Бағалы қағаздар нарығының дамуын мемлекеттік реттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3. Бағалы қағаздарды инвестициялаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор нарығының тиімді қызмет ету бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.3 Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен кемшіліктері ... ... 53
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ... 59
3.1 Қор биржасынының қызметін басқару және дамытудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Бағалы қағаздардың эмитенттері және оларды шығарудағы әлемдік тәжірибені отандық қор нарығында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3. Бағалы қағаздарды инвестициялаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор нарығының тиімді қызмет ету бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.3 Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен кемшіліктері ... ... 53
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ДАМЫТУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ... 59
3.1 Қор биржасынының қызметін басқару және дамытудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Бағалы қағаздардың эмитенттері және оларды шығарудағы әлемдік тәжірибені отандық қор нарығында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы - кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері - экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
1. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
3. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы (2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2007-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы нарығының даму концепциясы, 25.12.2006ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң бағалы қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2004 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2004. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2004 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2008
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2007
10. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. — Алматы: ЕЕМ, 2002 г. - 21 Ос
11. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы
- Москва: Международные отношения, 1991. - 192 с
12. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. С: Совмен, 1992 - 160 с: ил
13. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 2007 г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 2006 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,2005.
16. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2005 г.
17. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 2007 г.
18. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2006 г.
19. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 2005г. \\7
20. WWW. BTA. KZ (Интернет сайт-«История компании»)
21. LME OFFICIAL-CLOSING & REFERENCE PRICES. www.lme.co.uk
22. Иванов М. Фондовый рынок Казахстана: стратегические приоритеты// Капитал 28.09.2007г
23. Вячеслав Додонов. «Казахстанский фондовый рынок в условиях глобального финансового кризиса».Аналитический журнал «Рынок ценных бумаг Казахстана» №12, 2008г .
24. www.kase.kz
25. www.investfunds.kz
26. Ильина Л.И. Организация и финансирование инвестиций: Учебное
пособие. – Сыктывкар, 2002, с.78.;
27. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятия.
Проблемы, концепция и методы. М.: Финансы. 1997;
28. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. - М.:
Норма – Юрист, 2001, с.125.;
29. www.kaztransoil.kz;
30. Rating Direct. Standard & Poor`s, 2007. http://www.standardandpoors.com
31. Никифорова Е.А. Фондовый рынок Казахстана: инструменты и механизмы функционирования, Алматы, 2008г
32. Weekly Europe (UK) Brent Blend Spot Price FOB (Dollars per Barrel).
http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wepcbrentw.htm
33. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1 июля
2008 года. www.afn.kz
34. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1
января 2008 года. www.afn.kz.
35. Новиков И.А. «Стратегия управления банковскими рисками» - А., 1998г.
36. Сейткасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» - Алматы, «Экономика»,
2001ж., 138-б.
37. «Банки и банковские операций» под ред. Жукова Е.Ф.- М., 1997
38. Саниев Н.А. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2001, 263-б.
39. Сейткасымов Г.С. «Банковское дело» - Алматы, 2003
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
3. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы (2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2007-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы нарығының даму концепциясы, 25.12.2006ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң бағалы қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2004 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2004. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2004 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2008
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2007
10. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. — Алматы: ЕЕМ, 2002 г. - 21 Ос
11. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы
- Москва: Международные отношения, 1991. - 192 с
12. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. С: Совмен, 1992 - 160 с: ил
13. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 2007 г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 2006 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,2005.
16. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2005 г.
17. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 2007 г.
18. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2006 г.
19. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 2005г. \\7
20. WWW. BTA. KZ (Интернет сайт-«История компании»)
21. LME OFFICIAL-CLOSING & REFERENCE PRICES. www.lme.co.uk
22. Иванов М. Фондовый рынок Казахстана: стратегические приоритеты// Капитал 28.09.2007г
23. Вячеслав Додонов. «Казахстанский фондовый рынок в условиях глобального финансового кризиса».Аналитический журнал «Рынок ценных бумаг Казахстана» №12, 2008г .
24. www.kase.kz
25. www.investfunds.kz
26. Ильина Л.И. Организация и финансирование инвестиций: Учебное
пособие. – Сыктывкар, 2002, с.78.;
27. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятия.
Проблемы, концепция и методы. М.: Финансы. 1997;
28. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. - М.:
Норма – Юрист, 2001, с.125.;
29. www.kaztransoil.kz;
30. Rating Direct. Standard & Poor`s, 2007. http://www.standardandpoors.com
31. Никифорова Е.А. Фондовый рынок Казахстана: инструменты и механизмы функционирования, Алматы, 2008г
32. Weekly Europe (UK) Brent Blend Spot Price FOB (Dollars per Barrel).
http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wepcbrentw.htm
33. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1 июля
2008 года. www.afn.kz
34. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1
января 2008 года. www.afn.kz.
35. Новиков И.А. «Стратегия управления банковскими рисками» - А., 1998г.
36. Сейткасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» - Алматы, «Экономика»,
2001ж., 138-б.
37. «Банки и банковские операций» под ред. Жукова Е.Ф.- М., 1997
38. Саниев Н.А. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2001, 263-б.
39. Сейткасымов Г.С. «Банковское дело» - Алматы, 2003
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының
меңгерушісі,
э.ғ.д. профессор
____________________ Г. И. Маянлаева
№__хаттама ___ ___________ 2010 жыл.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бағалы қағаздар нарығының дамуын мемлекеттік реттеу
050510 – Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған:
Абдрахманов А.Қ.
ІV курс, 403 топ
Ғылыми жетекші: ________________________ Орманбеков
Ә.О.
аға оқытушы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .5
1. Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері
мен мемлекеттік реттеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 5
2. Бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...16
1.3. Бағалы қағаздарды инвестициялаудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор
нарығының тиімді қызмет ету
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... 53
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН дамытуды мемлекеттік
реттеуДІ ЖЕТІЛДІРУ ... 59
3.1 Қор биржасынының қызметін басқару және дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.2 Бағалы қағаздардың эмитенттері және оларды шығарудағы әлемдік
тәжірибені отандық қор нарығында
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз
кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы -
кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері -
экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла
бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай: бағалы қағаздарды шығарумен айналысқа түсіруді
және қатысушы субъектілердің қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар
нарығында туындайтын мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымын
анықтайтын заңнамалык негіз қалыптасты; бағалы қағаздар нарығының
институционалдыұқ инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік
фирмалар, кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, Орталық
депозитарий және қор биржасы қызмет істеуде; Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда. Алайда,
эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен Қазақстан қор
биржасы өзінің нарықта өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан
біртіндеп ішкі инвестициялық базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын
кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін
арттыру есебінен бағалы қағаздар нарығын дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру
қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Бағалы қағаздар нарығын құрудың теориялық
концепциясын, бағалы қағаздар нарығынлағы айналыс мәселесін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Көздеген мақсатқа жету жолында шешілген
міндеттер:
– Бірінші бөлімде – бағалы қағаздардың мәні, жіктелуі, түрлері, оларды
шығару, сондай-ақ бағалы кағаздар нарығы және оған қатысушылар туралы
ұғым дәйекті түрде өңделіп баяндалды.
– Екінші бөлімінде – Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының
пайда болу тарихы жан-жақты қаралып жазылған.
– Үшінші бөлімінде – Қазақстан экономикасының әлемдік нарыққа
интеграциялану жағдайында бағалы қағаздар нарығының экономикалық
көрсеткіштері сараланған.
Бұл дипломдық жұмыста әртүрлі авторлардың өз кітаптарында пайдаланған,
әлемдік тәжірибеде кең тараған бағалы қағаздардың жіктелуі салыстырмалы
түрде қарастырылып, Қазакстанда бағалы кағаздардың пайда болуы мен қор
биржасының калыптасу және даму барысын шолумен толықтырылды. Сонымен қатар
әлемдік қаржылық және экономикалық дағдарыстың еліміздің бағалы қағаздар
нарығына тигізген әсері талданып көрсетілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан, әр
тарау 3 бөлімнен (3-тарау 2 бөлімнен тұрады), қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен, 73 беттен тұрады. Отандық және ресейлік әдебиеттер,
ҚР статикикалық агенттігінің жылнамалары, заңнамалық актілер қолданылды.
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару
принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
Бүгінгі таңда бағалы қағаздар нарығының көптеген сипаттамасы кездеседі.
Мысалы, нарық сатып алушы мен сатушының кездесетін орны, сатып алушы мен
сатушының өзара әрекетіне немесе қаржы активтерін алмастыруға қызмет ететін
механизм, бағалы қағаздарды шығаруға және айналысқа түсіруге байланысты
экономикалық қатынастар жиынтығы және т.с.с. Келтірілген анықтамалардың
барлыгы да капитал тартуды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастарды
сипаттайды. Бағалы қағаздар нарығының басқа кез-келген нарықтан бір ғана
айырмашылығы бар - ол ақша капиталын қалыптастыруға кызмет етеді. Болашақта
ол капитал нақты тауар өндіру үшін немесе алғашқы капиталды өсіру үшін
жұмсалуы мүмкін. Уақытша бос ақша қаражатын тарту мерзіміне байланысты
нарық ақша нарығы және капитал нарығы немесе қаржы нарығы деп бөлінеді.
Ақша нарығына, негізінен, халықтан қысқа мерзімге (1 жылға дейін) уақытша
бос қаражат тартылса, ал қаржы нарығында бағалы қағаздар (ақша нарығымен
салыстырғанда) үзақ уақыт бойы айналыста жүреді. [1, 78-б.]
Бағалы қағаздар нарығы (қор нарығы) - ол қаржы нарығының құрамдас бір
бөлігі. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар — бағалы қағаздар. Олар, біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқығы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарықтық бағамен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, ол өндіріске жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал — нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз
капиталдары).[1,82-б.]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың
орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те
атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қор инструменті немесе құралы
болып та есептеледі. Себебі тек сол кұралды пайдаланып, нақты құндылықтарға
қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы — капитал нарығының, яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Бағалы қағаздар нарығының маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде
бағалы қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағүрлым жеңіл. Акция
және облигация сияқты негізгі бағалы қағаздарды шығаруға және оларды
тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың
оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-
3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы)
өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.
Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай жағдай қалыптасқан.
Акциялары Франция ұлтгық қор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары
өздерінің бағалы қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі)
Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен
өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен
табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан
пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға
белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.
Халықаралық бағалы қағаздар нарығы, ұлттық нарық тәрізді, алғашқы және
екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің
бағалы қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал
екінші нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен бағалы
қағаздарды қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші бағалы қағаздар нарығында
негізгі сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер,
сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді.
Сонымен бағалы қағаздар нарығы — экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. [2,114-б.]
Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар нарығының,
бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың
сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының
мазмұны қарастырылады.
Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына қарай:
• халықаралық және ұлттық;
• жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді.
Сондай-ақ қолданылатын қаржы құралдарына байланысты нарық, мысалы, бағалы
қағаздардың нақты түрінің (акция, облигация, және т.б) немесе опциондар,
фьючерстер, валюта нарығы деп те бөлінеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздарды сату тәсіліне
қарай төмендегідей бағалы қағаздар нарықтары дамуда. [2, 134-б.]
- алғашқы және екінші нарық;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- жай және қос аукциондық нарық;
- дәстүрлі және компьютерленген нарық;
- кассалық және мерзімді нарық.
Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың жаңа шығарылғандары орналастырылады.
Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті басқару
органдары.
Екінші нарықта бұрын шығарылған бағалы қағаздар қайта сатылады. Екінші
нарық — ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе бағалы
қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу
формасы. [3, 45-б.]
Ұйымдастырылған нарық - ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай
бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар -делдалдар арасында нарыққа
басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша бағалы қағаздардың айналысы.
Ұйымдастырылмаған нарық - ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені
сақтамай-ақ бағалы қағаздардың айналысы.
Сурет-1. – Тауар саудасының биржаға дейінгі формасы. [3, 151-155-б.]
Биржалық нарық - бағалы қағаздарды қор нарығына саудаға түсіру, ол —
әдетте, ұйымдастырылған нарық.
Биржадан тыс нарық - бұл бағалы қағаздарды қор нарығынан тыс саудаға
түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.
Аукциондық нарық - ол өзіне жай аукцион, голландиялық аукцион және қос
аукционды біріктіретін нарық. Олар бірінен-бірі сауда ережелерінің
жариялылығымен және ашықтығымен, сондай-ақ қатысушылардың өзара жарысқа
түсуімен ерекшеленеді.
Жай аукциондық нарық деген қор құралдарына сұраныс жасаушы көптеген
жоғары төлем қабілетті сатып алушылары бар және монополиялы жағдайдағы
аздаған сатушылары бар нарық. Сатушылары аз болғандықтан және тауарларының
біркелкілігінен олар қағаздарды сату туралы өздерінің ұсыныстарын алдын ала
баға белгілеу бюллетеніне енгізу үшін береді. Баға белгілеу бюллетені
бағалы қағаздарға қызығушылық білдірген сатып алушыларға үлестіріледі.
Сөйтіп олар аукционға негізгі қатысушылар болып, жүйелі түрде өз бағаларын
ұсынып, қағаздарды сатып алу құқығына ие болу үшін бәсекелеседі. Тауарларын
басқалардан бұрын сатуға түсірген сатушылар айырықша жағдайда болады.
Себебі алғашқы сатып алушылар сатып алу құқығына ие болу үшін ең жоғары
баға төлеуге дайын. Сөйтіп аукционнан сатып алушылар азайған сайын тауар
бағасы да төмендейді. Біркелкі тауарларды сатушылардың саны көбейген сайын
оларды алдын ала келісілген бағамен сату мүмкіндігі және соған сәйкес жай
аукционды өткізудің мәні төмендейді. Осы айтылған жағдайға мемлекеттік
бағалы қағаздарды алғашқы нарыққа орналастырғанда ұйымдастырылатын жай
аукцион жатпайды. Себебі оларды монополиялы түрде мемлекет орналастырады.
Голландиялық аукционда сатып алушылардың мәлімдемесі күні бұрын
жинақталады. Содан соң оларды эмитенттер немесе делдалдар сырттай талдаудан
өткізіп, бағалы қағаздарды сатып алу мәлімдемесін қанағаттандыратын
біркелкі ресми баға бекітеді. [4, 6-б.]
Қос аукционды нарықтың жай нарықтан айырмашылығы - онда бағалы
қағаздарды сатып алу немесе сату құқына ие болу үшін өзара жарысқа түсетін
көптеген сатушылар мен сатып алушылар болады.
Дәстүрлі және компыотерленген нарықтың бірінен-бірінің айырмашылығы
мынада:
компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын болмайды,
демек олар бір-бірімен тікелей кездеспейді;
сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей автоматтандырылған;
саудаға қатысушыларға бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәлімдемені
компьютердегі сауда жүйесіне енгізеді.
Кассалық нарық (немесе кэш нарық, я спот нарық) - ол мәмілені дереу
(1-2 жұмыс күнінде) орындау. Ал мерзімді нарық -ол мәмілені орындау мерзімі
(2 жұмыс күнінен бастап 3 айға дейін) бекітілген нарық.
Қазіргі кезде әлемде осы аталған нарықтардың қосындысы іспеттес төрт
нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.
Алғашқы нарық қор биржасы деп аталып, онда тіркеуден өткен қор
құндылықтарымен мәміле жүргізіледі. Эмитент-компания бағалы қағаздардың
жаңасын шығарып ұсынғанда оны сату процесіне көптеген қаржы институттары
қатысуы мүмкін. Өркендеген елдерде бағалы қағаздарды орналастырумен
инвестициялык банктер шұғылданады. Әдетте, инвестициялық банктер
андеррайтер ретінде шығарылымның барлығын сатып алып, шығарылымды
орналастыруға өзіне қаржылық міндеттеме (кепілдік) алады. Андеррайтердің
жүргізетін іс-шаралар кешенін андеррайтинг деп атайды. [4, 67-б.]
Екінші нарық — ол биржадан тыс нарық, онда биржада тіркеуден өтпеген
бағалы қағаздармен операциялар жүргізіледі. Бағалы қағаздардың екінші
нарықтағы айналысы - ол негізінен бағалы қағаздарды қайта сату. Сатып алу-
сату мәмілелерінің көп бөлігі брокер-делдалдардың, инвестициялық
диллерлердің, трейдерлердің (биржаның сауда аймағындағы фирмалардың өкілі)
қатысуымен нарықтық баға бойынша жүргізіледі.
Үшінші нарық—ол биржадан тыс нарық, онда қор биржасынан тыс делдалдар
арқылы тіркеуден өткен бағалы қағаздар сатып алынып, қайта сатылады. Оларға
жоғары комиссиялық ақы бекітіледі.
Төртінші нарық немесе компьютерленген нарық, онда сауда қор делдалдарын
біріктіретін компьютерлік желі арқылы жүргізіледі. Бұндай жүйенің көмегімен
инвесторлар комиссиялық ақыдан және қор нарығының тұрақсыздану қатерінен
көп сома үнемдейді.
Қорытындысында бағалы қағаздар нарығының құрылымы жөнінде айта кететін
жәйт, Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының
заңындаалғашқы нарық—бастапқы бағалы қағаздар нарыгы, ал екінші нарық -
қайталама бағалы қағаздар нарығы деп аталған. [5,215-б.]
Бағалы қағаздар портфелінің ұғымы және оларды құру принціптері.
Халықаралық тәжірибеде қалыптасқан қор нарығында инвестициялық
портфлеь деп жеке және заңды тұлғалар иемденетін басқару объектісі болатын
бағалы қағаздар жиынтығы түсініледі. Ол мынаны білдіреді: портфельдің
құрылуы және болашақта оның құрамы мен құрылымын өзгерте отырып басқарушы-
менеджер тәуекелтабыс қатынасымен жаңа инвестициялық сала құрайды. Бірақ
жаңа портфель белгілі бір корпаративті акция, әр түрлі дәрежедегі
қамтамасыз етумен облигация, тәуекел және үкіметпен кепілденген, яғни
негізгі сумма және ағымдағы түсімдер бойынша минималды тәуекелмен
бекітілген табыспен қағаз жиынтығын анықтайды. Жалпы портфель бағалы
қағаздардың бір түрінен тұруы мүмкін, сонымен қатар ол өз құрылымын бір
бағалы қағаздар түрін басқасымен ауыстырала алады. Бірақ әр бағалы қағаз
өздігінен мұндай нәтижеге жете алмайды.
Демек портфель бағалы қағаздар жиынтығына өздігінен алынған бағалы
қағаздар жете алмайтын және тек қана олардың комбинациясы арқылы жүзеге
асатын инвестициялық сипаттама бере отырып инвестициялау шарттарын жақсарту
үшін қажет.[6, 66-б.]
Осылай портфель құру үрдісінде берілген сипаттамамен жаңа
инвестициялық сапаға жетуге болады. Бағалы қағаздар портфелі инвесторға
минималды тәукелде қажетті табыс тұрақтылығын қамтамасыз ететін құрал болып
табылады.
Портфельді инвестиция бойынша табыс белгілі бір тәукелді есепке ала
отырып портфельге енгізілген қағаздың барлық жиынтығы бойынша жалпы пайданы
көрсетеді. Пайда мен тәуекел арасында сандық сәйкестік мәселесі туындайды.
Ал ол қалыптасқан портфель құрылымын үнемі қайта жетілдіру және
инвестициялар қалауымен жаңаларын құру мақсатымен оперативті шешілуі керек.
Бұл көрсетілген мәселе оларды айқындау үшін жалпы шешім сызбасын тез арада
табуға болатын, бірақ соңына дейін шешілмейтін мәселелерге жатады.
Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін есепке ала отырып әр
түрлі бағалы қағаздар портфелін құруға болады. Бұлардың әр қайсысында бар
тәукел, иемденушіде мүмкін болатын портфель және белгілі бір уақытта
күтілетін қайтарымдылық (табыс) арасында жеке баланс болады. Осы
факторлардың қатынасы бағалы қағаздар портфель түрін анықтауға мүмкіндік
береді.
Демек, портфель түрі – бұл оның табыс және тәукел қатынасына
негізделген инвестициялық сипаттамасы болып табылады.. Портфель түрінің
жіктелуі кезіндегі маңызды белгісі қандай әдіспен, қандай көзден табыс
алынатыны: бағам құнының өсуі немесе ағымдық төлем – дивиденд, пайыз
есебінде болып табылады.
Табыс көзіне байланысты портфель түрлерін қарастырайық.
Өсу портфелі бағам құны өсетін компания акциясынан құрылады.бұл
портфель түрінің негізгі мақсаты – алынатын дивидендпен қоса портфельдің
салым құнының өсуі. Бірақ төлем дивидендтері аз көлемде шығарылады.
Портфельге кіретін акция жиынтығының бағам құнының өсу қарқыны осы топты
құрайтын портфель түрін анықтайды.
Агресивті өсу портфелі капиталдың максималды өсіміне бағытталған. Бұл
портфельдің құрамына жас, тез дамитын компаниялардың акциялары кіреді.
Портфельде инвестициялар айтарлықтай қауіпті, бірақ бір уақытта ең жоғары
табыс әкелу мүмкін. [6, 73-б.]
Консервативті өсу портфелінің тәуекелі төмен болып келеді. Ол жоғары
емес, бірақ бағам құнының тұрақты өсу қарқынымен сипатталатын ірі, танымал
компаниялардың акцияларынан құралады. Портфель құрамы ұзақ уақыт аралығанда
өзгеріссіз қалады. Консервативті өсу портфель инвестициялары капиталды
сақтауға бағытталған.
Орташа өсу портфелі агресивті және консервативті өсу портфелінің
инвестициялық қасиеттерінің үйлесімін қамтиды. Бұл портфель түріне ұзақ
мерзімге алынған сенімді бағалы қағаздардың және құрамы үнемі өзгеріп
тұратын қауіпті қор құралдарының жиынтығы кіреді. Мұнда капиталдың орташа
өсіміне және салымдар қаупінің төмен деңгейі кепілденеді. Тұрақтылық
консервативті өсу бағалы қағаздармен, ал табыстылық агресивті өсу бағалы
қағаздармен қамтамасыз етіледі. Отраша өсу портфелі портфельдің кеңінен
таралған моделі болып табылады және жоғары тәуекелмен кездескісі келментін
инвесторлармен көбінен қолданылады.
Табыс портфелі жоғары ағымдық табыс – пайыздық және дивидендтік
төлемдер – алуға бағытталған. Табыс портфелі табыс акцияларынан, яғни
инвестициялық қасиеттері жоғары ағымдық төлемдер болатын облигация және
басқа да бағалы қағаздардың бағам құнының қалыпты өсуімен және жоғары
дивидендтермен сипатталатын акциялардан тұрады. Бұл портфель түрінің
ерекшелігі оның құру мақсаты консервативті инвесторларға келетін көлемі
тәуекелдің минималды деңгейіне сәйкес келетін белгілі бір табыс деңгейін
алуында болып келеді. Портфельді инвестициялаудың объектілері төленетін
тұрақты пайыз және бағам құнының жоғары қатынасы бар қор нарығының
сенімділігі жоғары құралдар болып келеді.
Жүйелі табыс портфелі сенімділігі жоғары бағалы қағаздардан құралады
және ол минималды тәуекел деңгейінде орташа табыс әкеледі.
Табысты қағаздардың портфелі тәуекелдің орташа деңгейінде жоғары
табысты әкелетін сенімділігі жоғары корпорация облигацияларынан, бағалы
қағаздардан тұрады.
Өсу және табыс портфелі қор нарығында мүмкін болатын бағам құнының
төмендеуінен, төмен дивиденд және пайыздық төлемдерден сақтану үшін
құрылады. Осы портфельдің құрамына кіретін қаржылық активткрдің бір бөлігі
иемденушіге бағам құнының өсуін, ал екіншісі табыс әкеледі.[7;329-331]
Балансталған портфель әрекет ету мерзімі әр түрлі болатын бағалы
қағаздар түрлерінен тұрады. Оның негізгі мақсаты әр түрлі бағалы қағаздар
түрлері бойынша қаражаттың түсуінің жиілігін қамтамасыз ету болып келеді.
Арнайыландырылған портфель кәсіпорынның белгілі бір арнайы бағалы
қағаздарға және қаржылық құралдарға салым жасауға негізделген.
Аудандық және салалық портфель бөлек аудандармен шығарылатын қағалы
өағаздадан тұрады немесе экономиканың осы саласына қатысатын белгілі бір
компанияның өзінің қағаздары бойынша жоғары табыстылықты қамтамасыз ететін
бағалы қағаздарынан құрылады.
Қазіргі уақытта портфельді ұйғарым барған сайын қор нарығында таралуда
– көптеген кәсіпорындар бұл әдісті жеке инвесторлармен жұмыс істеу үшін
қолданады. Мұнда агент үшін де (банк), сенуші үшін де (клиент) маңызы болып
шешім қабылдауға көмектесетін ақпарат табылады. Ерекше көңіл бағам
толқуларының (периодтылығы және орташа шаршылық ауытқу көлемі) динамикасын
талдауға, болып жатқан бағам толқуларын өзара байланыс және эмитентте
жағдайдың өзгерістеріне бөлу керек. Бұл өзгерістерді талдай отырып қаржылық
менеджерлер белгілі бір қағаздарға инвестициялау жөнінде, оларды портфель
құрамына енгізу жөнінде шешім қабылдауға көмектеседі.
Шетелдік бағалы қағаздар портфелі тек қана жеке шетелдік
компаниялардың бағалы қағаздарына және олардан құрылған инвестициялық
портфельдерге салымдарды қарастырады.[8;386-389]
1- кесте. Инвестор түрі мен портфель түрі арасындағы байланыс *
Инвестор түріИнвестициялау Тәуекел Бағалы қағаз Портфель түрі
мақсаты деңгейі түрі
КонсервативтіИнфляциядан Төмен Мемлекеттік Сенімділігі жоғары,
қорғану бағалы бірақ табыстылығы
қағаздар, ірі төмен
тұрақты
эмитеттердің
акциялары мен
облигациялары
Орташа Ұзақ мерзімге Орташа Мемлекеттік Диверсификацияланған
агресивті капитал салу бағалы
және оның өсуі қағаздардың аз
үлесі, орташа
және ірі, бірақ
ұзақ нарықтық
тарихпен
сенімді
эмитенттердің
бағалы
қағаздардың
жоғары үлесі
Агресивті Спекулятивті Жоғары Шағын Тәуекелі жоғары,
ойын, эмитенттердің, бірақ табыстылығы да
салымдардың венчурлы жоғары
тез өсу компаниялардың
мүмкіндігі табыстылығы
жоғары бағалы
қағаздардың
үлкен үлесі
Ескерту: Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі. Оқу құралы.-
Алматы: 2007. [9;54-56]
Инвестициялық портфельдің түрлері бағалы қағаздар сияқты әр түрлі.
Мұнда портфель түрі белгілі бір ұстаушыда тұрақты нәрсе болмайды, керісінше
нарық жағдайына және сәйкес инвесторлар мақсаттарының өзгерістеріне
байланысты түрленеді. Халықаралық тәжірибеде арнайы рейтенгтік агенттіктер
инвестициялық сапаға байланысты нарықта айналыста жүрген бағалы қағаздарды
талдайды.
Портфельді инвестициялар портфельді құрумен байланысты және бағалы
қағаздар мен басқа да активтерді сатып алумен сипатталады. Инвестициялық
портфельді құрудың принціптері салымдардың қауіпсіздігі мен табыстылығы,
олардың өсуі және өтімділігі. Портфельді құру кезінде негізгі мақсат тәукел
және банк табысының оптималды үйлесуіне жету болып табылдады.
Бағалы қағаздар портфелін құрудың келесі этаптарын көрсетуге болады:
- оптималды портфель түрін таңдау;
- портфель тәукелі мен табыстылығының үйлусуін бағалау;
- бастапқы портфель құрамын анықтау;
- портфеь басқару сызбасын таңдау.[9;54-56]
Инвестициялық портфельді құру бойынша жұмыста нарықтық жағдайдың күрт
өзгерістері, инвестиция объектісінің қаржылық жағдайымен шарттастырылған
акцияларды қайта бағалау факторларды ескеру керек.
Инвестициялардың мүмкін объектісін қаржылық талдау барлық деңнейлерде
инвестициялық үрдістердің бөлінбес бөлігі болып табылады. Инвестициялар
қаржылық жағдайы белгісіз жеке және заңды тұлғалармен жұмыс істемейді.
Дамыған мемлекеттерде қаржылық есептіліктің басылымы – бұл іскерлік
байланыстардың жалпылама шарттары; фирманың қаржылық жағдайы жөнінде
анықтамаларда бар. Тәжірибеде қаржылық талдау бойынша жұмыс сапасы
қызметкерлердің мамандандырылуымен, ақпараттың шынайылығымен және
қолданатын аудиттің әдісімен анықталады.
Облигациялар акцияларға қарағанда қандай да бір таңдау сызбасына
жатпайды, себебі олардың сапасы өздігінен біртекті емес. Портфель үшін
облигацияларды таңдай отырып инвестор келесі сұрақтарға жауап беру керек:
- Облигация ұстаушылар алдында келісімшарттық міндеттерді орындау үшін
компания табысы жеткілікті ме?
- Қарызды өтеу үшін айналымдағы қаражат жеткілікті ме?
- Компания қарыздары мен активтерінің сәйкестілігі қандай?
- Қарызды өтеу үшін компания активтері жеткілікті ме?
- Тәуелсіз рейтенгтік агенттіктері бойынша компания облигациясының
рейтингі қандай?
Бағалы қағаздар нарығы өзгермелі. Портфель құрамы мен құрылымы оның
түріне сәйкес келу үшін оны басқару қажет. Портфельді басқару деп түрлі
бағалы қағаздар жиынтығына белгілі бір әдістерді және технологиялық
мүмкіндіктерді қолдану түсініледі. [9;388-389]
Олар мыналарға мүмкіндік береді:
- алғашқы инвестицияланған қаражатты сақтауға;
- табыстылықтың максималды деңгейіне жету;
- портфельдің инвестициялық бағыттылығын қамтамасыз ету.
Басқаша айтқанда басқару үрдісі портфельдің негізгі инвестициялар
сапасын және оны ұстаушылар мүдделеріне сәйкес келетін олардың
ерекшеліктерін сақтауға бағытталған. Сондықтан факторлар мониторингі
негізінде портфель құрылымын оның құрамдас бөліктерінің өзгеруіне әкелетін
ағымдық түзету қажет.
Активті және пассивті болып сипаттауға болатын портфельге қолданатын
әдістер мен техникалық мүмкіндіктер жиынтық басқару әдісін көрсетеді.
Алғашқы және қымбаттылардың бірі, мыналардың үздіксіз бөлшектік
анализді көрсететін басқару элементі мониторинг болып табылады:
- қор нарығы, оның даму тенденциясы;
- қор нарығының секторлары;
- бағалы қағаздар эмитент-фирманың қаржылық-экономикалық көрсеткіштері;
- бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттері.
Демек, мониторингтің соңғы нәтижесі портфель түріне сәйкес келетін
инвестициялық қасиеттерге ие бағалы қағаздарды таңдау болып табылады.
Мониторинг – бұл активті және пассивті басқару әдістерінің негізі.
Басқарудың активті моделі портфельдің инвестициялық мақсаттарына жауапты
болатын мұқият бақылау және құрал-жабдықтарды сатыа алуды, сонымен қатар
портфельге кіретін қор құралдарының құрамының тез өзгеруін қарастырады.
Мониторинг – бұл инвестициялық қаражаттан мүмкін болатын табыс көлемін
болжамдау және бағалы қағаздармен операциялар интенцификациясының
базасы.[10, 315-б.]
Активті басқарумен айналысатын менеджерлер тиімдірек бағалы қағаздарды
бақылап, сатып алу керек және табыстығы төмен активтерден тезарада құтылу
міндетті. Ал бұл кезде портфель құнының төмендеуіне және оның инвестициялық
қасиеттерін жоғалпауына мүмкіндік бермеу маңызды. Демек, “жаңа” портфельдің
құнын, табыстылығын, тәуекелін және басқа да инвестициялық сипаттамаларды
ұқсаса сипаттамалармен табыстылығ төмен “көне” портфельдің сатылымын есепке
ала отырып салыстыру қажет.
Мұнда портфель құрамының өзгерісі бойынша шығындарды ескеру қажет
екенін айта кету жөн. Бұл белгілі бір деңгейде айырбс формасына немесе
“свопингке” байланысты.
Менеджер қор нарығының коньюктурасын озып, талдау нәтижесін іске асыра
алу керек. Менеджер жобаны іске асырған кезде айтқыш, батыл, сақ және
есептілікте тиянақты болу керек.
Пассивті басқару бұл ұзақ тиімділікке есептелінген алдын-ала
анықталған тәукел деңгейімен жақсы диверсификацияланған портфель құру болып
табылады. Мұндай көзқарас сапыс жақсы бағалы қағаздарға толы нарықтың
тиімділігі кезінде мүмкін. Инфляция кезінде, яғни көбінесе қысқа мерзімді
бағалы қағаздар нарығы бар болғанда, сонымен қатар қор нарығыны тұрақсыз
коньюктурасында пассивті басқарудың тиімділігі төмен болады.
Біріншіден, пассивті басқару тәуекелі төмен бағалы қағаздардан тұратын
портфель үшін тиімді болады, ал отандық нарықта портфельдер аз.
Екіншіден, бағалы қағаздар портфелі ұзақ уақыт аралығында өзгеріссіз
болу үшін ұзақ мерзімді болу керек. Бұл пассивті басқарудың негізгі
артықшылықтарын жүзеге асыруға көмектеседі – үстеме шығынының төмен
деңгейі. Қазақстан нарығының динамикалылығы портфель төмен айналымда
болуына мүмкіндік береді, себебі мұнда табысты ғана емес, сонымен қатар
құндылықты да жоғалтуға болады.
Пассивті басқарудың сирек қолданатын әдісі – индексті қор әдісі.
Индексті қор – бұл бағалықағаздар нарығының күйін сипаттайтын таңдалынған
биржалық индекс қозғалысын көрсететін портфель. Егер инвестор портфель
нарық жағдайын көрсетуін қаласа, онда ол индексті есептеген кезде қағаздар
құратын бағалы қағаздар үлесін портфельді иемдену керек. Қазіргі уақытта
бағалықағаздар нарығының тиімділігі төмен, сондықтан индексті әдісті
қолдану күтілетін оң нәтиженің орнына залалдар әкелу мүмкін.[10, 397-б.]
Белгілі бір қиындықтар портфельді ұстап тұру әдісін қолданғанда да
туындайды.
Пассивті басқару нұсқасы тиімді емес бағалы қағаздарда
инвестициялаумен байланысты. Мұнда бағаның табысқа төмен қатынасымен
акциялар таңдалады, ал бұл болашақта биржалардан спекулятивтік
операциялардан табцыс алуға мүмкіндік береді. Бірақ Қазақстан нарығының
тұрақсыздығы мұндай кепелдік бермейді.
Өз қаражатының нормативті тиімді қолдануда орташа өлшенген бағаның
заемді қаражатын ала отырып қажетті минималды портфель табыстылығы
анықталады. Кейін мониторинг негізінде кепілденген табыстылықпен және
минималды тәукелмен портфельге бағалы қағаздаоды таңдау жүзеге асырылады.
Құрылған активтердің өзгерісіне белгі болып активті басқару кезіндегі
қарықтық өзгеріс емес, минималды тәуекелден төмен портфель табыстылығының
түсуі табылады. Осылай табыстылық портфельді сілкейтін индикатор болады.
Қор нарығының конъюктурасы портфельді басқару әдісін анықтайды деп айтуға
болады.
Басқару тактикасын таңдау портфель түріне де байланысты. Егер
агресивті портфельге пассивті басқару тактикасын қолдансақ, ұтысты күту
қиын. Мысалы, күнделікті табыс портфеліне бағытталған ааактивті басқаруға
шығындардың өтелуі екіталай.
Басқару тактикасын таңдау менеджердің бағалы қағаздарды тааңдаау және
нарық жағдайын болжамдау қабілетіне байланысты. Егер инвестор бағалы
қағаздарды таңдау немесе уақытты ескеру қабілеті төмен болса, онда оған
диверсификациялық портфельді құру және тәукелдерді қолайлы деңгейде ұстау
жөн. Егер инвнстор нарық күйін жақсы болжай алатындығына күмәнсіз болса,
онда ол нарықтық өзгерістерге және таңдалынңан басқару түріне байланысты
портфель құрамын өзгерту қажет. Мысалы, басқарудың пассивті әдісі
мемлекеттік басқару займдар облигациясының портфелі бойынша мүмкін.
Табыстылықты және нарықтық бағалардың толқуларын есептеудің бұл жағдайда
табыстылығы төмен.
Активті де, пассивті де басқару модельдері клиент тапсырысы
бойынша жүргізіледі немесе келісім-шарт негізінде жүзеге асырылады. Активті
басқару сату- сатып алу және клиенттің бағалы қағаздар портфеліін
құрылымдық құруды жүзеге асыратын арнайыландырылған қаржылық мекемелердің
жоғары шығындарын ұйғарады. Басқарушы нарық жөнінде білімді, таңдалынған
стратегиясы және т.б. есепке ала отырып қор құндылқтарымен операцияларды
орындайды. Мұнда пайда белгілі бір деңгейде менеджердің инвестициялық
шеберлігіне тәуелді болады, ал пайызбен коммисиондық сыйақылар алынған
пайдаға байланысты болады. Бұл қызмет түрі “Investment portfolio management
treaty” немесе бағалы қағаздар портфелін басқару бойынша келісім-шарт деп
аталады.
Басқарудың пассивті моделі – ақша қаражаттарын арнайыландырылған
мекемеге беруды ұйғарады. Ол иеленуші атынан әр түрлі қор құралдарына пайда
алу мақсатымен салымдар үшін портфель инвестициялармен айналысады.
Операцияларды орындау үшін коммисиодық сыйақылар алынады. Шетелдік
тәжірибеде мұндай операциялар “Private banking” немесе сенімді банктік
операциялар деп аталады. [11, 193-197-б.]
Бөлімді қорытындылай келе бағалы қағаздар нарығы дегеніміз —
экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы
қаржы көзі. Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар
нарығының, бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-
ақ олардың сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде
әрқайсысының мазмұны қарастырылады. Қазіргі кезде әлемде осы аталған
нарықтардың қосындысы іспеттес төрт нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.
Осылай портфель құру үрдісінде берілген сипаттамамен жаңа инвестициялық
сапаға жетуге болады. Бағалы қағаздар портфелі инвесторға минималды
тәукелде қажетті табыс тұрақтылығын қамтамасыз ететін құрал болып табылады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы сауда және өсімқорлық
(ростовщиктік) несие түрлерімен тығыз байланысты. Олар вексель және
коносамент сияқты қарыз міндеттемелерінің пайда болуына әсер етті. Бағалы
қағаздар нарығының одан әрі дамуы акционерлік қоғамдардың пайда болуымен
және мемлекеттің эмиссиялық қызметімен байланысты. Бағалы қағаздарға кең
көлемде капитал жұмсау XIX ғ. ортасында өрістей бастады. Осы кезде нарыққа
қатысушылар да белгілі бола бастады. Алғашқыда бағалы қағаздармен жеке
адамдар (трейдер - аторней) және банк қызметкерлері айналысты. Кейіннен бұл
іске заңды тұлғалар да кірісті.
Бағалы қағаздар нарығын дамыту барысында алғашқы даулар да (оның
ішінде сотқа талап қою) кездесе бастады.
Алайда, бұл кезде бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және
бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздерін қалыптастыру процесі аяқталды
деуте болмайтын еді. Дегенмен қабылданған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде
республикада пайда болған бағалы кағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз
етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіншілік туындады. [12,
65-б.]
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар деген бағалы қағаздарды сатушы, не
сатып алушы, сонымен қатар олар бойынша есеп айырысуды және олардың
айналымын қамтамасыз ететін жеке немесе заңды тұлғалар. Олар бағалы
қағаздардың айналымдылығы бойынша өзара экономикалық қатынастарға түсетін
жақтар.
Сурет-2. – Биржалық сауданың нарықтық сипаттамасы.[12, 83-б.]
Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығына катысушыларды олардың нарыққа
араласуына және нарықтағы позициясына қарай шартты түрде бес топқа бөлуге
болады:
Бірінші топ, бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет,
жергілікті әкімшілік органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар.
Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар
шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп
мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және
жергілікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді.
Дегенмен, халықтың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, сенімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделі. АҚШ-
та оларды көктүбірлі (голубые корешки) деп атайды.
Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе бағалы қағаздар
операциясын жүргізетін қаржы - несие институттары. Олар:
коммерциялық және инвестициялық банктер;
сақтандыру қорлары;
зейнетақы қорлары және с.с. ұйымдар.
Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни заңды және
жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты бағалы қағаздарға
жұмсау мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияның бақылау бумасын иемденуге
немесе қаржысынан айырылып қалу қаупінен құтылу үшін өз капиталын әртүрлі
шаруашылық салаларына жұмсауға ұмтылады.
Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын
кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан қауіпті. Статистика деректері
дәлелдегендей олардың 34 бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 14
бөлігі ғана кейбір табысқа қол жеткізеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындар
табысты қызмет көрсетіп, өздерінің болашағы бар екенін дәлелдеді. Мысалы,
электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және
сол сияқты өнім шығаратын шағын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын
кәсіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шұғылдануда (мысалы, жүннен
тоқылған және теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шығарушылар).
Сондықтан халықтың бірсыпыра тобы тәуекелге бел буып, жоғары дивидендтерден
үміттеніп, осы кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.
Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығының делдалдары, яғни брокерлер мен
дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс құралдары оларға
бағалы қағаздармен операция жүргізуге жеңілдік береді. Дилерлер қолында өз
капиталы болғасын көптеген операция жүргізеді. Дағды бойынша, дилерлер
сатып алған қағаздарды өзінде көп ұстамайды. Олар нарық конъ-юнктурасы
қолайлы болғанын сезсе, бағалы қағаздарды сатып жібереді. Себебі олардың іс-
әрекеті – алыпсатушылық.
Бесінші топ, бағалы кағаздар нарығын бақылаушы және қадағалаушы
мемлекеттік органдар. Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды
және оған қатысу жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң
актілерінде елдің экономикалық жағдайы аңғарылады. Мысалы, экономиканың
дағдарысы кезінде заңдар мен ережелер тез өзгеріп отырады. [13, 135-б.]
Бағалы қағаздар нарығының негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз етіп,
оның міндетін атқаратын делдалдарды кәсіби мамандар деп те атайды. Ол жұмыс
баға белгілеу үщін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы
қажет етеді. Ол үшін нарық талаптарына сай әдейі дайындалган кәсіби
мамандар қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір күтпеген
жағдайды шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бірге
бағалы қағаздар нарығы кәсіби мамандарының мол тәжірибесі мен олардың
сезімталдығын (интуиция) да бағаламауға болмайды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары:
1. Брокерлер - делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір
жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде
жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік
беріледі. Ол тек өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.
2. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар. Джобберлер -
нарык конъюнктурасын бақылаушылар. Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлер
заңды тұлға ретінде тіркелген маманданған брокерлік фирма кызметкерлері.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не жеке фирма, не акционерлік қоғам
ретінде кұрылады. Жаңа егемен мемелкеттерде олар жауапкершілігі шектеулі
серіктестік мекемесі болып та құрылуда. Салық төлеуден жеңілдік алу
мақсатында шағын кәсіпорын ретінде тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры
өте аз болады. Дегенмен, бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған
капиталын өсіру мақсатында клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда. [13, 154-б.]
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату белімі және хабарлама-техникалық
бөлімінен тұрады. Шамамен фирмада 15-20 адам қызмет жасайды.
Брокерлік фирманың қызмет аясына:
Консалтинг (кеңес беру);
Бағалы қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші нарыкқа айналысқа
түсіру;
Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с. міндеттер кіреді.
Бұлардан басқа брокерлер ақша нарығында бірсыпыра ерекше қызмет
көрсетеді, атап айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде, биржалық келісімді сақтандыру.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасасқанда барлық тапсырма бойынша,
оның ішінде, бағалы қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба,
әлде биржадан тыс нарықтан ба) келісімге келеді.
2. Брокер клиенттің белгілеген сомасы шамасында әрекет жасайды.
Бірақ алған тапсырма көлемінде бағалы қағаздарды таңдауда өз құқығын
пайдаланады.
Сурет-3. – Брокерлік фирманың құрылымы. [13, 181-б.]
Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта клиентке
хабарлап және бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржыны (өзіне делдалдық
үшін келісілген сыйақы қалдырып) клиенттің есепшотына аударады.
Брокер мәмілені арнаулы кітапқа тіркеуі қажет. Клиент ол жөнінде көшірме
талап етуге құқылы.
Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы уақытынан бұрын тоқтатуға үкім
бере алады.
Сонымен бірге,брокерлік фирма мен клиент арасындағы келісім алғашқыда
ауызша жүргізіліп, ол кейін құжатпен рәсімделгеннен соң ғана заңды күшіне
енеді.
Брокерлік фирма өз клиенттерінен тапсырма алғанда олардан кепілдік
беруді (әсіресе клиент сатып алушы болса) талап етеді. Кепілдік ретінде:
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель берілуі;
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100%-ін құрайтын сома
брокердің шотына түсірілуі керек;
Брокердің атына ағымдағы шот ашылуы;
Брокерге сақтандыру полисі және с.с.кепілдіктер берілуі мүмкін.
Осылар жөнінде брокерлік фирма клиентке хабарлап тұруы қажет. Бұл
жағдайда брокерлік фирманың табысына делдалдық үшін сыйақы, несие үшін
процент (өсім ақы) және тәуекел (риск) үшін ақы кіреді. Алайда, бұл
жағдайда брокерлік фирма өзінің делдалдық қызмет шегінен шығып, оның іс-
әрекеті, дилерлік фирманың қызметіне ұқсайды. [14, 201-б.]
Дилерлер — олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт
жасасқанда өзінің (дилерлік фирманың) капиталын жұмсайды. Дилердің қызметін
мына мысалмен түсіндіруге болады. Мысалы, қалалық әкімшілік көрсетілген
құны 100 теңгелік облигация шығаруға шешім қабылдады делік. Эмиссиямен
шұғылданатын оның өз аппараты жоқ, сондықтан әкімшілік дилерлік фирмаға
тапсырма береді. Егер қалалық заем бірнеше миллион теңгеге шығарылатын
болса, онда үлкен көлемді іспен тек маманданған фирмалар, мысалы,
коммерциялық банктер шұғылданады. Оның делдалдық механизмі төмендегідей.
Әкімшілік дилерге 100 теңгелік облигацияны кемітілген бағамен
(дисконтпен), мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем сатады.
Дилердің облигацияларды сатуға кеткен шығынымен одан түскен пайда 2
теңгеден кем болмауы тиіс.
Бағалы қағаздар операциясына маманданған дилерді жауапкершілігі шектеулі
дилер деп атайды. Олардың бағалы қағаздарды сатып алу-сатуға тәуекелмен
шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан әлдеқайда аз.
Себебі сатып алу-сату аз уақыт аралығында өтеді.
Дилердің атқаратын қызметі:
Бағалы қағаздардың шығарылымы, олардың бағамы және сапасы туралы хабар
тарату;
Клиенттердің тапсырмасын орындау;
Бағалы қағаздар нарығындағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер бағалы
қағаздарды сату-сатып алу баяуласа (мысалы, сатушылар және сатып алушылар
жетіспей қалса), онда бағалы қағаздардың бағамын тұрақтандыру мақсатында
дилер өз есебінен операция жүргізеді.
Сатып алушылар мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, бағалы қағаздар
нарығыныц жұмысына себепші болады. Олар нарықтың катализаторы
(шапшаңдатушы) ретінде жұмыс істейді.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздар нарығында дилердің қызметі брокерлер
қызметінен өзінің кең көлемділігімен ерекшеленеді. Дилерлік фирманың
алғашқыда өзінің бірсыпыра капиталы болады, кейіннен ол делдалдық сыйақымен
және инвестициядан түскен пайдамен үнемі толтырылып отырылады.
Джобберлер - бағалы қағаздар нарығындағы конъюнктура (өзгерістерді
сипаттайтын белгілер) мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Ең алғашқыда олар
Лондон Сити нарығында пайда болды. Олар шығарылған бағалы қағаздардың
маңызын дұрыс бағалау үшін ғана емес, сонымен қатар эмитенттерге жаңа
бағалы қағаздар шығаруға да олардың көмегі қажет. Джобберлер тек бір жолы
кеңес беріп қана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғауға жіберілді
Экономиканы мемлекеттік реттеу
кафедрасының
меңгерушісі,
э.ғ.д. профессор
____________________ Г. И. Маянлаева
№__хаттама ___ ___________ 2010 жыл.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бағалы қағаздар нарығының дамуын мемлекеттік реттеу
050510 – Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған:
Абдрахманов А.Қ.
ІV курс, 403 топ
Ғылыми жетекші: ________________________ Орманбеков
Ә.О.
аға оқытушы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .5
1. Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару принциптері
мен мемлекеттік реттеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 5
2. Бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...16
1.3. Бағалы қағаздарды инвестициялаудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ..23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор
нарығының тиімді қызмет ету
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... 53
3 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН дамытуды мемлекеттік
реттеуДІ ЖЕТІЛДІРУ ... 59
3.1 Қор биржасынының қызметін басқару және дамытудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.2 Бағалы қағаздардың эмитенттері және оларды шығарудағы әлемдік
тәжірибені отандық қор нарығында
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз
кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы -
кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері -
экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла
бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай: бағалы қағаздарды шығарумен айналысқа түсіруді
және қатысушы субъектілердің қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар
нарығында туындайтын мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымын
анықтайтын заңнамалык негіз қалыптасты; бағалы қағаздар нарығының
институционалдыұқ инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік
фирмалар, кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, Орталық
депозитарий және қор биржасы қызмет істеуде; Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда. Алайда,
эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен Қазақстан қор
биржасы өзінің нарықта өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан
біртіндеп ішкі инвестициялық базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын
кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін
арттыру есебінен бағалы қағаздар нарығын дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру
қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Бағалы қағаздар нарығын құрудың теориялық
концепциясын, бағалы қағаздар нарығынлағы айналыс мәселесін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Көздеген мақсатқа жету жолында шешілген
міндеттер:
– Бірінші бөлімде – бағалы қағаздардың мәні, жіктелуі, түрлері, оларды
шығару, сондай-ақ бағалы кағаздар нарығы және оған қатысушылар туралы
ұғым дәйекті түрде өңделіп баяндалды.
– Екінші бөлімінде – Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының
пайда болу тарихы жан-жақты қаралып жазылған.
– Үшінші бөлімінде – Қазақстан экономикасының әлемдік нарыққа
интеграциялану жағдайында бағалы қағаздар нарығының экономикалық
көрсеткіштері сараланған.
Бұл дипломдық жұмыста әртүрлі авторлардың өз кітаптарында пайдаланған,
әлемдік тәжірибеде кең тараған бағалы қағаздардың жіктелуі салыстырмалы
түрде қарастырылып, Қазакстанда бағалы кағаздардың пайда болуы мен қор
биржасының калыптасу және даму барысын шолумен толықтырылды. Сонымен қатар
әлемдік қаржылық және экономикалық дағдарыстың еліміздің бағалы қағаздар
нарығына тигізген әсері талданып көрсетілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан, әр
тарау 3 бөлімнен (3-тарау 2 бөлімнен тұрады), қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен, 73 беттен тұрады. Отандық және ресейлік әдебиеттер,
ҚР статикикалық агенттігінің жылнамалары, заңнамалық актілер қолданылды.
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздар нарығы ұғымы, оларды құру және басқару
принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
Бүгінгі таңда бағалы қағаздар нарығының көптеген сипаттамасы кездеседі.
Мысалы, нарық сатып алушы мен сатушының кездесетін орны, сатып алушы мен
сатушының өзара әрекетіне немесе қаржы активтерін алмастыруға қызмет ететін
механизм, бағалы қағаздарды шығаруға және айналысқа түсіруге байланысты
экономикалық қатынастар жиынтығы және т.с.с. Келтірілген анықтамалардың
барлыгы да капитал тартуды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастарды
сипаттайды. Бағалы қағаздар нарығының басқа кез-келген нарықтан бір ғана
айырмашылығы бар - ол ақша капиталын қалыптастыруға кызмет етеді. Болашақта
ол капитал нақты тауар өндіру үшін немесе алғашқы капиталды өсіру үшін
жұмсалуы мүмкін. Уақытша бос ақша қаражатын тарту мерзіміне байланысты
нарық ақша нарығы және капитал нарығы немесе қаржы нарығы деп бөлінеді.
Ақша нарығына, негізінен, халықтан қысқа мерзімге (1 жылға дейін) уақытша
бос қаражат тартылса, ал қаржы нарығында бағалы қағаздар (ақша нарығымен
салыстырғанда) үзақ уақыт бойы айналыста жүреді. [1, 78-б.]
Бағалы қағаздар нарығы (қор нарығы) - ол қаржы нарығының құрамдас бір
бөлігі. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар — бағалы қағаздар. Олар, біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқығы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарықтық бағамен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, ол өндіріске жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал — нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз
капиталдары).[1,82-б.]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың
орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те
атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қор инструменті немесе құралы
болып та есептеледі. Себебі тек сол кұралды пайдаланып, нақты құндылықтарға
қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы — капитал нарығының, яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Бағалы қағаздар нарығының маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде
бағалы қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағүрлым жеңіл. Акция
және облигация сияқты негізгі бағалы қағаздарды шығаруға және оларды
тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың
оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-
3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы)
өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.
Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай жағдай қалыптасқан.
Акциялары Франция ұлтгық қор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары
өздерінің бағалы қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі)
Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен
өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен
табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан
пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға
белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.
Халықаралық бағалы қағаздар нарығы, ұлттық нарық тәрізді, алғашқы және
екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің
бағалы қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал
екінші нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен бағалы
қағаздарды қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші бағалы қағаздар нарығында
негізгі сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер,
сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді.
Сонымен бағалы қағаздар нарығы — экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. [2,114-б.]
Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар нарығының,
бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың
сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының
мазмұны қарастырылады.
Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына қарай:
• халықаралық және ұлттық;
• жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді.
Сондай-ақ қолданылатын қаржы құралдарына байланысты нарық, мысалы, бағалы
қағаздардың нақты түрінің (акция, облигация, және т.б) немесе опциондар,
фьючерстер, валюта нарығы деп те бөлінеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздарды сату тәсіліне
қарай төмендегідей бағалы қағаздар нарықтары дамуда. [2, 134-б.]
- алғашқы және екінші нарық;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- жай және қос аукциондық нарық;
- дәстүрлі және компьютерленген нарық;
- кассалық және мерзімді нарық.
Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың жаңа шығарылғандары орналастырылады.
Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті басқару
органдары.
Екінші нарықта бұрын шығарылған бағалы қағаздар қайта сатылады. Екінші
нарық — ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе бағалы
қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу
формасы. [3, 45-б.]
Ұйымдастырылған нарық - ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай
бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар -делдалдар арасында нарыққа
басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша бағалы қағаздардың айналысы.
Ұйымдастырылмаған нарық - ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені
сақтамай-ақ бағалы қағаздардың айналысы.
Сурет-1. – Тауар саудасының биржаға дейінгі формасы. [3, 151-155-б.]
Биржалық нарық - бағалы қағаздарды қор нарығына саудаға түсіру, ол —
әдетте, ұйымдастырылған нарық.
Биржадан тыс нарық - бұл бағалы қағаздарды қор нарығынан тыс саудаға
түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.
Аукциондық нарық - ол өзіне жай аукцион, голландиялық аукцион және қос
аукционды біріктіретін нарық. Олар бірінен-бірі сауда ережелерінің
жариялылығымен және ашықтығымен, сондай-ақ қатысушылардың өзара жарысқа
түсуімен ерекшеленеді.
Жай аукциондық нарық деген қор құралдарына сұраныс жасаушы көптеген
жоғары төлем қабілетті сатып алушылары бар және монополиялы жағдайдағы
аздаған сатушылары бар нарық. Сатушылары аз болғандықтан және тауарларының
біркелкілігінен олар қағаздарды сату туралы өздерінің ұсыныстарын алдын ала
баға белгілеу бюллетеніне енгізу үшін береді. Баға белгілеу бюллетені
бағалы қағаздарға қызығушылық білдірген сатып алушыларға үлестіріледі.
Сөйтіп олар аукционға негізгі қатысушылар болып, жүйелі түрде өз бағаларын
ұсынып, қағаздарды сатып алу құқығына ие болу үшін бәсекелеседі. Тауарларын
басқалардан бұрын сатуға түсірген сатушылар айырықша жағдайда болады.
Себебі алғашқы сатып алушылар сатып алу құқығына ие болу үшін ең жоғары
баға төлеуге дайын. Сөйтіп аукционнан сатып алушылар азайған сайын тауар
бағасы да төмендейді. Біркелкі тауарларды сатушылардың саны көбейген сайын
оларды алдын ала келісілген бағамен сату мүмкіндігі және соған сәйкес жай
аукционды өткізудің мәні төмендейді. Осы айтылған жағдайға мемлекеттік
бағалы қағаздарды алғашқы нарыққа орналастырғанда ұйымдастырылатын жай
аукцион жатпайды. Себебі оларды монополиялы түрде мемлекет орналастырады.
Голландиялық аукционда сатып алушылардың мәлімдемесі күні бұрын
жинақталады. Содан соң оларды эмитенттер немесе делдалдар сырттай талдаудан
өткізіп, бағалы қағаздарды сатып алу мәлімдемесін қанағаттандыратын
біркелкі ресми баға бекітеді. [4, 6-б.]
Қос аукционды нарықтың жай нарықтан айырмашылығы - онда бағалы
қағаздарды сатып алу немесе сату құқына ие болу үшін өзара жарысқа түсетін
көптеген сатушылар мен сатып алушылар болады.
Дәстүрлі және компыотерленген нарықтың бірінен-бірінің айырмашылығы
мынада:
компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын болмайды,
демек олар бір-бірімен тікелей кездеспейді;
сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей автоматтандырылған;
саудаға қатысушыларға бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәлімдемені
компьютердегі сауда жүйесіне енгізеді.
Кассалық нарық (немесе кэш нарық, я спот нарық) - ол мәмілені дереу
(1-2 жұмыс күнінде) орындау. Ал мерзімді нарық -ол мәмілені орындау мерзімі
(2 жұмыс күнінен бастап 3 айға дейін) бекітілген нарық.
Қазіргі кезде әлемде осы аталған нарықтардың қосындысы іспеттес төрт
нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.
Алғашқы нарық қор биржасы деп аталып, онда тіркеуден өткен қор
құндылықтарымен мәміле жүргізіледі. Эмитент-компания бағалы қағаздардың
жаңасын шығарып ұсынғанда оны сату процесіне көптеген қаржы институттары
қатысуы мүмкін. Өркендеген елдерде бағалы қағаздарды орналастырумен
инвестициялык банктер шұғылданады. Әдетте, инвестициялық банктер
андеррайтер ретінде шығарылымның барлығын сатып алып, шығарылымды
орналастыруға өзіне қаржылық міндеттеме (кепілдік) алады. Андеррайтердің
жүргізетін іс-шаралар кешенін андеррайтинг деп атайды. [4, 67-б.]
Екінші нарық — ол биржадан тыс нарық, онда биржада тіркеуден өтпеген
бағалы қағаздармен операциялар жүргізіледі. Бағалы қағаздардың екінші
нарықтағы айналысы - ол негізінен бағалы қағаздарды қайта сату. Сатып алу-
сату мәмілелерінің көп бөлігі брокер-делдалдардың, инвестициялық
диллерлердің, трейдерлердің (биржаның сауда аймағындағы фирмалардың өкілі)
қатысуымен нарықтық баға бойынша жүргізіледі.
Үшінші нарық—ол биржадан тыс нарық, онда қор биржасынан тыс делдалдар
арқылы тіркеуден өткен бағалы қағаздар сатып алынып, қайта сатылады. Оларға
жоғары комиссиялық ақы бекітіледі.
Төртінші нарық немесе компьютерленген нарық, онда сауда қор делдалдарын
біріктіретін компьютерлік желі арқылы жүргізіледі. Бұндай жүйенің көмегімен
инвесторлар комиссиялық ақыдан және қор нарығының тұрақсыздану қатерінен
көп сома үнемдейді.
Қорытындысында бағалы қағаздар нарығының құрылымы жөнінде айта кететін
жәйт, Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан Республикасының
заңындаалғашқы нарық—бастапқы бағалы қағаздар нарыгы, ал екінші нарық -
қайталама бағалы қағаздар нарығы деп аталған. [5,215-б.]
Бағалы қағаздар портфелінің ұғымы және оларды құру принціптері.
Халықаралық тәжірибеде қалыптасқан қор нарығында инвестициялық
портфлеь деп жеке және заңды тұлғалар иемденетін басқару объектісі болатын
бағалы қағаздар жиынтығы түсініледі. Ол мынаны білдіреді: портфельдің
құрылуы және болашақта оның құрамы мен құрылымын өзгерте отырып басқарушы-
менеджер тәуекелтабыс қатынасымен жаңа инвестициялық сала құрайды. Бірақ
жаңа портфель белгілі бір корпаративті акция, әр түрлі дәрежедегі
қамтамасыз етумен облигация, тәуекел және үкіметпен кепілденген, яғни
негізгі сумма және ағымдағы түсімдер бойынша минималды тәуекелмен
бекітілген табыспен қағаз жиынтығын анықтайды. Жалпы портфель бағалы
қағаздардың бір түрінен тұруы мүмкін, сонымен қатар ол өз құрылымын бір
бағалы қағаздар түрін басқасымен ауыстырала алады. Бірақ әр бағалы қағаз
өздігінен мұндай нәтижеге жете алмайды.
Демек портфель бағалы қағаздар жиынтығына өздігінен алынған бағалы
қағаздар жете алмайтын және тек қана олардың комбинациясы арқылы жүзеге
асатын инвестициялық сипаттама бере отырып инвестициялау шарттарын жақсарту
үшін қажет.[6, 66-б.]
Осылай портфель құру үрдісінде берілген сипаттамамен жаңа
инвестициялық сапаға жетуге болады. Бағалы қағаздар портфелі инвесторға
минималды тәукелде қажетті табыс тұрақтылығын қамтамасыз ететін құрал болып
табылады.
Портфельді инвестиция бойынша табыс белгілі бір тәукелді есепке ала
отырып портфельге енгізілген қағаздың барлық жиынтығы бойынша жалпы пайданы
көрсетеді. Пайда мен тәуекел арасында сандық сәйкестік мәселесі туындайды.
Ал ол қалыптасқан портфель құрылымын үнемі қайта жетілдіру және
инвестициялар қалауымен жаңаларын құру мақсатымен оперативті шешілуі керек.
Бұл көрсетілген мәселе оларды айқындау үшін жалпы шешім сызбасын тез арада
табуға болатын, бірақ соңына дейін шешілмейтін мәселелерге жатады.
Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін есепке ала отырып әр
түрлі бағалы қағаздар портфелін құруға болады. Бұлардың әр қайсысында бар
тәукел, иемденушіде мүмкін болатын портфель және белгілі бір уақытта
күтілетін қайтарымдылық (табыс) арасында жеке баланс болады. Осы
факторлардың қатынасы бағалы қағаздар портфель түрін анықтауға мүмкіндік
береді.
Демек, портфель түрі – бұл оның табыс және тәукел қатынасына
негізделген инвестициялық сипаттамасы болып табылады.. Портфель түрінің
жіктелуі кезіндегі маңызды белгісі қандай әдіспен, қандай көзден табыс
алынатыны: бағам құнының өсуі немесе ағымдық төлем – дивиденд, пайыз
есебінде болып табылады.
Табыс көзіне байланысты портфель түрлерін қарастырайық.
Өсу портфелі бағам құны өсетін компания акциясынан құрылады.бұл
портфель түрінің негізгі мақсаты – алынатын дивидендпен қоса портфельдің
салым құнының өсуі. Бірақ төлем дивидендтері аз көлемде шығарылады.
Портфельге кіретін акция жиынтығының бағам құнының өсу қарқыны осы топты
құрайтын портфель түрін анықтайды.
Агресивті өсу портфелі капиталдың максималды өсіміне бағытталған. Бұл
портфельдің құрамына жас, тез дамитын компаниялардың акциялары кіреді.
Портфельде инвестициялар айтарлықтай қауіпті, бірақ бір уақытта ең жоғары
табыс әкелу мүмкін. [6, 73-б.]
Консервативті өсу портфелінің тәуекелі төмен болып келеді. Ол жоғары
емес, бірақ бағам құнының тұрақты өсу қарқынымен сипатталатын ірі, танымал
компаниялардың акцияларынан құралады. Портфель құрамы ұзақ уақыт аралығанда
өзгеріссіз қалады. Консервативті өсу портфель инвестициялары капиталды
сақтауға бағытталған.
Орташа өсу портфелі агресивті және консервативті өсу портфелінің
инвестициялық қасиеттерінің үйлесімін қамтиды. Бұл портфель түріне ұзақ
мерзімге алынған сенімді бағалы қағаздардың және құрамы үнемі өзгеріп
тұратын қауіпті қор құралдарының жиынтығы кіреді. Мұнда капиталдың орташа
өсіміне және салымдар қаупінің төмен деңгейі кепілденеді. Тұрақтылық
консервативті өсу бағалы қағаздармен, ал табыстылық агресивті өсу бағалы
қағаздармен қамтамасыз етіледі. Отраша өсу портфелі портфельдің кеңінен
таралған моделі болып табылады және жоғары тәуекелмен кездескісі келментін
инвесторлармен көбінен қолданылады.
Табыс портфелі жоғары ағымдық табыс – пайыздық және дивидендтік
төлемдер – алуға бағытталған. Табыс портфелі табыс акцияларынан, яғни
инвестициялық қасиеттері жоғары ағымдық төлемдер болатын облигация және
басқа да бағалы қағаздардың бағам құнының қалыпты өсуімен және жоғары
дивидендтермен сипатталатын акциялардан тұрады. Бұл портфель түрінің
ерекшелігі оның құру мақсаты консервативті инвесторларға келетін көлемі
тәуекелдің минималды деңгейіне сәйкес келетін белгілі бір табыс деңгейін
алуында болып келеді. Портфельді инвестициялаудың объектілері төленетін
тұрақты пайыз және бағам құнының жоғары қатынасы бар қор нарығының
сенімділігі жоғары құралдар болып келеді.
Жүйелі табыс портфелі сенімділігі жоғары бағалы қағаздардан құралады
және ол минималды тәуекел деңгейінде орташа табыс әкеледі.
Табысты қағаздардың портфелі тәуекелдің орташа деңгейінде жоғары
табысты әкелетін сенімділігі жоғары корпорация облигацияларынан, бағалы
қағаздардан тұрады.
Өсу және табыс портфелі қор нарығында мүмкін болатын бағам құнының
төмендеуінен, төмен дивиденд және пайыздық төлемдерден сақтану үшін
құрылады. Осы портфельдің құрамына кіретін қаржылық активткрдің бір бөлігі
иемденушіге бағам құнының өсуін, ал екіншісі табыс әкеледі.[7;329-331]
Балансталған портфель әрекет ету мерзімі әр түрлі болатын бағалы
қағаздар түрлерінен тұрады. Оның негізгі мақсаты әр түрлі бағалы қағаздар
түрлері бойынша қаражаттың түсуінің жиілігін қамтамасыз ету болып келеді.
Арнайыландырылған портфель кәсіпорынның белгілі бір арнайы бағалы
қағаздарға және қаржылық құралдарға салым жасауға негізделген.
Аудандық және салалық портфель бөлек аудандармен шығарылатын қағалы
өағаздадан тұрады немесе экономиканың осы саласына қатысатын белгілі бір
компанияның өзінің қағаздары бойынша жоғары табыстылықты қамтамасыз ететін
бағалы қағаздарынан құрылады.
Қазіргі уақытта портфельді ұйғарым барған сайын қор нарығында таралуда
– көптеген кәсіпорындар бұл әдісті жеке инвесторлармен жұмыс істеу үшін
қолданады. Мұнда агент үшін де (банк), сенуші үшін де (клиент) маңызы болып
шешім қабылдауға көмектесетін ақпарат табылады. Ерекше көңіл бағам
толқуларының (периодтылығы және орташа шаршылық ауытқу көлемі) динамикасын
талдауға, болып жатқан бағам толқуларын өзара байланыс және эмитентте
жағдайдың өзгерістеріне бөлу керек. Бұл өзгерістерді талдай отырып қаржылық
менеджерлер белгілі бір қағаздарға инвестициялау жөнінде, оларды портфель
құрамына енгізу жөнінде шешім қабылдауға көмектеседі.
Шетелдік бағалы қағаздар портфелі тек қана жеке шетелдік
компаниялардың бағалы қағаздарына және олардан құрылған инвестициялық
портфельдерге салымдарды қарастырады.[8;386-389]
1- кесте. Инвестор түрі мен портфель түрі арасындағы байланыс *
Инвестор түріИнвестициялау Тәуекел Бағалы қағаз Портфель түрі
мақсаты деңгейі түрі
КонсервативтіИнфляциядан Төмен Мемлекеттік Сенімділігі жоғары,
қорғану бағалы бірақ табыстылығы
қағаздар, ірі төмен
тұрақты
эмитеттердің
акциялары мен
облигациялары
Орташа Ұзақ мерзімге Орташа Мемлекеттік Диверсификацияланған
агресивті капитал салу бағалы
және оның өсуі қағаздардың аз
үлесі, орташа
және ірі, бірақ
ұзақ нарықтық
тарихпен
сенімді
эмитенттердің
бағалы
қағаздардың
жоғары үлесі
Агресивті Спекулятивті Жоғары Шағын Тәуекелі жоғары,
ойын, эмитенттердің, бірақ табыстылығы да
салымдардың венчурлы жоғары
тез өсу компаниялардың
мүмкіндігі табыстылығы
жоғары бағалы
қағаздардың
үлкен үлесі
Ескерту: Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі. Оқу құралы.-
Алматы: 2007. [9;54-56]
Инвестициялық портфельдің түрлері бағалы қағаздар сияқты әр түрлі.
Мұнда портфель түрі белгілі бір ұстаушыда тұрақты нәрсе болмайды, керісінше
нарық жағдайына және сәйкес инвесторлар мақсаттарының өзгерістеріне
байланысты түрленеді. Халықаралық тәжірибеде арнайы рейтенгтік агенттіктер
инвестициялық сапаға байланысты нарықта айналыста жүрген бағалы қағаздарды
талдайды.
Портфельді инвестициялар портфельді құрумен байланысты және бағалы
қағаздар мен басқа да активтерді сатып алумен сипатталады. Инвестициялық
портфельді құрудың принціптері салымдардың қауіпсіздігі мен табыстылығы,
олардың өсуі және өтімділігі. Портфельді құру кезінде негізгі мақсат тәукел
және банк табысының оптималды үйлесуіне жету болып табылдады.
Бағалы қағаздар портфелін құрудың келесі этаптарын көрсетуге болады:
- оптималды портфель түрін таңдау;
- портфель тәукелі мен табыстылығының үйлусуін бағалау;
- бастапқы портфель құрамын анықтау;
- портфеь басқару сызбасын таңдау.[9;54-56]
Инвестициялық портфельді құру бойынша жұмыста нарықтық жағдайдың күрт
өзгерістері, инвестиция объектісінің қаржылық жағдайымен шарттастырылған
акцияларды қайта бағалау факторларды ескеру керек.
Инвестициялардың мүмкін объектісін қаржылық талдау барлық деңнейлерде
инвестициялық үрдістердің бөлінбес бөлігі болып табылады. Инвестициялар
қаржылық жағдайы белгісіз жеке және заңды тұлғалармен жұмыс істемейді.
Дамыған мемлекеттерде қаржылық есептіліктің басылымы – бұл іскерлік
байланыстардың жалпылама шарттары; фирманың қаржылық жағдайы жөнінде
анықтамаларда бар. Тәжірибеде қаржылық талдау бойынша жұмыс сапасы
қызметкерлердің мамандандырылуымен, ақпараттың шынайылығымен және
қолданатын аудиттің әдісімен анықталады.
Облигациялар акцияларға қарағанда қандай да бір таңдау сызбасына
жатпайды, себебі олардың сапасы өздігінен біртекті емес. Портфель үшін
облигацияларды таңдай отырып инвестор келесі сұрақтарға жауап беру керек:
- Облигация ұстаушылар алдында келісімшарттық міндеттерді орындау үшін
компания табысы жеткілікті ме?
- Қарызды өтеу үшін айналымдағы қаражат жеткілікті ме?
- Компания қарыздары мен активтерінің сәйкестілігі қандай?
- Қарызды өтеу үшін компания активтері жеткілікті ме?
- Тәуелсіз рейтенгтік агенттіктері бойынша компания облигациясының
рейтингі қандай?
Бағалы қағаздар нарығы өзгермелі. Портфель құрамы мен құрылымы оның
түріне сәйкес келу үшін оны басқару қажет. Портфельді басқару деп түрлі
бағалы қағаздар жиынтығына белгілі бір әдістерді және технологиялық
мүмкіндіктерді қолдану түсініледі. [9;388-389]
Олар мыналарға мүмкіндік береді:
- алғашқы инвестицияланған қаражатты сақтауға;
- табыстылықтың максималды деңгейіне жету;
- портфельдің инвестициялық бағыттылығын қамтамасыз ету.
Басқаша айтқанда басқару үрдісі портфельдің негізгі инвестициялар
сапасын және оны ұстаушылар мүдделеріне сәйкес келетін олардың
ерекшеліктерін сақтауға бағытталған. Сондықтан факторлар мониторингі
негізінде портфель құрылымын оның құрамдас бөліктерінің өзгеруіне әкелетін
ағымдық түзету қажет.
Активті және пассивті болып сипаттауға болатын портфельге қолданатын
әдістер мен техникалық мүмкіндіктер жиынтық басқару әдісін көрсетеді.
Алғашқы және қымбаттылардың бірі, мыналардың үздіксіз бөлшектік
анализді көрсететін басқару элементі мониторинг болып табылады:
- қор нарығы, оның даму тенденциясы;
- қор нарығының секторлары;
- бағалы қағаздар эмитент-фирманың қаржылық-экономикалық көрсеткіштері;
- бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттері.
Демек, мониторингтің соңғы нәтижесі портфель түріне сәйкес келетін
инвестициялық қасиеттерге ие бағалы қағаздарды таңдау болып табылады.
Мониторинг – бұл активті және пассивті басқару әдістерінің негізі.
Басқарудың активті моделі портфельдің инвестициялық мақсаттарына жауапты
болатын мұқият бақылау және құрал-жабдықтарды сатыа алуды, сонымен қатар
портфельге кіретін қор құралдарының құрамының тез өзгеруін қарастырады.
Мониторинг – бұл инвестициялық қаражаттан мүмкін болатын табыс көлемін
болжамдау және бағалы қағаздармен операциялар интенцификациясының
базасы.[10, 315-б.]
Активті басқарумен айналысатын менеджерлер тиімдірек бағалы қағаздарды
бақылап, сатып алу керек және табыстығы төмен активтерден тезарада құтылу
міндетті. Ал бұл кезде портфель құнының төмендеуіне және оның инвестициялық
қасиеттерін жоғалпауына мүмкіндік бермеу маңызды. Демек, “жаңа” портфельдің
құнын, табыстылығын, тәуекелін және басқа да инвестициялық сипаттамаларды
ұқсаса сипаттамалармен табыстылығ төмен “көне” портфельдің сатылымын есепке
ала отырып салыстыру қажет.
Мұнда портфель құрамының өзгерісі бойынша шығындарды ескеру қажет
екенін айта кету жөн. Бұл белгілі бір деңгейде айырбс формасына немесе
“свопингке” байланысты.
Менеджер қор нарығының коньюктурасын озып, талдау нәтижесін іске асыра
алу керек. Менеджер жобаны іске асырған кезде айтқыш, батыл, сақ және
есептілікте тиянақты болу керек.
Пассивті басқару бұл ұзақ тиімділікке есептелінген алдын-ала
анықталған тәукел деңгейімен жақсы диверсификацияланған портфель құру болып
табылады. Мұндай көзқарас сапыс жақсы бағалы қағаздарға толы нарықтың
тиімділігі кезінде мүмкін. Инфляция кезінде, яғни көбінесе қысқа мерзімді
бағалы қағаздар нарығы бар болғанда, сонымен қатар қор нарығыны тұрақсыз
коньюктурасында пассивті басқарудың тиімділігі төмен болады.
Біріншіден, пассивті басқару тәуекелі төмен бағалы қағаздардан тұратын
портфель үшін тиімді болады, ал отандық нарықта портфельдер аз.
Екіншіден, бағалы қағаздар портфелі ұзақ уақыт аралығында өзгеріссіз
болу үшін ұзақ мерзімді болу керек. Бұл пассивті басқарудың негізгі
артықшылықтарын жүзеге асыруға көмектеседі – үстеме шығынының төмен
деңгейі. Қазақстан нарығының динамикалылығы портфель төмен айналымда
болуына мүмкіндік береді, себебі мұнда табысты ғана емес, сонымен қатар
құндылықты да жоғалтуға болады.
Пассивті басқарудың сирек қолданатын әдісі – индексті қор әдісі.
Индексті қор – бұл бағалықағаздар нарығының күйін сипаттайтын таңдалынған
биржалық индекс қозғалысын көрсететін портфель. Егер инвестор портфель
нарық жағдайын көрсетуін қаласа, онда ол индексті есептеген кезде қағаздар
құратын бағалы қағаздар үлесін портфельді иемдену керек. Қазіргі уақытта
бағалықағаздар нарығының тиімділігі төмен, сондықтан индексті әдісті
қолдану күтілетін оң нәтиженің орнына залалдар әкелу мүмкін.[10, 397-б.]
Белгілі бір қиындықтар портфельді ұстап тұру әдісін қолданғанда да
туындайды.
Пассивті басқару нұсқасы тиімді емес бағалы қағаздарда
инвестициялаумен байланысты. Мұнда бағаның табысқа төмен қатынасымен
акциялар таңдалады, ал бұл болашақта биржалардан спекулятивтік
операциялардан табцыс алуға мүмкіндік береді. Бірақ Қазақстан нарығының
тұрақсыздығы мұндай кепелдік бермейді.
Өз қаражатының нормативті тиімді қолдануда орташа өлшенген бағаның
заемді қаражатын ала отырып қажетті минималды портфель табыстылығы
анықталады. Кейін мониторинг негізінде кепілденген табыстылықпен және
минималды тәукелмен портфельге бағалы қағаздаоды таңдау жүзеге асырылады.
Құрылған активтердің өзгерісіне белгі болып активті басқару кезіндегі
қарықтық өзгеріс емес, минималды тәуекелден төмен портфель табыстылығының
түсуі табылады. Осылай табыстылық портфельді сілкейтін индикатор болады.
Қор нарығының конъюктурасы портфельді басқару әдісін анықтайды деп айтуға
болады.
Басқару тактикасын таңдау портфель түріне де байланысты. Егер
агресивті портфельге пассивті басқару тактикасын қолдансақ, ұтысты күту
қиын. Мысалы, күнделікті табыс портфеліне бағытталған ааактивті басқаруға
шығындардың өтелуі екіталай.
Басқару тактикасын таңдау менеджердің бағалы қағаздарды тааңдаау және
нарық жағдайын болжамдау қабілетіне байланысты. Егер инвестор бағалы
қағаздарды таңдау немесе уақытты ескеру қабілеті төмен болса, онда оған
диверсификациялық портфельді құру және тәукелдерді қолайлы деңгейде ұстау
жөн. Егер инвнстор нарық күйін жақсы болжай алатындығына күмәнсіз болса,
онда ол нарықтық өзгерістерге және таңдалынңан басқару түріне байланысты
портфель құрамын өзгерту қажет. Мысалы, басқарудың пассивті әдісі
мемлекеттік басқару займдар облигациясының портфелі бойынша мүмкін.
Табыстылықты және нарықтық бағалардың толқуларын есептеудің бұл жағдайда
табыстылығы төмен.
Активті де, пассивті де басқару модельдері клиент тапсырысы
бойынша жүргізіледі немесе келісім-шарт негізінде жүзеге асырылады. Активті
басқару сату- сатып алу және клиенттің бағалы қағаздар портфеліін
құрылымдық құруды жүзеге асыратын арнайыландырылған қаржылық мекемелердің
жоғары шығындарын ұйғарады. Басқарушы нарық жөнінде білімді, таңдалынған
стратегиясы және т.б. есепке ала отырып қор құндылқтарымен операцияларды
орындайды. Мұнда пайда белгілі бір деңгейде менеджердің инвестициялық
шеберлігіне тәуелді болады, ал пайызбен коммисиондық сыйақылар алынған
пайдаға байланысты болады. Бұл қызмет түрі “Investment portfolio management
treaty” немесе бағалы қағаздар портфелін басқару бойынша келісім-шарт деп
аталады.
Басқарудың пассивті моделі – ақша қаражаттарын арнайыландырылған
мекемеге беруды ұйғарады. Ол иеленуші атынан әр түрлі қор құралдарына пайда
алу мақсатымен салымдар үшін портфель инвестициялармен айналысады.
Операцияларды орындау үшін коммисиодық сыйақылар алынады. Шетелдік
тәжірибеде мұндай операциялар “Private banking” немесе сенімді банктік
операциялар деп аталады. [11, 193-197-б.]
Бөлімді қорытындылай келе бағалы қағаздар нарығы дегеніміз —
экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы
қаржы көзі. Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде бағалы қағаздар
нарығының, бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-
ақ олардың сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде
әрқайсысының мазмұны қарастырылады. Қазіргі кезде әлемде осы аталған
нарықтардың қосындысы іспеттес төрт нарық концепциясы кеңінен мойындалуда.
Осылай портфель құру үрдісінде берілген сипаттамамен жаңа инвестициялық
сапаға жетуге болады. Бағалы қағаздар портфелі инвесторға минималды
тәукелде қажетті табыс тұрақтылығын қамтамасыз ететін құрал болып табылады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы сауда және өсімқорлық
(ростовщиктік) несие түрлерімен тығыз байланысты. Олар вексель және
коносамент сияқты қарыз міндеттемелерінің пайда болуына әсер етті. Бағалы
қағаздар нарығының одан әрі дамуы акционерлік қоғамдардың пайда болуымен
және мемлекеттің эмиссиялық қызметімен байланысты. Бағалы қағаздарға кең
көлемде капитал жұмсау XIX ғ. ортасында өрістей бастады. Осы кезде нарыққа
қатысушылар да белгілі бола бастады. Алғашқыда бағалы қағаздармен жеке
адамдар (трейдер - аторней) және банк қызметкерлері айналысты. Кейіннен бұл
іске заңды тұлғалар да кірісті.
Бағалы қағаздар нарығын дамыту барысында алғашқы даулар да (оның
ішінде сотқа талап қою) кездесе бастады.
Алайда, бұл кезде бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және
бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздерін қалыптастыру процесі аяқталды
деуте болмайтын еді. Дегенмен қабылданған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде
республикада пайда болған бағалы кағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз
етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіншілік туындады. [12,
65-б.]
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар деген бағалы қағаздарды сатушы, не
сатып алушы, сонымен қатар олар бойынша есеп айырысуды және олардың
айналымын қамтамасыз ететін жеке немесе заңды тұлғалар. Олар бағалы
қағаздардың айналымдылығы бойынша өзара экономикалық қатынастарға түсетін
жақтар.
Сурет-2. – Биржалық сауданың нарықтық сипаттамасы.[12, 83-б.]
Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығына катысушыларды олардың нарыққа
араласуына және нарықтағы позициясына қарай шартты түрде бес топқа бөлуге
болады:
Бірінші топ, бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет,
жергілікті әкімшілік органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар.
Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар
шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп
мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және
жергілікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді.
Дегенмен, халықтың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, сенімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделі. АҚШ-
та оларды көктүбірлі (голубые корешки) деп атайды.
Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе бағалы қағаздар
операциясын жүргізетін қаржы - несие институттары. Олар:
коммерциялық және инвестициялық банктер;
сақтандыру қорлары;
зейнетақы қорлары және с.с. ұйымдар.
Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни заңды және
жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты бағалы қағаздарға
жұмсау мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияның бақылау бумасын иемденуге
немесе қаржысынан айырылып қалу қаупінен құтылу үшін өз капиталын әртүрлі
шаруашылық салаларына жұмсауға ұмтылады.
Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын
кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан қауіпті. Статистика деректері
дәлелдегендей олардың 34 бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 14
бөлігі ғана кейбір табысқа қол жеткізеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындар
табысты қызмет көрсетіп, өздерінің болашағы бар екенін дәлелдеді. Мысалы,
электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және
сол сияқты өнім шығаратын шағын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын
кәсіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шұғылдануда (мысалы, жүннен
тоқылған және теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шығарушылар).
Сондықтан халықтың бірсыпыра тобы тәуекелге бел буып, жоғары дивидендтерден
үміттеніп, осы кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.
Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығының делдалдары, яғни брокерлер мен
дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс құралдары оларға
бағалы қағаздармен операция жүргізуге жеңілдік береді. Дилерлер қолында өз
капиталы болғасын көптеген операция жүргізеді. Дағды бойынша, дилерлер
сатып алған қағаздарды өзінде көп ұстамайды. Олар нарық конъ-юнктурасы
қолайлы болғанын сезсе, бағалы қағаздарды сатып жібереді. Себебі олардың іс-
әрекеті – алыпсатушылық.
Бесінші топ, бағалы кағаздар нарығын бақылаушы және қадағалаушы
мемлекеттік органдар. Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды
және оған қатысу жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң
актілерінде елдің экономикалық жағдайы аңғарылады. Мысалы, экономиканың
дағдарысы кезінде заңдар мен ережелер тез өзгеріп отырады. [13, 135-б.]
Бағалы қағаздар нарығының негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз етіп,
оның міндетін атқаратын делдалдарды кәсіби мамандар деп те атайды. Ол жұмыс
баға белгілеу үщін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы
қажет етеді. Ол үшін нарық талаптарына сай әдейі дайындалган кәсіби
мамандар қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір күтпеген
жағдайды шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бірге
бағалы қағаздар нарығы кәсіби мамандарының мол тәжірибесі мен олардың
сезімталдығын (интуиция) да бағаламауға болмайды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары:
1. Брокерлер - делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір
жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде
жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік
беріледі. Ол тек өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.
2. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар. Джобберлер -
нарык конъюнктурасын бақылаушылар. Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлер
заңды тұлға ретінде тіркелген маманданған брокерлік фирма кызметкерлері.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не жеке фирма, не акционерлік қоғам
ретінде кұрылады. Жаңа егемен мемелкеттерде олар жауапкершілігі шектеулі
серіктестік мекемесі болып та құрылуда. Салық төлеуден жеңілдік алу
мақсатында шағын кәсіпорын ретінде тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры
өте аз болады. Дегенмен, бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған
капиталын өсіру мақсатында клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда. [13, 154-б.]
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату белімі және хабарлама-техникалық
бөлімінен тұрады. Шамамен фирмада 15-20 адам қызмет жасайды.
Брокерлік фирманың қызмет аясына:
Консалтинг (кеңес беру);
Бағалы қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші нарыкқа айналысқа
түсіру;
Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с. міндеттер кіреді.
Бұлардан басқа брокерлер ақша нарығында бірсыпыра ерекше қызмет
көрсетеді, атап айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде, биржалық келісімді сақтандыру.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасасқанда барлық тапсырма бойынша,
оның ішінде, бағалы қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба,
әлде биржадан тыс нарықтан ба) келісімге келеді.
2. Брокер клиенттің белгілеген сомасы шамасында әрекет жасайды.
Бірақ алған тапсырма көлемінде бағалы қағаздарды таңдауда өз құқығын
пайдаланады.
Сурет-3. – Брокерлік фирманың құрылымы. [13, 181-б.]
Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта клиентке
хабарлап және бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржыны (өзіне делдалдық
үшін келісілген сыйақы қалдырып) клиенттің есепшотына аударады.
Брокер мәмілені арнаулы кітапқа тіркеуі қажет. Клиент ол жөнінде көшірме
талап етуге құқылы.
Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы уақытынан бұрын тоқтатуға үкім
бере алады.
Сонымен бірге,брокерлік фирма мен клиент арасындағы келісім алғашқыда
ауызша жүргізіліп, ол кейін құжатпен рәсімделгеннен соң ғана заңды күшіне
енеді.
Брокерлік фирма өз клиенттерінен тапсырма алғанда олардан кепілдік
беруді (әсіресе клиент сатып алушы болса) талап етеді. Кепілдік ретінде:
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель берілуі;
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100%-ін құрайтын сома
брокердің шотына түсірілуі керек;
Брокердің атына ағымдағы шот ашылуы;
Брокерге сақтандыру полисі және с.с.кепілдіктер берілуі мүмкін.
Осылар жөнінде брокерлік фирма клиентке хабарлап тұруы қажет. Бұл
жағдайда брокерлік фирманың табысына делдалдық үшін сыйақы, несие үшін
процент (өсім ақы) және тәуекел (риск) үшін ақы кіреді. Алайда, бұл
жағдайда брокерлік фирма өзінің делдалдық қызмет шегінен шығып, оның іс-
әрекеті, дилерлік фирманың қызметіне ұқсайды. [14, 201-б.]
Дилерлер — олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт
жасасқанда өзінің (дилерлік фирманың) капиталын жұмсайды. Дилердің қызметін
мына мысалмен түсіндіруге болады. Мысалы, қалалық әкімшілік көрсетілген
құны 100 теңгелік облигация шығаруға шешім қабылдады делік. Эмиссиямен
шұғылданатын оның өз аппараты жоқ, сондықтан әкімшілік дилерлік фирмаға
тапсырма береді. Егер қалалық заем бірнеше миллион теңгеге шығарылатын
болса, онда үлкен көлемді іспен тек маманданған фирмалар, мысалы,
коммерциялық банктер шұғылданады. Оның делдалдық механизмі төмендегідей.
Әкімшілік дилерге 100 теңгелік облигацияны кемітілген бағамен
(дисконтпен), мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге кем сатады.
Дилердің облигацияларды сатуға кеткен шығынымен одан түскен пайда 2
теңгеден кем болмауы тиіс.
Бағалы қағаздар операциясына маманданған дилерді жауапкершілігі шектеулі
дилер деп атайды. Олардың бағалы қағаздарды сатып алу-сатуға тәуекелмен
шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан әлдеқайда аз.
Себебі сатып алу-сату аз уақыт аралығында өтеді.
Дилердің атқаратын қызметі:
Бағалы қағаздардың шығарылымы, олардың бағамы және сапасы туралы хабар
тарату;
Клиенттердің тапсырмасын орындау;
Бағалы қағаздар нарығындағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер бағалы
қағаздарды сату-сатып алу баяуласа (мысалы, сатушылар және сатып алушылар
жетіспей қалса), онда бағалы қағаздардың бағамын тұрақтандыру мақсатында
дилер өз есебінен операция жүргізеді.
Сатып алушылар мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, бағалы қағаздар
нарығыныц жұмысына себепші болады. Олар нарықтың катализаторы
(шапшаңдатушы) ретінде жұмыс істейді.
Айта кететін жәйт, бағалы қағаздар нарығында дилердің қызметі брокерлер
қызметінен өзінің кең көлемділігімен ерекшеленеді. Дилерлік фирманың
алғашқыда өзінің бірсыпыра капиталы болады, кейіннен ол делдалдық сыйақымен
және инвестициядан түскен пайдамен үнемі толтырылып отырылады.
Джобберлер - бағалы қағаздар нарығындағы конъюнктура (өзгерістерді
сипаттайтын белгілер) мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Ең алғашқыда олар
Лондон Сити нарығында пайда болды. Олар шығарылған бағалы қағаздардың
маңызын дұрыс бағалау үшін ғана емес, сонымен қатар эмитенттерге жаңа
бағалы қағаздар шығаруға да олардың көмегі қажет. Джобберлер тек бір жолы
кеңес беріп қана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz