Қазақ тілінен орыс тіліне машиналық аударма жасайтын программалық кешенін өңдеуі (генератор)

КІРІСПЕ 5
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ШОЛУ 7
1.1 Машиналық аудармашының тарихы 7
1.2 Машиналық аудармашының сәулеті 9
1.3 Қазақ.орыс аудармашысының қазіргі күйі 9
2 ҚАЗАҚ.ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ТАЛДАУДЫҢ МОДЕЛІН ҚҰРУ 11
2.1 Машиналық аударманың талдауы 11
2.2 Қазақ тілінен орыс тіліне машиналық аудармашының концептуалдық моделі 14
2.3 Формальді грамматика 17
2.3.1 Формальді грамматиканың және тілдің анықтамасы 18
2.3.2 Формальды грамматиканың типтері 21
2.3.3 Қазақ тілінің формалды грамматикасы 24
2.4 Лексикалық талдау моделі 24
2.4.1 Сөз таптары 25
2.5 Синтаксистік талдау моделі 32
2.5.1 Қазақ тілі мен орыс тілінің жалғауларының арасындағы байланыс 33
3 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЗДЕРДІ ТАЛДАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН АЛГОРИТМДЕРІН ҚҰРУ 38
3.1 Лексикалық талдау 38
3.2 Синтаксистік талдау 40
3.3 Синтаксистік генератор 40
4 АҚПАРАТТЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 42
4.1 Мәліметтер қорының құрылымы 42
5 ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 47
5.1 Қолданылған программалау тілі 47
5.2 Қолданылатын программалық процедура 48
6 ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ 50
7 ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМІДІЛІГІНІҢ БАҒАЛАНУЫ 52
7.1 Машиналық аудармашының сапасын бағалау үшін әдістемені құру 52
7.2 Машиналық аудармашының сапасын бағалауға шолу 52
7.3 Машиналық аудармашы сапасының эксперттік бағалау методикасын құру 54
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
А ҚОСЫМШАСЫ 58
Ә ҚОСЫМШАСЫ 62
Б ҚОСЫМШАСЫ 63

Бұл дипломдық жұмыс қазақ тілінен орыс тіліне машиналық аударма жасау технологиясына арналған. Қазіргі заманда мұндай технологияның қажеттілігі өте жоғарғы деңгейде.
Бұл программаны жасау үшін бірінші қазақ тілімен орыс тілінің грамматикасын терең зерттеп, олардың арасындағы байланысты қарастырып, келесі бөліктерге бөлдім:
• Сөздердің түбірлерінің және сәйкес аудармаларының қорын құру;
• Қазақ тілінің лексикалық (морфологиялық) талдауы;
• Қазақ тілінің синтаксистік талдауы;
• Орыс тілінің лексикалық және синтаксистік талдауы;
• Машиналық аудармашының көмегімен мәтіндерді өндіру.
Қазіргі күнде Қазақстан Ресубликасында барлық құжаттар мемлекеттік тілге аударылуда. Техникалық терминологияның аудармасы үлкен жағымсыздықтар алып келеді. Осы мәселені шешуде машиналық аудармашының тигізер көмегі өте зор. Мысалы, белгілі бір өндіріс саласындағы стандарттарды, бұйрықтарды, заңдардың барлығын аудару үшін сол саланың терминологиясы енгізілген машиналық аудармашыны қолдану жұмысты ондаған есе жеңілдетеді.
Тіпті көп жағдайларда мәтінді терудің де қажеті болмайды. Сканермен өткізіп, алынған мәтінді аудармашыға көшірген жеткілікті.
Қазіргі заманғы жүйелерді дұрыс қолдану үшін, машина сөйлемді қалай аударатынын түбегейлі білу секілді машиналық аудармашыны бағалау үшін өзінің бір стандарты қажет. Мұндай стандартты орнату туралы негізгі талқылаулар тек қазіргі уақытта басталды, бірақ келісімді қабыладу үшін көп уақыт кетпейді, себебі оларды қарастыратын болсақ, әсер ететін көптеген факторлар бар. Бағалау факторлары қолдану мақсатына қарай бөлінеді. Бағалауда қарастырылуы қажет факторлар:
1. Өнім, операция және қызмет көрсету бағасы; үйрету, мәтіндік енгізу, қарапайым сөздер және арнайы терминология үшін сөздікті жаңарту; өңдеу, қорытынды мәтіндік дайындық, аударма сапасы мен бағасы арасындағы қатынас.
2. Мәтінді енгізу жылдамдығы, алдын ала өңдеу (жұмыс үстелі мен сандарды, және т.с.с. өңдеулерді қоса алғанда), машиналық аудармашы, қорытынды мәтінді өңдеу келсімді форматтайды (жұмыс үстелі мен сандарды, және т.с.с. өңдеулерді қоса алғанда), алдын ала өңдеу мен кейінгі өңдеу қатынасы.
3. Дұрыстығы, түсініктілігі, және қарапайымдылығы көз қарасы бойынша алынған сапалылығы.
4. Сөздікті өзгертудің жетілідірілгендігі, жүйенің негізгі сөздігі мен тұтынушылық сөздігі деңгейін жоғарылату, әсіресе белгілі бір аумақтағы әлеуметтік диалект үшін грамматиканы жетілідіру, тұтынушыларға сөздік пен грамматиканы жақсартудың рұқсат етілген деңгейі, және жетілідірілгеннен кейін әдісті тексеруге болатын жүйе мүмкіндігі.
5. Жүйені бір мәтіндік аумақтан екіншісіне және бір тілден екінші тілге кеңейту мүмкіндігі.

1. Бектаев “Қазақ-орыс сөздігі”
2. Э.Д Сулейменова и др. “Анықтағыш.” Учебный курс по изучению казахского языка / Э.Д Сулейменова, К.К Кадешова, Д.Х Аканова – Асатана: Издательство «Арман-ПВ» 2007 г – 240 стр. 227-229
3. Бектұров Ш.К “Қазақ тілі: лексика, фонетика, морфология, синтаксис” / - Алматы: Атамұра, 2006.-336 бет.
4. “Build Your Own ASP.NET 3.5 Web Site Using C# & VB” by Cristian Darie and Wyatt Barnet, 3rd edition.
5. N.Kultin “C# in tasks and its solutions”, Saint-Petersburg, Science 2007, 241p.
6. Мырзатай Серғалиев “Қазақ тілі” оқыту методикасы / Алматы – Атамұра 1992, 80 бет.