өңірге ғана тән фольклордың үлгілер табиғатын тану үшін екі түрлі шарт есте болу керек. Біріншісі, зерттеліп отырған аймақтың тарихи-экономикалық, мәдени-рухани дамуының синхронды сипатын толық білу, екіншісі, айқындалған ерекшеліктерді өзге аймақтық белгілермен салыстыру.

Қазақ фольклорының аймақтық ерекшелігін айқындау енді-енді қолға алына бастаған іс. Біздің бұл зерттеуімізде осы мақсаттар негізінде жүргізілген.

Тақырыптың өзектілігі. Аймақтың фольклорына тән өзгешеліктерді тарихпен тамырлас қарастырғанда Батыс Қазақстан өлкесі өзіндік болмыс-бітімімен өзгешеленеді. Өткен ғасырдың басында-ақ, қазақ фольклорын жанрлық тұрғыдан жіктеп, осы өңірдің фольклорлық мұраларын терең сипаттаған ғалым [5, 78] Х. Досмұхамедұлы “Кіші жүздің соңғы 150 жылдық тарихы қанмен жазылды” деп атап көрсеткен болатын.

Тұрмыс-тіршілігі табиғат аясымен етене халықтың өзіне тән саяси құрылымы мен рухани байлығына жат пиғылды үстем биліктің араласуы жергілікті халықтың тәуелсіз, өз билігі өзінде болған кездерін аңсау сезімін тудырды. Яғни, “Таршылықтың түбі патша үкіметінде екенін түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты. Сондықтан 1731 жылдан бергі Кіші жүздің ханға болсын, сұлтандарға болсын, орысқа болсын көтерілістерінің бәрін патша үкіметіне қарсы көтерілістер деп қарау керек” [5, 17 ] .

Батыс өлкенің өзге билікке өтуі, тәуелсіздік аңсаған халықтың көзқарасы мен күресі сол аймақтың фольклорлық мұрасындағы ерлік рухының басымдығын тудырды. Осы сипаттағы фольклорлық үлгілер мол пайда болып дамыды. Халықтың ежелден келе жатқан туған жерді жат жұрттан қорғау мазмұнындағы дәстүрлі батырлық жырлар кең қанат жайды.

Тұрмыстық-салттық өлеңдерден гөрі кең құлашты эпикалық туындылар, батырлық жырлар мен тарихи жырлар, сондай-ақ шешендік сөздер, аңыздар негізгі рухани қажеттілікті атқарды. Оларда негізінен қазақтың ішкі тартыстары мен ел басқарудағы алауыздықтар көрсетіліп, жалпы халықтық мәселелер алға шығарылды. Қазақтың өзге көршілес елдермен қарым-қатынасының кейбір мәселелері де фольклорда көрініс тапты. Ұзақ уақыт бойына қазақ халқының саяси-әлеуметтік жағдайы күрделеніп, шиеленісті жағдайды басынан кешірді. Себебі, орыс үкіметі қазақ-қалмақ, қазақ-башқұрт қатынасын әдейі шиеленістіріп, сол арқылы қазақты әлсіретіп, тәуелді ету, хан, сұлтан, билерге ерекше көзқарас білдіріп, халыққа айдап салу әрі ол ханның өзінің күшейіп кету қаупінен қорқып астыртын зымияндық әрекеттер ұйымдастыру арқылы халықты уысында ұстады.

Жинақтай келгенде, Батыс өлкесінің фольклорлық мұраларын әңгіме еткенде, аймаққа тән тарихи-мәдени даму ерекшеліктерін есте ұстау қажет. Сонда ғана фольклорлық жанрлардың атқарған қызметінің сипаты мен олардың даму, өзгеру заңдылықтарын айқындауға болады.

Өкінішке орай, біз бір зерттеуімізде аймақтық ерекшеліктерді ашуға қойылатын талаптардың үддесінен толық шыға алмаймыз. Кейбір жалпы мәселелері жөнінде ғана әңгіме ете аламыз. Себебі, ұзақ жылдар бойына қазақ фольклорының өзіне (тұтастай алғанда) жеткілікті көңіл бөлінбеді. Ал региондық өзгешеліктер жөнінде өте мардымсыз ғана пікірлер білдірілді. Ол жайындағы ой-тұжырымдар “рушылдық” “ескішілдік” секілді айыптармен қудаланды. Мұның өзі біз зерттеу нысанасы еткен Батыс өлкесінің фольклорлық мұрасындағы жалпы қазақ фольклорына тән белгілері мен өзіндік дара сипаттарын ғылыми саралауда күрделі қиындықтар туғызуда. Бүгінгі мәдени мұрамызға жаңаша сипаттағы көзқарас Батыс Қазақстан өңірінің тарихы мен фольклорын мүлде жаңа талаптар тұрғысынан тексеруге мүмкіндік беріп отыр.

Ел президенті Н. Ә. Назарбаев: “Тарихи-тек тамырыңның тереңнен бастау алғанын танып түсіну, ата-бабасының шапағаты мол шабытты істерін заңды мақтан ету, тоталитарлық кезеңнің зардаптарынан арылу, сөйтіп, тарихи сананы уақыт талабына сай қалпына келтіру ұлттық тұтастануға тегеурін серпін беруге тиіс және тарихтағы өз орныңды білу, бабаларды ру төмпешігі деңгейінде емес, жалпы ұлттық өреде мақтаныш тұту, ұлан-байтақ Евразия тарихында ұлы істерге ұйытқы болған қазақтар мен олардың бабаларының өзіндік орнын түсіну, ұлттық қадір-қасиетіңді қорлайтын жаттанды жалалардан арылу, міне, ұлттық тұтастыққа кепіл болатын бүгінгі күннің ең қуатты тетіктері осылар, ” (Н. Назарбаев. Тарих толқынында. А. Атамұра, 1899 [6, 14-15 б. ] - деп айқын бағдар ұсынып отыр.

Демек, Батыс Қазақстан фольклорын зерттеу оның өткен тарихи дәуірдегі жүріп өткен жолдарымен тығыз сабақтастықта қарағанда ғана нақты нәтижелерге қол жетпек. Әрине, Батыс Қазақстан фольклоры өзінің пайда болу, даму заңдылықтарына сай түгел сақталды деуге болмайды. Кемелдене дамыған эпикалық үрдістің бүгінгі күні бізге сарқыншақтары ғана жетіп отыр. Ол жөнінде белгілі зерттеуші, Батыс Қазақстан өңірінің перзенті Х. Досмұхамедұлының пікірі көп жайды аңғартады: “Қазақтар ғажайып есте сақтау қабілетімен ерекшеленгенімен, біздің қазақтардың тұтас бір жырды бір-ақ рет тыңдаған соң дәл сол күйінше қайта айтып бергеніне куә болғанымыз бар. Әрине, уақыт өте келе талай дүние ұмыт болды. Оған әсіресе, түрлі жұқпалы аурулар мен соғыс, аштық пен жұт кездерінде халық әдебиетінің белгілерінің жаппай опат болуы да әсер етті” [5; 27 ] .

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Батыс Қазақстан аймағында туған фольклорлық туындылардың басты сипаты - ерлік жырларының молдығы, эпикалық сипатының басымдығы. Ол жөнінде кезінде белгілі әдебиеттанушы ғалымдар атап көрсеткен болатын. С. Сейфуллин [7], Қ. Жұмалиев [8], Е. Ысмайылов [9], М. Ғабдуллин [10] пікірлеріне сүйенсек, Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда бұл өлкеде ерлік жырлары көп туған, батырлар жырын дамытып айтатын дәстүрлі ақын, жыршылар легі (ортасы) болған. Эпикалық шығармаларға негіз болған халық тарихынан орын алған елеулі оқиғалар көп өткен аймақта желілі ерлік жырлары туады. Ол жырлардың желісі ғасырлар бойы жыраудан жырауға көшіп, өңделіп, өрбіп сала-сала боп жүйелі түрде дамиды, мұның айқын дәлелі - біздің дәуірімізге дейін қазақтың көрнекті жыршылары Мұрын, Нүрпейістер арқылы жеткен “Қырымның қырық батыры” жыры. Сондай-ақ, жыраулық, жыршылық дәстүрдің арқауы XX ғасырдың басына дейін жалғасқан.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ фольклорының жалпы заңдылықтарын негізге ала отырып, Батыс Қазақстан фольклорының ерекшелігін ашу басты міндетіміз болып табылады. Ол үшін ең алдымен аймақ тарихына тән оқиғалар мен саяси-әлеуметтік себептердің сырын ашып, оның халықтың рухани ой-әлеміндегі бейнеленуін ашу парыз. Эпикалық үрдістің үзілмеген алтын арқауы болып табылатын бұл өңірдің фольклорлық жанрларының сипаттамасы айқындалып, тың материалдарды ғылыми айналысқа түсіру көзделді.

Диссертациялық жұмыста Батыс Қазақстан фольклорындағы әпсана-хикаят, аңыз, тарихи жыр, дастан, айтыс жанрларының ерекшеліктері мен заңдылықтары талданып жүйеленді, көркемдік-эстетикалық, тақырыптық-мазмұндық ерекшелігі ашылды.

Зерттеу нысанына негізінен аталған өлкенің ең мол дамыған жанрлары екшеліп алынып, олардың қалыптасу кезеңдері мен жалпы фольклорлық мұра құрамындағы орнын айқындау мақсат етілді. Зерттеудің методологиялық негізі ретінде бұған дейін пікір айтқан қазақ зерттеушілері мен мамандарының талдаулары, ғылыми еңбектері қарастырылды. Бұрын ғылыми тұрғыдан зерттеу нысанына алынбаған “Балуанияз”, “Қармыс”, “Байбоз-Жанбоз” жырлары мен “Нарқыз”, “Төрехан” дастандары, Бекет әулие жайындағы әпсана-хикаяттар мен айтыстың бұрын беймәлім болып келген үлгілері талданды.

Диссертациялық ізденістің мақсаты осы өңірлік ерекшеліктердің сипатын жан-жақты талдап, ғылыми ой қорытындыларын жасаумен мазмұндалады. Сондай-ақ бұрынғы зерттеулерде қарастырылған жайттардың өзі жаңаша мәнде талданып, тақырыпқа сай тексерілді. Жанрлардың табиғатына терең үңіліп, оның дамуындағы тарихи-мәдени оқиғаның әсері айқындалды. Жанрлар поэтикасындағы аймақ ерекшелігін танытатын көркемдік амал-тәсілдер сараланды. Нәтижесінде Батыс Қазақстан аймағы фольклорының ерекшелігі ашылып, ең алғаш ғылыми сараптаулар жасалды.

Зерттеудің дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде Бекет әулие жөніндегі әпсана-хикаяттар, Сырым туралы аңыздар, Әйтекенің шешендік сөздері мен осы аймақ ақындарының бұрынғы, қазіргі айтыстары мен “Балуанияз”, “Қармыс“, “Байбоз-Жанбоз” жырлары, “Досан батыр”, “Бекет батыр” “Исатай-Махамбет” жырлары “Нарқыз” “Төрехан” дастандарының мазмұны мен образдар жүйесі, көркемдік кестесі назарға алынды.

Зерттеу жұмысының жаңалығы. Батыс Қазақстан аймағы фольклорлық мұрасының жанрлық сипаты мен көркемдік кестесі, даму тарихы арнайы түрде тұңғыш рет диссертациялық зерттеу нысанына алынды.

Батыс Қазақстан фольклорының аймақтық ерекшелігі қоғамдық-әлеуметтік-саяси даму үрдісімен сабақтастықта алғаш рет зерделенді. Аймақтық ерекшелік ретінде сипатталатын басты белгілер мен шарттылықтар қарастырылды.

Фольклор мен ауыз әдебиеті аралығындағы туындылардың табиғатына талдау жасалып, эпикалық туындылар тақырыбының жеке бір өлкелік мәннен жалпы аймақтық шеңберге одан соң жалпы қазақтың халықтық сипат алу деңгейіне дейінгі даму заңдылықтарына алғаш рет ғылыми саралау жасалды.

Бұрын сөз болмаған Бекет әулие туралы әпсана-хикаяттар, аймаққа тән аңыздар мен шешендік сөздер, айналымға түспеген, ғылыми жұртшылыққа белгісіз айтыстар бірінші рет тексеріліп, талданды. Сондай-ақ, бұрыннан белгілі жырлардың біразы соңғы кезеңдердегі ғылыми талаптарға сай жаңаша тұрғыдан қайта зерделенді. Эпикалық мол мұрамызды жеткізуші Н. Байғаниннің жазба әдебиетінің өлшемімен қарағандықтан орынсыз сындарға ұшыраған “Нарқыз” “Төрехан” дастандары фольклорлық заңдылықтар негізінде қайта тексеріліп сарапталды. Жанрлардың даму эволюциясы қаралып, көркемдік табиғаты мен ерекшеліктері ашылды. Қоғамдық-әлеуметтік қағидалардың фольклорда бейнелену ерекшелігі ғылыми дәйектеліп, аймақтың өзіне тән табиғатын танытатын сипаттар нақтыланды.

Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Диссертацияда Батыс Қазақстан фольклоры негізгі нысана ретінде алынды. Батыс өлкесінің барлық фольклорлық мұралары зерттеудің дерек көздері болып табылады.

Көптеген әдебиеттанушы ғалымдар мен мамандардың еңбектерін басшылыққа алынды. Жалпы қазақ фольклорының заңдылықтарына сүйене отырып, аймақтық ерекшеліктері, фольклордың көркемдік сипаты, дамуы туралы ой-пікірлері назарда ұсталды. Атап айтқанда, М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайылов, С. Қирабаев, З. Қабдолов, С. Қасқабасов, Ш. Елеукенов, Ә. Нарымбетов, Қ. Сыдиықов, М. Жармұхамедов, Б. Әзібаева, Т. Қоңыратбаев, Ш. Керім, О. Нұрмағамбетова, В. Бердібай, Ш. Ибраев, Б. Рақымов, С. Сәкенов тағы басқа ғалымдардың әдебиет тарихы, поэзия, жалпы ақындық өнер туралы еңбектері мен ғылыми тұжырымдары теориялық және методологиялық негіз ретінде қарастырылды. Орыс ғалымдарының тақырыбымызға қатысты зерттеулерінің ішінде Н. И. Кровцов, А. М. Новикова, А. В. Кулагина, О. С. Шурц, П. Т. Богатырев, В. П. Аникин, Б. Н. Путилов және т. б. еңбектеріндегі теориялық пікірлер де ізденісімізге септігін тигізгенін атап өту қажет.

Зерттеудің әдістері. Батыс Қазақстан фольклорының тарихы мен теориясына, аймақтық ерекшелік мәселесіне, сонымен бірге ұлт фольклорының қалыптасуына жан-жақты тоқталу үшін тарихи-салыстырмалы және салыстырмалы-типологиялық талдау мен сараптама әдістері қолданылды.

Жүйелі-кешенді зерттеу әдісі Батыс өлкесінің типологиялық сипаттары мен өзіндік ерекшелігінің ұлттық фольклор өзегіндегі орнын айқындауға мүмкіндік береді.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Жұмыста дәйектелген пікірлер мен тұжырымды көзқарастарды келешекте фольклортану саласындағы зерттеулерде қолдануға болады. Оқу орындарына әдебиет пәнінің тарихы мен теориясы мәселелерін оқыту барысында, сыныптан тыс жұмыстарды жүргізуге, жоғары оқу орындарының филология саласында пайдалану мүмкіндігі бар. Жоғары оқу орындарының бағдарламаларын тың зерттеулермен қамтамасыз етуге бағытталған, сонымен бірге фольклортанушы зерттеушілерге де қажетті тың тұжырымдар жасалды. Қазақ фольклорын зерттеуші мамандардың, аспиранттар мен студенттердің пайдалануына болады.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі ғылыми нәтижелері ҚР Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті бекіткен басылымдардағы жалпы саны 6 мақалада және республикалық халықаралық конференциялар материалдарында 3 ғылыми баяндама жасалып жарық көрген.

Диссертациялық зерттеу жұмысы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба орталығында талқыланған.

Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І БӨЛІМ

БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ

1. 1 ӘПСАНА - ХИКАЯТТАР

Батыс Қазақстан фольклорының жанрлық құрамы әр қилы, онда жалпы қазақ фольклорының құрамдас бөлігі ретінде барлық жанрлардың ізі сақталған. Әрине, олардың даму, сақталу жағдайлары жөнінде әңгіме басқа. Бұл зерттеуде осы өлке топырағында туылып, тұтас қазақтың мұрасына айналған әпсана-хикаят, тарихи жыр, тарихи өлеңдер, дастан, айтыс үлгілері негізгі зерттеу нысанына алынды.

Батыс өңірінде кең таралған фольклорлық үлгілердің мол саласы Бекет әулие атына байланысты. Тарихи тұлғаның нақтылы істерімен қатар халық аузындағы фольклорлық әсірелеулер, мадақтауларға негізделген түрлі әңгімелер кең таралған. Оларда көне мифтік ұғымдармен қатар аңыздық, хикаялық, әпсана-хикаяттың белгілері де бой көрсетеді. Сондай-ақ онда бүкіл дүниенің сырын білетін, өз қауымы үшін қауіп-қатердің бәріне де қарсы тұрып, құтқара алатын көне құдайлық ұғымның елесі де бар.

Халық көне танымдардағы жасампаз қаһарманның дүниенің бүкіл сырын біліп, адам игілігі үшін қызмет ету қасиетін - Бекет әулие бойына жинақтаған. “Рулықтан бірден феодализмге көшкен елдерде көп құдайлы емес, бір құдайлы дін орнап, көне миф жүйелену емес, қуғынға ұшырап, ыдырап кеткен, циклға түспеген, демек көркем дүниеге бірден айналмай хикаяға, ертегіге ойысқан, жаңа жанр қалыптастырған, ” [11, 130] - дейтін С. А. Қасқабасов пікірін Батыс өңіріндегі осы Бекет туралы әңгімелердің әпсана-хикаят жанрына айналу жолынан көреміз.

Көне сенімдер бойынша ерте уақытта ру басы, тайпа көсемі, бақсылары, патшалары тотемнен туады да, соның кейпінде болады, тотемнің қасиетін бойына сіңіреді. Бұл түсінік Бекеттің “киесі аққу” дейтін ұғымдардан көрінеді. Ол кейде екеу, кейде жетеу болып суреттеледі. Мысалы: ел арасында кең таралған: “Бекет Ата мен Барақ” - дейтін әңгіменің мазмұны былайша өрбиді.

“Бекет Ата мен Жетіру табын Барақ жастары шамалас, дос адамдар екен.

Біраз жасқа келдік, мен қырда жүрмін, Бекет Маңғыстаудың ойында. Көрісіп, амандасатын да кез болды-ау, - деп ойлайды Барақ. Сол күні Бекет Ата да дәл осылай ниет еткен екен.

Бекет Ата мен Барақ кездеспекке жолға шығады. Екеуі Тұрыш деген жерде қарсы жолығады. Барақ дөңнің басында, Бекет Ата ойпаңдау сайда тұрады. Екеуі де қайсымыз бұрын сәлем беруіміз керек, кімнің әруағы басым болса, сол бірінші амандасуы тиіс” деп ойлайды.

Сен жоғарыда тұрсың, жол сенікі, қасиетіңді көрсет, - дейді Бекет Ата Бараққа. Сол мезгілде ылдида үш дүркін су тасып, Бекет Атаны судың екпіні ағызып кете жаздайды.
Енді сіз қасиетіңізді көрсетіңіз, - дейді Барақ.

Бекет Ата көкке қарайды, сол-ақ екен Барақ төбесінен жеті аққу ұшып бара жатқанын көреді.

Сенің қасиетің күшті, бірақ су перісімен байланысты екенсің, өзің өлген соң жерге сіңген судай жоғалып кетеді екенсің, - дейді Бекет Ата.

- Ал, сенің қасиетің аспанда жеті аққу болып ұшты, әруағың биік тұр, жеті ұрпағыңа дариды екен, сәлемді мен берейін, Ассалаумағалейкум! - депті Барақ. Сөйтіп екеуі төс түйістіріп құшақтаса көріскен екен, ” - дейді [12, 17] .

Демек, белгілі бір тұлғаны, Бекетті дәріптеу үшін көне мифтік ұғымдар жұмсалған.

Өйткені “Мифтік дәуірде адам өзінің әр түрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне кіріп, өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген… Бұл дәуірде адам өзін-өзі бірде аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса алады деп сенген” [13, 44 ] .

Осы тәрізді түсінік Батыс Қазақстанның Маңғыстау аймағында халық арасында кеңінен таралған. Ол Бекет әулиеге байланысты мына әңгімеден көрінеді.

“Бекет Ата қайтыс болғаннан соң 40 жылға дейін әр жұма сайын екі аққу жұптаса қосарланып Оғыланды тауларын әлденеше рет дауыс шығара қаңқылдап айнала ұшып жүріпті. Бұл көріністерді көзімен көріп, жүрегімен сезінген ата ұрпақтары бұл қос аққу Бекет әулиенің қос аққуы дейді екен деген сияқты” әңгімелерге де негіз болған. Кейде Бекет жеті балапан ерткен аққу бейнесінде де көрінеді екен содан жұрт оның “әруағы жеті атаға тараған” деп жоритын әңгімелер де кездеседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.