Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАЛАРЫ БОЙЫНША ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ЗИЯН КЕЛТІРУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы заңдарының даму тарихы
1.2 Экологиялық зиянның түсінігі, түрлері және ерекшеліктері және экологиялық құқық жүйесінде алатын орны
1.3 Экологиялық зиянның туындау негіздері
1.4 Қоршаған табиғи ортаға келтірілген экологиялық зиянды өтеудің әдістері мен қағидалары
1.5 Экологиялық рұқсаттар . қоршаған ортаны зиян келтіруден қорғау құралы ретінде түсінігі, түрлері және алатын орны
2 ҚОРШАҒАН ОРТАҒА КЕЛТІРІЛГЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗИЯНДАРДЫ ӨТЕУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды өтеу саласындағы мемлекеттік реттеудің түсінігі, мазмұны мен жүйесі
2.2 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды өтеу саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құзыреттілігі
2.3 Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстардың жекелеген түрлерін пайдалану саласындағы экологиялық зияндарды өтеудің ерекшеліктері
2.3.1 Жерге келтірілген экологиялық зиянды өтеудің құқықтық мәселелері
2.3.2 Жер қойнауына келтірілген экологиялық зиянды өтеудің құқықтық мәселелері
2.3.3 Жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне келтірілген экологиялық зиянды өтеудің құқықтық мәселелері
2.3.4 Атмосфералық ауаны ластағаны үшін заңды жауапкершілік мәселелері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАЛАРЫ БОЙЫНША ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ЗИЯН КЕЛТІРУДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы заңдарының даму тарихы
1.2 Экологиялық зиянның түсінігі, түрлері және ерекшеліктері және экологиялық құқық жүйесінде алатын орны
1.3 Экологиялық зиянның туындау негіздері
1.4 Қоршаған табиғи ортаға келтірілген экологиялық зиянды өтеудің әдістері мен қағидалары
1.5 Экологиялық рұқсаттар . қоршаған ортаны зиян келтіруден қорғау құралы ретінде түсінігі, түрлері және алатын орны
2 ҚОРШАҒАН ОРТАҒА КЕЛТІРІЛГЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗИЯНДАРДЫ ӨТЕУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды өтеу саласындағы мемлекеттік реттеудің түсінігі, мазмұны мен жүйесі
2.2 Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды өтеу саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құзыреттілігі
2.3 Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстардың жекелеген түрлерін пайдалану саласындағы экологиялық зияндарды өтеудің ерекшеліктері
2.3.1 Жерге келтірілген экологиялық зиянды өтеудің құқықтық мәселелері
2.3.2 Жер қойнауына келтірілген экологиялық зиянды өтеудің құқықтық мәселелері
2.3.3 Жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне келтірілген экологиялық зиянды өтеудің құқықтық мәселелері
2.3.4 Атмосфералық ауаны ластағаны үшін заңды жауапкершілік мәселелері
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар жағдайында қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеудің ерекшеліктері және оны жүзеге асырудың құқықтық тетігі, қоршаған табиғи ортаға келтірілген экологиялық зиянды өтеудің әдістері мен қағидалары, Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы заңдарының даму тарихы, қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды өтеу саласындағы мемлекеттік реттеудің түсінігі, мазмұны мен жүйесі, қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды реттейтін Қазақстан Республикасының заңнамалары мен шетел мемлекеттерінің заңнамаларын салыстырмалы түрде талдау және Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жетілдіру мәселелері мен нақты осы саладағы заңнаманы қолдану тәжірибесі сараланады.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алуы және нарықтық экономикаға көшуі туралы жариялауы табиғат пайдалану қатынастарының қайта құрылу, нарықтың талаптарына бейімделу, барлық меншік нысанының және содан туындайтын табиғат пайдалану құқықтарының тең негізде дамуына құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық жағдайлар жасау, азаматтар мен заңды тұлғалардың табиғат ресурстарына байланысты құқықтарын қорғау қажеттілігін туындатты. Осыған орай, республикада табиғат ресурстарына байланысты табиғат пайдалану қатынасы субъектілерінің құрамы өзгерді, табиғат ресурстарына заттық құқықтардың жаңа түрлері пайда болды.
Бірақ, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және қоршаған табиғи ортаны қорғау әлі де болса көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. «...көптеген онжылдықтар бойы Қазақстанда қоршаған ортаға аса қауіпті жоғары техногендік ауыртпалық түсіретін табиғат пайдаланудың шикізаттық жүйесі қалыптасты. Сондықтан, экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруына әлі қол жеткізіле қойған жоқ және ол әлі де болса, биосфераның тұрақсыздануына, қоғамның өмір сүруіне қажетті қоршаған ортаның сапасын ұстап тұратын қасиетін төмендетуге әкеп соғатын табиғат жүйесінің құлдырауымен сипатталады» [1].
Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңіндегі маңызды міндеттерінің бірі – қолайлы қоршаған табиғи ортаны сақтау болып отыр. Бұл негіз конституциялық деңгейде бекітілген. Себебі, Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында «Мемлекет адам өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаны қорғауды басты мақсаты етіп алады» делінген [2]. Қазіргі кездегі адам ресурстарын дамытуға байланысты мемлекеттік саясаттың бағыты қоршаған ортаны қорғауды аса қажетті мәселелердің бірі етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» (Астана 19 наурыз 2004 жыл) атты Жолдауында: «Қазақстандықтардың тұлғалық және интеллектуалдық қабілеттіліктері жаһандану және әлемдік бәсеке күшейген кезде біздің жоспарларымыздың табысты болуының, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің және қазіргі жағдайлардағы оның жеңіп шығуының негізгі айғағы»деп атап көрсеткен [3].
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алуы және нарықтық экономикаға көшуі туралы жариялауы табиғат пайдалану қатынастарының қайта құрылу, нарықтың талаптарына бейімделу, барлық меншік нысанының және содан туындайтын табиғат пайдалану құқықтарының тең негізде дамуына құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық жағдайлар жасау, азаматтар мен заңды тұлғалардың табиғат ресурстарына байланысты құқықтарын қорғау қажеттілігін туындатты. Осыған орай, республикада табиғат ресурстарына байланысты табиғат пайдалану қатынасы субъектілерінің құрамы өзгерді, табиғат ресурстарына заттық құқықтардың жаңа түрлері пайда болды.
Бірақ, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және қоршаған табиғи ортаны қорғау әлі де болса көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. «...көптеген онжылдықтар бойы Қазақстанда қоршаған ортаға аса қауіпті жоғары техногендік ауыртпалық түсіретін табиғат пайдаланудың шикізаттық жүйесі қалыптасты. Сондықтан, экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруына әлі қол жеткізіле қойған жоқ және ол әлі де болса, биосфераның тұрақсыздануына, қоғамның өмір сүруіне қажетті қоршаған ортаның сапасын ұстап тұратын қасиетін төмендетуге әкеп соғатын табиғат жүйесінің құлдырауымен сипатталады» [1].
Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңіндегі маңызды міндеттерінің бірі – қолайлы қоршаған табиғи ортаны сақтау болып отыр. Бұл негіз конституциялық деңгейде бекітілген. Себебі, Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында «Мемлекет адам өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаны қорғауды басты мақсаты етіп алады» делінген [2]. Қазіргі кездегі адам ресурстарын дамытуға байланысты мемлекеттік саясаттың бағыты қоршаған ортаны қорғауды аса қажетті мәселелердің бірі етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» (Астана 19 наурыз 2004 жыл) атты Жолдауында: «Қазақстандықтардың тұлғалық және интеллектуалдық қабілеттіліктері жаһандану және әлемдік бәсеке күшейген кезде біздің жоспарларымыздың табысты болуының, ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің және қазіргі жағдайлардағы оның жеңіп шығуының негізгі айғағы»деп атап көрсеткен [3].
1 Қазақстан Республикасы Президенті. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі Тұжырымдамасы. - 2003 жыл 3 желтоқсан. - N 1241 Жарлығымен бекітілген. – Жеке басылым.
2 Қазақстан Республикасы Конституциясы. – 30 тамыз 1995 жыл. – Алматы.- Жеке басылым.
3 Қазақстан Республикасы Президенті. Қазақстан Республикасы Президентінің "Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» Жолдауы. - Астана, 2004. - 19 наурыз.
4 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және хал-ахуалының жақсаруы» Жолдауы. - Алматы, 2000. – 94 б.
5 Абдраимов Б.Ж. Библиотека земельного права. Выпуск 2. - Земельное законодательство и судебная практика. - Алматы, 2002.
6 Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 98 с.
7 Еренов А.Е., Косанов Ж.Х., Хаджиев А.Х. и др. Совершенствование правовых основ земельной реформы в Республике Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1996;
8 Бектурганов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Хаджиев А.Х. Проект Земельного кодекса: необходимы взвешенность и основательность // Юридическая газета. - 2003. - 2 сәуір;
9 Косанов Ж.Х. Право собственности и иные вещные права на землю. – Алматы: ТОО «Айдана», 2000 – 250 с.
10 Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть). ¬ Алматы: Данекер, 2001. – 372с.
11 Кусаинова Л. Право землепользования крестьянских (фермерских) хозяйств в Республике Казахстан (историко-правовой анализ)- Автореферат дисс. на соиск. уч.степени к.ю.н. ¬Алматы, 1998;
12 Толеугалиев С.Т. Правовой режим земель транспорта в Республике Казахстан: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007;
13 Досымбет К. Правовой режим земель водного фонда в Республике Казахстан: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007.
14 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасында жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелері: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007.
15 Мухитдинов Н.Б. Правовые проблемы пользования недрами. - Алма-Ата, 1972.
16 Мауленов К.С. Нефтяное право Республики Казахстан. - Алматы: Жетi жаргы, 2003.
17 Стамкулов А.С. Экологическое право Республики Казахстан. Часть 1. – Тараз Университетi, 2003.
18 Байсалов С.Б. Водное право Каз ССР. – Алма-Ата, 1966. – 344 с.
19 Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. - Алматы, 1995.
20 Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.В. 200 вопросов и ответов по охране природы. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – 304 с. Сейтхожин Б.У. Ответственность за незаконную порубку деревьев и кустарников по законодательству Республики Казахстан. - Караганда, 2000.
21 Куандыков К.Ж. Право сельскохозяйственного водопользования в Республике Казахстан на этапе перехода к рынку: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 1996.
22 Мукашева А.А. Право водопользования в Республике Казахстан в условиях рыночных отношений: Дисс. кандидата юрид. наук. -Алматы, 2001.
23 Константиниди С.С. Oxpанa животного мира. - Алма-Ата, 1976. – 59 с.
24 Культелев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. - Алматы, 2003. – 215 с.
25 Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. - Караганда 2001.
26 Рысбекова Ж.К. Правовое реryлирование деятельности государственных национальных природных парков Республики Казахстан: Дисс. кандидата юрид. наук. - Алматы, 2007.
27 Боголюбов С.А. Экологическое право России. - М., 1996.
28 Бринчук М.М. Экологическое право России (право окружающей среды). – М.: Юристъ, 1998. – 410 с.
29 Ерофеев Б.В. Экологическое право России. - М.: Юристь; 1996.
30 Петров В.В. Экологическое право России. - М.: Бек, 1995.
31 ВЦИК и СНК РСФСР. Временное положение: Декрет // Сборник декретов 1917-1918 гг. – М.: Государственное издательство, 1920. – С. 10-53.
32 Нормативные акты о земле / Сост.: Ерофеев Б.В., Краснов Н.И., Сыроедов Н.А. – М.: Юридическая литература, 1978. – 632 с.
33 Черемухин С.Д., Шкредов В.П. Теория и практика экономической оценки земли. – М.: Соцэгкиз, 1963. – 188 с.
34 Переход к рынку. Концепция и программа – М.: Архангельское издание, 1990. – 240 с.
35 Қазақ КСР. Қаулылар жинағы. - 1969 жыл. - №22. - 116 бет.
36 portal.vkgu.kz
37 Еркинбаева Л.К. Правовое регулирование возмещение вреда земле. – Дис. на соиск. учен. степ. канд. юрид. наук. – Алматы, 1995. – 159 с.
38 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. – Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. – 312 с.
39 Абдраимов Б.Ж., Жарылкасын, Е. Возмещение экологического вреда. Монография. – 47 с. Доступен в Информационном справочнике «ПАРАГРАФ».
40 Петров В.В. Экологическое право России: Учебник для вузов. - М.: БЕК, 1995. - С. 216.
41 Хаджиев А. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды. – Алма-Ата, 1988. – с.14.
42 Бринчук Н.Н. Экологическое право России. - М., 2004
43 Дубовик О.Л. Экологическое право России. - М., 2006
44 Теория государства и права / под ред. Корельского В.М. и Перевалова В.Д. – М., 1997. – 570с.
45 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: курс лекций. – М., 1997. – 688с.
46 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
47 Дубовик О.Л., Л. Любе-Вольфф Кремер. Экологическое право. – М.: Эксмо, 2005. – 356с.
48 Ерофеев Б.В. Экологическое право России. – М., 1996. - 246с.
49 Бринчук М.М. Экологическое право России / Право окружающей среды. – М., 1998. – 476с.
50 Стамқұлов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. Жалпы және ерекше бөлім. – Тараз: Атамұра баспасы, 158б.
51 Байдельдинов Д.Л. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы. – 2004г. – 256с.
52 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: курс лекций. – М.,БЕК, 1998. – 325 с.
53 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы: Интерлигал, 2004. – 312 с.
54 С.Т. Культелеев. Қазақстан Республикасының Экологиялық құқығы. – Алматы, 2005ж. – 287б.
55 Дубовик О.Л., Л. Любе-Вольфф Кремер. Экологическое право. – М.: Эксмо, 2005. – 356с.
56 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. Жалпы бөлім. Атамұра баспасы., Тараз 2003 жыл.- 113 бет
57 Ерофеев Б.В. Экологическое право Россий. Учебник. М.: Юристъ – 1996-624 стр.
58 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. – Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. – 312 с.
59 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. – Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. – 312 с.
60 Қазақстан Республикасы. Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңы. 1997 жыл 15 шілде // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
61 http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/244-ekologia/3003-tabigat.html
62 http://portal.vkgu.kz
63 “Міндетті экологиялық сақтандыру туралы” 2005 жылғы 13 желтоқсандағы № 93 Қазақстан Республикасының Заңы (2008.26.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
64 Шестерюк А.С. Вопросы кодификации законодательства об охране окружающей среды. // Изд-во ЛГУ, 1984. – 118 с.
65 Теория государства и права. Курс лекций. Под ред. Матузова, Н.И. и Малько, А.В. – М.: Юристъ, 1997. – 672 с.
66 Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР. – Алма-Ата: Наука, 1966. - 395 с.
67 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. 1994 жылғы 27 желтоқсан №269-XIII, - Алматы: ЮРИСТ, 2011.
68 Қазақстан Республикасының Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту туралы заңы 09 шілде 2004 жыл \\ Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
69 Культелев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан Общая часть., Алматы 2004.
70 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М.: Норма, 2001. -261с.
71 Уваров В.Н. Теория государственного управления. – Алматы, 2000. – 240с.
72 Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. – М., 1997. - 76с
73 Жетпісбаев Б.А. Аграрное право Республики Казахстан. – Алматы: Дәнекер, 2002. – 215с.
74 Колбасов. О.С. Экология: политика – право. – М.,1976. – 232с.
75 Тихомиров Ю.А. Курс административного права. – М.1998. 97-бет.
76 Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 98 с.
77 Бринчук М.М. Экологическое право / Право окружающей среды. – М.: Юристь, 1998. - 347с.
78 Асылбеков А.А. Проблемы правового регулирования экологичсекого контроля в Республике Казахстан... автореф. к.ю.н. – Алматы, 1998. - 33с.
79 Есжанов М.Е. Проблемы правового регулирования экологичсекого мониторинга в Республике Казахстан... автореф. к.ю.н. – Алматы, 1999. - 23с.
80 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1991 г. – 561с
81 Проблемы охраны окружающей среды в СССР. – Л., 1979.- 59с.
82 Колбасов О.С. Экология: политика – право. – М., 1976. - 232с.
83 Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.В. Закон и охрана природы. – Алматы, 1983г.
84 Мухитдинов Н.Б. Закон РК «Об охране окружающей среды: проблемы и особенности их решения». // Юридическая газета № 9. – 1999.
85 Қүлтелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы 2004 г.
86 Уваров В. Н. Теория государственного управления. Ч. 1. — Алматы, 2000. — 107 с.
87 Ахметов А.С. Правовое регулирование контроля в области охраны окружающей среды: Дисс. канд.юрид.наук. – Тараз, 2004. – 157с.
88 Закон РК «О местном государственном управлении в Республике Казахстан» от 23 января 2001 г. – Алматы, 2001.
89 Положение о Министерстве охраны окружающей среды РК от 6 ноября 2002 года // САПП. – 2002. - № 39.
90 Положение о Комитете лесного и охотничьего хозяйства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан от 22 ноября 2002 года // САПП - 2002 г. - № 42.
91 Положение о Комитете рыбного хозяйства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан //САПП. 2002. № 67
92 Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372с.
93 Крассов О.И. Земельное право. М., 2000. - С.147.
94 Об утверждении Правил учета, утилизации и обезвреживания отходов производства и потребления в городе Алматы Решение XIV сессии Маслихата города Алматы IV созыва от 22 декабря 2008 года N 163. Зарегистрировано Департаментом юстиции города Алматы 6 февраля 2009 года за N 810
95 Программа «Здоровая окружающая среда города Астаны на 2005-2007 годы». Утверждена решением маслихата города Астаны от 24 декабря 2004 года № 109/15-III//http://eco.gov.kz/strategiya/region.php
96 Взимание платы за выбросы в Казахстане отстает от требований времени//http://www.kursiv.kz /anonses/1195200793-vzimanie-platy-za-vybrosy-v-kazakhstane.html. 13 марта 2008
97 Кузнецова Н.Ф., Тяжкова И.А.Уголовное право.Общая часть. Москва, 1998.
98 Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974.100 б.
99 Жевлаков Э.Н. Общие вопросы квалификации преступлений в области охраны окружающей среды. Москва, 1986. С. 71б.
100 Экологические преступления: квалификация и методика расследования. Харьков, 1994. С. 63б.
101 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жолдауы: «Қазақстан азаматтарының ахуалының өсуі – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». 2008 жыл, ақпан.
2 Қазақстан Республикасы Конституциясы. – 30 тамыз 1995 жыл. – Алматы.- Жеке басылым.
3 Қазақстан Республикасы Президенті. Қазақстан Республикасы Президентінің "Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» Жолдауы. - Астана, 2004. - 19 наурыз.
4 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және хал-ахуалының жақсаруы» Жолдауы. - Алматы, 2000. – 94 б.
5 Абдраимов Б.Ж. Библиотека земельного права. Выпуск 2. - Земельное законодательство и судебная практика. - Алматы, 2002.
6 Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 98 с.
7 Еренов А.Е., Косанов Ж.Х., Хаджиев А.Х. и др. Совершенствование правовых основ земельной реформы в Республике Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1996;
8 Бектурганов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Хаджиев А.Х. Проект Земельного кодекса: необходимы взвешенность и основательность // Юридическая газета. - 2003. - 2 сәуір;
9 Косанов Ж.Х. Право собственности и иные вещные права на землю. – Алматы: ТОО «Айдана», 2000 – 250 с.
10 Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть). ¬ Алматы: Данекер, 2001. – 372с.
11 Кусаинова Л. Право землепользования крестьянских (фермерских) хозяйств в Республике Казахстан (историко-правовой анализ)- Автореферат дисс. на соиск. уч.степени к.ю.н. ¬Алматы, 1998;
12 Толеугалиев С.Т. Правовой режим земель транспорта в Республике Казахстан: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007;
13 Досымбет К. Правовой режим земель водного фонда в Республике Казахстан: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007.
14 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасында жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелері: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007.
15 Мухитдинов Н.Б. Правовые проблемы пользования недрами. - Алма-Ата, 1972.
16 Мауленов К.С. Нефтяное право Республики Казахстан. - Алматы: Жетi жаргы, 2003.
17 Стамкулов А.С. Экологическое право Республики Казахстан. Часть 1. – Тараз Университетi, 2003.
18 Байсалов С.Б. Водное право Каз ССР. – Алма-Ата, 1966. – 344 с.
19 Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. - Алматы, 1995.
20 Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.В. 200 вопросов и ответов по охране природы. – Алма-Ата: Кайнар, 1987. – 304 с. Сейтхожин Б.У. Ответственность за незаконную порубку деревьев и кустарников по законодательству Республики Казахстан. - Караганда, 2000.
21 Куандыков К.Ж. Право сельскохозяйственного водопользования в Республике Казахстан на этапе перехода к рынку: дисс. канд. юрид. наук. - Алматы, 1996.
22 Мукашева А.А. Право водопользования в Республике Казахстан в условиях рыночных отношений: Дисс. кандидата юрид. наук. -Алматы, 2001.
23 Константиниди С.С. Oxpанa животного мира. - Алма-Ата, 1976. – 59 с.
24 Культелев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. - Алматы, 2003. – 215 с.
25 Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. - Караганда 2001.
26 Рысбекова Ж.К. Правовое реryлирование деятельности государственных национальных природных парков Республики Казахстан: Дисс. кандидата юрид. наук. - Алматы, 2007.
27 Боголюбов С.А. Экологическое право России. - М., 1996.
28 Бринчук М.М. Экологическое право России (право окружающей среды). – М.: Юристъ, 1998. – 410 с.
29 Ерофеев Б.В. Экологическое право России. - М.: Юристь; 1996.
30 Петров В.В. Экологическое право России. - М.: Бек, 1995.
31 ВЦИК и СНК РСФСР. Временное положение: Декрет // Сборник декретов 1917-1918 гг. – М.: Государственное издательство, 1920. – С. 10-53.
32 Нормативные акты о земле / Сост.: Ерофеев Б.В., Краснов Н.И., Сыроедов Н.А. – М.: Юридическая литература, 1978. – 632 с.
33 Черемухин С.Д., Шкредов В.П. Теория и практика экономической оценки земли. – М.: Соцэгкиз, 1963. – 188 с.
34 Переход к рынку. Концепция и программа – М.: Архангельское издание, 1990. – 240 с.
35 Қазақ КСР. Қаулылар жинағы. - 1969 жыл. - №22. - 116 бет.
36 portal.vkgu.kz
37 Еркинбаева Л.К. Правовое регулирование возмещение вреда земле. – Дис. на соиск. учен. степ. канд. юрид. наук. – Алматы, 1995. – 159 с.
38 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. – Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. – 312 с.
39 Абдраимов Б.Ж., Жарылкасын, Е. Возмещение экологического вреда. Монография. – 47 с. Доступен в Информационном справочнике «ПАРАГРАФ».
40 Петров В.В. Экологическое право России: Учебник для вузов. - М.: БЕК, 1995. - С. 216.
41 Хаджиев А. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды. – Алма-Ата, 1988. – с.14.
42 Бринчук Н.Н. Экологическое право России. - М., 2004
43 Дубовик О.Л. Экологическое право России. - М., 2006
44 Теория государства и права / под ред. Корельского В.М. и Перевалова В.Д. – М., 1997. – 570с.
45 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: курс лекций. – М., 1997. – 688с.
46 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
47 Дубовик О.Л., Л. Любе-Вольфф Кремер. Экологическое право. – М.: Эксмо, 2005. – 356с.
48 Ерофеев Б.В. Экологическое право России. – М., 1996. - 246с.
49 Бринчук М.М. Экологическое право России / Право окружающей среды. – М., 1998. – 476с.
50 Стамқұлов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. Жалпы және ерекше бөлім. – Тараз: Атамұра баспасы, 158б.
51 Байдельдинов Д.Л. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы. – 2004г. – 256с.
52 Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: курс лекций. – М.,БЕК, 1998. – 325 с.
53 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы: Интерлигал, 2004. – 312 с.
54 С.Т. Культелеев. Қазақстан Республикасының Экологиялық құқығы. – Алматы, 2005ж. – 287б.
55 Дубовик О.Л., Л. Любе-Вольфф Кремер. Экологическое право. – М.: Эксмо, 2005. – 356с.
56 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. Жалпы бөлім. Атамұра баспасы., Тараз 2003 жыл.- 113 бет
57 Ерофеев Б.В. Экологическое право Россий. Учебник. М.: Юристъ – 1996-624 стр.
58 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. – Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. – 312 с.
59 Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК.: Учебное пособие. – Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2004. – 312 с.
60 Қазақстан Республикасы. Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңы. 1997 жыл 15 шілде // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
61 http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/244-ekologia/3003-tabigat.html
62 http://portal.vkgu.kz
63 “Міндетті экологиялық сақтандыру туралы” 2005 жылғы 13 желтоқсандағы № 93 Қазақстан Республикасының Заңы (2008.26.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
64 Шестерюк А.С. Вопросы кодификации законодательства об охране окружающей среды. // Изд-во ЛГУ, 1984. – 118 с.
65 Теория государства и права. Курс лекций. Под ред. Матузова, Н.И. и Малько, А.В. – М.: Юристъ, 1997. – 672 с.
66 Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР. – Алма-Ата: Наука, 1966. - 395 с.
67 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. 1994 жылғы 27 желтоқсан №269-XIII, - Алматы: ЮРИСТ, 2011.
68 Қазақстан Республикасының Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту туралы заңы 09 шілде 2004 жыл \\ Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
69 Культелев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан Общая часть., Алматы 2004.
70 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М.: Норма, 2001. -261с.
71 Уваров В.Н. Теория государственного управления. – Алматы, 2000. – 240с.
72 Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. – М., 1997. - 76с
73 Жетпісбаев Б.А. Аграрное право Республики Казахстан. – Алматы: Дәнекер, 2002. – 215с.
74 Колбасов. О.С. Экология: политика – право. – М.,1976. – 232с.
75 Тихомиров Ю.А. Курс административного права. – М.1998. 97-бет.
76 Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 98 с.
77 Бринчук М.М. Экологическое право / Право окружающей среды. – М.: Юристь, 1998. - 347с.
78 Асылбеков А.А. Проблемы правового регулирования экологичсекого контроля в Республике Казахстан... автореф. к.ю.н. – Алматы, 1998. - 33с.
79 Есжанов М.Е. Проблемы правового регулирования экологичсекого мониторинга в Республике Казахстан... автореф. к.ю.н. – Алматы, 1999. - 23с.
80 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1991 г. – 561с
81 Проблемы охраны окружающей среды в СССР. – Л., 1979.- 59с.
82 Колбасов О.С. Экология: политика – право. – М., 1976. - 232с.
83 Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.В. Закон и охрана природы. – Алматы, 1983г.
84 Мухитдинов Н.Б. Закон РК «Об охране окружающей среды: проблемы и особенности их решения». // Юридическая газета № 9. – 1999.
85 Қүлтелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы 2004 г.
86 Уваров В. Н. Теория государственного управления. Ч. 1. — Алматы, 2000. — 107 с.
87 Ахметов А.С. Правовое регулирование контроля в области охраны окружающей среды: Дисс. канд.юрид.наук. – Тараз, 2004. – 157с.
88 Закон РК «О местном государственном управлении в Республике Казахстан» от 23 января 2001 г. – Алматы, 2001.
89 Положение о Министерстве охраны окружающей среды РК от 6 ноября 2002 года // САПП. – 2002. - № 39.
90 Положение о Комитете лесного и охотничьего хозяйства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан от 22 ноября 2002 года // САПП - 2002 г. - № 42.
91 Положение о Комитете рыбного хозяйства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан //САПП. 2002. № 67
92 Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372с.
93 Крассов О.И. Земельное право. М., 2000. - С.147.
94 Об утверждении Правил учета, утилизации и обезвреживания отходов производства и потребления в городе Алматы Решение XIV сессии Маслихата города Алматы IV созыва от 22 декабря 2008 года N 163. Зарегистрировано Департаментом юстиции города Алматы 6 февраля 2009 года за N 810
95 Программа «Здоровая окружающая среда города Астаны на 2005-2007 годы». Утверждена решением маслихата города Астаны от 24 декабря 2004 года № 109/15-III//http://eco.gov.kz/strategiya/region.php
96 Взимание платы за выбросы в Казахстане отстает от требований времени//http://www.kursiv.kz /anonses/1195200793-vzimanie-platy-za-vybrosy-v-kazakhstane.html. 13 марта 2008
97 Кузнецова Н.Ф., Тяжкова И.А.Уголовное право.Общая часть. Москва, 1998.
98 Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974.100 б.
99 Жевлаков Э.Н. Общие вопросы квалификации преступлений в области охраны окружающей среды. Москва, 1986. С. 71б.
100 Экологические преступления: квалификация и методика расследования. Харьков, 1994. С. 63б.
101 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жолдауы: «Қазақстан азаматтарының ахуалының өсуі – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». 2008 жыл, ақпан.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 120 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 120 бет
Таңдаулыға:
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ЭК – Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі
ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚР ОК Қазақстан Республикасының Орман кодексі
ЕҚТА – Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
АҚТА – Айрықша қорғалатын табиғи аумақтар
Медеу МТП – Медеу мемлекеттік табиғи паркі
ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрілігі – Қазақстан Республикасының Қоршаған
ортаны қорғау министрілігі
ОА (CommunityBasedTourism - CBT) - туризмді қалыптастыруға байланысты
халықаралық жобалар
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ПАА - Парламентаралық ассамблея
БТҰ - Бүкіләлемдік Туристік Ұйым
РФ Ресей Федерациясы
кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста Қазақстан Республикасының
нарықтық қатынастар жағдайында қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеудің
ерекшеліктері және оны жүзеге асырудың құқықтық тетігі, қоршаған табиғи
ортаға келтірілген экологиялық зиянды өтеудің әдістері мен қағидалары,
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы
заңдарының даму тарихы, қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды
өтеу саласындағы мемлекеттік реттеудің түсінігі, мазмұны мен жүйесі,
қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды реттейтін Қазақстан
Республикасының заңнамалары мен шетел мемлекеттерінің заңнамаларын
салыстырмалы түрде талдау және Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын жетілдіру мәселелері мен нақты осы саладағы заңнаманы қолдану
тәжірибесі сараланады.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзінің
мемлекеттік тәуелсіздігін алуы және нарықтық экономикаға көшуі туралы
жариялауы табиғат пайдалану қатынастарының қайта құрылу, нарықтың
талаптарына бейімделу, барлық меншік нысанының және содан туындайтын
табиғат пайдалану құқықтарының тең негізде дамуына құқықтық, экономикалық,
ұйымдастырушылық жағдайлар жасау, азаматтар мен заңды тұлғалардың табиғат
ресурстарына байланысты құқықтарын қорғау қажеттілігін туындатты. Осыған
орай, республикада табиғат ресурстарына байланысты табиғат пайдалану
қатынасы субъектілерінің құрамы өзгерді, табиғат ресурстарына заттық
құқықтардың жаңа түрлері пайда болды.
Бірақ, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және қоршаған табиғи ортаны
қорғау әлі де болса көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. ...көптеген
онжылдықтар бойы Қазақстанда қоршаған ортаға аса қауіпті жоғары техногендік
ауыртпалық түсіретін табиғат пайдаланудың шикізаттық жүйесі қалыптасты.
Сондықтан, экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруына әлі қол жеткізіле
қойған жоқ және ол әлі де болса, биосфераның тұрақсыздануына, қоғамның
өмір сүруіне қажетті қоршаған ортаның сапасын ұстап тұратын қасиетін
төмендетуге әкеп соғатын табиғат жүйесінің құлдырауымен сипатталады [1].
Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңіндегі маңызды
міндеттерінің бірі – қолайлы қоршаған табиғи ортаны сақтау болып отыр. Бұл
негіз конституциялық деңгейде бекітілген. Себебі, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 31-бабында Мемлекет адам өмірі мен денсаулығы үшін
қолайлы қоршаған ортаны қорғауды басты мақсаты етіп алады делінген [2].
Қазіргі кездегі адам ресурстарын дамытуға
байланысты мемлекеттік саясаттың бағыты қоршаған ортаны қорғауды аса
қажетті мәселелердің бірі етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге
қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа (Астана 19 наурыз 2004
жыл) атты Жолдауында: Қазақстандықтардың тұлғалық және интеллектуалдық
қабілеттіліктері жаһандану және әлемдік бәсеке күшейген кезде біздің
жоспарларымыздың табысты болуының, ел экономикасының бәсекеге
қабілеттілігінің және қазіргі жағдайлардағы оның жеңіп шығуының негізгі
айғағыдеп атап көрсеткен [3]. Басты негіз ретінде адамзатқа көңіл бөлінген
кезде халықтың денсаулығын сақтау мемлекеттің басым міндеттерінің бірі
болмақ. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және
хал-ахуалының жақсаруы атты халыққа Жолдауында: Экономикалық даму өзінен-
өзі біздің азаматтардың хал-ахуалының жақсаруының кепілі бола алмайды.
Жылдан жылға ластанған қоршаған орта мен өз денсаулықтарына дұрыс қарамаған
адамдардың ауыруларының нәтижесінде экономиканың өркендеуін көз алдына
елестету қиын емес. Қажетті қаражат жоқ жағдайында аурулармен күрес және
денсаулықты күшейту бойынша стратегиямыз біздің азаматтарымыздың салауатты
өмір салтымен өмір сүруге деген дайындығынан басталады. Салауатты өмір
салтын сақтау, дұрыс тамақтану, гигиена және санитария ережелерін ұстану
бойынша ақпараттық кампания өзінің қарқынды жұмысын бастауы керек [4].
Сонымен, қазіргі кезеңде қазақстандықтардың денсаулығын сақтау және
қоршаған табиғи ортаны қорғау біздің мемлекетіміздің бірегей мақсатына
айналып отыр. Осы мақсатқа жету үшін міндеттердің бірі Қазақстан
Республикасы халқының толыққанды демалуына жағдай жасау болып табылады.
Сонымен қатар, қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру қоршаған
ортаны қорғау және табиғи ресурстарды сарқылмастай етіп болашақ ұрпақ үшін
сақтап қалу маңызды болып табылады. Қоршаған ортаға келтірілген зиянды
анықтап, келтірілген шығынның құнын анықтау мүмкін емес. Сол себепті
қоршаған ортаға келтірілген залал тек салыстырмалы түрде анықталып, құны
есептеледі. Қазіргі таңда қоршаған ортаға келтірілген залалдың орнын
толтыру барысында келтірілген зиянның көлемін, келтіруші тұлғаның кінәсын
анықтау өте қиынға түседі. Сонымен қатар, қоршаған ортаға келтірілген
зиянды нақты түрде құнын есептеп шығаруды анықтау сияқты сұрақтар өз
шешімін таппай отыр.
Себебі, жаңа мемлекеттік-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар
кезеңінде табиғат ресурстарына құқықтың пайда болуын, өзгеруін және
тоқтатылуын реттейтін және осы саладағы дамып отырған қатынастар мен
тәжірибе қажеттіліктерін реттейтін нормалардың сәйкес келуі көкейкесті
мәселе екені анық. Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының экологиялық
заңнамаларына жасалған талдау табиғат пайдалану қатынастарына бұрынғыдай
өте аз көңіл бөлінетіндігін көрсетіп отыр. Сондықтан, Қазақстан
Республикасы заңнамаларына терең және жан-жақты талдау жүргізу арқылы оны
жетілдірудің, әсіресе табиғат пайдалану құқығына қатысты бөлімді жетілдіру
бойынша ұсыныстар жасау өте маңызды болып табылады. Табиғат ресурстарына
құқықтың пайда болуын құқықтық қамтамасыз ету мен оны тіркеу барысындағы
кемшіліктер, аталған мәселе бойынша кешенді ғылыми еңбектердің жоқтығы осы
тақырыпты магистрлық диссертациялық зерттеу ретінде таңдауға негіз болды
және ол жұмыстың мақсатын, міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын анықтап
берді.
Осыған байланысты, диссертациялық зерттеу жұмысының тақырыбы теориялық
жағынан және тәжірибе жүзінде келтірілген экологиялық зиянның орнын толтыру
мен табиғат пайдалану қатынастарының реттелуі де көкейкесті мәселеге
айналып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы қоршаған
ортаны қорғау мен табиғат пайдалану қатынастары құқықтық реттеу тақырыбы
барынша зерттелгендігін атап өткен дұрыс. Отандық заңгер-ғалымдар
экологиялық құқықтың мәселелерін ғылыми зерттеу барысында кейбір
аспектілерін ғана сөз етті. Мысалы: Б.Ж. Әбдірайымов [5], Д.Л. Байдельдинов
[6], А.Е. Еренов [7], Ә.Е. Бектұрғанов [8], Ж.Х. Қосанов [9], А.Х. Хаджиев
[10] және Л.А. Құсаинова [11] өз зерттеулерінде жерді пайдалану құқығын
және жерге деген өзге де құқықтарды қарастырған болатын. Бұл мәселелер жас
ғалымдар – С.Т. Төлеуғалиев [12], К. Досымбет [13], Г.Т. Айгаринова [14]
еңбектерінде де қаралған.
Н.Б. Мұхитдинов [15], К.Т. Мәуленов [16], А.С. Стамқұлов [17] жер
қойнауын пайдалану құқығының түрлері мен мазмұнын зерттеген.
С.Б. Байсалов [18], Н.Б. Мұхитдинов, А.Ж. Тукеев [19], С.Ж. Сүлейменова
мен Л.Ильяшенко [20], К.Ж. Қуандықов [21], А.А. Мұқашева [22], өз
еңбектерін суды пайдалану құқығына арнаған.
Жануарлар әлемін пайдалану құқығы мәселелерін өз еңбектеріне С.С.
Константиниди [23], С.Т. Күлтелеев[24], С.Д. Бекишевалар [25] да арқау
еткен.
Ж.К. Рысбекова [26] өз еңбектерінде ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды
пайдалану мәселелерін зерттеген.
Бұл мәселелердің Ресей Федерациясындағы құқықтық жағдайы негізінде де
зерттеліп, ол белгілі ресейлік ғалымдардың, атап айтқанда: С.А. Боголюбов
[27], М.М. Бринчук [28], Б.В. Ерофеев [29], В.В. Петров [30] және
өзгелердің еңбектерінде жарық көрді.
Бірақ, көптеген сұрақтар толықтай ашылып, өз шешімдерін таппады. Біздің
зерттеумізде белгілі бір жаңаша көзқарастардың белгілері бар. Мұнда табиғат
пайдалануды құқықтық реттеудің ғылыми мәселелерін көтеру, өңдеу және шешу,
аталған қатынастар саласында әрекет етіп отырған экологиялық заңнамаларды
әрі қарай жетілдіруге байланысты ұсыныстар беру алға қойылған.
Зерттеудің объектісі ретінде қоршаған ортаны қорғау мен табиғат
пайдалану саласында келтірілген экологиялық зиянды өтеумен байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Жұмыстың зерттеу пәні қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеуді жүзеге
асыруды қамтамасыз ететін құқықтық тетігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты нарықтық заңдылықтар мен әлеуметтік басымдылықтарды
ескере отырып экологиялық зиянның орнын толтыру қатынастарының негізгі
құқықтық мәселелерін кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің мақсатына қарай, автор оны жетілдіруді мынадай міндеттер
арқылы шешуге болады деп есептейді:
– Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан
бастап қазіргі уақытқа дейінгі қоршаған ортаны
қорғау және табиғат пайдалану туралы заңнаманың
қалыптасуын зерттеп, оның қазіргі кезге дейінгі даму
кезеңдерін анықтау;
– Экологиялық зиянның түсінігі, түрлері және
ерекшеліктері және экологиялық құқық жүйесінде
алатын орнын анықтау;
– Қоршаған табиғи ортаға келтірілген экологиялық
зиянды өтеудің әдістері мен қағидаларын көрсету;
– Қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану
құқығына байланысты қолданыстағы заңдардың
тәжірибеде қолданылуын бағалау арқылы олардың
қайшылықтары мен кемшіліктерін анықтау және оларды
жою жөнінде ұсыныстар жасау;
– Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды
өтеу саласындағы мемлекеттік реттеудің түсінігі,
мазмұны мен жүйесін анықтау.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі қоршаған орта мен
экономиканың арақатынасы туралы қазіргі кездегі ілімдері, қоршаған ортаны
қорғау мен табиғат пайдалану саласындағы конституциялық ережелер болып
табылады.
Диссертация нәтижелеріне қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы
салыстырмалы-құқықтық, қисындық, тарихи, жүйелік және басқа да әдістер
қолданылды.
Жұмыстың теориялық жағын қалыптастыру барысында автор жалпы мемлекет
және құқық теориясы, экологиялық, әкімшілік құқық ғылымдары саласын
зерттеген отандық және шетелдік белгілі заңгер-ғалымдардың еңбектерін
қолданған.
Жұмыста сонымен қатар, тақырып мәселесімен аралас түрде талдануға
жататын экологиялық мәселелерді зерттеген басқа сала өкілдері-экологтардың,
экономистердің де еңбектері қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияның ғылыми жаңалығы монографиялық
деңгейде, Қазақстан Республикасының нарықтық жағдайында қоршаған ортаға
келтірілген экологиялық зиянның орнын толтырудың құқықтық мәселелеріне
арналған кешенді зерттеулердің бірі болып табылатындығына негізделеді.
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар:
1. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығының мазмұны
Қазақстан Республикасы егемендігін алған кезден бастап айтарлықтай
өзгеріске ұшыраған. Оның өзгеруі нарық жағдайында саяси, экономикалық және
әлеуметтік жағдайдың, қоршаған ортаны қорғау қатынастарын реттейтін
нормативтік-құқықтық базасының өзгеріске ұшырауымен түсіндіреледі.
Сондықтан қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу қатынастары келесі
қағидалаға негізделуі тиіс: қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген
басқа түрде залал келтiрудi болдырмау (ескерту) жөнiнде алдын алу
шараларының мiндеттiлiгi; Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын
бұзғаны үшiн жауаптылықтан бұлтартпау; қоршаған ортаға келтiрiлген залалды
өтеу мiндеттiлiгi; табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер
ету кезiнде неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды
қолдану; табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру.
2. Қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу құқығы бірнеше мағынада
қарастырылады: құқықтық институт ретінде, құқық бұзушылық үшін қолданатын
жауапкершілік шарасы ретінде, құқықтық қатынас ретінде және табиғат
пайдаланушының нақты құқығы ретінде. Қоршаған орта мен табиғатқа
келтірілген зиянды өтеу барысында пайда болатын қатынастарды реттейтін
нормалар жиынтығы экологиялық құқықтың құқықтық институтын құрайды.
Жасалған құқық бұзушылық үшін қолданатын жауапкершілік шарасы ретінде,
мемлекет тарапына жүзеге асырылатын келтірілген залаладың орнын толтыруға
мәжбүрлейтін шара ретінде танылады. Құқықтық қатынас ретінде келтірілген
зиянды өтеу бойынша туындайтын қатынастардың тараптарына тиесілі құқықтар
мен міндеттер жиынтығы болып табылады. Ал табиғат пайдаланушының құқығы
ретінде мемлекетпен кепілдік берілген келтірілген зиянның орнын толтыртып
алумен байланысты субъективтік құқық болып табылады.
3. Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру, ол зиянды
келтіруші шет мемлекеттер болса да, әлі күнге дейін халықаралық құқықтық
деңгейде қарастырылып, халықаралық құқықта көрініс таппағанына көңіл
аударуымыз қажет. Осыған орай, халықаралық заң шығарушыға халықаралық
экологиялық құқықтың негізгі жүйеленген актісі болып табылатын Әлемнің
Экологиялық Конституциясын қабылдау қажеттігін ұсынып отырмыз. Ол кешенді
құқық саласы ретінде заманауи теория мен тәжірибеге негізделген халықаралық
экологиялық құқық жүйесін қалыптастыруға себепші болар еді.
4. Қоршаған ортаға залал келтіру табиғи объектілердің кез келген
түріне зиян келтірумен ұштасады. Келтірілген зиянның орнын толтыру құқық
қатынастарының негізін ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы, жер
туралы, жер қойнауы, жануарлар дүниесін пайдалану туралы, орман, су
ресурстарын пайдалану туралы, сонымен бірге, қылмыстық, әкімшілік,
азаматтық заннамалар құрайды. Сол себептен, қоршаған ортаға келтірілген
зиянның орнын толтыру құқығы кешенді құқық болып табылады.
5. Қолданыстағы экологиялық және өзге осы саладағы заңнамаларды саралау
нәтижесінде экологиялық зиянның туындау негіздері мен көздері анықталып,
оларды болдырмау жөнінде ұсыныстар жасалды. Қоршаған ортаға келтірілген
зиянның көзі болып табылатын шаруашылық етуші заңды тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігін қайта қарау мәселесі ұсынылды және Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексіндегі экологиялық қылмыстар тарауындағы
формальды құрамды қылмыстарды материалдық қылмыс құрамына ауыстыру
ұсынылды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Жұмыс бойынша берілген қорытындылар, ұсыныстар мен нұсқаулар
теориялық жағынан да тәжірибелік жағынан да маңызды орын алып отыр және
олар табиғат пайдалану саласында құқық шығармашылық қызметінің негізгі
бағыттарын анықтауға, атқарушы билік және басқару органдарының,
кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшіліктерінің қызметтерін жетілдіру үшін
қолданылуы қажет.
Диссертациялық зерттеу жұмысының материалдарын экологиялық құқық пәнін
және соған байланысты арнайы пәндерді оқу кезіндегі оқыту үдерісінде,
атқарушы органдардың қызметкерлерінің, сондай-ақ кәсіпорындар мен
ұйымдардың басшылары мен мамандарының біліктілігін арттыру және қайта
даярлау үшін пайдалануға болады.
Диссертацияның негізгі ережелері экологиялық құқық бойынша оқу
бағдарламаларын, оқулықтар мен әдістемелік нұсқаулар құрастыруда, сондай-ақ
жоғарғы және орта арнаулы заң оқу орындарының студенттерін, факультет
тыңдаушыларын және қайта даярлау, біліктілігін арттыру тыңдаушыларын
оқытуда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының қайнар көздері. Автор зерттеу жүргізу барысында
Қазақстан Республикасының Конституциясын, қолданыстағы экологиялық, жер,
жер қойнауы, су, орман, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы
заңнамаларды сонымен қатар, табиғат пайдалану саласындағы халықаралық
шарттар мен конвенцияларды басшылыққа алған.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация жұмысындағы негізгі
теориялық, әдістемелік және тәжірибелік ережелер, қорытындылар және
ұсыныстар табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелері бойынша өткізілген конференцияда баяндалып, баспасөз беттерінде
жарық көрді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының ЗАҢНАМАларЫ
БОЙЫНША қоршаған ортаға зиян келтірудің ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы
туралы заңдарының даму тарихы
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы
заңнамаларының даму тарихын анықтау оңай емес, себебі қазіргі кездегі
заңнаманың бір бөлігі, қалыптасқан кешенді ұғым болып табылады.
Табиғат пайдалану құқығы туралы заңдардың негізін жер туралы, жер
қойнауы туралы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы, жануарлар
дүниесін пайдалану туралы, орман, су ресурстарын пайдалану туралы
заннамалар құрайды. Сол себептен, табиғат пайдалану құқығы кешенді құқық
болып табылады.
Табиғат пайдалану құқығы туралы заңнамалар 1917 жылы 26 қазанда
Кеңестердің Екінші съезінде қабылданған Жер туралы Декреттен бастау алады
және ол жас кеңес республикасында табиғат пайдаланудың негізін қалаушы
болып табылды.
Декреттің маңызыдылығы тікелей өзі арналған жер-құқықтық мәселелері
шеңберінен шығып жатты. Бұл құжат барлық маңызды табиғи ресурстарды
пайдалануды реттеу саласынадағы бірнеше жаңа ережелерді енгізді.
Декрет жерге қатысты жеке меншікті жойып, оны жалпы халықтық байлық деп
жариялады. Ол жерге байланысты табиғат ресурстарын: жер қойнауын, орманды,
суды, жануарлар дүниесін пайдалану үшін маңызды роль атқарды. Мысалы, ең
алдымен, азаматтық соғыс және төңкеріліс жағдайында аса қарқынды түрде
тоналуға ұшыраған орман мен жануарлар дүниесінің объектілері құқықтық
жағынан қорғалуға алынды.
Жалпы Қазақстандағы жер қатынастарын реттеу тамыры терең тарихи өткен
шақтан басталады. Адам қоғамының дамуы кезеңіндегі жер ресурстарын
пайдалану сипаты белгілі бір аумақтың табиғи жағдайымен және материалдық
өндірістің бағытына байланысты болып келген. Жерді шаруашылық пайдалану мен
айналымға тарту адам қоғамының дамуындағы құқықтық реттеу жолдарын іздеуге
негіз болады. Ұлы Қазан төңкерісінің жеңісінен кейін В.И.Лениннің
қатысуымен, тікелей оның қол қоюымен табиғатты қорғау және оны қорықтарға
айналдыру бойынша іс-шараларды қарастыратын Декреттер жасалып қабылданды.
Қазақстандағы социалистік жер қатынастары 1917 жылғы Қазан
революциясының жеңуімен орнатылды. Жер айналысы саласындағы қоғамдық
қатынастар 1917 жылдың 26 қазанындағы (8 қараша) Жер туралы декретпен және
1918 жылдың 27 қаңтарындағы Жердің социалдануы туралы Декретпен құқықтық
бекітілді. Аталған декреттердің ең маңызды және негізгі ережелерін
қарастырайық:
Жер туралы декрет келесіні жариялады:
1) Жерге помещиктік меншік ешбір өтеусіз тегін түрде ауыстырылады.
2) помещиктердің жерлері, үлестік, шіркеулік, монастрьлық жерлер
секілді, барлық жанды және жансыз құралдарымен, усадьбалық құрылыстармен
Болыстық Жер комитеттерінің, Шаруалық Депутаттардың Уездік Кеңестерінің қол
астына Құрылтайшы Жиналыс жер туралы мәселені шешкенге дейін өтеді.
5) Қарапайым шаруалар мен қарапайым казактардың жерлері тәркіленбейді
[31, 211-б].
Ары қарай, Жер туралы Шаруалар бұйрығында, одан тереңірек
қарастырғандай:
1) Жерге жеке меншік құқығы мәңгі жойылады; жер сатылмайды, сатып
алынбайды, жалға беру, кепілге қойылмайды немесе кез-келген басқа әдіспен
оқшауланбайды. Барлық жер... ақысыз оқшауланып, бүкіл халықтық игілікке
айналады және онда еңбек ететін барлық адамдардың пайдалануына өтеді.
5) Жерді пайдалану құқығын Ресей мемлекетінің жерді отбасының көмегімен
немесе серіктестік арқылы өз еңбегімен өңдеуге ниет білдірген барлық
азаматтары (жынысына қарамастан) өңдеуге күші бар мерзімге ала алады.
Жалдамалы еңбекке жол берілмейді.
7) Жер пайдалану теңестіруші болу керек, яғни жер еңбектік немесе тұтыну
нормасы бойынша жергілікті жағдайларға қарай еңбекшілердің арасында
бөлінеді [31, с.312].
Жердің социализациялау туралы Декрет, әрине, Жер туралы декретпен
үндес болды. Онда жарияланғандай:
1-ші бап. РСФСР шегіндегі жерге, қойнауға, су, ормандарға және
табиғаттың барлық жанды күштеріне кез келген меншік жойылады.
2-ші бап. Жер ешбір (анық және жасырын) өтемақысыз еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
3-ші бап. Осы заңмен ерекше қарастырылған жағдайларды қоспағанда, жерді
пайдалану құқығы оны өз еңбегімен өңдеушілерге ғана тиесілі.
4-ші бап. Жерді пайдалану құқығы жынысына, діни көзқарастарына, ұлты,
бодандығына қарай шектелмейді.
35-ші бап. РФСФР социализмге тезірек жету мақсатында, жердің жалпы
өңделуіне біртұлғалыдан көрі еңбектік коммунистік, артельдік және
кооперативтік шаруашылықтарға артықшылық бере отырып, барлық көмегін
(мәдени және материалдық көмек) көрсетеді.
45-ші бап. Өзінде бар жерге пайдалану құқығын ешкім басқа адамға бере
алмайды.
46-шы бап. Жерді пайдалану құқығы осы заңда белгіленген тәртіптермен
алынып, ешбір жағдайда бір тұлғадан екінші тұлғаға өте алмайды [31, с.
325].
Сол кезеңдегі ең маңызды мәселе – жерге меншік құқығы мәселесі болды.
Жердің социалдануы туралы Декреттің 1- бабында жерге кез келген меншік
мәңгіге жойылады деп бекітілген. Ол шынымен сондай болды ма? Әрине, жоқ.
Жерге тек жеке меншік қана тәжірибелік жойылды. Ал жерге мемлекеттік меншік
жойылған жоқ, керісінше, дамып, кеңейіп, жалғыз өзі мүмкін болды, яғни
жерге мемлекеттің монополиясы орнатылды.
Декреттерде жермен қоса, жерді пайдалану құқығымен кез-келген мәмілелер
жасауға, яғни сатуға, сатып алуға, жалға беруге, кепілге қоюға және
оқшаулауға тыйым салынды.
Кеңестік кезеңдегі жер қатынастары жерге тек мемлекеттік меншікпен, оны
азаматтарға, ауыл шаруашылық ұйымдарды қоса алғанда ұйымдарға пайдалануға
берумен, жер пайдаланудың ақысыздығымен, шаруалардың жерден және өздерінің
еңбектерінің өнімінен оқшаулануымен, олардың өз еңбектерінің нәтижесіне
қызығушылықтың жоқтығымен, экологиялық шешілмеген сұрақтармен сипатталды.
Мұның бәрі, ақыры, 80-ші жылдардың аяғында үлкен жер қайта құрулардың
қажеттілігін қоғамдық түсінуге әкелді.
1936-жылғы КСРО Конституциясының жариялауы бойынша, колхоздардың
пайдалануындағы жерлер олардың атына ақысыз пайдалануға бекітіліп берілетін
болды. 1936-жылдан бастап, колхоздар әдетте мемлекетке жерден жиналатын
салықтан босатылды. Ол салықтың мөлшері инфляцияның себебінен өзінің
қаржылық мәнін жоғалтты [32, с. 59].
Алдымен ауыл шаруашылық, кейіннен барлық жерлерді жалдауға тыйым салу
1937-жылы жүзеге асырылды. Азаматтық заңнама сол кезде әрекет еткен
Азаматтық кодекс арқылы жерді айналыстан алып тасталған обьект ретінде
анықтады. Жер құқығынан көптеген мамандар осы саяси-құқықтық көзқарастарға
негізделе отырып, жер қатынастарының мүліктік сипатын толығымен жоққа
шығарды. Басқалары жер құқығын әкімшілік құқығының бір саласы ретінде
анықтады.
Жердің ақшалық бағалануынан бас тартуға негізделген бұл позиция соғыстан
кейінгі уақыттарда ауыл шаруашылық жерлерін көп мөлшерде жоғалтуға әкеп
соқты. Онда халық шаруашылығының өнімділігін қайта жандандырып, дамытуға
бос жерлер берілген. Шынында, бұл жерлер ең бағалы ауыл шаруашылық
жерлері болған еді. Бірақ жерлердің ақшалық құндылығы болмады және аталған
негативті салдарлар есепке алынбады.
Қалыптасқан жағдай ескерілмей қалуы мүмкін емес еді – ең жақсы жерлерді
жоғалту заң шығарушыны жердің ақысыздығы концепциясынан бас тартуға
міндеттеді. 1971 жылғы ҚазССР-ның Жер кодексі жер кадастрының мазмұнын
анықтағанда, жерлердің экономикалық құны туралы атап өткен. Экономикалық
құндылық ретінде жерді тануды, оның мүліктік сипатын анықтауда және оны
ақшалық бағалауды қажеттілікті теоретикалық негіздеуде С.Д. Черемухин және
В.П. Шкредов секілді ғалымдар маңызды роль атқарды. Ғылыми топтар мен
дискуссияларда жер қатынастарын мүліктік ретінде ресми тану жағдайында
жерді жалдау институтын, жер пайдаланудың ақылығын, шарттық жер
қатынастарын орнату және дамытуды және басқа құқықтық механизмдерді енгізу
мүмкіндігі қарастырылды [33, с. 154].
Уақыт өте, бұл жағдай КСРО-ның жоғарғы билігінде де қолдау тапты. 1990
жылдың 31 тамызында академик С.С. Шаталиннің жетекшілігімен нарыққа өту
экономикалық қайта құрулардың бағдарламасы дайындалды. Ол халықта 500 күн
бағдарламасы деген атпен танымал болды. Бұл жұмыстың көптеген идеялары
біздің уақыт үшін де өте қызықты және өзекті сипатта. Мемлекеттің ресми
тануы бойынша, жер учаскесі бар және оны мұраға қалдыра алатын адам
қоғамның тұрақтылығына, әлеуметтік және ұлттық келісімге обьективті мүдделі
болады. Жеке үй шаруашылығындағы жер шаруа отбасының жеке меншігі деп
жарияланады немесе оған аз ақыға беріледі. Жұмысшының колхоздан оған
тиесілі жер үлесін меншікке алуымен еркін шығу құқығы заңмен бекітіледі.
Республикаларда Жер банктері ұйымдастырылады, олар несиелеу, жер сатып алу
және ипотекалық несиені жүзеге асырады. Жер реформасының ең көп нәтижелі
тетігі болып жердің ақылылығы табылады. Мемлекет жерге байланысты сауда
мәмілелерінің жасалуына бақылау жүргізді. Қалалық тұрғындардың жеке
меншігіне көп емес төлемге көлемі 6 сотка болатын бақшалық-бағбандық
учаскелер беріледі. Реформаның басты мақсаты – жерді мемлекетсіздендіру
болды [34, с. 142].
Ең алғаш ғылыми және мәдени маңызы бар қорықтарды ұйымдастыру, табиғи
ескерткіштерді, бақтарды, саябақтарды қорғау қажеттігі туралы ережелер жер,
орман туралы, жануарларды қорғау, шипажай орындары туралы декреттерде пайда
болды.
Табиғат пайдалану құқығы туралы заңдылықтардың өркендеу кезеңі 60-70-
жылдар аралығы, ол 1957-1963 жылдары Одақтас республикалардың Жоғарғы
Кеңесі қабылдаған Табиғатты қорғау туралы заңға байланысты болды.
Табиғатты қорғау туралы заңды шығару табиғаттың барлық байлықтарын
қорғау мен оны халық шаруашылығы, ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау,
еңбекшілердің демалысын ұйымдастыру қажеттілігі үшін тиімді қолдану
мақсатында туындаған өмірлік қажеттіліктер негізінде туындады. Бұл заңдарда
аса ғылыми, мәдени, сауықтыру маңызы бар жеке табиғи объектілер мен
учаскелерді қорғау туралы нормалар қарастырылды.
Табиғи ресурстарды пайдалануды ұйымдастырумен қатар табиғатты қорғау
саласында Кеңестік мемлекеттің бір міндеті болашақ ұрпаққа адам аяғы
баспаған табиғи және көркем жерлердің үлгілерін, ландшафты, сирек
кездесетін ескерткіштер мен тірі және өлі табиғаттың назар аударарлық
объектілерін, туризм, экскурсия объектілерін, еңбекшілердің демалыс және
емдеу орындарын сақтап, жеткізу болып табылды. Онда қорық аймақтары желісін
дамыту бойынша және табиғаттың сирек кездесетін назар аударарлық
объектілерін сақтау бойынша шаралар жүйесі жасалды, туристік назар
аударарлық бағыттар бойында орналасқан еңбекшілердің демалыс аудандарында
қорғау аймақтарын құру, мемлекеттік қорықтар желісі мен аймағы туралы
мәселелер қарастырылды.
Қазақстанда жергілікті жерлердің табиғи саябақтары туралы нормалардың
болғанына қарамастан, бұл уақыттары ұлттық табиғи саябақтар туралы нормалар
дамымай қалды.
Мысалы, 1968 жылы 26 қарашада Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен
бекітілген Қарағанды қаласының бас жоспарының Негізгі ережесіне сәйкес,
қаладағы өмір сүруге қолайлы микроклиматтық жағдайлар тұрғын-үй және
өндірістік аймақтарды көгалдандыру мен суландырудың бұрынғы жүйесін дамыту
және жаңа жүйесін құру арқылы қол жеткізуге болды. Құрылған Федоровка су
қоймасының маңында орман саябағы мен Соқыр өзенінің жайылмасындағы екпе
ағаштармен ұштасып жатқан негізгі саябақ демалыс орны ұйымдастырылды. Әрбір
жоспарланған ауданда тұрғын-үй аудандарының саябақтары мен бақтарымен,
жүргінші бульвары мен саяжолдары және жасанды сутоғанымен байланысты өз
саябағы құрылды.
1963 жылы 23 тамызда қабылданған Алматы қаласын жоспарлау жобасының
Негізгі ережесінен басқа, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі 1964 жылы 21 сәуірде
Алматы қаласын көгалдандыруды әрі қарай жақсарту бойынша іс-шаралар
туралы қаулысы, 1967 жылы 29 қарашада Алматы қаласының қала шетін және
еңбекшілердің демалыс аймақтарының шекарасын белгілеу туралы қаулысы, 1968
жылы 12 ақпанда Алматы қаласының еңбекшілерінің демалыс аймақтары туралы
қаулысы, 1969 жылы 11 сәуірде Алматы қаласының еңбекшілерінің демалыс
аймақтары туралы Ереже, 1971 жылы 19 қазанда Алматы қалалық атқарушы
комитеті еңбекшілердің демалыс аймақтарын негізгі басқаруы туралы қаулысы
қабылданды [35].
Қаладан алшақ экскурсиялық аймақтарда орналасқан ормандар аймақтың
санитарлық-қорғаныш бөлігіне жатады. Бұл ормандарда құрылымы жағынан көркем
және ағаш пен бұталар түрлері үйлескен, бағалы, жоғарғы өнімді, орнықты,
аралас, көп сатылы ағаштар егуге бағытталған үлгілі орман шаруашылығы
жүргізілуі керек.
Демалыс аймақтарында шаруашылық жүргізудің басты міндеттеріне:
– табиғи ландшафты байыту, қала сыртына ормандық
саябақтар, орман алқабын құру, спорттық құрылыс,
туристік база, лагерьлер, пансионаттар, кемпинг,
қонақ үйлердің ең ыңғайлы жерлеріне саяжолдарға,
тоғайларға ағаштар егу;
– тұрғындардың мәдени демалысы үшін қолайлы мынадай
жағдайлар ұйымдастыру: аншлаг және бағытты
көрсеткіштер орнату, көпжылдық гүлдер, жидектер егу
арқылы тұрғындар көп жиналатын орындардағы
алаңқайларды жақсарту, тамақтану пунктерін, демалыс
павильондарын, балаларға арналған алаңдарды
жабдықтау, көрнекті жерлерге күрке, орындық орнату,
демалып отыруға және жаңбырдан тығылуға арналған
күркелер қою және т.б.;
– фаунаны елік, тау ешкісі, тиін, үйрек, қырғауыл,
сары шымшық және т.б. хайуанаттар мен құстарды өсіру
арқылы байыту, сондай-ақ әртүрлі астаулар, үйшік
құру арқылы, құстарға ұя салатын орындар, дәнді
дақылдар егетін жерлерді ұйымдастыру арқылы қолда
бар құстарды сақтау және көбейту;
– қоқыс тастайтын жерлерді, әртүрлі қан сорушы
жәндіктердің көбею ошақтарын жою.
Демалыс аймақтарындағы орман шаруашылығының жүргізетін іс-шаралары
табиғи ландшафты жабдықтау және жақсарту бойынша жүргізілетін іс-
әрекеттерді қарастыратын орман шаруашылығын ұйымдастыру және жүргізу жобасы
негізінде ландшафты-учаскелік әдіс бойынша жүзеге асырылуы керек.
Демалыс аймақтарындағы ормандарда олардың санитарлық-эстетикалық және
қорғаныш рөлін жақсартуға бағытталған тәжірибе және ғылыми жұмыстарды
жүргізуге рұқсат етіледі.
1.2 Экологиялық зиянның түсінігі, түрлері және ерекшеліктері және
экологиялық құқық жүйесінде алатын орны
Адамзат қоғамының пайда болуының алғашқы кезеңінде адамдар табиғаттың
дайын өнімдерін пайдаланып, аңшылықпен айналысты. Адамдар табиғатқа тәуелді
болды, бұл тәуелділікті жоғары деңгейде сезінді. Адамдарды табиғат биледі.
Ал, қазіргі таңда экологиялық дағдарыс басталды. Бұл дағдарыс адамдардың
қатысуымен туындады. Әрине мұндай жағдай бір жылды, не болмаса он жылда
пайда болған жоқ. Адамдар әрқашана қоршаған табиғи ортаға өздірінің әсерін
тигізетін. Алайда, қазіргі кезеңде адамдар мен табиғаттың арақатынастары
күн өткен сайын өте шиеленісіп бара жатқаны белгілі.
Көп елдерде қоршаған ортаның табиғи үйлесімдігінің өзгеруінен ондағы
жағдайдың нашарлағаны соншалық адамдардың денсаулығы бұзыла бастады.
Қазақстанда қоршаған ортаның проблемалары негізінен өткен жүзжылдықтың
соңына қарай шиеленісе түсті. Бұл өнеркəсіптің шексіз өсуінің, ғылыми,
əскери зерттеулерді жүргізуде табиғи ресурстарды ойланбай, қалай болса
солай пайдаланудың, ел территориясына əскери полигондарды орналастырудың
нəтижесінде болды. Қазіргі кезде де республика терең экологиялық дағдарысты
басынан өткізуде. Осы тұрғыда қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын
толтыру өзекті мәселелердің біріне айналуда.
Заң әдебиеттерінде зиянсыз құқық бұзушылықтың болмайтындығы туралы өте
орынды айтылған, қол сұғылатын объект қоғамдық қатынастар болып
табылатындықтан барлық құқық бұзушылықтар қандай да бір мөлшерде зиян алып
келеді. Сәйкесінше, экологиялық құқық бұзушылықтың ерекшелігі болып құқық
бұзушылықтың салдарынан экологиялық, сондай-ақ экономикалық құндылығы бар
объектілерге зиян келтірілетіндігінде. Зиян – арнайы ұғым. Зиян
экономикалық, экологиялық, құлықтық, яғни моральдық, мемлекеттік,
мемлекетаралық, халықаралық және тағы басқа да болады. Бұған қарамастан
зиянның жалпы ұғымының негізінде экономикалық факторлар жатыр. Осының
негізінде зиян ұғымы экономикалық қатынастарды реттеуші азаматтық заңдармен
де реттеледі. Азаматтық заңдар бойынша зиян біртекті ұғым, ал залал, және
шығын оның құрамдас бөліктері болып табылады.
Зиян – белгілі бір көлемде және заңмен қозделген тәсілдермен оның
салдарын жоюды немесе өтеуді талап ету құқығын белгілі бір тұлғаларға
беретін, материалдық немесе материалдық емес игіліктерді кемітуден көрініс
тапқан құқық бұзушылықтын жағымсыз салдары [36].
Ал, экологиялық зиян дегеніміз не, сол анықтамаға тоқтала өтсек.
Экологиялық зиянның анықтамасын анықтауда көптеген пікірлер қалыптасқан.
Осыған орай, қазақстандық ғалым Л.Қ.Еркінбаева экологиялық зиян – қоршаған
ортаның ластануының сапасының төмендеуі, табиғи ресурстардың бүлінуі немесе
жойылуы, азаматтардың шаруашылық немесе өзге де қызмет түрлерін жүзеге
асыру барысында табиғи экологиялық байланыстардың бұзылуы деп көрсетеді
[37].
Д.Л.Байдельдинов табиғатқа келтірілген зиянды 2 топқа бөлуді,
экономикалық зиян және экологиялық зиян деп қарастыруды ұсынады.
Сәйкесінше: Табиғатқа келтірілген зиянды экономикалық және экологиялық
зиян деп жіктеу классификациясы бар. Экономикалық зиян табиғат
пайдаланушылардың мүліктік мүдделерін қамтиды және материалдық саптауға
жатады. Мұндай зиянды қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершілік
ережелеріне сай жүргізіледі. Ал, экологиялық зиян табиғаттың жағдайын
қарастырады. Экологиялық зиянды қалпына келтіру ақшалай төлем жасау жолымен
емес, табиғат объектілерін табиғи қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу арқылы
жүзеге асырылады [38].
Б.Ж. Абдраимов пен Е. Жарылқасынның көзқарастары бойынша экологиялық
зиян дегеніміз – бұл қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамаларының бұзылуы
салдарынан қоршаған ортаның сапалық жағдайының нашарлауы, не болмаса
негативті экологиялық салдарлармен байланысты табиғи ортаның сандық
көрсеткіштерінің азаюы, сондай – ақ, адам өмірі мен денсаулығын қоса
алғандағы, заңмен қорғалатын материалдық және материалдық емес
құндылықтардың азаюы [39].
Экологиялық зиян тек қана жекелеген табиғи объектілердің сандық
жағдайының нашарлауы ғана емес, сонымен бірге қоршаған ортаның сапалық
жағдайының негативті өзгеретіні ретінде де қарастырылады.
Ресейлік ғалым, профессор В.В. Петров экологиялық зиянды 2 түрге бөліп
қарастырады, яғни экологиялық зиян және экономикалық зиян.
Сонымен, экологиялық зиян дегеніміз – бұл антропогендік іс-
әрекеттердің зардабынан болған қоршаған ортадағы жағымсыз өзгерістер.
Экологиялық зиян – бұл қоршаған ортаны ластау немесе табиғи
ресурстарды белгіленген норматив шегінен асыра пайдалану нәтижесінде
келеңсіз аурулар, тірі организмдер мен адамдардың өліміне алып келу, табиғи
ресурстардың жұтаңдануын, таусылуын білдіреді.
Экологиялық зиянды 2 түрге бөліп қарастыруға болады:
заңи – әлеуметтік мағынасында, зиян – экологиялық құқықтық тәртіпке
зиян келтірілуі. Экологиялық құқықтық тәртіп – экологиялық құқықтық
нормалармен реттелетін және бекітілген қоғамдық қатынастардың тәртіптілік,
ұйымдық тәртібі.
фактілік мағынасында, зиян – қоршаған табиғи ортаның сапалық
жағдайының нашарлауы немесе оның сандық көрсеткіштерінің төмендеуі, азаюы.
Осы тұрғыда әлеуметтік-заңдық мағынасындағы зиян егер фактілік зиян
болмаған, яғни субъективтік құқықтарының бұзылуы, мүліктік және мүліктік
емес құндылықтарының төмендеуі жағдайында туындайды [40].
Экологиялық зиян тек қана жекелеген табиғи объектілердің сандық
жағдайының нашарлауы ғана емес, сонымен бірге қоршаған ортаның сапалық
жағдайының негативті өзгеретіні ретінде де қарастырылады.
Ал, өз кезегінде қоршаған ортаның сапалық жағдайы келесідей
белгілердің жиынтығымен анықталады:
биологиялық тұрғысында қоршаған орта сапасының белгісі болып оның адам
өмірі мен денсаулығына қолайлы жағдайы танылады. Табиғаттың жекелеген
элементтері адамның табиғи физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырудың
бірден-бір көзі болып табылады, яғни тыныс алу, шөлін қандыру, қоректену
және тағы басқа. Бұл дегеніміз адамзаттың өндіріс жағдайын сақтаудағы
биологиялық аспекті ретінде ең алдымен қоршаған орта тазалық белгісіне сай
болуы керек.
қоршаған орта жағдайының экономикалық аспектісі адамзаттың материалдық
қажеттіліктерін (өндірістердің, ауыл шаруашылығының, энергетикалық,
транспорттың және т.б. дамуы) қанағаттандыруды қамтамасыз етуі тиіс.
Сондықтан да қоршаған ортаның қолайлы жағдайларының экономикалық
көрсеткіштері болып ресурс сыйымдылық (сарқылмайтын) және табиғи
ресурстардың өндірістік мүмкіншілігі табылады.
қоршаған орта жағдайларының әлеуметтік аспектісі адамдардың
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі адам табиғатпен қарым-қатынасқа түсе отырып физиологиялық,
материалдық емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін де қанағаттандырады.
Қоршаған орта жағдайының бұл аспектісі эстетикалық байлықтары мен өзге де
белгілеріне сай болуы тиіс.
функционалды – құрылымдық аспектісінде қоршаған орта экологиялық
тұрақтылық (экологиялық компоненттер балансы), табиғи экологиялық
байланыстың сақталуы сияқты белгілерге жауап беруі тиіс.
Осылайша, қоршаған орта жағдайларының көрсеткіштері болып мыналар
танылады:
қоршаған ортаның тазалығы;
ресурс сыйымдылық (сарқылмайтын) және табиғи ресурстардың өндірістік
мүмкіншілігі;
эстетикалық байлық және олардың әртүрлілігі;
экологиялық тұрақтылық және табиғи экологиялық байланыстың сақталуы.
Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиян құрылымында әлеуметтік –
мәдени, не болмаса экономикалық, не биологиялық аспектілер көрініс табады.
Сондай–ақ, бұл аспектілердің арасында өзіндік байланыстары да болуы мүмкін.
Экологиялық тепе – теңдіктің жойылуына алып келетін табиғи экологиялық
байланыстардың құрылымды – функционалдық бұзылуларының пайда болуы
экономикалық немесе биологиялық аспектілердің үйлесу деңгейімен байланысты.
Сонымен қатар, аталған экологиялық зиян аспектілерінің кез келгені
міндетті түрде қоғамға түгелімен немесе жеке табиғат пайдаланушыларға
қандай бір көлемде материалдық шығын алып келетінін назарда ұстау қажет.
Бұдан шығатын қорытынды қоршаған ортаға келтірілетін экологиялық
зиянның құрылымында мәдени-әлеуметтік немесе экономикалық не болмаса
биологиялық аспекті де кездеседі. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына алып
келетін табиғи экологиялық байланыстың функционалды – құрылымдық бұзылуының
туындауы экономикалық және биологиялық аспектілердің көрініс табу
деңгейімен байланысты.
Экологиялық зиянның аталған аспектілері толығымен қоғамға немесе
жекелеген табиғат пайдаланушыларға міндетті түрде қандай да бір негативті
материалдық салдар алып келеді. Осы тұрғыда А.Хаджиевтің пікіріне
тоқталсақ, экологиялық зиян негативті экономикалық салдармен бірге жүреді
[41].
Демек, табиғатқа келтірілген зиянды 2 топқа бөліп көрсетеміз, олар:
экологиялық зиян және экономикалық зиян. Экономикалық зиян табиғат
пайдаланушының мүліктік мүдделерін қарастырады және материалдық
құндылықтармен өтеледі. Мұндай зиянды қалпына келтіру азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің негіздерімен жүргізіледі. Ал, экологиялық зиян – қоршаған
табиғи ортаны қорғау заңнамаларын бұзу немесе табиғи ортаның сандық
көрсеткіштерінің төмендеуі, сонымен қатар, заңмен қорғалатын адамның өмірі
мен денсаулығын қоса алғанда, мүліктік және мүліктік емес құндылықтардың
азаюы.
Экономикалық зиян мен экологиялық зиян өзара тығыз байланысты. Оның
екеуінің шығу қайнар көздері де, тәсілдері де бірдей. Мысалы, су
қоймаларының ластануы тек судың ғана сапасын төмендетпейді, оның ішіндегі
тауарларға да: балықтарға, су жануарларына, жәндіктеріне зиян келтіреді, су
жағалаулары, туристік демалыс орындары жарамсыз болып қалады. Жалпы ереже
бойынша экономикалық зиян келтіру салдарынан экологиялық зиян
туындайды. Экологиялық – құқықтық жауаптылыққа зиян келтірілгені туралы
факт болса ғана есептелінеді.
Экономикалық зияннан экологиялық зиянның бірден-бір ерекшелігі – ол
қалпына келтірілетін, қалпына келтірілмейтін немесе қалпына келтірілуі қиын
болып табылатындығы. Экологиялық зиянды ақшалай бағалау – бұл бұл тек қана
қоршаған табиғат ортасы мен бұзылған табиғат ресурстарын қайта өндіруге
кеткен шығын ғана емес, экономикалық шығындарды да есептеу болып табылады.
Экономикалық зиян өтемақы, залалдың орнын толтыру арқылы жүзеге
асырылатын болса, ал экологиялық зиян әр уақытта келтірілген зиянды ақшалай
көлемде анықтау немесе бұзылған мүлікті қайта табиғи түрінде қалпына
келтіруге келе бермейді. Егер, ормандарда өрт орын алса, ол түтін, шаң-
тозаң арқылы атмосфералық ауаны ластай отырып экологиялық зиян келтіреді.
Профессор М.М.Бринчук экологиялық зиян демографиялық саланы да
қамтиды, яғни өмір сүру ұзақтығының қысқаруы, дүниеге нәресте әкелу
деңгейінің төмендеуімен байланыстырады [42].
Экологиялық зиян айрықша ерекшеліктерді иеленеді:
негативті антропогенді әсер кейбір жағдайларда нақты бір табиғат
объектісіне ғана шығын келтіріп қоймай, зиян сол объектімен немесе
толығымен қоршаған ортамен тығыз байланысты бұзылған не жойылған табиғат
объектісімен экологиялық байланыстың жойылуына алып келеді.
барлық келтірілген зиянды салдарлар бірден көрініс таппайды, олардың
кейбіреуінің зиянды әсері уақыт еншісіне беріледі.
экологиялық зиянның маңызды ерекшелігі болып оның экономикалық құнына
негативті антропогендік салдардың физикалық көлемінің анықтамасы болуы
танылады. Сондықтан да экологиялық зиян деп қоршаған ортаға келтірілген
негативті өзгерістерді тануымызға болады [43].
экологиялық зиян ерекше туындау нысандарын иеленеді.
Экологиялық зиянның өзіндік ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, олар
төмендегідей:
а) қоршаған табиғи орта элементтеріне бағытталған бір – бірімен тығыз
байланысты және өзара бағынышты сабақтас зиянды әрекеттердің кейінірек
қайта туындау мүмкіншіліктері;
б) барлық зиянды әрекеттер салдары бірден көрініс таппайды, олардың
біршамасының әлеуеті жоғары болып келеді;
в) экологиялық зиянның пайда болу нысандарының әртүрлілігі, (ластану,
табиғи ресурстардың сарқылуы, жойылуы, бұзылуы, табиғи экологиялық жүйенің
бұзылуы).
Осылайша, экологиялық зиян деп - қоршаған ортаны қорғау туралы
заңнамаларын бұзу немесе негативті экологиялық салдарға ұшырататын сандық
көрсеткіштерінің төмендеуі, сондай-ақ, заңмен қорғалатын адам өмірі мен
денсаулығын қоса алғандағы материалдық және материалдық емес құндылықтардың
төмендеуімен байланысты қоршаған орта жағдайларының сапалық және сандық
көрсеткіштерінің нашарлауын және төмендеуін түсінеміз.
Қоршаған ортаға келтерілген экологиялық зиянның құқықтық мәселелерін
зерттеу барысында оның экологиялық құқық жүйесіндегі орнын анықтап алған
жөн.
Құқық жүйесі дегеніміз құқықтық нормалардың бірігуі мен жіктелуін
айқындайтын құқықтың ішкі құрылымы [44]. Құқық жүйесі басқа нормалармен
жиынтық нәтижесінде құралатын субинституттардан, құқықтық институттардан,
құқық салаларынан тұрады.
Құқық нормасы дегеніміз мемлекет тарапынан танылатын баршаға бірдей
міндетті биліктік сипаттағы мінез-құлық ережесі [45].
Құқық саласы дегеніміз – осы жүйенің ішіндегі нақты белгілі бір
саладағы қоғамдық қатынастарды реттейтін біртекті құқық нормаларының
жиынтығы.
Дербес құқық саласы ретінде қалыптасу үшін мына алғы шарттардың маңызы
зор:
А) қандай да бір қатынастардың өздеріне ғана тән ерекшеліктерінің
болуы;
Ә) олардың салмағының қомақты болуы;
Б) пайда болған қатынастарды басқа сала нормаларының реттей алмауы;
В) ерекше реттеу әдісін қолдану қажеттілігі.
Экологиялық құқық көптеген ғалым-заңгерлердің пікірлерінше құқықтың
дербес жеке саласы деп танылады. Себебі, ол салыстырмалы түрде жас, жеке
дара құқық саласының барлық белгілерін қамтыған.
1. Экологиялық құқықтың салыстырмалы түрде жас болуы және экологиялық
заңдардың қарқынды түрде дамуы; ол ХХ ғасырдың соңғы ширегінде пайда
болды;
2. Нормативтік актілердің мәтіндерінде жаратылыстану ғылымы
терминологияларының көп мөлшерде қолданылуы: олар құқықтық реттеу
объектілерін айқындап, экологиялық құқықтың қайнар көздеріндегі
олардың маңызы мен байланыстылығын көрсету үшін биология, химия,
физика және басқа да ғылымдарда (мысалы, биотоп, канцероген, зиверт,
бэр, фуран, популяция, таксон және т.с.с.) өңделген терминдер мен
ұғымдарды пайдалану;
3. Нормативтік материалдардың көлемділігі мен әртүрлілігі, экологиялық-
құқықтық реттеу объектілері түрлерінің сан алуандылығы: қоршаған
орта, жер, су, жануарлар және өсімдіктер әлемі, химиялық және
биологиялық қару, гендік-инженерлік қызмет, отындарды даярлау және
т.б., сәйкесінше, олардың әрқайсысына жеке-жеке заңдар, заңға тәуелді
актілер, көптеген құқықтық нормалар арналған; кей жағдайларда ол
нормалардың ерекшеліктері де сан алуан болып келеді (мысалы,
модификациялық организмдерді қоршаған ортаға шығару ережелері немесе
континентальді шельфте бұрғылау платформаларын залалсыздандыру
ережелері), кейде олар нақты құқықтық институтты (лицензиялау)
қалыптастырады;
4. Жария-құқықтық және жеке құқықтық реттеу әдістерінің бір-бірімен
араласуы және өзара күшеюінің жоғары деңгейі: қоршаған ортаны қорғауда
алғашқы әдіс кеңінен таралған, сондықтан да, императивті сипаттағы
әкімшілік-құқықтық әдістер басым;
5. Көптеген құқықтық ңұсқаулардың жаhандық сипаттамасы: бұл тек жаhандану
процестерімен ғана түсіндірілмейді, ол қоршаған ортанының реттелетін
объектісінің ерекшеліктеріне және оның бірқатар компоненттеріне
байланысты болады (мысалы, мемлекеттер арасындағы Киот хаттамасының
шешімдерін тек бірлесіп қана жүзеге асыруға болады);
6. Ұлттық экологиялық заңдардың ауқымды түрде халықаралық-құқықтық реттеу
актілеріне тәуелділігі: экономикалық, экологиялық және басқа да
тұрғыдағы адамзат үшін аса маңызды объектілер мен қызмет түрлеріне
қатысты халықаралық – құқықтық нормалар мен актілердің талаптары
нақты бір елдің немесе бір топ елдердің ұлттық заңнамаларында көбінесе
тиісті орындарын алып отыр;
7. Ашық түрде жүргізілуі: экологиялық құқық, біріншіден, адамдардың
тіршілігін реттей келе, олардың табиғи ресурстарды пайдалану тәртібін
қадағалап отырады, басқа салалардың жетістіктері мен қателіктерін өз
назарынан қалыс қалдыра алмайды, екіншіден, ол барлық азаматтар мен
лауазымды адамдарға, мемлекет мен құқықтың басқа да субъектілеріне
түсінікті болуы тиіс;
8. Құқықтық нормалардың жаңалылығы және жаңарып отыруы: экологиялық
құқықтың бұл қасиеттері оның жаңа мәселелерге қатысты жоғары дәрежеде
мән беруін сипаттайды, сондай-ақ заң шығарушы мен құқық
шығармашылығының басқа да субъектілерінің жаңа шешімдер қабылдауға
даярлығын көрсетеді;
9. Келіспеушілік (экологиялық және экономикалық басымдылықтардың,
мемлекет пен жеке тұлға мүдделерінің арасындағы, мемлекетаралық
қатынастар арасындағы келіспеушіліктер); көптеген жағдайларда
экологиялық қатынастарда әлі де болса шектеулі сипаттағы шараларды
қолдануға тура келеді, бірақ көбінесе халықты жұмыспен қамтамасыз
етуге және басқа да экономикалық мүдделерді қамтамасыз етуге көңіл
бөлінуде, мысалы, Батыс Еуропа елдеріне тюлень балаларының тері -
жүндерін апаруда Ресей, Канада және АҚШ мемлекеттерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ЭК – Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі
ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚР ОК Қазақстан Республикасының Орман кодексі
ЕҚТА – Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
АҚТА – Айрықша қорғалатын табиғи аумақтар
Медеу МТП – Медеу мемлекеттік табиғи паркі
ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрілігі – Қазақстан Республикасының Қоршаған
ортаны қорғау министрілігі
ОА (CommunityBasedTourism - CBT) - туризмді қалыптастыруға байланысты
халықаралық жобалар
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ПАА - Парламентаралық ассамблея
БТҰ - Бүкіләлемдік Туристік Ұйым
РФ Ресей Федерациясы
кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста Қазақстан Республикасының
нарықтық қатынастар жағдайында қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеудің
ерекшеліктері және оны жүзеге асырудың құқықтық тетігі, қоршаған табиғи
ортаға келтірілген экологиялық зиянды өтеудің әдістері мен қағидалары,
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы
заңдарының даму тарихы, қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды
өтеу саласындағы мемлекеттік реттеудің түсінігі, мазмұны мен жүйесі,
қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды реттейтін Қазақстан
Республикасының заңнамалары мен шетел мемлекеттерінің заңнамаларын
салыстырмалы түрде талдау және Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын жетілдіру мәселелері мен нақты осы саладағы заңнаманы қолдану
тәжірибесі сараланады.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзінің
мемлекеттік тәуелсіздігін алуы және нарықтық экономикаға көшуі туралы
жариялауы табиғат пайдалану қатынастарының қайта құрылу, нарықтың
талаптарына бейімделу, барлық меншік нысанының және содан туындайтын
табиғат пайдалану құқықтарының тең негізде дамуына құқықтық, экономикалық,
ұйымдастырушылық жағдайлар жасау, азаматтар мен заңды тұлғалардың табиғат
ресурстарына байланысты құқықтарын қорғау қажеттілігін туындатты. Осыған
орай, республикада табиғат ресурстарына байланысты табиғат пайдалану
қатынасы субъектілерінің құрамы өзгерді, табиғат ресурстарына заттық
құқықтардың жаңа түрлері пайда болды.
Бірақ, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және қоршаған табиғи ортаны
қорғау әлі де болса көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. ...көптеген
онжылдықтар бойы Қазақстанда қоршаған ортаға аса қауіпті жоғары техногендік
ауыртпалық түсіретін табиғат пайдаланудың шикізаттық жүйесі қалыптасты.
Сондықтан, экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруына әлі қол жеткізіле
қойған жоқ және ол әлі де болса, биосфераның тұрақсыздануына, қоғамның
өмір сүруіне қажетті қоршаған ортаның сапасын ұстап тұратын қасиетін
төмендетуге әкеп соғатын табиғат жүйесінің құлдырауымен сипатталады [1].
Біздің мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңіндегі маңызды
міндеттерінің бірі – қолайлы қоршаған табиғи ортаны сақтау болып отыр. Бұл
негіз конституциялық деңгейде бекітілген. Себебі, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 31-бабында Мемлекет адам өмірі мен денсаулығы үшін
қолайлы қоршаған ортаны қорғауды басты мақсаты етіп алады делінген [2].
Қазіргі кездегі адам ресурстарын дамытуға
байланысты мемлекеттік саясаттың бағыты қоршаған ортаны қорғауды аса
қажетті мәселелердің бірі етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге
қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа (Астана 19 наурыз 2004
жыл) атты Жолдауында: Қазақстандықтардың тұлғалық және интеллектуалдық
қабілеттіліктері жаһандану және әлемдік бәсеке күшейген кезде біздің
жоспарларымыздың табысты болуының, ел экономикасының бәсекеге
қабілеттілігінің және қазіргі жағдайлардағы оның жеңіп шығуының негізгі
айғағыдеп атап көрсеткен [3]. Басты негіз ретінде адамзатқа көңіл бөлінген
кезде халықтың денсаулығын сақтау мемлекеттің басым міндеттерінің бірі
болмақ. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және
хал-ахуалының жақсаруы атты халыққа Жолдауында: Экономикалық даму өзінен-
өзі біздің азаматтардың хал-ахуалының жақсаруының кепілі бола алмайды.
Жылдан жылға ластанған қоршаған орта мен өз денсаулықтарына дұрыс қарамаған
адамдардың ауыруларының нәтижесінде экономиканың өркендеуін көз алдына
елестету қиын емес. Қажетті қаражат жоқ жағдайында аурулармен күрес және
денсаулықты күшейту бойынша стратегиямыз біздің азаматтарымыздың салауатты
өмір салтымен өмір сүруге деген дайындығынан басталады. Салауатты өмір
салтын сақтау, дұрыс тамақтану, гигиена және санитария ережелерін ұстану
бойынша ақпараттық кампания өзінің қарқынды жұмысын бастауы керек [4].
Сонымен, қазіргі кезеңде қазақстандықтардың денсаулығын сақтау және
қоршаған табиғи ортаны қорғау біздің мемлекетіміздің бірегей мақсатына
айналып отыр. Осы мақсатқа жету үшін міндеттердің бірі Қазақстан
Республикасы халқының толыққанды демалуына жағдай жасау болып табылады.
Сонымен қатар, қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру қоршаған
ортаны қорғау және табиғи ресурстарды сарқылмастай етіп болашақ ұрпақ үшін
сақтап қалу маңызды болып табылады. Қоршаған ортаға келтірілген зиянды
анықтап, келтірілген шығынның құнын анықтау мүмкін емес. Сол себепті
қоршаған ортаға келтірілген залал тек салыстырмалы түрде анықталып, құны
есептеледі. Қазіргі таңда қоршаған ортаға келтірілген залалдың орнын
толтыру барысында келтірілген зиянның көлемін, келтіруші тұлғаның кінәсын
анықтау өте қиынға түседі. Сонымен қатар, қоршаған ортаға келтірілген
зиянды нақты түрде құнын есептеп шығаруды анықтау сияқты сұрақтар өз
шешімін таппай отыр.
Себебі, жаңа мемлекеттік-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар
кезеңінде табиғат ресурстарына құқықтың пайда болуын, өзгеруін және
тоқтатылуын реттейтін және осы саладағы дамып отырған қатынастар мен
тәжірибе қажеттіліктерін реттейтін нормалардың сәйкес келуі көкейкесті
мәселе екені анық. Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының экологиялық
заңнамаларына жасалған талдау табиғат пайдалану қатынастарына бұрынғыдай
өте аз көңіл бөлінетіндігін көрсетіп отыр. Сондықтан, Қазақстан
Республикасы заңнамаларына терең және жан-жақты талдау жүргізу арқылы оны
жетілдірудің, әсіресе табиғат пайдалану құқығына қатысты бөлімді жетілдіру
бойынша ұсыныстар жасау өте маңызды болып табылады. Табиғат ресурстарына
құқықтың пайда болуын құқықтық қамтамасыз ету мен оны тіркеу барысындағы
кемшіліктер, аталған мәселе бойынша кешенді ғылыми еңбектердің жоқтығы осы
тақырыпты магистрлық диссертациялық зерттеу ретінде таңдауға негіз болды
және ол жұмыстың мақсатын, міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын анықтап
берді.
Осыған байланысты, диссертациялық зерттеу жұмысының тақырыбы теориялық
жағынан және тәжірибе жүзінде келтірілген экологиялық зиянның орнын толтыру
мен табиғат пайдалану қатынастарының реттелуі де көкейкесті мәселеге
айналып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы қоршаған
ортаны қорғау мен табиғат пайдалану қатынастары құқықтық реттеу тақырыбы
барынша зерттелгендігін атап өткен дұрыс. Отандық заңгер-ғалымдар
экологиялық құқықтың мәселелерін ғылыми зерттеу барысында кейбір
аспектілерін ғана сөз етті. Мысалы: Б.Ж. Әбдірайымов [5], Д.Л. Байдельдинов
[6], А.Е. Еренов [7], Ә.Е. Бектұрғанов [8], Ж.Х. Қосанов [9], А.Х. Хаджиев
[10] және Л.А. Құсаинова [11] өз зерттеулерінде жерді пайдалану құқығын
және жерге деген өзге де құқықтарды қарастырған болатын. Бұл мәселелер жас
ғалымдар – С.Т. Төлеуғалиев [12], К. Досымбет [13], Г.Т. Айгаринова [14]
еңбектерінде де қаралған.
Н.Б. Мұхитдинов [15], К.Т. Мәуленов [16], А.С. Стамқұлов [17] жер
қойнауын пайдалану құқығының түрлері мен мазмұнын зерттеген.
С.Б. Байсалов [18], Н.Б. Мұхитдинов, А.Ж. Тукеев [19], С.Ж. Сүлейменова
мен Л.Ильяшенко [20], К.Ж. Қуандықов [21], А.А. Мұқашева [22], өз
еңбектерін суды пайдалану құқығына арнаған.
Жануарлар әлемін пайдалану құқығы мәселелерін өз еңбектеріне С.С.
Константиниди [23], С.Т. Күлтелеев[24], С.Д. Бекишевалар [25] да арқау
еткен.
Ж.К. Рысбекова [26] өз еңбектерінде ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды
пайдалану мәселелерін зерттеген.
Бұл мәселелердің Ресей Федерациясындағы құқықтық жағдайы негізінде де
зерттеліп, ол белгілі ресейлік ғалымдардың, атап айтқанда: С.А. Боголюбов
[27], М.М. Бринчук [28], Б.В. Ерофеев [29], В.В. Петров [30] және
өзгелердің еңбектерінде жарық көрді.
Бірақ, көптеген сұрақтар толықтай ашылып, өз шешімдерін таппады. Біздің
зерттеумізде белгілі бір жаңаша көзқарастардың белгілері бар. Мұнда табиғат
пайдалануды құқықтық реттеудің ғылыми мәселелерін көтеру, өңдеу және шешу,
аталған қатынастар саласында әрекет етіп отырған экологиялық заңнамаларды
әрі қарай жетілдіруге байланысты ұсыныстар беру алға қойылған.
Зерттеудің объектісі ретінде қоршаған ортаны қорғау мен табиғат
пайдалану саласында келтірілген экологиялық зиянды өтеумен байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Жұмыстың зерттеу пәні қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеуді жүзеге
асыруды қамтамасыз ететін құқықтық тетігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты нарықтық заңдылықтар мен әлеуметтік басымдылықтарды
ескере отырып экологиялық зиянның орнын толтыру қатынастарының негізгі
құқықтық мәселелерін кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің мақсатына қарай, автор оны жетілдіруді мынадай міндеттер
арқылы шешуге болады деп есептейді:
– Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан
бастап қазіргі уақытқа дейінгі қоршаған ортаны
қорғау және табиғат пайдалану туралы заңнаманың
қалыптасуын зерттеп, оның қазіргі кезге дейінгі даму
кезеңдерін анықтау;
– Экологиялық зиянның түсінігі, түрлері және
ерекшеліктері және экологиялық құқық жүйесінде
алатын орнын анықтау;
– Қоршаған табиғи ортаға келтірілген экологиялық
зиянды өтеудің әдістері мен қағидаларын көрсету;
– Қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану
құқығына байланысты қолданыстағы заңдардың
тәжірибеде қолданылуын бағалау арқылы олардың
қайшылықтары мен кемшіліктерін анықтау және оларды
жою жөнінде ұсыныстар жасау;
– Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зияндарды
өтеу саласындағы мемлекеттік реттеудің түсінігі,
мазмұны мен жүйесін анықтау.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі қоршаған орта мен
экономиканың арақатынасы туралы қазіргі кездегі ілімдері, қоршаған ортаны
қорғау мен табиғат пайдалану саласындағы конституциялық ережелер болып
табылады.
Диссертация нәтижелеріне қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы
салыстырмалы-құқықтық, қисындық, тарихи, жүйелік және басқа да әдістер
қолданылды.
Жұмыстың теориялық жағын қалыптастыру барысында автор жалпы мемлекет
және құқық теориясы, экологиялық, әкімшілік құқық ғылымдары саласын
зерттеген отандық және шетелдік белгілі заңгер-ғалымдардың еңбектерін
қолданған.
Жұмыста сонымен қатар, тақырып мәселесімен аралас түрде талдануға
жататын экологиялық мәселелерді зерттеген басқа сала өкілдері-экологтардың,
экономистердің де еңбектері қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияның ғылыми жаңалығы монографиялық
деңгейде, Қазақстан Республикасының нарықтық жағдайында қоршаған ортаға
келтірілген экологиялық зиянның орнын толтырудың құқықтық мәселелеріне
арналған кешенді зерттеулердің бірі болып табылатындығына негізделеді.
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар:
1. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығының мазмұны
Қазақстан Республикасы егемендігін алған кезден бастап айтарлықтай
өзгеріске ұшыраған. Оның өзгеруі нарық жағдайында саяси, экономикалық және
әлеуметтік жағдайдың, қоршаған ортаны қорғау қатынастарын реттейтін
нормативтік-құқықтық базасының өзгеріске ұшырауымен түсіндіреледі.
Сондықтан қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу қатынастары келесі
қағидалаға негізделуі тиіс: қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген
басқа түрде залал келтiрудi болдырмау (ескерту) жөнiнде алдын алу
шараларының мiндеттiлiгi; Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын
бұзғаны үшiн жауаптылықтан бұлтартпау; қоршаған ортаға келтiрiлген залалды
өтеу мiндеттiлiгi; табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер
ету кезiнде неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды
қолдану; табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру.
2. Қоршаған ортаға келтірілген зиянды өтеу құқығы бірнеше мағынада
қарастырылады: құқықтық институт ретінде, құқық бұзушылық үшін қолданатын
жауапкершілік шарасы ретінде, құқықтық қатынас ретінде және табиғат
пайдаланушының нақты құқығы ретінде. Қоршаған орта мен табиғатқа
келтірілген зиянды өтеу барысында пайда болатын қатынастарды реттейтін
нормалар жиынтығы экологиялық құқықтың құқықтық институтын құрайды.
Жасалған құқық бұзушылық үшін қолданатын жауапкершілік шарасы ретінде,
мемлекет тарапына жүзеге асырылатын келтірілген залаладың орнын толтыруға
мәжбүрлейтін шара ретінде танылады. Құқықтық қатынас ретінде келтірілген
зиянды өтеу бойынша туындайтын қатынастардың тараптарына тиесілі құқықтар
мен міндеттер жиынтығы болып табылады. Ал табиғат пайдаланушының құқығы
ретінде мемлекетпен кепілдік берілген келтірілген зиянның орнын толтыртып
алумен байланысты субъективтік құқық болып табылады.
3. Қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру, ол зиянды
келтіруші шет мемлекеттер болса да, әлі күнге дейін халықаралық құқықтық
деңгейде қарастырылып, халықаралық құқықта көрініс таппағанына көңіл
аударуымыз қажет. Осыған орай, халықаралық заң шығарушыға халықаралық
экологиялық құқықтың негізгі жүйеленген актісі болып табылатын Әлемнің
Экологиялық Конституциясын қабылдау қажеттігін ұсынып отырмыз. Ол кешенді
құқық саласы ретінде заманауи теория мен тәжірибеге негізделген халықаралық
экологиялық құқық жүйесін қалыптастыруға себепші болар еді.
4. Қоршаған ортаға залал келтіру табиғи объектілердің кез келген
түріне зиян келтірумен ұштасады. Келтірілген зиянның орнын толтыру құқық
қатынастарының негізін ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы, жер
туралы, жер қойнауы, жануарлар дүниесін пайдалану туралы, орман, су
ресурстарын пайдалану туралы, сонымен бірге, қылмыстық, әкімшілік,
азаматтық заннамалар құрайды. Сол себептен, қоршаған ортаға келтірілген
зиянның орнын толтыру құқығы кешенді құқық болып табылады.
5. Қолданыстағы экологиялық және өзге осы саладағы заңнамаларды саралау
нәтижесінде экологиялық зиянның туындау негіздері мен көздері анықталып,
оларды болдырмау жөнінде ұсыныстар жасалды. Қоршаған ортаға келтірілген
зиянның көзі болып табылатын шаруашылық етуші заңды тұлғалардың қылмыстық
жауапкершілігін қайта қарау мәселесі ұсынылды және Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексіндегі экологиялық қылмыстар тарауындағы
формальды құрамды қылмыстарды материалдық қылмыс құрамына ауыстыру
ұсынылды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Жұмыс бойынша берілген қорытындылар, ұсыныстар мен нұсқаулар
теориялық жағынан да тәжірибелік жағынан да маңызды орын алып отыр және
олар табиғат пайдалану саласында құқық шығармашылық қызметінің негізгі
бағыттарын анықтауға, атқарушы билік және басқару органдарының,
кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшіліктерінің қызметтерін жетілдіру үшін
қолданылуы қажет.
Диссертациялық зерттеу жұмысының материалдарын экологиялық құқық пәнін
және соған байланысты арнайы пәндерді оқу кезіндегі оқыту үдерісінде,
атқарушы органдардың қызметкерлерінің, сондай-ақ кәсіпорындар мен
ұйымдардың басшылары мен мамандарының біліктілігін арттыру және қайта
даярлау үшін пайдалануға болады.
Диссертацияның негізгі ережелері экологиялық құқық бойынша оқу
бағдарламаларын, оқулықтар мен әдістемелік нұсқаулар құрастыруда, сондай-ақ
жоғарғы және орта арнаулы заң оқу орындарының студенттерін, факультет
тыңдаушыларын және қайта даярлау, біліктілігін арттыру тыңдаушыларын
оқытуда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының қайнар көздері. Автор зерттеу жүргізу барысында
Қазақстан Республикасының Конституциясын, қолданыстағы экологиялық, жер,
жер қойнауы, су, орман, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы
заңнамаларды сонымен қатар, табиғат пайдалану саласындағы халықаралық
шарттар мен конвенцияларды басшылыққа алған.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертация жұмысындағы негізгі
теориялық, әдістемелік және тәжірибелік ережелер, қорытындылар және
ұсыныстар табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселелері бойынша өткізілген конференцияда баяндалып, баспасөз беттерінде
жарық көрді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының ЗАҢНАМАларЫ
БОЙЫНША қоршаған ортаға зиян келтірудің ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы
туралы заңдарының даму тарихы
Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы
заңнамаларының даму тарихын анықтау оңай емес, себебі қазіргі кездегі
заңнаманың бір бөлігі, қалыптасқан кешенді ұғым болып табылады.
Табиғат пайдалану құқығы туралы заңдардың негізін жер туралы, жер
қойнауы туралы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы, жануарлар
дүниесін пайдалану туралы, орман, су ресурстарын пайдалану туралы
заннамалар құрайды. Сол себептен, табиғат пайдалану құқығы кешенді құқық
болып табылады.
Табиғат пайдалану құқығы туралы заңнамалар 1917 жылы 26 қазанда
Кеңестердің Екінші съезінде қабылданған Жер туралы Декреттен бастау алады
және ол жас кеңес республикасында табиғат пайдаланудың негізін қалаушы
болып табылды.
Декреттің маңызыдылығы тікелей өзі арналған жер-құқықтық мәселелері
шеңберінен шығып жатты. Бұл құжат барлық маңызды табиғи ресурстарды
пайдалануды реттеу саласынадағы бірнеше жаңа ережелерді енгізді.
Декрет жерге қатысты жеке меншікті жойып, оны жалпы халықтық байлық деп
жариялады. Ол жерге байланысты табиғат ресурстарын: жер қойнауын, орманды,
суды, жануарлар дүниесін пайдалану үшін маңызды роль атқарды. Мысалы, ең
алдымен, азаматтық соғыс және төңкеріліс жағдайында аса қарқынды түрде
тоналуға ұшыраған орман мен жануарлар дүниесінің объектілері құқықтық
жағынан қорғалуға алынды.
Жалпы Қазақстандағы жер қатынастарын реттеу тамыры терең тарихи өткен
шақтан басталады. Адам қоғамының дамуы кезеңіндегі жер ресурстарын
пайдалану сипаты белгілі бір аумақтың табиғи жағдайымен және материалдық
өндірістің бағытына байланысты болып келген. Жерді шаруашылық пайдалану мен
айналымға тарту адам қоғамының дамуындағы құқықтық реттеу жолдарын іздеуге
негіз болады. Ұлы Қазан төңкерісінің жеңісінен кейін В.И.Лениннің
қатысуымен, тікелей оның қол қоюымен табиғатты қорғау және оны қорықтарға
айналдыру бойынша іс-шараларды қарастыратын Декреттер жасалып қабылданды.
Қазақстандағы социалистік жер қатынастары 1917 жылғы Қазан
революциясының жеңуімен орнатылды. Жер айналысы саласындағы қоғамдық
қатынастар 1917 жылдың 26 қазанындағы (8 қараша) Жер туралы декретпен және
1918 жылдың 27 қаңтарындағы Жердің социалдануы туралы Декретпен құқықтық
бекітілді. Аталған декреттердің ең маңызды және негізгі ережелерін
қарастырайық:
Жер туралы декрет келесіні жариялады:
1) Жерге помещиктік меншік ешбір өтеусіз тегін түрде ауыстырылады.
2) помещиктердің жерлері, үлестік, шіркеулік, монастрьлық жерлер
секілді, барлық жанды және жансыз құралдарымен, усадьбалық құрылыстармен
Болыстық Жер комитеттерінің, Шаруалық Депутаттардың Уездік Кеңестерінің қол
астына Құрылтайшы Жиналыс жер туралы мәселені шешкенге дейін өтеді.
5) Қарапайым шаруалар мен қарапайым казактардың жерлері тәркіленбейді
[31, 211-б].
Ары қарай, Жер туралы Шаруалар бұйрығында, одан тереңірек
қарастырғандай:
1) Жерге жеке меншік құқығы мәңгі жойылады; жер сатылмайды, сатып
алынбайды, жалға беру, кепілге қойылмайды немесе кез-келген басқа әдіспен
оқшауланбайды. Барлық жер... ақысыз оқшауланып, бүкіл халықтық игілікке
айналады және онда еңбек ететін барлық адамдардың пайдалануына өтеді.
5) Жерді пайдалану құқығын Ресей мемлекетінің жерді отбасының көмегімен
немесе серіктестік арқылы өз еңбегімен өңдеуге ниет білдірген барлық
азаматтары (жынысына қарамастан) өңдеуге күші бар мерзімге ала алады.
Жалдамалы еңбекке жол берілмейді.
7) Жер пайдалану теңестіруші болу керек, яғни жер еңбектік немесе тұтыну
нормасы бойынша жергілікті жағдайларға қарай еңбекшілердің арасында
бөлінеді [31, с.312].
Жердің социализациялау туралы Декрет, әрине, Жер туралы декретпен
үндес болды. Онда жарияланғандай:
1-ші бап. РСФСР шегіндегі жерге, қойнауға, су, ормандарға және
табиғаттың барлық жанды күштеріне кез келген меншік жойылады.
2-ші бап. Жер ешбір (анық және жасырын) өтемақысыз еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
3-ші бап. Осы заңмен ерекше қарастырылған жағдайларды қоспағанда, жерді
пайдалану құқығы оны өз еңбегімен өңдеушілерге ғана тиесілі.
4-ші бап. Жерді пайдалану құқығы жынысына, діни көзқарастарына, ұлты,
бодандығына қарай шектелмейді.
35-ші бап. РФСФР социализмге тезірек жету мақсатында, жердің жалпы
өңделуіне біртұлғалыдан көрі еңбектік коммунистік, артельдік және
кооперативтік шаруашылықтарға артықшылық бере отырып, барлық көмегін
(мәдени және материалдық көмек) көрсетеді.
45-ші бап. Өзінде бар жерге пайдалану құқығын ешкім басқа адамға бере
алмайды.
46-шы бап. Жерді пайдалану құқығы осы заңда белгіленген тәртіптермен
алынып, ешбір жағдайда бір тұлғадан екінші тұлғаға өте алмайды [31, с.
325].
Сол кезеңдегі ең маңызды мәселе – жерге меншік құқығы мәселесі болды.
Жердің социалдануы туралы Декреттің 1- бабында жерге кез келген меншік
мәңгіге жойылады деп бекітілген. Ол шынымен сондай болды ма? Әрине, жоқ.
Жерге тек жеке меншік қана тәжірибелік жойылды. Ал жерге мемлекеттік меншік
жойылған жоқ, керісінше, дамып, кеңейіп, жалғыз өзі мүмкін болды, яғни
жерге мемлекеттің монополиясы орнатылды.
Декреттерде жермен қоса, жерді пайдалану құқығымен кез-келген мәмілелер
жасауға, яғни сатуға, сатып алуға, жалға беруге, кепілге қоюға және
оқшаулауға тыйым салынды.
Кеңестік кезеңдегі жер қатынастары жерге тек мемлекеттік меншікпен, оны
азаматтарға, ауыл шаруашылық ұйымдарды қоса алғанда ұйымдарға пайдалануға
берумен, жер пайдаланудың ақысыздығымен, шаруалардың жерден және өздерінің
еңбектерінің өнімінен оқшаулануымен, олардың өз еңбектерінің нәтижесіне
қызығушылықтың жоқтығымен, экологиялық шешілмеген сұрақтармен сипатталды.
Мұның бәрі, ақыры, 80-ші жылдардың аяғында үлкен жер қайта құрулардың
қажеттілігін қоғамдық түсінуге әкелді.
1936-жылғы КСРО Конституциясының жариялауы бойынша, колхоздардың
пайдалануындағы жерлер олардың атына ақысыз пайдалануға бекітіліп берілетін
болды. 1936-жылдан бастап, колхоздар әдетте мемлекетке жерден жиналатын
салықтан босатылды. Ол салықтың мөлшері инфляцияның себебінен өзінің
қаржылық мәнін жоғалтты [32, с. 59].
Алдымен ауыл шаруашылық, кейіннен барлық жерлерді жалдауға тыйым салу
1937-жылы жүзеге асырылды. Азаматтық заңнама сол кезде әрекет еткен
Азаматтық кодекс арқылы жерді айналыстан алып тасталған обьект ретінде
анықтады. Жер құқығынан көптеген мамандар осы саяси-құқықтық көзқарастарға
негізделе отырып, жер қатынастарының мүліктік сипатын толығымен жоққа
шығарды. Басқалары жер құқығын әкімшілік құқығының бір саласы ретінде
анықтады.
Жердің ақшалық бағалануынан бас тартуға негізделген бұл позиция соғыстан
кейінгі уақыттарда ауыл шаруашылық жерлерін көп мөлшерде жоғалтуға әкеп
соқты. Онда халық шаруашылығының өнімділігін қайта жандандырып, дамытуға
бос жерлер берілген. Шынында, бұл жерлер ең бағалы ауыл шаруашылық
жерлері болған еді. Бірақ жерлердің ақшалық құндылығы болмады және аталған
негативті салдарлар есепке алынбады.
Қалыптасқан жағдай ескерілмей қалуы мүмкін емес еді – ең жақсы жерлерді
жоғалту заң шығарушыны жердің ақысыздығы концепциясынан бас тартуға
міндеттеді. 1971 жылғы ҚазССР-ның Жер кодексі жер кадастрының мазмұнын
анықтағанда, жерлердің экономикалық құны туралы атап өткен. Экономикалық
құндылық ретінде жерді тануды, оның мүліктік сипатын анықтауда және оны
ақшалық бағалауды қажеттілікті теоретикалық негіздеуде С.Д. Черемухин және
В.П. Шкредов секілді ғалымдар маңызды роль атқарды. Ғылыми топтар мен
дискуссияларда жер қатынастарын мүліктік ретінде ресми тану жағдайында
жерді жалдау институтын, жер пайдаланудың ақылығын, шарттық жер
қатынастарын орнату және дамытуды және басқа құқықтық механизмдерді енгізу
мүмкіндігі қарастырылды [33, с. 154].
Уақыт өте, бұл жағдай КСРО-ның жоғарғы билігінде де қолдау тапты. 1990
жылдың 31 тамызында академик С.С. Шаталиннің жетекшілігімен нарыққа өту
экономикалық қайта құрулардың бағдарламасы дайындалды. Ол халықта 500 күн
бағдарламасы деген атпен танымал болды. Бұл жұмыстың көптеген идеялары
біздің уақыт үшін де өте қызықты және өзекті сипатта. Мемлекеттің ресми
тануы бойынша, жер учаскесі бар және оны мұраға қалдыра алатын адам
қоғамның тұрақтылығына, әлеуметтік және ұлттық келісімге обьективті мүдделі
болады. Жеке үй шаруашылығындағы жер шаруа отбасының жеке меншігі деп
жарияланады немесе оған аз ақыға беріледі. Жұмысшының колхоздан оған
тиесілі жер үлесін меншікке алуымен еркін шығу құқығы заңмен бекітіледі.
Республикаларда Жер банктері ұйымдастырылады, олар несиелеу, жер сатып алу
және ипотекалық несиені жүзеге асырады. Жер реформасының ең көп нәтижелі
тетігі болып жердің ақылылығы табылады. Мемлекет жерге байланысты сауда
мәмілелерінің жасалуына бақылау жүргізді. Қалалық тұрғындардың жеке
меншігіне көп емес төлемге көлемі 6 сотка болатын бақшалық-бағбандық
учаскелер беріледі. Реформаның басты мақсаты – жерді мемлекетсіздендіру
болды [34, с. 142].
Ең алғаш ғылыми және мәдени маңызы бар қорықтарды ұйымдастыру, табиғи
ескерткіштерді, бақтарды, саябақтарды қорғау қажеттігі туралы ережелер жер,
орман туралы, жануарларды қорғау, шипажай орындары туралы декреттерде пайда
болды.
Табиғат пайдалану құқығы туралы заңдылықтардың өркендеу кезеңі 60-70-
жылдар аралығы, ол 1957-1963 жылдары Одақтас республикалардың Жоғарғы
Кеңесі қабылдаған Табиғатты қорғау туралы заңға байланысты болды.
Табиғатты қорғау туралы заңды шығару табиғаттың барлық байлықтарын
қорғау мен оны халық шаруашылығы, ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау,
еңбекшілердің демалысын ұйымдастыру қажеттілігі үшін тиімді қолдану
мақсатында туындаған өмірлік қажеттіліктер негізінде туындады. Бұл заңдарда
аса ғылыми, мәдени, сауықтыру маңызы бар жеке табиғи объектілер мен
учаскелерді қорғау туралы нормалар қарастырылды.
Табиғи ресурстарды пайдалануды ұйымдастырумен қатар табиғатты қорғау
саласында Кеңестік мемлекеттің бір міндеті болашақ ұрпаққа адам аяғы
баспаған табиғи және көркем жерлердің үлгілерін, ландшафты, сирек
кездесетін ескерткіштер мен тірі және өлі табиғаттың назар аударарлық
объектілерін, туризм, экскурсия объектілерін, еңбекшілердің демалыс және
емдеу орындарын сақтап, жеткізу болып табылды. Онда қорық аймақтары желісін
дамыту бойынша және табиғаттың сирек кездесетін назар аударарлық
объектілерін сақтау бойынша шаралар жүйесі жасалды, туристік назар
аударарлық бағыттар бойында орналасқан еңбекшілердің демалыс аудандарында
қорғау аймақтарын құру, мемлекеттік қорықтар желісі мен аймағы туралы
мәселелер қарастырылды.
Қазақстанда жергілікті жерлердің табиғи саябақтары туралы нормалардың
болғанына қарамастан, бұл уақыттары ұлттық табиғи саябақтар туралы нормалар
дамымай қалды.
Мысалы, 1968 жылы 26 қарашада Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен
бекітілген Қарағанды қаласының бас жоспарының Негізгі ережесіне сәйкес,
қаладағы өмір сүруге қолайлы микроклиматтық жағдайлар тұрғын-үй және
өндірістік аймақтарды көгалдандыру мен суландырудың бұрынғы жүйесін дамыту
және жаңа жүйесін құру арқылы қол жеткізуге болды. Құрылған Федоровка су
қоймасының маңында орман саябағы мен Соқыр өзенінің жайылмасындағы екпе
ағаштармен ұштасып жатқан негізгі саябақ демалыс орны ұйымдастырылды. Әрбір
жоспарланған ауданда тұрғын-үй аудандарының саябақтары мен бақтарымен,
жүргінші бульвары мен саяжолдары және жасанды сутоғанымен байланысты өз
саябағы құрылды.
1963 жылы 23 тамызда қабылданған Алматы қаласын жоспарлау жобасының
Негізгі ережесінен басқа, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі 1964 жылы 21 сәуірде
Алматы қаласын көгалдандыруды әрі қарай жақсарту бойынша іс-шаралар
туралы қаулысы, 1967 жылы 29 қарашада Алматы қаласының қала шетін және
еңбекшілердің демалыс аймақтарының шекарасын белгілеу туралы қаулысы, 1968
жылы 12 ақпанда Алматы қаласының еңбекшілерінің демалыс аймақтары туралы
қаулысы, 1969 жылы 11 сәуірде Алматы қаласының еңбекшілерінің демалыс
аймақтары туралы Ереже, 1971 жылы 19 қазанда Алматы қалалық атқарушы
комитеті еңбекшілердің демалыс аймақтарын негізгі басқаруы туралы қаулысы
қабылданды [35].
Қаладан алшақ экскурсиялық аймақтарда орналасқан ормандар аймақтың
санитарлық-қорғаныш бөлігіне жатады. Бұл ормандарда құрылымы жағынан көркем
және ағаш пен бұталар түрлері үйлескен, бағалы, жоғарғы өнімді, орнықты,
аралас, көп сатылы ағаштар егуге бағытталған үлгілі орман шаруашылығы
жүргізілуі керек.
Демалыс аймақтарында шаруашылық жүргізудің басты міндеттеріне:
– табиғи ландшафты байыту, қала сыртына ормандық
саябақтар, орман алқабын құру, спорттық құрылыс,
туристік база, лагерьлер, пансионаттар, кемпинг,
қонақ үйлердің ең ыңғайлы жерлеріне саяжолдарға,
тоғайларға ағаштар егу;
– тұрғындардың мәдени демалысы үшін қолайлы мынадай
жағдайлар ұйымдастыру: аншлаг және бағытты
көрсеткіштер орнату, көпжылдық гүлдер, жидектер егу
арқылы тұрғындар көп жиналатын орындардағы
алаңқайларды жақсарту, тамақтану пунктерін, демалыс
павильондарын, балаларға арналған алаңдарды
жабдықтау, көрнекті жерлерге күрке, орындық орнату,
демалып отыруға және жаңбырдан тығылуға арналған
күркелер қою және т.б.;
– фаунаны елік, тау ешкісі, тиін, үйрек, қырғауыл,
сары шымшық және т.б. хайуанаттар мен құстарды өсіру
арқылы байыту, сондай-ақ әртүрлі астаулар, үйшік
құру арқылы, құстарға ұя салатын орындар, дәнді
дақылдар егетін жерлерді ұйымдастыру арқылы қолда
бар құстарды сақтау және көбейту;
– қоқыс тастайтын жерлерді, әртүрлі қан сорушы
жәндіктердің көбею ошақтарын жою.
Демалыс аймақтарындағы орман шаруашылығының жүргізетін іс-шаралары
табиғи ландшафты жабдықтау және жақсарту бойынша жүргізілетін іс-
әрекеттерді қарастыратын орман шаруашылығын ұйымдастыру және жүргізу жобасы
негізінде ландшафты-учаскелік әдіс бойынша жүзеге асырылуы керек.
Демалыс аймақтарындағы ормандарда олардың санитарлық-эстетикалық және
қорғаныш рөлін жақсартуға бағытталған тәжірибе және ғылыми жұмыстарды
жүргізуге рұқсат етіледі.
1.2 Экологиялық зиянның түсінігі, түрлері және ерекшеліктері және
экологиялық құқық жүйесінде алатын орны
Адамзат қоғамының пайда болуының алғашқы кезеңінде адамдар табиғаттың
дайын өнімдерін пайдаланып, аңшылықпен айналысты. Адамдар табиғатқа тәуелді
болды, бұл тәуелділікті жоғары деңгейде сезінді. Адамдарды табиғат биледі.
Ал, қазіргі таңда экологиялық дағдарыс басталды. Бұл дағдарыс адамдардың
қатысуымен туындады. Әрине мұндай жағдай бір жылды, не болмаса он жылда
пайда болған жоқ. Адамдар әрқашана қоршаған табиғи ортаға өздірінің әсерін
тигізетін. Алайда, қазіргі кезеңде адамдар мен табиғаттың арақатынастары
күн өткен сайын өте шиеленісіп бара жатқаны белгілі.
Көп елдерде қоршаған ортаның табиғи үйлесімдігінің өзгеруінен ондағы
жағдайдың нашарлағаны соншалық адамдардың денсаулығы бұзыла бастады.
Қазақстанда қоршаған ортаның проблемалары негізінен өткен жүзжылдықтың
соңына қарай шиеленісе түсті. Бұл өнеркəсіптің шексіз өсуінің, ғылыми,
əскери зерттеулерді жүргізуде табиғи ресурстарды ойланбай, қалай болса
солай пайдаланудың, ел территориясына əскери полигондарды орналастырудың
нəтижесінде болды. Қазіргі кезде де республика терең экологиялық дағдарысты
басынан өткізуде. Осы тұрғыда қоршаған ортаға келтірілген зиянның орнын
толтыру өзекті мәселелердің біріне айналуда.
Заң әдебиеттерінде зиянсыз құқық бұзушылықтың болмайтындығы туралы өте
орынды айтылған, қол сұғылатын объект қоғамдық қатынастар болып
табылатындықтан барлық құқық бұзушылықтар қандай да бір мөлшерде зиян алып
келеді. Сәйкесінше, экологиялық құқық бұзушылықтың ерекшелігі болып құқық
бұзушылықтың салдарынан экологиялық, сондай-ақ экономикалық құндылығы бар
объектілерге зиян келтірілетіндігінде. Зиян – арнайы ұғым. Зиян
экономикалық, экологиялық, құлықтық, яғни моральдық, мемлекеттік,
мемлекетаралық, халықаралық және тағы басқа да болады. Бұған қарамастан
зиянның жалпы ұғымының негізінде экономикалық факторлар жатыр. Осының
негізінде зиян ұғымы экономикалық қатынастарды реттеуші азаматтық заңдармен
де реттеледі. Азаматтық заңдар бойынша зиян біртекті ұғым, ал залал, және
шығын оның құрамдас бөліктері болып табылады.
Зиян – белгілі бір көлемде және заңмен қозделген тәсілдермен оның
салдарын жоюды немесе өтеуді талап ету құқығын белгілі бір тұлғаларға
беретін, материалдық немесе материалдық емес игіліктерді кемітуден көрініс
тапқан құқық бұзушылықтын жағымсыз салдары [36].
Ал, экологиялық зиян дегеніміз не, сол анықтамаға тоқтала өтсек.
Экологиялық зиянның анықтамасын анықтауда көптеген пікірлер қалыптасқан.
Осыған орай, қазақстандық ғалым Л.Қ.Еркінбаева экологиялық зиян – қоршаған
ортаның ластануының сапасының төмендеуі, табиғи ресурстардың бүлінуі немесе
жойылуы, азаматтардың шаруашылық немесе өзге де қызмет түрлерін жүзеге
асыру барысында табиғи экологиялық байланыстардың бұзылуы деп көрсетеді
[37].
Д.Л.Байдельдинов табиғатқа келтірілген зиянды 2 топқа бөлуді,
экономикалық зиян және экологиялық зиян деп қарастыруды ұсынады.
Сәйкесінше: Табиғатқа келтірілген зиянды экономикалық және экологиялық
зиян деп жіктеу классификациясы бар. Экономикалық зиян табиғат
пайдаланушылардың мүліктік мүдделерін қамтиды және материалдық саптауға
жатады. Мұндай зиянды қалпына келтіру азаматтық-құқықтық жауапкершілік
ережелеріне сай жүргізіледі. Ал, экологиялық зиян табиғаттың жағдайын
қарастырады. Экологиялық зиянды қалпына келтіру ақшалай төлем жасау жолымен
емес, табиғат объектілерін табиғи қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу арқылы
жүзеге асырылады [38].
Б.Ж. Абдраимов пен Е. Жарылқасынның көзқарастары бойынша экологиялық
зиян дегеніміз – бұл қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамаларының бұзылуы
салдарынан қоршаған ортаның сапалық жағдайының нашарлауы, не болмаса
негативті экологиялық салдарлармен байланысты табиғи ортаның сандық
көрсеткіштерінің азаюы, сондай – ақ, адам өмірі мен денсаулығын қоса
алғандағы, заңмен қорғалатын материалдық және материалдық емес
құндылықтардың азаюы [39].
Экологиялық зиян тек қана жекелеген табиғи объектілердің сандық
жағдайының нашарлауы ғана емес, сонымен бірге қоршаған ортаның сапалық
жағдайының негативті өзгеретіні ретінде де қарастырылады.
Ресейлік ғалым, профессор В.В. Петров экологиялық зиянды 2 түрге бөліп
қарастырады, яғни экологиялық зиян және экономикалық зиян.
Сонымен, экологиялық зиян дегеніміз – бұл антропогендік іс-
әрекеттердің зардабынан болған қоршаған ортадағы жағымсыз өзгерістер.
Экологиялық зиян – бұл қоршаған ортаны ластау немесе табиғи
ресурстарды белгіленген норматив шегінен асыра пайдалану нәтижесінде
келеңсіз аурулар, тірі организмдер мен адамдардың өліміне алып келу, табиғи
ресурстардың жұтаңдануын, таусылуын білдіреді.
Экологиялық зиянды 2 түрге бөліп қарастыруға болады:
заңи – әлеуметтік мағынасында, зиян – экологиялық құқықтық тәртіпке
зиян келтірілуі. Экологиялық құқықтық тәртіп – экологиялық құқықтық
нормалармен реттелетін және бекітілген қоғамдық қатынастардың тәртіптілік,
ұйымдық тәртібі.
фактілік мағынасында, зиян – қоршаған табиғи ортаның сапалық
жағдайының нашарлауы немесе оның сандық көрсеткіштерінің төмендеуі, азаюы.
Осы тұрғыда әлеуметтік-заңдық мағынасындағы зиян егер фактілік зиян
болмаған, яғни субъективтік құқықтарының бұзылуы, мүліктік және мүліктік
емес құндылықтарының төмендеуі жағдайында туындайды [40].
Экологиялық зиян тек қана жекелеген табиғи объектілердің сандық
жағдайының нашарлауы ғана емес, сонымен бірге қоршаған ортаның сапалық
жағдайының негативті өзгеретіні ретінде де қарастырылады.
Ал, өз кезегінде қоршаған ортаның сапалық жағдайы келесідей
белгілердің жиынтығымен анықталады:
биологиялық тұрғысында қоршаған орта сапасының белгісі болып оның адам
өмірі мен денсаулығына қолайлы жағдайы танылады. Табиғаттың жекелеген
элементтері адамның табиғи физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандырудың
бірден-бір көзі болып табылады, яғни тыныс алу, шөлін қандыру, қоректену
және тағы басқа. Бұл дегеніміз адамзаттың өндіріс жағдайын сақтаудағы
биологиялық аспекті ретінде ең алдымен қоршаған орта тазалық белгісіне сай
болуы керек.
қоршаған орта жағдайының экономикалық аспектісі адамзаттың материалдық
қажеттіліктерін (өндірістердің, ауыл шаруашылығының, энергетикалық,
транспорттың және т.б. дамуы) қанағаттандыруды қамтамасыз етуі тиіс.
Сондықтан да қоршаған ортаның қолайлы жағдайларының экономикалық
көрсеткіштері болып ресурс сыйымдылық (сарқылмайтын) және табиғи
ресурстардың өндірістік мүмкіншілігі табылады.
қоршаған орта жағдайларының әлеуметтік аспектісі адамдардың
эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі
тиіс, себебі адам табиғатпен қарым-қатынасқа түсе отырып физиологиялық,
материалдық емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін де қанағаттандырады.
Қоршаған орта жағдайының бұл аспектісі эстетикалық байлықтары мен өзге де
белгілеріне сай болуы тиіс.
функционалды – құрылымдық аспектісінде қоршаған орта экологиялық
тұрақтылық (экологиялық компоненттер балансы), табиғи экологиялық
байланыстың сақталуы сияқты белгілерге жауап беруі тиіс.
Осылайша, қоршаған орта жағдайларының көрсеткіштері болып мыналар
танылады:
қоршаған ортаның тазалығы;
ресурс сыйымдылық (сарқылмайтын) және табиғи ресурстардың өндірістік
мүмкіншілігі;
эстетикалық байлық және олардың әртүрлілігі;
экологиялық тұрақтылық және табиғи экологиялық байланыстың сақталуы.
Қоршаған ортаға келтірілген экологиялық зиян құрылымында әлеуметтік –
мәдени, не болмаса экономикалық, не биологиялық аспектілер көрініс табады.
Сондай–ақ, бұл аспектілердің арасында өзіндік байланыстары да болуы мүмкін.
Экологиялық тепе – теңдіктің жойылуына алып келетін табиғи экологиялық
байланыстардың құрылымды – функционалдық бұзылуларының пайда болуы
экономикалық немесе биологиялық аспектілердің үйлесу деңгейімен байланысты.
Сонымен қатар, аталған экологиялық зиян аспектілерінің кез келгені
міндетті түрде қоғамға түгелімен немесе жеке табиғат пайдаланушыларға
қандай бір көлемде материалдық шығын алып келетінін назарда ұстау қажет.
Бұдан шығатын қорытынды қоршаған ортаға келтірілетін экологиялық
зиянның құрылымында мәдени-әлеуметтік немесе экономикалық не болмаса
биологиялық аспекті де кездеседі. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына алып
келетін табиғи экологиялық байланыстың функционалды – құрылымдық бұзылуының
туындауы экономикалық және биологиялық аспектілердің көрініс табу
деңгейімен байланысты.
Экологиялық зиянның аталған аспектілері толығымен қоғамға немесе
жекелеген табиғат пайдаланушыларға міндетті түрде қандай да бір негативті
материалдық салдар алып келеді. Осы тұрғыда А.Хаджиевтің пікіріне
тоқталсақ, экологиялық зиян негативті экономикалық салдармен бірге жүреді
[41].
Демек, табиғатқа келтірілген зиянды 2 топқа бөліп көрсетеміз, олар:
экологиялық зиян және экономикалық зиян. Экономикалық зиян табиғат
пайдаланушының мүліктік мүдделерін қарастырады және материалдық
құндылықтармен өтеледі. Мұндай зиянды қалпына келтіру азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің негіздерімен жүргізіледі. Ал, экологиялық зиян – қоршаған
табиғи ортаны қорғау заңнамаларын бұзу немесе табиғи ортаның сандық
көрсеткіштерінің төмендеуі, сонымен қатар, заңмен қорғалатын адамның өмірі
мен денсаулығын қоса алғанда, мүліктік және мүліктік емес құндылықтардың
азаюы.
Экономикалық зиян мен экологиялық зиян өзара тығыз байланысты. Оның
екеуінің шығу қайнар көздері де, тәсілдері де бірдей. Мысалы, су
қоймаларының ластануы тек судың ғана сапасын төмендетпейді, оның ішіндегі
тауарларға да: балықтарға, су жануарларына, жәндіктеріне зиян келтіреді, су
жағалаулары, туристік демалыс орындары жарамсыз болып қалады. Жалпы ереже
бойынша экономикалық зиян келтіру салдарынан экологиялық зиян
туындайды. Экологиялық – құқықтық жауаптылыққа зиян келтірілгені туралы
факт болса ғана есептелінеді.
Экономикалық зияннан экологиялық зиянның бірден-бір ерекшелігі – ол
қалпына келтірілетін, қалпына келтірілмейтін немесе қалпына келтірілуі қиын
болып табылатындығы. Экологиялық зиянды ақшалай бағалау – бұл бұл тек қана
қоршаған табиғат ортасы мен бұзылған табиғат ресурстарын қайта өндіруге
кеткен шығын ғана емес, экономикалық шығындарды да есептеу болып табылады.
Экономикалық зиян өтемақы, залалдың орнын толтыру арқылы жүзеге
асырылатын болса, ал экологиялық зиян әр уақытта келтірілген зиянды ақшалай
көлемде анықтау немесе бұзылған мүлікті қайта табиғи түрінде қалпына
келтіруге келе бермейді. Егер, ормандарда өрт орын алса, ол түтін, шаң-
тозаң арқылы атмосфералық ауаны ластай отырып экологиялық зиян келтіреді.
Профессор М.М.Бринчук экологиялық зиян демографиялық саланы да
қамтиды, яғни өмір сүру ұзақтығының қысқаруы, дүниеге нәресте әкелу
деңгейінің төмендеуімен байланыстырады [42].
Экологиялық зиян айрықша ерекшеліктерді иеленеді:
негативті антропогенді әсер кейбір жағдайларда нақты бір табиғат
объектісіне ғана шығын келтіріп қоймай, зиян сол объектімен немесе
толығымен қоршаған ортамен тығыз байланысты бұзылған не жойылған табиғат
объектісімен экологиялық байланыстың жойылуына алып келеді.
барлық келтірілген зиянды салдарлар бірден көрініс таппайды, олардың
кейбіреуінің зиянды әсері уақыт еншісіне беріледі.
экологиялық зиянның маңызды ерекшелігі болып оның экономикалық құнына
негативті антропогендік салдардың физикалық көлемінің анықтамасы болуы
танылады. Сондықтан да экологиялық зиян деп қоршаған ортаға келтірілген
негативті өзгерістерді тануымызға болады [43].
экологиялық зиян ерекше туындау нысандарын иеленеді.
Экологиялық зиянның өзіндік ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, олар
төмендегідей:
а) қоршаған табиғи орта элементтеріне бағытталған бір – бірімен тығыз
байланысты және өзара бағынышты сабақтас зиянды әрекеттердің кейінірек
қайта туындау мүмкіншіліктері;
б) барлық зиянды әрекеттер салдары бірден көрініс таппайды, олардың
біршамасының әлеуеті жоғары болып келеді;
в) экологиялық зиянның пайда болу нысандарының әртүрлілігі, (ластану,
табиғи ресурстардың сарқылуы, жойылуы, бұзылуы, табиғи экологиялық жүйенің
бұзылуы).
Осылайша, экологиялық зиян деп - қоршаған ортаны қорғау туралы
заңнамаларын бұзу немесе негативті экологиялық салдарға ұшырататын сандық
көрсеткіштерінің төмендеуі, сондай-ақ, заңмен қорғалатын адам өмірі мен
денсаулығын қоса алғандағы материалдық және материалдық емес құндылықтардың
төмендеуімен байланысты қоршаған орта жағдайларының сапалық және сандық
көрсеткіштерінің нашарлауын және төмендеуін түсінеміз.
Қоршаған ортаға келтерілген экологиялық зиянның құқықтық мәселелерін
зерттеу барысында оның экологиялық құқық жүйесіндегі орнын анықтап алған
жөн.
Құқық жүйесі дегеніміз құқықтық нормалардың бірігуі мен жіктелуін
айқындайтын құқықтың ішкі құрылымы [44]. Құқық жүйесі басқа нормалармен
жиынтық нәтижесінде құралатын субинституттардан, құқықтық институттардан,
құқық салаларынан тұрады.
Құқық нормасы дегеніміз мемлекет тарапынан танылатын баршаға бірдей
міндетті биліктік сипаттағы мінез-құлық ережесі [45].
Құқық саласы дегеніміз – осы жүйенің ішіндегі нақты белгілі бір
саладағы қоғамдық қатынастарды реттейтін біртекті құқық нормаларының
жиынтығы.
Дербес құқық саласы ретінде қалыптасу үшін мына алғы шарттардың маңызы
зор:
А) қандай да бір қатынастардың өздеріне ғана тән ерекшеліктерінің
болуы;
Ә) олардың салмағының қомақты болуы;
Б) пайда болған қатынастарды басқа сала нормаларының реттей алмауы;
В) ерекше реттеу әдісін қолдану қажеттілігі.
Экологиялық құқық көптеген ғалым-заңгерлердің пікірлерінше құқықтың
дербес жеке саласы деп танылады. Себебі, ол салыстырмалы түрде жас, жеке
дара құқық саласының барлық белгілерін қамтыған.
1. Экологиялық құқықтың салыстырмалы түрде жас болуы және экологиялық
заңдардың қарқынды түрде дамуы; ол ХХ ғасырдың соңғы ширегінде пайда
болды;
2. Нормативтік актілердің мәтіндерінде жаратылыстану ғылымы
терминологияларының көп мөлшерде қолданылуы: олар құқықтық реттеу
объектілерін айқындап, экологиялық құқықтың қайнар көздеріндегі
олардың маңызы мен байланыстылығын көрсету үшін биология, химия,
физика және басқа да ғылымдарда (мысалы, биотоп, канцероген, зиверт,
бэр, фуран, популяция, таксон және т.с.с.) өңделген терминдер мен
ұғымдарды пайдалану;
3. Нормативтік материалдардың көлемділігі мен әртүрлілігі, экологиялық-
құқықтық реттеу объектілері түрлерінің сан алуандылығы: қоршаған
орта, жер, су, жануарлар және өсімдіктер әлемі, химиялық және
биологиялық қару, гендік-инженерлік қызмет, отындарды даярлау және
т.б., сәйкесінше, олардың әрқайсысына жеке-жеке заңдар, заңға тәуелді
актілер, көптеген құқықтық нормалар арналған; кей жағдайларда ол
нормалардың ерекшеліктері де сан алуан болып келеді (мысалы,
модификациялық организмдерді қоршаған ортаға шығару ережелері немесе
континентальді шельфте бұрғылау платформаларын залалсыздандыру
ережелері), кейде олар нақты құқықтық институтты (лицензиялау)
қалыптастырады;
4. Жария-құқықтық және жеке құқықтық реттеу әдістерінің бір-бірімен
араласуы және өзара күшеюінің жоғары деңгейі: қоршаған ортаны қорғауда
алғашқы әдіс кеңінен таралған, сондықтан да, императивті сипаттағы
әкімшілік-құқықтық әдістер басым;
5. Көптеген құқықтық ңұсқаулардың жаhандық сипаттамасы: бұл тек жаhандану
процестерімен ғана түсіндірілмейді, ол қоршаған ортанының реттелетін
объектісінің ерекшеліктеріне және оның бірқатар компоненттеріне
байланысты болады (мысалы, мемлекеттер арасындағы Киот хаттамасының
шешімдерін тек бірлесіп қана жүзеге асыруға болады);
6. Ұлттық экологиялық заңдардың ауқымды түрде халықаралық-құқықтық реттеу
актілеріне тәуелділігі: экономикалық, экологиялық және басқа да
тұрғыдағы адамзат үшін аса маңызды объектілер мен қызмет түрлеріне
қатысты халықаралық – құқықтық нормалар мен актілердің талаптары
нақты бір елдің немесе бір топ елдердің ұлттық заңнамаларында көбінесе
тиісті орындарын алып отыр;
7. Ашық түрде жүргізілуі: экологиялық құқық, біріншіден, адамдардың
тіршілігін реттей келе, олардың табиғи ресурстарды пайдалану тәртібін
қадағалап отырады, басқа салалардың жетістіктері мен қателіктерін өз
назарынан қалыс қалдыра алмайды, екіншіден, ол барлық азаматтар мен
лауазымды адамдарға, мемлекет мен құқықтың басқа да субъектілеріне
түсінікті болуы тиіс;
8. Құқықтық нормалардың жаңалылығы және жаңарып отыруы: экологиялық
құқықтың бұл қасиеттері оның жаңа мәселелерге қатысты жоғары дәрежеде
мән беруін сипаттайды, сондай-ақ заң шығарушы мен құқық
шығармашылығының басқа да субъектілерінің жаңа шешімдер қабылдауға
даярлығын көрсетеді;
9. Келіспеушілік (экологиялық және экономикалық басымдылықтардың,
мемлекет пен жеке тұлға мүдделерінің арасындағы, мемлекетаралық
қатынастар арасындағы келіспеушіліктер); көптеген жағдайларда
экологиялық қатынастарда әлі де болса шектеулі сипаттағы шараларды
қолдануға тура келеді, бірақ көбінесе халықты жұмыспен қамтамасыз
етуге және басқа да экономикалық мүдделерді қамтамасыз етуге көңіл
бөлінуде, мысалы, Батыс Еуропа елдеріне тюлень балаларының тері -
жүндерін апаруда Ресей, Канада және АҚШ мемлекеттерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz