Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті қолдау мен басқару
Бет
Нормативтік сілтемелер 3
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар 3
Кіріспе 4
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестiң нарық экономикасындағы алатын орны және оны басқарудың теориялық негіздері 6
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы 18
1.3 Шағын және орта бизнестi экономиканың түрлi салаларында қолдау мен ұйымдастыру
27
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің қалыптасу көрсеткіштерін талдау 34
2.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық.шаруашылық қызметі 40
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын және орта кәсіпкерліктің нормативті.құқықтық негіздерін нығайту жолдары 50
3.2 Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру жолдары 55
Қорытынды 86
Қолданылған әдебиеттер тізімі 97
Нормативтік сілтемелер 3
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар 3
Кіріспе 4
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестiң нарық экономикасындағы алатын орны және оны басқарудың теориялық негіздері 6
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы 18
1.3 Шағын және орта бизнестi экономиканың түрлi салаларында қолдау мен ұйымдастыру
27
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУ МЕН БАСҚАРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің қалыптасу көрсеткіштерін талдау 34
2.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық.шаруашылық қызметі 40
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шағын және орта кәсіпкерліктің нормативті.құқықтық негіздерін нығайту жолдары 50
3.2 Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру жолдары 55
Қорытынды 86
Қолданылған әдебиеттер тізімі 97
Тақырыптың өзектілігі: әлемдік тәжірибені есепке ала отырып Қазақстанда қалыптасып отырған нарықтық экономика, орталығында пайда, табыс, бәсеке болатын, коммерциялық есептілік мүддесіне негізделген еркін кәсіпкерлер, меншік иелері, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін экономикалық қатынастарды көрсетеді. 2030 жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегилық жоспары шегінде жақын жылдарағы маңызды тапсырмалардың бірі жұмыссыздық пен кедейшілікпен күресу және неғұрлым қатаң ауыл мәселерін шешу, сонымен қатар шағын және орта бизнесті даиыту арқылы кәсіпкерлік қызметке Қазақстанның ауыл тұрғындарының көп бөлігін тарту болып табылады . Шағын және орта бизнес әр салаларда әртүрлі тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу түрінде көрсетілген.
Шағын бизнестің көптеген кәсіпорындары өндірісті дамытуға экономикалық мүмкінділіктерінің болмауынан, жоғары салықтық ставкалардан, қаржылық қорлар мен басқа да ресурстардың жоқтығынан, сонымен қатар мемлекет жағынан әрекет етпейтін қолдаулардан өз қызметтерін кеңейте алмай отыр.
Дамыған елдерде шағын және орта бизнеске экономикада жұмыспен қамтылғандардың негізгі саны келеді, біздің еліміздегі өте өзекті мәселе болып отырған, жұмыспен қамтылмаған халықты жұмысқа тұрғызу мәселесін шешеді. Біздің елімізде шағын жіне орта бизнесте жұмыспен қамтылғандардың үлесі жоғары жұмыссыздық санына қарамастан 23,7 пайызды (2 млн. адам), осы уақытта Шығыс Еуропа елдерінде ол 40-60 пайызға жуық, ал дамыған елдерде – 90 пайыздан жоғары, оның ішінде шағын бизнес үлесіне экономикадағы жұмыспен қамтылғандардың 50-60 пайызы келеді.
Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлік Қазақстан Республикасының экономикасында мәнді орын алады.
Өз алдына шағын бизнесті күрделі масштабты дамыту өркениетті нарықтық қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын тиімді шешуге мүмкіндік береді: олардың айналымсыздығына кепілдікті қамтамасыз ету, шағын және орта бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру, барлық ресурстарды неғұрлым тиімді және икемді қолдану.
Қазақстанда шағын бизнес сұрақтары келесідей заңдылқ актілермен реттеледі: «Кәсіпкерлікті дамыту мен шаруашылық қызмет еркіндігі туралы», «Лицензиялау туралы», «Банкроттық туралы», «Шаруашылық серіктестіктер туралы», «Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы», «Кооперациялау туралы», «Шағын бизнес пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы»
Шағын бизнестің нақты артықшылықтарын қолдану кезінде кез келген елдің жағдайы тұрақтанады, өндіріс құлдырауы тоқтатылады, тапшылық жойылады. Шағын бизнесте әрбір адам өзінің іскерлік ерекшеліктерін қолдана отырып, өз жағдайын жақсартуға, өз мүмкіндіктері мен қаржылық құралдарын өткізуге мүмкіндігі бар.
Шағын бизнестің көптеген кәсіпорындары өндірісті дамытуға экономикалық мүмкінділіктерінің болмауынан, жоғары салықтық ставкалардан, қаржылық қорлар мен басқа да ресурстардың жоқтығынан, сонымен қатар мемлекет жағынан әрекет етпейтін қолдаулардан өз қызметтерін кеңейте алмай отыр.
Дамыған елдерде шағын және орта бизнеске экономикада жұмыспен қамтылғандардың негізгі саны келеді, біздің еліміздегі өте өзекті мәселе болып отырған, жұмыспен қамтылмаған халықты жұмысқа тұрғызу мәселесін шешеді. Біздің елімізде шағын жіне орта бизнесте жұмыспен қамтылғандардың үлесі жоғары жұмыссыздық санына қарамастан 23,7 пайызды (2 млн. адам), осы уақытта Шығыс Еуропа елдерінде ол 40-60 пайызға жуық, ал дамыған елдерде – 90 пайыздан жоғары, оның ішінде шағын бизнес үлесіне экономикадағы жұмыспен қамтылғандардың 50-60 пайызы келеді.
Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлік Қазақстан Республикасының экономикасында мәнді орын алады.
Өз алдына шағын бизнесті күрделі масштабты дамыту өркениетті нарықтық қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын тиімді шешуге мүмкіндік береді: олардың айналымсыздығына кепілдікті қамтамасыз ету, шағын және орта бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру, барлық ресурстарды неғұрлым тиімді және икемді қолдану.
Қазақстанда шағын бизнес сұрақтары келесідей заңдылқ актілермен реттеледі: «Кәсіпкерлікті дамыту мен шаруашылық қызмет еркіндігі туралы», «Лицензиялау туралы», «Банкроттық туралы», «Шаруашылық серіктестіктер туралы», «Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы», «Кооперациялау туралы», «Шағын бизнес пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы»
Шағын бизнестің нақты артықшылықтарын қолдану кезінде кез келген елдің жағдайы тұрақтанады, өндіріс құлдырауы тоқтатылады, тапшылық жойылады. Шағын бизнесте әрбір адам өзінің іскерлік ерекшеліктерін қолдана отырып, өз жағдайын жақсартуға, өз мүмкіндіктері мен қаржылық құралдарын өткізуге мүмкіндігі бар.
Мазмұны
Бет
Нормативтік сілтемелер
3
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар
3
Кіріспе
4
1
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестiң нарық экономикасындағы алатын орны және оны басқарудың теориялық негіздері
6
.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы
18
1.3 Шағын және орта бизнестi экономиканың түрлi салаларында қолдау мен ұйымдастыру
27
2
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті қолдау мен басқарудың қазіргі жағдайы
.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің қалыптасу көрсеткіштерін талдау
34
.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық-шаруашылық қызметі
40
3
шағын және орта бизнесті дамыту жолдары
.1 Шағын және орта кәсіпкерліктің нормативті-құқықтық негіздерін нығайту жолдары
50
.2 Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру жолдары
55
Қорытынды
86
Қолданылған әдебиеттер тізімі
97
Анықтамалар, қысқартулар
Кәсіпкерлік –жеке тұлғалардың кіріс алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өздерінің меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан олардың тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметі
Бизнесті мемлекеттік қолдау –Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік бастаманы іске асыру үшін жеке кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыру, қолайлы құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар жасау негізіндегі мемлекеттік шаралар кешені.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз –аталған қызметті орындаудағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық жагдайды қалыптастыру, мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
ҚҚС –қосылған құн салығы
ИжЖТМ –Индустрия және Жаңа технологиялар министрлігі
ТМД –Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ИИС –Индустриалды иновациялық стратегия
ШКМҚБ –Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағдарлмсы
ЕО –Еуропа Одағы
ЕДБ-Екінші деңгейлі банктер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: әлемдік тәжірибені есепке ала отырып Қазақстанда қалыптасып отырған нарықтық экономика, орталығында пайда, табыс, бәсеке болатын, коммерциялық есептілік мүддесіне негізделген еркін кәсіпкерлер, меншік иелері, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін экономикалық қатынастарды көрсетеді. 2030 жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегилық жоспары шегінде жақын жылдарағы маңызды тапсырмалардың бірі жұмыссыздық пен кедейшілікпен күресу және неғұрлым қатаң ауыл мәселерін шешу, сонымен қатар шағын және орта бизнесті даиыту арқылы кәсіпкерлік қызметке Қазақстанның ауыл тұрғындарының көп бөлігін тарту болып табылады . Шағын және орта бизнес әр салаларда әртүрлі тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу түрінде көрсетілген.
Шағын бизнестің көптеген кәсіпорындары өндірісті дамытуға экономикалық мүмкінділіктерінің болмауынан, жоғары салықтық ставкалардан, қаржылық қорлар мен басқа да ресурстардың жоқтығынан, сонымен қатар мемлекет жағынан әрекет етпейтін қолдаулардан өз қызметтерін кеңейте алмай отыр.
Дамыған елдерде шағын және орта бизнеске экономикада жұмыспен қамтылғандардың негізгі саны келеді, біздің еліміздегі өте өзекті мәселе болып отырған, жұмыспен қамтылмаған халықты жұмысқа тұрғызу мәселесін шешеді. Біздің елімізде шағын жіне орта бизнесте жұмыспен қамтылғандардың үлесі жоғары жұмыссыздық санына қарамастан 23,7 пайызды (2 млн. адам), осы уақытта Шығыс Еуропа елдерінде ол 40-60 пайызға жуық, ал дамыған елдерде –пайыздан жоғары, оның ішінде шағын бизнес үлесіне экономикадағы жұмыспен қамтылғандардың 50-60 пайызы келеді.
Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлік Қазақстан Республикасының экономикасында мәнді орын алады.
Өз алдына шағын бизнесті күрделі масштабты дамыту өркениетті нарықтық қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын тиімді шешуге мүмкіндік береді: олардың айналымсыздығына кепілдікті қамтамасыз ету, шағын және орта бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру, барлық ресурстарды неғұрлым тиімді және икемді қолдану.
Қазақстанда шағын бизнес сұрақтары келесідей заңдылқ актілермен реттеледі: Кәсіпкерлікті дамыту мен шаруашылық қызмет еркіндігі туралы, Лицензиялау туралы, Банкроттық туралы, Шаруашылық серіктестіктер туралы, Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы, Кооперациялау туралы, Шағын бизнес пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы
Шағын бизнестің нақты артықшылықтарын қолдану кезінде кез келген елдің жағдайы тұрақтанады, өндіріс құлдырауы тоқтатылады, тапшылық жойылады. Шағын бизнесте әрбір адам өзінің іскерлік ерекшеліктерін қолдана отырып, өз жағдайын жақсартуға, өз мүмкіндіктері мен қаржылық құралдарын өткізуге мүмкіндігі бар.
Осыған орай, Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және ұйымдастыру үлкен ғылыми-тәжірибелік мәнге ие болады.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері: нарықтық экономиканың қызмет ету жағдайында шағын және орта бизнестің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып, оның Қазақстанда дамуының қазіргі жағдайына талдау жүргізу және перспективаларын анықтау. Осы мақсатқа сай, жұмыста келесідей тапсырмалар қойылған:
шағын және орта бизнестің экономикалық мәнін, мақсаттары мен дамуының негізгі бағыттарын негіздеу;
нарықтық экономиканың қызмет етуінде шағын кәсіпкерліктің маңызды рөлін ашу;
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес субъектілері санының өзгеруін талдау;
Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес кәсіпорындарының негізгі көрсеткіштерін аймақтар және экономикалық қызмет түрлері бойынша бағалау;
Қазақстанда шағын бизнесті мемлекет тарапынан қаржылық қолдау мен ынталандыруын талдау;
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру мен дамытудың кейбір мәселелерін анықтау және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кездегі мемлекеттің шағын және орта бизнес субъектілерін қолдауды іске асыру барысындағы тиімділігі мен экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі –Қазақстандағы шағын және ортабизнес мемлекеттік қолдаудың механизмі.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шағын және орта бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдау саласында еңбек еткен батыс елдердің, Ресей және отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері атап айтқанда: Назарбаев Н.А,
Шумптер А.И, Мураввьев А.И, БондаренкоВ, Тосканова А.Н, Сабденов О.С, Смагулова Н, Мухамеджанов Б.Г, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және қолдау, несиелеу жөніндегі нормативтік актілері болып табылады.
ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және қолдау, несиелеу жөніндегі нормативтік актілері болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Жұмыс барысында шағын және орта бизнес субьектілерінің экономикадағы орны анықталып, толық есептелінді. Мемлекеттік қолдауға қарамастан Республикада құқықтық, әкімшілік мәселелер бойынша қайта қарастырылуы қажет. Осы себепке байланысты келесідей ғылыми жаңалықтар анықталды:
1) Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес субьектілерін дамытуға кедергі болатын мәселелер анықталып, шешу жолдары ұсынылды;
2) Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерліктің нормативтік-құқықтық нығайту жолдары анықталды;
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестiң нарық экономикасындағы алатын орны және оны қолдау мен басқарудың теориялық негіздері
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін талдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір іспетті болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік беретін, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы, тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі –бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және игеру;
- ірі кәсіпорындарға жанама бұйымдарды дайындау және жеткізу жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- жалға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
Осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің экономикалық, әлеуметтік функциялары, оның дамуын ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады.
Шағын және орта бизнестi қолдау мен дамыту - Қазақстанның экономикалық саясатының стратегиялық мiндеттерiнiң қатарынан саналады. Соңғы жылдардағы кәсiпкерлiктi қолдау жөнiнде қабылданған заңдар мен бағдарламалардың шоғыры республика үкiметiнiң бұл салаға шынайы назар аударғанын айғақтайды. Қазақстан басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ мерзiмдi стратегиялық еңбегiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым бағыттарының бiрi ретiнде қәсiпкерлiктi қолдау атап өтiлдi. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы 29 қаңтарда Қазақстан халқына жолдауында да кәсіпкерлік мәселесі қалыс қалмады- Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады.[35] Кәсiпкерлiк пен бизнестi тиiмдi қолдау мен дамыту - жекелеген тұлғаның, кәсiпорынның немесе шаруашылық саласының ғана емес, тұтас мемлекеттiң экономикалық болашағын айқындап беруге қабiлеттi. Әлеуметтiк басым бағыттағы нарық экономикасын дамытуға талпынған бiздiң мемлекетiмiз үшiн шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң мәнi мен құрылымын, ортақ тиiмдi үрдiстерiн зерттеп - зерделеп алу пайдалы. Сондықтан, шағын және орта бизнестiң әлемдiк тарихына шолу жасау аса қажет.
Адамзат дамуының қай кезеңдерiнде де кәсiпкерлiк әлеуметтiк-экономика ғылымының назарынан тыс қалмаған. Тек маркстiк теория ғана кәсiпкерлiктi адамзатты қанау ұғымымен бiржақты түсiндiрiп, ондаған жылдар бойы бұл сала, тiптi, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Нарықпен қатар бiздiң өмiрiмiзге енген "кәсіпкерлiк пен бизнес" ұғымы бүгінгi таңда ешкiмдi таң қалдырмайтын, етене жақын дәрежеге жеттi.
Жалпы, француз тiлiнен тараған "кәсiпкерлiк" (еnttrерrеnеur) ұғымын -экономика теориясына тұңғыш XVIII ғасырда ағылшын банкирi әрi экономисi Р. Кантильон енгіздi. Р. Кантильон "кәсiпкер" деп - бағаның тұрақсыздығы мен болашағын болжауға болмайтын жағдайында тауарларды сатып алу мен сату процестерiне қатысатын, бiрақ, кiрiстерiнiң жалпы сомасын бiле бермейтiн адамдарды (саудагерлердi, шаруаларды, қолөнершiлердi т.б.) атаған. Кантильонның пiкiрiнше, кәсiпкердiң басты ерекшелiгi ретiнде тәуекелшiлдiк қарастырылады.
Кәсiпкерлiк ұғымын зерттеуге тұңғыш ден қойғандар "саяси экономиканың" ғылым ретiнде қалыптасуының iргесiн қалаған физиократия мектебiнiң өкiлдерi болды. Аталмыш мектептiң негiзiн салушы Ф. Кенэ (1694-1774), өнiм өндiрушi -фермерлерге әрқашан жоғары баға бердi. Физиократтардың пайымдауынша, жердi жалға алып, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiрушi кәсiпкер-шаруа қоғамдық өнiмдi өткiзуде басты рөл атқарады. [26]. Бұл бағытты француздың мемлекеттiк қайраткерi әрi экономисi А. Тюрго (1721-1781) жалғастырған, ол кәсiпкерлердi үш топқа бөлдi: өнiм өндiрушi (жердi жалға алушылар), меншiк иелерi (жердi жалға берушiлер) және өнiм өндiрмейтiндер (осы жүмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы). Соңғы топты А. Тюрго тағы да екiге бөлiп қарастырады: а) кәсiпкер - мануфактурашылар, фабрика басшылары және қарапайым қолөнершiлер; ә) еңбек ақы алатын қарапайым жүмысшыларға аванс беретiн кәсiпкер - капиталистер, яғни тiкелей өнiм өндiрушiлер [27]. Ақырында, А. Тюрго кәсiпкер белгiлi бiр дәрежеде тәуекел етiп қана қоймайды, сонымен қатар, кәсiпкердiң белгiлi бiр дәрежеде басқарушылық қабілетi де болуға тиiс, деген түйін жасайды.
Саяси экономия өкiлдерiнiң бiреrейi, француз экономисi Ж.Б.Сэй (1767-1832) "кәсiпкердi өз есебiнен, өз тәуекелiмен, өзiне пайда табу үшiн өнiм шығарушы адам", - деп түсiндiрдi. [28]. Ғалымның ойынша, кәсiпкерде -тұрақтылық айналадағы жағдайды сезriштiк, адамдармен түсiне алушылық қасиеттерiмен қатар, өндiрiстiң үш факторын: табиғатты, еңбек пен капиталды бiрiктiрiп, iске қоса алатын мықты қабiлеттiлiк болуы тиiс.
Кейiнiрек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) "кәсiпкердiң жаңашылдығын (инновация)", немiс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен В.Зомбарт (1863-1947) "кәсiпкерлiк рухты" дәріптедi. М.Вебер "кәсiпкерлiк дегенiмiз —iс адам үшiн емес, адам iс үшiн өмiр сүру тәсiлi" десе [29], В.Зомбарт кәсiпкерлiкпен сәттi айналысу үшiн "әр заманның өзiне тән рухын терең сезiнiп, дөп баса бiлу керек" [30], тек осылай өткенде ғана кәсiпкердiң iсi оңға басады, деп түсiндiрдi.
Кәсiпкерлiк теориясына аса маңызды үлес қосушылардың бiрi —австро-американдық экономист - социолог И.Шумпетер (1883-1950) екенiнде дау жоқ. М.Вебер мен В. Зомбарттың капитализмдегi "адам факторын" зерттеу дәстүрлерiн жалғастыра отырып, И. Шумпетер кәсiпкердi төл теориясының дiңгегi етiп қарастырды да, оларды шаруашылық субъектiлерiне жатқызып, олар "өндiрiстiң негiзгi факторларын пайдалана отырып" [31], экономикалық процестерге қатысушылар, деп тұжырымдады, Кәсiпкерлер тұлғасына маңызды мән берген И.Шумпетер "өз кейiпкерiн" әлемдiк өркениеттiң қозғаушы күшi, XX - ғасырдағы экономикалық өсiп-өркендеу мен ғылыми- техникалық прогрестiң көш бастаушысы деп ұғынды. Сондықтан, И.Шумпетердiң "кәсiпкерлiк теориясының атасы" аталуы тегiн болмаса керек.
ХХ-ғасырдың орта шенiне дейiн жаңа жұмыс орындарын тек iрi кәсiпорындар ғана ұсынады деген түсiнiк темiрдей бекiген болатын. Дегенмен, ірi американ экономисi Ф. Дракердiң "кәсiпкерлер қоғамы" тұжырымдамасы, ескi түсiнiктiң iргесiн сөгiп қана қоймай, экономика ғылымына жаңа кейiптегi кәсiпкерлiктi ала келдi. Ф. Дракер iрi өндiріс орындарының нарықтық өзгермелi iс-қимылына қолайсыздыгын дәлелдеп, бұл кемшiлiктiң орнын дер кезiнде толтыратын шағын кәсiпкерлiк пен бизнес екендiгiне көз жеткiздi. Ғалымның тұжырымдауынша, еркiн кәсiпкерлiктiң негiзiнде - өзiн - өзi басқарудағы еркiндiк жатыр.
Шағын кәсiпкерлiктiң басты екi экономикалық ерекшелігiн атайық: а) өндiрiстi ұйымдастыру нарықтың сұранысына сай жүргiзiлетiндiктен, шағын кәсiпкер соңғы тұтынушыға лайықтап қана өнiм шығарады; ә) шағын кәсiпкерлiк - бәсекелестiк ортада катализатор рөлiн атқарады. Ол-ол ма, шағын кәсiпкерлердiң неғұрлым көбiрек жиынтығы - iрi бизнеспен де бәсекелесе алады. АҚШ-тағы 1965-1985 жылдар аралығындағы шағын бизнестiң дамуы мәлiметтерiне талдау жасаған Ф. Дракер "Америкадағы басқару әкономикасында (iрi компаниялардың менеджерлерi билiгiн жүргiзген кезең) кәсiпкерлiктiң екiншi сатыға жылжығанын, мұның өзi АҚШ тарихында бұрын - соңғы кездеспеген революция" [32] екендiгiн атап көрсеткен.
Нарық экономикасы жеткiлiктi дамыған елдердiң өзiнде соңғы уақытта кәсiпкерлiк белсендiлiгi артып отыр. Шағын кәсiпкерлiпен айналысуға бел буған адамдар бизнестi, әдетте, өзiнiң жекеменшiк iсiмен бастауда. Айталық, АҚШ - та 1950 жылдары жыл сайын, орташа есеппен, 130 мың фирма тiркеуден өтсе, оның мөлшерi 60-шы жылдары - 200, 70-шi жылдары - 350, ал 90-шы жылдары - 600, 2000 жылдары - 900 мыңға жеткен.
Кәсiпкерлiктiң жандануына жоғары сапалы технологиялардың көбеюi де, қоғамдағы және жеке адамдар арасындағы қажеттiлiк те қатты әсерiн тигiзуде. Болашағы зор көптеген идеялар көбiне шағын фирмаларда дүниеге келiп, дәл сонда өндiрiске қосылып жатады. Мәселен, жаңашыл идеялар АҚШ-тың iрi компанияларынан гөрi шағын фирмаларында 2,5 есе көбiрек туындайды екен.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнеске арналған АҚШ Конгресiнiң құжаттарында былай деп атап өтiлдi: "Бүгiнгi таңда экономикалық прогресс - кәсiпкерліктiң белсендiлiгiмен және жаңа шағын фирмалардың пайда болу деңгейiмен анықталады. Бұл екi бағыт та жаңашылдықтың дамуының шешушi шарты болып табылады" [33].
Жалпы, кәсiпкерлiктiң өзi о баста - шағын бизнестен, кәсiпкерлiк белсендiлiгiнен пайда болғанын атап айтуымыз керек. Дамыған елдерде өнеркәсіптегi жұмыс iстейтiндердiң 45-80 пайыздай мөлшерi шағын кәсiпкерлiк пен бизнесте шоғырланған. Мұның өзi өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырады, қосымша бәсекелестік туғызады, яғни, шығарылған өнiмнiң сапасы жақсара түседi.
Нарық қатынастарын қалыптастыруда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту шешушi рөл атқарады. Өйткенi, нарық реформаларының басты тұлғасы - кәсiпкер болып табылады. Батыс мамандарының пайымдауынша, қоғамның еңбекке жарамды мүшелерінiң 14-18 пайызы кәсiпкерлiкпен айналысса, бұл мәлiметтiң өзi жоғары дәрежелi есептеледi. Ал, соңғы мәлiметтерге сүйенсек, қазiргi ТМД елдерiнде бұл көрсеткiш, шамамен, 20-25 пайызды құрайтын көрiнедi. Кеңестiк жүйеде шағын кәсiпорындар тиiмсiз деп саналып, оларды тез жоюдың көздерi iздестiрiлдi. Олардың өркендеуi үшiн күрделi қаржы бөлiнбедi, шикiзат, жартылай фабрикаттар сатып алу үшiн, құрал-жабдықтармен жабдықтау мен қайта құруға, өндiрiстi жаңарту процестерiне тосқауыл қойылды. Мұның бәрi өндiрiстiк, техникалық және технологиялық базалардың артта қалуына, өндiрiс мәдениетiнiң кешеуiлдеуiне, жұмысшылардың еңбек жағдайының төмендеуiне, қол еңбегі үлесінің жоғары болуына, бiлiктi мамандардың кәсiпорындардан кетуiне және олардың мамандылық шеберлiктерiнiң төмендеуiне әкелiп соқты.
Елiмiздегi нарық қатынастарының тереңдеп дамуына байланысты шағын кәсiпорындардың денi тұтынушылардың сұранысын тиiмдi қанағаттандыру үшiн күресiп бағады. Сондықтан, тауарлы-ақша қатынастарына негiзделген нарық жүйесi шағын кәсiпорындардың үзiлiссiз дамуы мен толығуын тынымсыз талап етедi.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мәселелерiн зерттеу нарық реформаларының басталуына тұспа-тұс келдi. Республикада кәсiпкерліктiң қалыптасу теориясын әзiрлеуге Мамыров H.Қ., Қошанов A.Қ., Кенжеғозин M.Б., Оқаев Қ.О. және т.б. ғалымдар үлкен үлестерiн қосты. Олар кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың түйiндi мәселесі, ел нарығын отандық тауарлармен толтырудың көзi, халықты жұмыспен қамтамасыз етудiң бiрден-бiр жолы, деп санады. Ал, макро және микродеңгейде кәсiпкерлiктi дамытудың әлеуметтік-әкономикалық мәселелерiн қарастырумен Ихданов Ж.О, Бiрәлиева H.Б., Күлекеев Ж.A., Әлімбаев A.A., Сәбденов О.Қ сияқты ғалымдар айналысты. Ғалымдардың алғашқы тобы кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың қозғаушы күшi десе, екiншi тобы кәсiпкерлiктi зерттеудiң тәжiрибелiк - әдістемелiк жағына баса назар аударды.
Талас жоқ, нарық экономикасының ең қысқа түсiнiгi - еркiн кәсiпкерлiк экономикасы. Сол себептi, кәсiпкерлiктiң саналуан түрлерi мен нысандарының дамуынсыз толыққанды нарық реформаларын жүргiзу мүмкiн емес.
Отандық кәсiпкерлiктiң пайда болу тарихын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады. Бiрiншi кезең - комсомол ұйымдарының жанынан құрылған жастардың ғылыми-техникалық шығармашылық орталықтарында қалыптасты. Екiншi кезең - 1988 жылдың маусымындагы "Кооперация туралы" одақтық заңның қабылдануымен тығыз байланысты. Бұл уақытта шамамен екi жүз мыңнан аса адамдар көлеңкелi шағын кәсiпкерлiкпен айналысып, қоғамда кәсiпкерлiк шапшаң дамып келе жатты. Yшіншi кезең - жалға беру туралы, бірiккен кәсiпорындар туралы, банк iсi туралы, шағын кәсiпорындар туралы, шағын бизнестi қолдау туралы және т.б. заңдар шоғырының қабылдануына байланысты болды. Төртiншi кезеңді - КСРО-ның күйреп, жаңадан құрылған тәуелсiз мемлекеттердiң өзiндiк жаңа заңдарын қабылдай бастаумен байланыстырсақ, қателеспеймiз. Қазақстан экономикасында кәсiпкерлiктiң қалыптасуының мүлдем жаңа кезеңi - жекеменшiктiң пайда болуымен жалғасын тапты. Бүгінгi таңда шағын кәсiпкерлік пен бизнестiң ел экономикасының құрамдас бiр бөлiгi болып қалыптасқаны шындық.
Қалай десекте, екпiнi әлі қайта қоймаған әлемдік дағдарыс пен осыған байланысты экономиканың кейбiр салаларындағы көрсеткiштердiң төмендеуiн ескерсек, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң iшкi мүмкiндiктерiнiң мол екендiгiн аңғарамыз.
АҚШ-та шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нысанына қызметкерлер саны 500 адамнан аспайтын кәсiпорындар жатады. Осы елдiң шағын бизнес әкiмшiлiгi жылдық түсiмнiң көлемiне қарай оларды салалар бойынша жіктедi. Мысалы, көлiк саласында жұмыс iстейтiн фирмалар үшiн шағын бизнес категориясына жылдық түсiм көлемi 3,5-нaн 20 млн. АҚШ долларын, құрылыста 9-21 млн. АҚШ долларын, көтерме саудада - 15-35 млн. АҚШ долларын, қызмет көрсетуде - 2,5-14,5 млн. АҚШ долларын құрайтын кәсiпорындар жатады [34].
Франция мен Италияда шағын кәсiпорындарға адам саны 200-гe дейiн қызметкерлерi бар кәсiпорындар жатады. Сонымен бiрге, Францияда шағын кәсiпорындар туралы кең ауқымды түсiнiк жоқ, дегенмен, оның қызметiнiң кейбір тұстарын қамтитын, мәселен, салық немесе бухгалтерлiк, әлеуметтiк немесе өндiрiстiк жақтарын қарастыратын анықтамалар бар. 1978 жылғы 4 қаңтардағы және 1979 жылғы 3 сәуiрдегi №79291 декретке сәйкес шағын кәсiпкерлiк пен бизнес кәсiпорындарына Францияда 500 адам жұмыс iстейтiн немесе жылдық айналымы 100 млн. франктен аспайтын кәсiпорын түрлерi жатады. Кейiн бұл цифр 1984 жылқы 16 қаңтарындағы №84-36 декретіне сәйкес 200 млн франкке көтерiлдi. Әйтсе де, экономиканың әртүрлi салаларында шағын фирмалардың шамасы әралуан деуге болады. Еrер, ауыл шаруашылығында және тамақ өнеркәсiбiнде оларда жұмыс iстейтiн адамдардың саны 200-дeн асса, бұл - iрi өндiрiске, ал, құрал-жабдық кәсiпорындарында қызметкерлер саны 500-ден асса -шағын бизнес кәсiпорнына жатқызылады [35].
Ал, Австрияда шағын фирманың жоғары деңгейi 100 адамнан аспауы тиiс.
Швецияда шағын бизнеске 200 адамға дейiн қызметкерлерi бар фирмаларды жатқызады. Бiрақ, шағын бизнес кәсiпорындарының жiктемесi үшiн келесi көрсеткiштер қабылданады:
өсу сатысы (бастапқы саты, аман калу сатысы, өсу сатысы);
салаға жатуы;
қызмет етуінiң географиялық аясы (толық қамтитын, аймақтық және ұлттық ауқым);
басқарушылар мен бизнес иелерiнiң арнаулы сипаттамалары;
кәсiпорынға тән өзектi мәселелердiң түрлерi (мысалы, қаржыландыру, сапаны басқару және т.б.) [36].
Сайып келгенде, шағын бизнестiң қатып қалған қағидасы жоқ. Әдетте, кәсiпорындардағы қызметкерлер санына орай кәсiпкерлiктi - шағын, орта және iрi бизнес деп шартты түрде үшке бөледi. Әлемнiң әр-түрлi елдерiнде қызметкерлер саны әрқалай. Бiрақ, шамамен, оның ортақ белгiлерi мынадай:
iрi бизнес: жұмыскерлер саны 200-дeн асады;
орта бизнес: жұмыскерлер 50-дeн 200-гe дейiн;
шағын бизнес: жұмыскерлер 50-гe дейiн.
Елiмiздегi 1997 жылы қабылданған шағын кәсiпкерлiкті қолдау жөнiндегi заңдар мен қаулылар шоғыры мемлекеттiң бұл саланы дамытуға шындап кiрiскенiн байқатады. 1997-шi жылдың 19 маусымында жарияланған "Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы" Заңда [38] шағын кәсiпкерлiк нысандарына жыл бойына орта есеппен жұмыскерлер саны 50 адамнан аспайтын заңды тұлға немесе заңды тiркелмеген жеке тұлға жататындығы белгiленген. Қазақстанда шағын кәсiпкерлік субъектiлерi құқықтық - ұйымдық нысанда беске бөлiнедi:
Толық серiктестiк
Коммандит серiктестігі
Жауапкершiлігi шектеулi серiктесiтiк
Қосымша жауапкершiлiктi серiктестiк
- Өндiрiс кооператив.
Заң тұрғысынан алғанда елiмiздегi кәсiпкерлiк - кезкелген республика азаматының айналысуға құқы бар қызмет түрi. Табысты кәсiпкер болу үшiн денсаулық, бiлiм, қабiлеттiлiк, күш-жiгер, басқарушылық қасиеттер қажет. Сондай-ақ, кәсiпкерлiк қызметтiң ерекше белгiлерi: ынталылық, дербестiлiк, жауапкершiлiк, iзденушiлiк, шапшаңдылық, мәмiлешiлдiк т.б.
Кәсiпкер өз қызметi табысты жүруi үшiн, алға қойған мақсатына жетуi үшiн, ең алдымен, басқару өнерiне (менеджмент) машықтануы қажет. Басқару дегенiмiз - әдiс- амалдардың, iс- қимылдардың, үрдiстердiң жиынтығы. Кәсiпорынның күллi мүмкіндiктерiн мейлiнше тиiмдi пайдалану үшiн өте жоғары басқарушылық қабiлет керек.
Елімiздiң өзiне ғана тән ерекшелiктерiне орай шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқару әдiсiн жасау - бiр-екi жылдың шаруасы емес. Шағын бизнес нысанының сапалы қызмет етiп, ұзағырақ жасай алатындығы жөнiнде батыс мамандары екi ғасырға жуық уақыт ғылыми тұжырымдар жасауда, Ең басты мәселе - басқарудың дәрежесiне iстiң соңғы нәтижесiне қарай баға берiлуi тиiс. Басқаша айтқанда, ең соңғы сатыда өнiм өндiру немесе сауда - саттық жасау, мейлi, қызмет көрсету сапалы болса - басқару әдiсiнiң дүрыстығы. Шағын кәсiпорынды iстiң соңғы нәтижелерi бойынша басқарудың әдiсiн (үлгiсiн) зерделеп көрейiк (1-cypeт).
1 -сурет - Шағын кәсiпорынды iстiң соңғы нәтижелерiне бағыттап басқарудың әдiсi
Сонымен, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқарудың ғылыми-теориялық тұжырымдамасының мәнi мынада - бүгiнгi таңдағы озық үлгiлерi мен әдiстерін пайдалану негiзiнде түпкi нәтижелерге бағытталған басқарудың тиімдi жүйесiн жасау. Тұжырымдаманың мақсаты - шағын кәсiпорынның өз қызметiнде тиiмдi нәтижелерге қол жеткiзуі үшiн олардың атқаруға тиiс iс-қимылдарының әдiстерiн ұсыну.
Шағын кәсiпорынның табысы немесе қателiгi, ең алдымен, осы кәсiпорындағы басқару әдісiнiң табысы немесе қателiгi болып табылады. Яғни, басқару әдiстерiн үнемi жетілдiру қажет.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нарықтың тұрақсыз ортасында iс-қимыл жасайтындықтан, басқару әдiсін жетiлдiруге жауапты адамдар кемшiлiктердi үнемi қадағалап, ішкi және сыртқы нарық өзгерiстеріне орай аз уақыт iшiнде бейiмделiп отыруы керек. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекет кең көлемде қолдағанымен, оның күнделiктi iсiне араласпайды. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруды, шынайы мәнiнде, еркiн кәсiпкерлiк пен iс-қимылдың үлгiсi деуге болады. Шағын кәсiпорын басшысы тұтынушылар сұранысына қарай тың идеялар, жаңа тауар мен қызмет түрлерiн үздiксiз iздестiрiп және жетiлдiрiп отыруға мiндеттi.
Шағын кәсіпкерлiк пен бизнестi басқару тек оның басшыларының белсендiлiгiмен ғана шектелмейдi. Басшы кәсiпорынның әрбiр кызметкерiн кәсiпкерлiк рухқа жұмылдыруға тиiс. Әрбір қызметкер өзiнiң жеке қабiлетi мен жаңашыл қасиеттерiн жүзеге асыруға ұмтылу керек. Мәселен, жапондык Омрон компаниясыньщ тәжiрибесiнде ұжымның әрбiр қызметкерi мынадай үш ұран бойынша қызмет iстейдi: "Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек", "Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", "Тез қимылдауы керек".
"Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек", яғни, әрiптестер өнiмiнiң сапасымен бәсекелесе бiлуi - әркiмнiң еңбегiнiң тиiмділiriне байланысты. Егер өнiм нарықта кең сұранысқа ие болса, кәсiпорынның табысы артады, ұжымның әрбiр мүшесiнiң материалдық әрi моральдық жағдайы жақсарады.
"Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", яғни, тұтынушының талаптарын жiтi қадағалап, сұраныстың өзгеруiне бейiмделе бiлуi керек.
"Тез қимылдауы керек", яғни, кәсiпорын нарықтың жаңару қарқынынан қалыс қалмау үшiн жаңашылдықты әрдайым қолдап, жетiлдiрiп отыруы керек.
Нарықта шағын кәсiпорын оның жеңiмпазы атануға ұмтылуға мiндеттi. Бұл мақсатқа "кәсiпкерлiк басқару" функцияларын игергенде ғана жетуге болады.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқару функцияларына мыналар жатады:
а) жоспарлау;
ә) ұйымдастыру;
б) мотивация (сенiмдiлiк орнықтыру);
в) бақылау
ғ) үйлестiру [52].
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруда шынайы шығармашылық қабiлет, үнемi белсендiлiк көрсету, жаңашылдыққа ұмтылу, дәстүрден тыс тың мүмкiндiктер мен шешiмдердi тынымсыз iздестiру қасиеттерi тәуекелшiлдiкпен қатар жүрiп отырады.
Қандай бiр елде болмасын шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң тиiстi дәрежеде қалыптасып, одан әрi дамуы - сол мемлекеттегi саяси және әлеуметтiк-экономикалық жағдайларға тiкелей байланысты. Нарық экономикасы жоғары дамыған елдердiң тәжiрибесi шағын бизнестiң қалыптасуына сол мемлекеттегi әлеуметтiк - экономикалық дамудың дәрежесi аса күштi әсер ететіндігін дәлелдеп отыр. Сондай-ақ, шағын кәсiпорындардың саны мен сапасының өсуiне:
салық демалыстарының мерзiмi;
несие ресурстарын алудың шарттары;
басқаруды ұйымдастырудың ғылыми негiзделген жүйесiнiң қалыптасуы;
қылмыстық топтардың жойылуы;
шенеунiктер қысымының болмауы және т.б. оңды ықпалын тигiзедi.
Сонымен, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруға ықпал ететiн шарттар мен факторлар мынадай:
қоғамдағы саяси жағдай;
ел экономикасының ахуалы;
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi құқықтық қамтамасыз ету;
салық саясаты;
қаржы - несие саясаты;
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдаудың шаралары;
халықтың өмiр сүру деңгейi;
кәсiпкерлiктiң өркениетшілік дәрежесi.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың түйiндi мәселелерiнiң бiрiне оны мемлекет тарапынан қолдау жататыны белгiлi. Барлық дамыған елдерде үкiмет шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың ұзақмерзімдi саясаты мен стратегиясын дайындаған.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктесі жайлы және Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің
жауапкершілігі жүктеледі;
командитті –аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және басқаның салынған салымымен);
қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойынына алады;
өндіріс және тұтыну кооперативтері;
консорциумдар;
акционерлік қоғамдар.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдау қажеттiлiгi 1992 жылдың 4 шiлдесiндегi "Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы" Қазақстан Республикасы Заңында атап өтiлдi. 1992 - 1996 жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiктi қолдау және дамытудың екi мемлекеттiк бағдарламасы дайындалды. Бұл құжаттардың мазмұнын талдау барысында республикамыздағы кәсiпкерлiктiң қалыптасу үрдiсiне әсер ететiн көптеген мәселелердi анықталды. Сонымен бiрге, сын көзбен қарағанда, кейбiр кемшiлiктердiң бар екенiн жасыруға болмайды. Мысалы, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау шараларын жүзеге асыруды ресурстармен (қаржы, материалдық, еңбек және т.б.) қамтамасыз етудi негiздеудiң жоқтығы, нақтылықтың болмауы, шаралардың аяқталуына байланысты нәтижелер (табыстың ұлғаюы, жұмыссыздықтың азаюы, шығындылық деңгейiнiң төмендеуi, халықтың әл-ауқатының жақсаруы) шамасының көрсетiлмеуi - экономиканың макро және микро деңгейiнде елеулi жетiстiктерге жетуге мүмкіндiк бермедi. Әйтсе де, аталған бағдарламалар, жоғарыдағы кемшiлiктерге қарамастан, елiмiзде шағын бизнестi қалыптастыру мен дамытудың негiзiн қалау үшін батыл қадамдар жасауға мүмкiндiк туғызды деуге болады. Заң шығарушы және атқарушы органдар шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытуда жаңарту проблемаларына көп көңiл бөлдi. Мұның бәрi Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнде, бiрқатар заң актiлерiнде және тағы басқа әкономикалық реформаларды терендету кркаттарында бейнелендi. Осы жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қаржы - әкономикалық және ақпараттық қолдау салаларында және оның инфрақүрылымында оңтайлы өзгерiстерге қол жеткiзiлдi.
Әсiресе, 1997 жылдың 6 наурызындағы "Шағын кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекеттiк қолдауды күшейту және жанданандыру жөнiндегi шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы шын мәнiндегi айқын бағдарламалық кұжат болды және оның көмегiмен елiмiзде шағын кәсiпкерлік пен бизнестi нақты қолдау жұмыстары едәуiр жақсарды
Қысқа мерзiм аралығында тағы бiрқатар заң және нормативтiк актiлер қабылданды: 1997 жылдың 19 маусымында "Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттІк қолдау туралы" Заңы, 1997 жылы 2 шiлдесiндеғi "Жеке кәсiпкерлiктiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр Заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы " Заң және тағы бiрнеше қаулы - қарарлар мен ережелер. Осы қркаттарда республикадағы шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың механизмдерi мен тетiктерi қарастырылған.
Президент Жарлығына сәйкес Yкiмет келесi шараларды жүзеге асыра бастады:
шағын кәсiпкерліктi қолдаудың мемлекеттiк институты құрылды;
ҚР Экономика және бюджеттiк жоспарлау министiрлiгiнде шағын кәсiпкерлiктi қолдау департаменті және облыстарда осындай департаменттер құрылды;
шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры жұмыс iстеуде;
екiншi деңгейдегi барлық банктер шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн несиелендiрудiң ең аз мөлшерiн бекiттi;
мемлекеттiк бақылау және испекция органдарының саны қысқарды;
шағын бизнеспен айналысушы кәсiпорындар мен ұжымдарға өндiрiстiк үй-жайлар, жер учаскелерi бөлiнуде;
шағын бизнеспен айналысушыларға жеңiлдiктер мен жәрдем беру жүйесi жасалынуда;
- шағын кәсiпкерлiктi қолдауда жергiліктi әкiмдердiң жұмысын қадағалау және бақылау күшейтiлуде.
2001 жылдың 7 мамырында Қазақстан Республикасы Президентiнiң жарлығымен бекiтiлген "Қазақстан Республикасында шағын кәсiпкерлiктi дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы" жарық көрдІ [56]. Осы бағдарламада оны iске асьфудың негiзгi бағыттары, қаржыландыру көздерi, бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн түпкi нәтижелер қарастырылған. Бүл қүжат та мемлекет тарапынан жүргiзiлiп жатқан шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi әрi карай дамытуға бағытталған iс-шара болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мен қолдаудың дүниежүзiлiк тәжiрибелерiне шолулар жасай отырып, АҚШ, Германия, Жапония, Франция, Ұлыбритания сияқты өркениеттi елдерде шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң үлес салмағы өте жоғары, тiптi, кейде жалпы iшкi өнiмнiң 80 пайызынан астамын Кұрайтынын, елдегi жүмыс орындарының, шамамен 75-80 пайызы шағын бизнестiң үлесІне тиетiнiн анықтадық. Сонымен қатар, Сингапур, Малазия, Корея, Таиланд, Гонконг т.с.с Азия мемлекеттерi экономикасының жандануына шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң әсерi орасан зор екпін бердi.
Мiне, осындай дүниежүзiлiк тәжiрибенi және Қазақстанның экономикалық даму ерекшелiктерiн жан-жақты ескере отырып, қазiргi кезеңдегi шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдаудың негiзгi бағыттарына тоқтала кетейiк:
шағын кәсiпкерлiк пен бизнес субъектiлерi үшiн демократиялық қағидаларға негiзделген оңтайлы құқықтық тәртiп орнату;
мемлекеттiк тапсырыстар бойынша өнiм өндiру, қызмет көрсету жұмыстарына жағдайлар туғызу;
мемлекеттiк тiркеуден өткiзу, лицензиялау, өнiмдерiн сертификаттауда жеңiлдетiлген тәртiптер бекiту;
мемлекеттiк қаржы, статистикалық, материалдық-техникалық және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етуде жеңiлдiктер беру;
мамандардың бiлiктiлiгiн көтеру және оларды дайындау, қайта дайындау жұмыстарын ұйымдастыру.
Бұл бағыттарды жүзеге асырумен тек қана өкiлеттi мемлекеттiк органдар ғана емес, жергiлiкті жерлердегi атқарушы билік органдары да айналысуы керек.
Қазақстан экономикасында шағын және орта бизнестің алатын орны ерекше, ішкі жалпы өнімде оның үлесі жыл сайын өсіп келеді (1 кесте), жұмыссыздықты жоюда, қоғамдағы саяси жағдайды жақсартуда, ел экономикасының ахуалын көтеруде мемлекет тарапынан жүргізіліп жатқан шаралардың алатын рөлі жоғары.Осы бөлімде шағын және орта бизнесті басқарудың мәніне тоқтала отырып, ондағы кемшіліктердің орын алғанын және оның дамуына нендей кедергілердің болатынын зерделедік.Оны жетілдіру жолдары мен мемлекеттік қолдау мәселелері алдағы тарауларда қарастырылады.Сонымен бірге, жоғарыда атап өткен шағын кәсіпкерлік пен бизнесті басқару құрылымы, принциптері мен шарттары алдағы талдауды жүргізуге және алға қойған міндеттерді шешуге өз септігін тигізеді.
-кесте Шағын және орта бизнестің ЖІӨ-дегі үлесі
пайызбен
жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
ШОБ ЖІӨ-гі үлесі
40,5
35,8
34,6
31,2
31,1
Шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесі
36,4
31,8
30,8
28,0
-
Орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесі
4,1
4,0
3,8
3,2
-
Ескертпе: ҚР Статистика жөнiндегi Агенттiк мәлiметтерi бойынша
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы мен артықшылығы және кемшіліктері
Шағын және орта бизнес-экономикадағы нарықтық қатынастарды қалыптастырудың неғұрлым тиімді әрі икемді түрі.Шағын кәсіпорындар өзгермелі нарық конъюктурасының өзгеруіне қарай жылдам бейімделе алады.Қазақстандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне қарай мемлекеттік,жеке меншік және аралас болып үшке бөлінеді.Жеке меншік кәсіпорындар барлық шағын кәсіпкерлік пен бизнес нысандарының шамамен 8қ пайызын құрайды.Расында,елімізде экономиканың әр түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын бизнес кешендерін құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады.Өйткені нақ сол кәсіпорындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Нормативтік сілтемелер
3
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар
3
Кіріспе
4
1
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестiң нарық экономикасындағы алатын орны және оны басқарудың теориялық негіздері
6
.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы
18
1.3 Шағын және орта бизнестi экономиканың түрлi салаларында қолдау мен ұйымдастыру
27
2
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті қолдау мен басқарудың қазіргі жағдайы
.1 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің қалыптасу көрсеткіштерін талдау
34
.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық-шаруашылық қызметі
40
3
шағын және орта бизнесті дамыту жолдары
.1 Шағын және орта кәсіпкерліктің нормативті-құқықтық негіздерін нығайту жолдары
50
.2 Шағын кәсіпкерлікті дамыту тиімділігі және жетілдіру жолдары
55
Қорытынды
86
Қолданылған әдебиеттер тізімі
97
Анықтамалар, қысқартулар
Кәсіпкерлік –жеке тұлғалардың кіріс алуға бағытталған, жеке тұлғалардың өздерінің меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан олардың тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық қызметі
Бизнесті мемлекеттік қолдау –Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік бастаманы іске асыру үшін жеке кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыру, қолайлы құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар жасау негізіндегі мемлекеттік шаралар кешені.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз –аталған қызметті орындаудағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық жагдайды қалыптастыру, мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
ҚҚС –қосылған құн салығы
ИжЖТМ –Индустрия және Жаңа технологиялар министрлігі
ТМД –Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ИИС –Индустриалды иновациялық стратегия
ШКМҚБ –Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағдарлмсы
ЕО –Еуропа Одағы
ЕДБ-Екінші деңгейлі банктер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: әлемдік тәжірибені есепке ала отырып Қазақстанда қалыптасып отырған нарықтық экономика, орталығында пайда, табыс, бәсеке болатын, коммерциялық есептілік мүддесіне негізделген еркін кәсіпкерлер, меншік иелері, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін экономикалық қатынастарды көрсетеді. 2030 жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегилық жоспары шегінде жақын жылдарағы маңызды тапсырмалардың бірі жұмыссыздық пен кедейшілікпен күресу және неғұрлым қатаң ауыл мәселерін шешу, сонымен қатар шағын және орта бизнесті даиыту арқылы кәсіпкерлік қызметке Қазақстанның ауыл тұрғындарының көп бөлігін тарту болып табылады . Шағын және орта бизнес әр салаларда әртүрлі тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу түрінде көрсетілген.
Шағын бизнестің көптеген кәсіпорындары өндірісті дамытуға экономикалық мүмкінділіктерінің болмауынан, жоғары салықтық ставкалардан, қаржылық қорлар мен басқа да ресурстардың жоқтығынан, сонымен қатар мемлекет жағынан әрекет етпейтін қолдаулардан өз қызметтерін кеңейте алмай отыр.
Дамыған елдерде шағын және орта бизнеске экономикада жұмыспен қамтылғандардың негізгі саны келеді, біздің еліміздегі өте өзекті мәселе болып отырған, жұмыспен қамтылмаған халықты жұмысқа тұрғызу мәселесін шешеді. Біздің елімізде шағын жіне орта бизнесте жұмыспен қамтылғандардың үлесі жоғары жұмыссыздық санына қарамастан 23,7 пайызды (2 млн. адам), осы уақытта Шығыс Еуропа елдерінде ол 40-60 пайызға жуық, ал дамыған елдерде –пайыздан жоғары, оның ішінде шағын бизнес үлесіне экономикадағы жұмыспен қамтылғандардың 50-60 пайызы келеді.
Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлік Қазақстан Республикасының экономикасында мәнді орын алады.
Өз алдына шағын бизнесті күрделі масштабты дамыту өркениетті нарықтық қатынастарды қалыптастыру тапсырмаларын тиімді шешуге мүмкіндік береді: олардың айналымсыздығына кепілдікті қамтамасыз ету, шағын және орта бизнестің дамыған инфрақұрылымын құру, барлық ресурстарды неғұрлым тиімді және икемді қолдану.
Қазақстанда шағын бизнес сұрақтары келесідей заңдылқ актілермен реттеледі: Кәсіпкерлікті дамыту мен шаруашылық қызмет еркіндігі туралы, Лицензиялау туралы, Банкроттық туралы, Шаруашылық серіктестіктер туралы, Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы, Кооперациялау туралы, Шағын бизнес пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы
Шағын бизнестің нақты артықшылықтарын қолдану кезінде кез келген елдің жағдайы тұрақтанады, өндіріс құлдырауы тоқтатылады, тапшылық жойылады. Шағын бизнесте әрбір адам өзінің іскерлік ерекшеліктерін қолдана отырып, өз жағдайын жақсартуға, өз мүмкіндіктері мен қаржылық құралдарын өткізуге мүмкіндігі бар.
Осыған орай, Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және ұйымдастыру үлкен ғылыми-тәжірибелік мәнге ие болады.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері: нарықтық экономиканың қызмет ету жағдайында шағын және орта бизнестің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып, оның Қазақстанда дамуының қазіргі жағдайына талдау жүргізу және перспективаларын анықтау. Осы мақсатқа сай, жұмыста келесідей тапсырмалар қойылған:
шағын және орта бизнестің экономикалық мәнін, мақсаттары мен дамуының негізгі бағыттарын негіздеу;
нарықтық экономиканың қызмет етуінде шағын кәсіпкерліктің маңызды рөлін ашу;
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес субъектілері санының өзгеруін талдау;
Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес кәсіпорындарының негізгі көрсеткіштерін аймақтар және экономикалық қызмет түрлері бойынша бағалау;
Қазақстанда шағын бизнесті мемлекет тарапынан қаржылық қолдау мен ынталандыруын талдау;
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру мен дамытудың кейбір мәселелерін анықтау және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кездегі мемлекеттің шағын және орта бизнес субъектілерін қолдауды іске асыру барысындағы тиімділігі мен экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі –Қазақстандағы шағын және ортабизнес мемлекеттік қолдаудың механизмі.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шағын және орта бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдау саласында еңбек еткен батыс елдердің, Ресей және отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері атап айтқанда: Назарбаев Н.А,
Шумптер А.И, Мураввьев А.И, БондаренкоВ, Тосканова А.Н, Сабденов О.С, Смагулова Н, Мухамеджанов Б.Г, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және қолдау, несиелеу жөніндегі нормативтік актілері болып табылады.
ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және қолдау, несиелеу жөніндегі нормативтік актілері болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Жұмыс барысында шағын және орта бизнес субьектілерінің экономикадағы орны анықталып, толық есептелінді. Мемлекеттік қолдауға қарамастан Республикада құқықтық, әкімшілік мәселелер бойынша қайта қарастырылуы қажет. Осы себепке байланысты келесідей ғылыми жаңалықтар анықталды:
1) Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес субьектілерін дамытуға кедергі болатын мәселелер анықталып, шешу жолдары ұсынылды;
2) Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерліктің нормативтік-құқықтық нығайту жолдары анықталды;
1. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестiң нарық экономикасындағы алатын орны және оны қолдау мен басқарудың теориялық негіздері
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін талдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір іспетті болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік беретін, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы, тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі –бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және игеру;
- ірі кәсіпорындарға жанама бұйымдарды дайындау және жеткізу жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- жалға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
Осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің экономикалық, әлеуметтік функциялары, оның дамуын ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады.
Шағын және орта бизнестi қолдау мен дамыту - Қазақстанның экономикалық саясатының стратегиялық мiндеттерiнiң қатарынан саналады. Соңғы жылдардағы кәсiпкерлiктi қолдау жөнiнде қабылданған заңдар мен бағдарламалардың шоғыры республика үкiметiнiң бұл салаға шынайы назар аударғанын айғақтайды. Қазақстан басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ мерзiмдi стратегиялық еңбегiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым бағыттарының бiрi ретiнде қәсiпкерлiктi қолдау атап өтiлдi. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы 29 қаңтарда Қазақстан халқына жолдауында да кәсіпкерлік мәселесі қалыс қалмады- Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді. Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады.[35] Кәсiпкерлiк пен бизнестi тиiмдi қолдау мен дамыту - жекелеген тұлғаның, кәсiпорынның немесе шаруашылық саласының ғана емес, тұтас мемлекеттiң экономикалық болашағын айқындап беруге қабiлеттi. Әлеуметтiк басым бағыттағы нарық экономикасын дамытуға талпынған бiздiң мемлекетiмiз үшiн шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң мәнi мен құрылымын, ортақ тиiмдi үрдiстерiн зерттеп - зерделеп алу пайдалы. Сондықтан, шағын және орта бизнестiң әлемдiк тарихына шолу жасау аса қажет.
Адамзат дамуының қай кезеңдерiнде де кәсiпкерлiк әлеуметтiк-экономика ғылымының назарынан тыс қалмаған. Тек маркстiк теория ғана кәсiпкерлiктi адамзатты қанау ұғымымен бiржақты түсiндiрiп, ондаған жылдар бойы бұл сала, тiптi, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Нарықпен қатар бiздiң өмiрiмiзге енген "кәсіпкерлiк пен бизнес" ұғымы бүгінгi таңда ешкiмдi таң қалдырмайтын, етене жақын дәрежеге жеттi.
Жалпы, француз тiлiнен тараған "кәсiпкерлiк" (еnttrерrеnеur) ұғымын -экономика теориясына тұңғыш XVIII ғасырда ағылшын банкирi әрi экономисi Р. Кантильон енгіздi. Р. Кантильон "кәсiпкер" деп - бағаның тұрақсыздығы мен болашағын болжауға болмайтын жағдайында тауарларды сатып алу мен сату процестерiне қатысатын, бiрақ, кiрiстерiнiң жалпы сомасын бiле бермейтiн адамдарды (саудагерлердi, шаруаларды, қолөнершiлердi т.б.) атаған. Кантильонның пiкiрiнше, кәсiпкердiң басты ерекшелiгi ретiнде тәуекелшiлдiк қарастырылады.
Кәсiпкерлiк ұғымын зерттеуге тұңғыш ден қойғандар "саяси экономиканың" ғылым ретiнде қалыптасуының iргесiн қалаған физиократия мектебiнiң өкiлдерi болды. Аталмыш мектептiң негiзiн салушы Ф. Кенэ (1694-1774), өнiм өндiрушi -фермерлерге әрқашан жоғары баға бердi. Физиократтардың пайымдауынша, жердi жалға алып, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiрушi кәсiпкер-шаруа қоғамдық өнiмдi өткiзуде басты рөл атқарады. [26]. Бұл бағытты француздың мемлекеттiк қайраткерi әрi экономисi А. Тюрго (1721-1781) жалғастырған, ол кәсiпкерлердi үш топқа бөлдi: өнiм өндiрушi (жердi жалға алушылар), меншiк иелерi (жердi жалға берушiлер) және өнiм өндiрмейтiндер (осы жүмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы). Соңғы топты А. Тюрго тағы да екiге бөлiп қарастырады: а) кәсiпкер - мануфактурашылар, фабрика басшылары және қарапайым қолөнершiлер; ә) еңбек ақы алатын қарапайым жүмысшыларға аванс беретiн кәсiпкер - капиталистер, яғни тiкелей өнiм өндiрушiлер [27]. Ақырында, А. Тюрго кәсiпкер белгiлi бiр дәрежеде тәуекел етiп қана қоймайды, сонымен қатар, кәсiпкердiң белгiлi бiр дәрежеде басқарушылық қабілетi де болуға тиiс, деген түйін жасайды.
Саяси экономия өкiлдерiнiң бiреrейi, француз экономисi Ж.Б.Сэй (1767-1832) "кәсiпкердi өз есебiнен, өз тәуекелiмен, өзiне пайда табу үшiн өнiм шығарушы адам", - деп түсiндiрдi. [28]. Ғалымның ойынша, кәсiпкерде -тұрақтылық айналадағы жағдайды сезriштiк, адамдармен түсiне алушылық қасиеттерiмен қатар, өндiрiстiң үш факторын: табиғатты, еңбек пен капиталды бiрiктiрiп, iске қоса алатын мықты қабiлеттiлiк болуы тиiс.
Кейiнiрек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) "кәсiпкердiң жаңашылдығын (инновация)", немiс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен В.Зомбарт (1863-1947) "кәсiпкерлiк рухты" дәріптедi. М.Вебер "кәсiпкерлiк дегенiмiз —iс адам үшiн емес, адам iс үшiн өмiр сүру тәсiлi" десе [29], В.Зомбарт кәсiпкерлiкпен сәттi айналысу үшiн "әр заманның өзiне тән рухын терең сезiнiп, дөп баса бiлу керек" [30], тек осылай өткенде ғана кәсiпкердiң iсi оңға басады, деп түсiндiрдi.
Кәсiпкерлiк теориясына аса маңызды үлес қосушылардың бiрi —австро-американдық экономист - социолог И.Шумпетер (1883-1950) екенiнде дау жоқ. М.Вебер мен В. Зомбарттың капитализмдегi "адам факторын" зерттеу дәстүрлерiн жалғастыра отырып, И. Шумпетер кәсiпкердi төл теориясының дiңгегi етiп қарастырды да, оларды шаруашылық субъектiлерiне жатқызып, олар "өндiрiстiң негiзгi факторларын пайдалана отырып" [31], экономикалық процестерге қатысушылар, деп тұжырымдады, Кәсiпкерлер тұлғасына маңызды мән берген И.Шумпетер "өз кейiпкерiн" әлемдiк өркениеттiң қозғаушы күшi, XX - ғасырдағы экономикалық өсiп-өркендеу мен ғылыми- техникалық прогрестiң көш бастаушысы деп ұғынды. Сондықтан, И.Шумпетердiң "кәсiпкерлiк теориясының атасы" аталуы тегiн болмаса керек.
ХХ-ғасырдың орта шенiне дейiн жаңа жұмыс орындарын тек iрi кәсiпорындар ғана ұсынады деген түсiнiк темiрдей бекiген болатын. Дегенмен, ірi американ экономисi Ф. Дракердiң "кәсiпкерлер қоғамы" тұжырымдамасы, ескi түсiнiктiң iргесiн сөгiп қана қоймай, экономика ғылымына жаңа кейiптегi кәсiпкерлiктi ала келдi. Ф. Дракер iрi өндiріс орындарының нарықтық өзгермелi iс-қимылына қолайсыздыгын дәлелдеп, бұл кемшiлiктiң орнын дер кезiнде толтыратын шағын кәсiпкерлiк пен бизнес екендiгiне көз жеткiздi. Ғалымның тұжырымдауынша, еркiн кәсiпкерлiктiң негiзiнде - өзiн - өзi басқарудағы еркiндiк жатыр.
Шағын кәсiпкерлiктiң басты екi экономикалық ерекшелігiн атайық: а) өндiрiстi ұйымдастыру нарықтың сұранысына сай жүргiзiлетiндiктен, шағын кәсiпкер соңғы тұтынушыға лайықтап қана өнiм шығарады; ә) шағын кәсiпкерлiк - бәсекелестiк ортада катализатор рөлiн атқарады. Ол-ол ма, шағын кәсiпкерлердiң неғұрлым көбiрек жиынтығы - iрi бизнеспен де бәсекелесе алады. АҚШ-тағы 1965-1985 жылдар аралығындағы шағын бизнестiң дамуы мәлiметтерiне талдау жасаған Ф. Дракер "Америкадағы басқару әкономикасында (iрi компаниялардың менеджерлерi билiгiн жүргiзген кезең) кәсiпкерлiктiң екiншi сатыға жылжығанын, мұның өзi АҚШ тарихында бұрын - соңғы кездеспеген революция" [32] екендiгiн атап көрсеткен.
Нарық экономикасы жеткiлiктi дамыған елдердiң өзiнде соңғы уақытта кәсiпкерлiк белсендiлiгi артып отыр. Шағын кәсiпкерлiпен айналысуға бел буған адамдар бизнестi, әдетте, өзiнiң жекеменшiк iсiмен бастауда. Айталық, АҚШ - та 1950 жылдары жыл сайын, орташа есеппен, 130 мың фирма тiркеуден өтсе, оның мөлшерi 60-шы жылдары - 200, 70-шi жылдары - 350, ал 90-шы жылдары - 600, 2000 жылдары - 900 мыңға жеткен.
Кәсiпкерлiктiң жандануына жоғары сапалы технологиялардың көбеюi де, қоғамдағы және жеке адамдар арасындағы қажеттiлiк те қатты әсерiн тигiзуде. Болашағы зор көптеген идеялар көбiне шағын фирмаларда дүниеге келiп, дәл сонда өндiрiске қосылып жатады. Мәселен, жаңашыл идеялар АҚШ-тың iрi компанияларынан гөрi шағын фирмаларында 2,5 есе көбiрек туындайды екен.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнеске арналған АҚШ Конгресiнiң құжаттарында былай деп атап өтiлдi: "Бүгiнгi таңда экономикалық прогресс - кәсiпкерліктiң белсендiлiгiмен және жаңа шағын фирмалардың пайда болу деңгейiмен анықталады. Бұл екi бағыт та жаңашылдықтың дамуының шешушi шарты болып табылады" [33].
Жалпы, кәсiпкерлiктiң өзi о баста - шағын бизнестен, кәсiпкерлiк белсендiлiгiнен пайда болғанын атап айтуымыз керек. Дамыған елдерде өнеркәсіптегi жұмыс iстейтiндердiң 45-80 пайыздай мөлшерi шағын кәсiпкерлiк пен бизнесте шоғырланған. Мұның өзi өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырады, қосымша бәсекелестік туғызады, яғни, шығарылған өнiмнiң сапасы жақсара түседi.
Нарық қатынастарын қалыптастыруда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту шешушi рөл атқарады. Өйткенi, нарық реформаларының басты тұлғасы - кәсiпкер болып табылады. Батыс мамандарының пайымдауынша, қоғамның еңбекке жарамды мүшелерінiң 14-18 пайызы кәсiпкерлiкпен айналысса, бұл мәлiметтiң өзi жоғары дәрежелi есептеледi. Ал, соңғы мәлiметтерге сүйенсек, қазiргi ТМД елдерiнде бұл көрсеткiш, шамамен, 20-25 пайызды құрайтын көрiнедi. Кеңестiк жүйеде шағын кәсiпорындар тиiмсiз деп саналып, оларды тез жоюдың көздерi iздестiрiлдi. Олардың өркендеуi үшiн күрделi қаржы бөлiнбедi, шикiзат, жартылай фабрикаттар сатып алу үшiн, құрал-жабдықтармен жабдықтау мен қайта құруға, өндiрiстi жаңарту процестерiне тосқауыл қойылды. Мұның бәрi өндiрiстiк, техникалық және технологиялық базалардың артта қалуына, өндiрiс мәдениетiнiң кешеуiлдеуiне, жұмысшылардың еңбек жағдайының төмендеуiне, қол еңбегі үлесінің жоғары болуына, бiлiктi мамандардың кәсiпорындардан кетуiне және олардың мамандылық шеберлiктерiнiң төмендеуiне әкелiп соқты.
Елiмiздегi нарық қатынастарының тереңдеп дамуына байланысты шағын кәсiпорындардың денi тұтынушылардың сұранысын тиiмдi қанағаттандыру үшiн күресiп бағады. Сондықтан, тауарлы-ақша қатынастарына негiзделген нарық жүйесi шағын кәсiпорындардың үзiлiссiз дамуы мен толығуын тынымсыз талап етедi.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мәселелерiн зерттеу нарық реформаларының басталуына тұспа-тұс келдi. Республикада кәсiпкерліктiң қалыптасу теориясын әзiрлеуге Мамыров H.Қ., Қошанов A.Қ., Кенжеғозин M.Б., Оқаев Қ.О. және т.б. ғалымдар үлкен үлестерiн қосты. Олар кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың түйiндi мәселесі, ел нарығын отандық тауарлармен толтырудың көзi, халықты жұмыспен қамтамасыз етудiң бiрден-бiр жолы, деп санады. Ал, макро және микродеңгейде кәсiпкерлiктi дамытудың әлеуметтік-әкономикалық мәселелерiн қарастырумен Ихданов Ж.О, Бiрәлиева H.Б., Күлекеев Ж.A., Әлімбаев A.A., Сәбденов О.Қ сияқты ғалымдар айналысты. Ғалымдардың алғашқы тобы кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың қозғаушы күшi десе, екiншi тобы кәсiпкерлiктi зерттеудiң тәжiрибелiк - әдістемелiк жағына баса назар аударды.
Талас жоқ, нарық экономикасының ең қысқа түсiнiгi - еркiн кәсiпкерлiк экономикасы. Сол себептi, кәсiпкерлiктiң саналуан түрлерi мен нысандарының дамуынсыз толыққанды нарық реформаларын жүргiзу мүмкiн емес.
Отандық кәсiпкерлiктiң пайда болу тарихын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады. Бiрiншi кезең - комсомол ұйымдарының жанынан құрылған жастардың ғылыми-техникалық шығармашылық орталықтарында қалыптасты. Екiншi кезең - 1988 жылдың маусымындагы "Кооперация туралы" одақтық заңның қабылдануымен тығыз байланысты. Бұл уақытта шамамен екi жүз мыңнан аса адамдар көлеңкелi шағын кәсiпкерлiкпен айналысып, қоғамда кәсiпкерлiк шапшаң дамып келе жатты. Yшіншi кезең - жалға беру туралы, бірiккен кәсiпорындар туралы, банк iсi туралы, шағын кәсiпорындар туралы, шағын бизнестi қолдау туралы және т.б. заңдар шоғырының қабылдануына байланысты болды. Төртiншi кезеңді - КСРО-ның күйреп, жаңадан құрылған тәуелсiз мемлекеттердiң өзiндiк жаңа заңдарын қабылдай бастаумен байланыстырсақ, қателеспеймiз. Қазақстан экономикасында кәсiпкерлiктiң қалыптасуының мүлдем жаңа кезеңi - жекеменшiктiң пайда болуымен жалғасын тапты. Бүгінгi таңда шағын кәсiпкерлік пен бизнестiң ел экономикасының құрамдас бiр бөлiгi болып қалыптасқаны шындық.
Қалай десекте, екпiнi әлі қайта қоймаған әлемдік дағдарыс пен осыған байланысты экономиканың кейбiр салаларындағы көрсеткiштердiң төмендеуiн ескерсек, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң iшкi мүмкiндiктерiнiң мол екендiгiн аңғарамыз.
АҚШ-та шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нысанына қызметкерлер саны 500 адамнан аспайтын кәсiпорындар жатады. Осы елдiң шағын бизнес әкiмшiлiгi жылдық түсiмнiң көлемiне қарай оларды салалар бойынша жіктедi. Мысалы, көлiк саласында жұмыс iстейтiн фирмалар үшiн шағын бизнес категориясына жылдық түсiм көлемi 3,5-нaн 20 млн. АҚШ долларын, құрылыста 9-21 млн. АҚШ долларын, көтерме саудада - 15-35 млн. АҚШ долларын, қызмет көрсетуде - 2,5-14,5 млн. АҚШ долларын құрайтын кәсiпорындар жатады [34].
Франция мен Италияда шағын кәсiпорындарға адам саны 200-гe дейiн қызметкерлерi бар кәсiпорындар жатады. Сонымен бiрге, Францияда шағын кәсiпорындар туралы кең ауқымды түсiнiк жоқ, дегенмен, оның қызметiнiң кейбір тұстарын қамтитын, мәселен, салық немесе бухгалтерлiк, әлеуметтiк немесе өндiрiстiк жақтарын қарастыратын анықтамалар бар. 1978 жылғы 4 қаңтардағы және 1979 жылғы 3 сәуiрдегi №79291 декретке сәйкес шағын кәсiпкерлiк пен бизнес кәсiпорындарына Францияда 500 адам жұмыс iстейтiн немесе жылдық айналымы 100 млн. франктен аспайтын кәсiпорын түрлерi жатады. Кейiн бұл цифр 1984 жылқы 16 қаңтарындағы №84-36 декретіне сәйкес 200 млн франкке көтерiлдi. Әйтсе де, экономиканың әртүрлi салаларында шағын фирмалардың шамасы әралуан деуге болады. Еrер, ауыл шаруашылығында және тамақ өнеркәсiбiнде оларда жұмыс iстейтiн адамдардың саны 200-дeн асса, бұл - iрi өндiрiске, ал, құрал-жабдық кәсiпорындарында қызметкерлер саны 500-ден асса -шағын бизнес кәсiпорнына жатқызылады [35].
Ал, Австрияда шағын фирманың жоғары деңгейi 100 адамнан аспауы тиiс.
Швецияда шағын бизнеске 200 адамға дейiн қызметкерлерi бар фирмаларды жатқызады. Бiрақ, шағын бизнес кәсiпорындарының жiктемесi үшiн келесi көрсеткiштер қабылданады:
өсу сатысы (бастапқы саты, аман калу сатысы, өсу сатысы);
салаға жатуы;
қызмет етуінiң географиялық аясы (толық қамтитын, аймақтық және ұлттық ауқым);
басқарушылар мен бизнес иелерiнiң арнаулы сипаттамалары;
кәсiпорынға тән өзектi мәселелердiң түрлерi (мысалы, қаржыландыру, сапаны басқару және т.б.) [36].
Сайып келгенде, шағын бизнестiң қатып қалған қағидасы жоқ. Әдетте, кәсiпорындардағы қызметкерлер санына орай кәсiпкерлiктi - шағын, орта және iрi бизнес деп шартты түрде үшке бөледi. Әлемнiң әр-түрлi елдерiнде қызметкерлер саны әрқалай. Бiрақ, шамамен, оның ортақ белгiлерi мынадай:
iрi бизнес: жұмыскерлер саны 200-дeн асады;
орта бизнес: жұмыскерлер 50-дeн 200-гe дейiн;
шағын бизнес: жұмыскерлер 50-гe дейiн.
Елiмiздегi 1997 жылы қабылданған шағын кәсiпкерлiкті қолдау жөнiндегi заңдар мен қаулылар шоғыры мемлекеттiң бұл саланы дамытуға шындап кiрiскенiн байқатады. 1997-шi жылдың 19 маусымында жарияланған "Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы" Заңда [38] шағын кәсiпкерлiк нысандарына жыл бойына орта есеппен жұмыскерлер саны 50 адамнан аспайтын заңды тұлға немесе заңды тiркелмеген жеке тұлға жататындығы белгiленген. Қазақстанда шағын кәсiпкерлік субъектiлерi құқықтық - ұйымдық нысанда беске бөлiнедi:
Толық серiктестiк
Коммандит серiктестігі
Жауапкершiлігi шектеулi серiктесiтiк
Қосымша жауапкершiлiктi серiктестiк
- Өндiрiс кооператив.
Заң тұрғысынан алғанда елiмiздегi кәсiпкерлiк - кезкелген республика азаматының айналысуға құқы бар қызмет түрi. Табысты кәсiпкер болу үшiн денсаулық, бiлiм, қабiлеттiлiк, күш-жiгер, басқарушылық қасиеттер қажет. Сондай-ақ, кәсiпкерлiк қызметтiң ерекше белгiлерi: ынталылық, дербестiлiк, жауапкершiлiк, iзденушiлiк, шапшаңдылық, мәмiлешiлдiк т.б.
Кәсiпкер өз қызметi табысты жүруi үшiн, алға қойған мақсатына жетуi үшiн, ең алдымен, басқару өнерiне (менеджмент) машықтануы қажет. Басқару дегенiмiз - әдiс- амалдардың, iс- қимылдардың, үрдiстердiң жиынтығы. Кәсiпорынның күллi мүмкіндiктерiн мейлiнше тиiмдi пайдалану үшiн өте жоғары басқарушылық қабiлет керек.
Елімiздiң өзiне ғана тән ерекшелiктерiне орай шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқару әдiсiн жасау - бiр-екi жылдың шаруасы емес. Шағын бизнес нысанының сапалы қызмет етiп, ұзағырақ жасай алатындығы жөнiнде батыс мамандары екi ғасырға жуық уақыт ғылыми тұжырымдар жасауда, Ең басты мәселе - басқарудың дәрежесiне iстiң соңғы нәтижесiне қарай баға берiлуi тиiс. Басқаша айтқанда, ең соңғы сатыда өнiм өндiру немесе сауда - саттық жасау, мейлi, қызмет көрсету сапалы болса - басқару әдiсiнiң дүрыстығы. Шағын кәсiпорынды iстiң соңғы нәтижелерi бойынша басқарудың әдiсiн (үлгiсiн) зерделеп көрейiк (1-cypeт).
1 -сурет - Шағын кәсiпорынды iстiң соңғы нәтижелерiне бағыттап басқарудың әдiсi
Сонымен, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқарудың ғылыми-теориялық тұжырымдамасының мәнi мынада - бүгiнгi таңдағы озық үлгiлерi мен әдiстерін пайдалану негiзiнде түпкi нәтижелерге бағытталған басқарудың тиімдi жүйесiн жасау. Тұжырымдаманың мақсаты - шағын кәсiпорынның өз қызметiнде тиiмдi нәтижелерге қол жеткiзуі үшiн олардың атқаруға тиiс iс-қимылдарының әдiстерiн ұсыну.
Шағын кәсiпорынның табысы немесе қателiгi, ең алдымен, осы кәсiпорындағы басқару әдісiнiң табысы немесе қателiгi болып табылады. Яғни, басқару әдiстерiн үнемi жетілдiру қажет.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нарықтың тұрақсыз ортасында iс-қимыл жасайтындықтан, басқару әдiсін жетiлдiруге жауапты адамдар кемшiлiктердi үнемi қадағалап, ішкi және сыртқы нарық өзгерiстеріне орай аз уақыт iшiнде бейiмделiп отыруы керек. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекет кең көлемде қолдағанымен, оның күнделiктi iсiне араласпайды. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруды, шынайы мәнiнде, еркiн кәсiпкерлiк пен iс-қимылдың үлгiсi деуге болады. Шағын кәсiпорын басшысы тұтынушылар сұранысына қарай тың идеялар, жаңа тауар мен қызмет түрлерiн үздiксiз iздестiрiп және жетiлдiрiп отыруға мiндеттi.
Шағын кәсіпкерлiк пен бизнестi басқару тек оның басшыларының белсендiлiгiмен ғана шектелмейдi. Басшы кәсiпорынның әрбiр кызметкерiн кәсiпкерлiк рухқа жұмылдыруға тиiс. Әрбір қызметкер өзiнiң жеке қабiлетi мен жаңашыл қасиеттерiн жүзеге асыруға ұмтылу керек. Мәселен, жапондык Омрон компаниясыньщ тәжiрибесiнде ұжымның әрбiр қызметкерi мынадай үш ұран бойынша қызмет iстейдi: "Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек", "Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", "Тез қимылдауы керек".
"Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек", яғни, әрiптестер өнiмiнiң сапасымен бәсекелесе бiлуi - әркiмнiң еңбегiнiң тиiмділiriне байланысты. Егер өнiм нарықта кең сұранысқа ие болса, кәсiпорынның табысы артады, ұжымның әрбiр мүшесiнiң материалдық әрi моральдық жағдайы жақсарады.
"Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", яғни, тұтынушының талаптарын жiтi қадағалап, сұраныстың өзгеруiне бейiмделе бiлуi керек.
"Тез қимылдауы керек", яғни, кәсiпорын нарықтың жаңару қарқынынан қалыс қалмау үшiн жаңашылдықты әрдайым қолдап, жетiлдiрiп отыруы керек.
Нарықта шағын кәсiпорын оның жеңiмпазы атануға ұмтылуға мiндеттi. Бұл мақсатқа "кәсiпкерлiк басқару" функцияларын игергенде ғана жетуге болады.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқару функцияларына мыналар жатады:
а) жоспарлау;
ә) ұйымдастыру;
б) мотивация (сенiмдiлiк орнықтыру);
в) бақылау
ғ) үйлестiру [52].
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруда шынайы шығармашылық қабiлет, үнемi белсендiлiк көрсету, жаңашылдыққа ұмтылу, дәстүрден тыс тың мүмкiндiктер мен шешiмдердi тынымсыз iздестiру қасиеттерi тәуекелшiлдiкпен қатар жүрiп отырады.
Қандай бiр елде болмасын шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң тиiстi дәрежеде қалыптасып, одан әрi дамуы - сол мемлекеттегi саяси және әлеуметтiк-экономикалық жағдайларға тiкелей байланысты. Нарық экономикасы жоғары дамыған елдердiң тәжiрибесi шағын бизнестiң қалыптасуына сол мемлекеттегi әлеуметтiк - экономикалық дамудың дәрежесi аса күштi әсер ететіндігін дәлелдеп отыр. Сондай-ақ, шағын кәсiпорындардың саны мен сапасының өсуiне:
салық демалыстарының мерзiмi;
несие ресурстарын алудың шарттары;
басқаруды ұйымдастырудың ғылыми негiзделген жүйесiнiң қалыптасуы;
қылмыстық топтардың жойылуы;
шенеунiктер қысымының болмауы және т.б. оңды ықпалын тигiзедi.
Сонымен, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруға ықпал ететiн шарттар мен факторлар мынадай:
қоғамдағы саяси жағдай;
ел экономикасының ахуалы;
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi құқықтық қамтамасыз ету;
салық саясаты;
қаржы - несие саясаты;
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдаудың шаралары;
халықтың өмiр сүру деңгейi;
кәсiпкерлiктiң өркениетшілік дәрежесi.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың түйiндi мәселелерiнiң бiрiне оны мемлекет тарапынан қолдау жататыны белгiлi. Барлық дамыған елдерде үкiмет шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың ұзақмерзімдi саясаты мен стратегиясын дайындаған.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктесі жайлы және Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің
жауапкершілігі жүктеледі;
командитті –аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және басқаның салынған салымымен);
қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойынына алады;
өндіріс және тұтыну кооперативтері;
консорциумдар;
акционерлік қоғамдар.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдау қажеттiлiгi 1992 жылдың 4 шiлдесiндегi "Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы" Қазақстан Республикасы Заңында атап өтiлдi. 1992 - 1996 жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiктi қолдау және дамытудың екi мемлекеттiк бағдарламасы дайындалды. Бұл құжаттардың мазмұнын талдау барысында республикамыздағы кәсiпкерлiктiң қалыптасу үрдiсiне әсер ететiн көптеген мәселелердi анықталды. Сонымен бiрге, сын көзбен қарағанда, кейбiр кемшiлiктердiң бар екенiн жасыруға болмайды. Мысалы, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау шараларын жүзеге асыруды ресурстармен (қаржы, материалдық, еңбек және т.б.) қамтамасыз етудi негiздеудiң жоқтығы, нақтылықтың болмауы, шаралардың аяқталуына байланысты нәтижелер (табыстың ұлғаюы, жұмыссыздықтың азаюы, шығындылық деңгейiнiң төмендеуi, халықтың әл-ауқатының жақсаруы) шамасының көрсетiлмеуi - экономиканың макро және микро деңгейiнде елеулi жетiстiктерге жетуге мүмкіндiк бермедi. Әйтсе де, аталған бағдарламалар, жоғарыдағы кемшiлiктерге қарамастан, елiмiзде шағын бизнестi қалыптастыру мен дамытудың негiзiн қалау үшін батыл қадамдар жасауға мүмкiндiк туғызды деуге болады. Заң шығарушы және атқарушы органдар шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытуда жаңарту проблемаларына көп көңiл бөлдi. Мұның бәрi Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнде, бiрқатар заң актiлерiнде және тағы басқа әкономикалық реформаларды терендету кркаттарында бейнелендi. Осы жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қаржы - әкономикалық және ақпараттық қолдау салаларында және оның инфрақүрылымында оңтайлы өзгерiстерге қол жеткiзiлдi.
Әсiресе, 1997 жылдың 6 наурызындағы "Шағын кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекеттiк қолдауды күшейту және жанданандыру жөнiндегi шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы шын мәнiндегi айқын бағдарламалық кұжат болды және оның көмегiмен елiмiзде шағын кәсiпкерлік пен бизнестi нақты қолдау жұмыстары едәуiр жақсарды
Қысқа мерзiм аралығында тағы бiрқатар заң және нормативтiк актiлер қабылданды: 1997 жылдың 19 маусымында "Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттІк қолдау туралы" Заңы, 1997 жылы 2 шiлдесiндеғi "Жеке кәсiпкерлiктiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр Заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы " Заң және тағы бiрнеше қаулы - қарарлар мен ережелер. Осы қркаттарда республикадағы шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың механизмдерi мен тетiктерi қарастырылған.
Президент Жарлығына сәйкес Yкiмет келесi шараларды жүзеге асыра бастады:
шағын кәсiпкерліктi қолдаудың мемлекеттiк институты құрылды;
ҚР Экономика және бюджеттiк жоспарлау министiрлiгiнде шағын кәсiпкерлiктi қолдау департаменті және облыстарда осындай департаменттер құрылды;
шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры жұмыс iстеуде;
екiншi деңгейдегi барлық банктер шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн несиелендiрудiң ең аз мөлшерiн бекiттi;
мемлекеттiк бақылау және испекция органдарының саны қысқарды;
шағын бизнеспен айналысушы кәсiпорындар мен ұжымдарға өндiрiстiк үй-жайлар, жер учаскелерi бөлiнуде;
шағын бизнеспен айналысушыларға жеңiлдiктер мен жәрдем беру жүйесi жасалынуда;
- шағын кәсiпкерлiктi қолдауда жергiліктi әкiмдердiң жұмысын қадағалау және бақылау күшейтiлуде.
2001 жылдың 7 мамырында Қазақстан Республикасы Президентiнiң жарлығымен бекiтiлген "Қазақстан Республикасында шағын кәсiпкерлiктi дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы" жарық көрдІ [56]. Осы бағдарламада оны iске асьфудың негiзгi бағыттары, қаржыландыру көздерi, бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн түпкi нәтижелер қарастырылған. Бүл қүжат та мемлекет тарапынан жүргiзiлiп жатқан шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi әрi карай дамытуға бағытталған iс-шара болып табылады.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мен қолдаудың дүниежүзiлiк тәжiрибелерiне шолулар жасай отырып, АҚШ, Германия, Жапония, Франция, Ұлыбритания сияқты өркениеттi елдерде шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң үлес салмағы өте жоғары, тiптi, кейде жалпы iшкi өнiмнiң 80 пайызынан астамын Кұрайтынын, елдегi жүмыс орындарының, шамамен 75-80 пайызы шағын бизнестiң үлесІне тиетiнiн анықтадық. Сонымен қатар, Сингапур, Малазия, Корея, Таиланд, Гонконг т.с.с Азия мемлекеттерi экономикасының жандануына шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң әсерi орасан зор екпін бердi.
Мiне, осындай дүниежүзiлiк тәжiрибенi және Қазақстанның экономикалық даму ерекшелiктерiн жан-жақты ескере отырып, қазiргi кезеңдегi шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдаудың негiзгi бағыттарына тоқтала кетейiк:
шағын кәсiпкерлiк пен бизнес субъектiлерi үшiн демократиялық қағидаларға негiзделген оңтайлы құқықтық тәртiп орнату;
мемлекеттiк тапсырыстар бойынша өнiм өндiру, қызмет көрсету жұмыстарына жағдайлар туғызу;
мемлекеттiк тiркеуден өткiзу, лицензиялау, өнiмдерiн сертификаттауда жеңiлдетiлген тәртiптер бекiту;
мемлекеттiк қаржы, статистикалық, материалдық-техникалық және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етуде жеңiлдiктер беру;
мамандардың бiлiктiлiгiн көтеру және оларды дайындау, қайта дайындау жұмыстарын ұйымдастыру.
Бұл бағыттарды жүзеге асырумен тек қана өкiлеттi мемлекеттiк органдар ғана емес, жергiлiкті жерлердегi атқарушы билік органдары да айналысуы керек.
Қазақстан экономикасында шағын және орта бизнестің алатын орны ерекше, ішкі жалпы өнімде оның үлесі жыл сайын өсіп келеді (1 кесте), жұмыссыздықты жоюда, қоғамдағы саяси жағдайды жақсартуда, ел экономикасының ахуалын көтеруде мемлекет тарапынан жүргізіліп жатқан шаралардың алатын рөлі жоғары.Осы бөлімде шағын және орта бизнесті басқарудың мәніне тоқтала отырып, ондағы кемшіліктердің орын алғанын және оның дамуына нендей кедергілердің болатынын зерделедік.Оны жетілдіру жолдары мен мемлекеттік қолдау мәселелері алдағы тарауларда қарастырылады.Сонымен бірге, жоғарыда атап өткен шағын кәсіпкерлік пен бизнесті басқару құрылымы, принциптері мен шарттары алдағы талдауды жүргізуге және алға қойған міндеттерді шешуге өз септігін тигізеді.
-кесте Шағын және орта бизнестің ЖІӨ-дегі үлесі
пайызбен
жылдар
2005
2006
2007
2008
2009
ШОБ ЖІӨ-гі үлесі
40,5
35,8
34,6
31,2
31,1
Шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесі
36,4
31,8
30,8
28,0
-
Орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесі
4,1
4,0
3,8
3,2
-
Ескертпе: ҚР Статистика жөнiндегi Агенттiк мәлiметтерi бойынша
1.2 Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы мен артықшылығы және кемшіліктері
Шағын және орта бизнес-экономикадағы нарықтық қатынастарды қалыптастырудың неғұрлым тиімді әрі икемді түрі.Шағын кәсіпорындар өзгермелі нарық конъюктурасының өзгеруіне қарай жылдам бейімделе алады.Қазақстандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне қарай мемлекеттік,жеке меншік және аралас болып үшке бөлінеді.Жеке меншік кәсіпорындар барлық шағын кәсіпкерлік пен бизнес нысандарының шамамен 8қ пайызын құрайды.Расында,елімізде экономиканың әр түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын бизнес кешендерін құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады.Өйткені нақ сол кәсіпорындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz