Қазақстанда жер ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы
КІРІСПЕ
1. Қазақстанның жер ресурстары туралы жалпы мағлұмат ... ...
1.1. Табиғи ресурстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қазақстанның жер жағдайы мен топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ...
1.3. Қазақстандағы жер ресурстарының сапалық жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстандағы жер ресурстары, аграрлық қатынастар және ауылдың әлеуметтік.экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақстандағы жер ресурсының құрылымы мен оны пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Ауылдың әлеуметтік.экономикалық дамуындағы жер ресурстарының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Қазақстандағы аграрлық қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жерді тиімді пайдалану . еңбек өнімділігін арттырудың басты шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Қазақстандағы жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында пайдаланудың негізгі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Жер нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Жер ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНЫДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
1. Қазақстанның жер ресурстары туралы жалпы мағлұмат ... ...
1.1. Табиғи ресурстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Қазақстанның жер жағдайы мен топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ...
1.3. Қазақстандағы жер ресурстарының сапалық жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстандағы жер ресурстары, аграрлық қатынастар және ауылдың әлеуметтік.экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қазақстандағы жер ресурсының құрылымы мен оны пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Ауылдың әлеуметтік.экономикалық дамуындағы жер ресурстарының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Қазақстандағы аграрлық қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жерді тиімді пайдалану . еңбек өнімділігін арттырудың басты шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Қазақстандағы жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында пайдаланудың негізгі тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Жер нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Жер ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНЫДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
Елбасы алғашқы кезеңдерде жер реформасын жүзеге асыру барысында оның қоғам дамуына қатысты рөлін бағалай келе “Жер табиғи байлықтармен және жыл¬жы¬майтын мүлікпен қатар эконо¬миканы көтеріп тұрған киттердің бірі болып табылады” деп атап көрсеткен болатын. Тәуелсіздік ал¬ған жылдан бері Мемлекет бас-шысының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес Үкімет¬тің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі күні өзінің шешуші сәтіне аяқ басты. Елімізді жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқын¬дап, тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығына айналдырудың маңызды мәселе¬лерін шешуге бағытталған жер заңнамасы қалыптасты. Жер саяси, экономикалық, әлеуметтік, өндірістік, экологиялық және т.б. саладағы барлық қоғамдық процестердің базисі ретінде құнға ие болады.
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар табиғаттың құбылмалы жағ¬дайына байланысты биіктегі шалғынды құнар-лы қара топырақтан бастап ойпаттағы құнар¬лылығы төмен құба топырақтарды қамтып жатыр. Оның ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-шөлейтке ай¬налған, деградацияға ұшыраған және ластанған жерлеріміз аз емес. Осындай жәйт Елбасы мен қарапайым халықты да, ғалымдарды да ойлан¬дырып, толғандырады. Мысал ретінде келтірер болсақ, қазіргі таңда жердің 75 пайызы дегра-дацияға ұшырап, шөл-шөлейтке бейім алған, оның ішінде жайылым жеріміздің 14 пайызы өте жоғарғы деңгейде болып отыр. Осы фактордың белең алуы елімізде жиі кездесетін ауа райының құрғақшылығы мен су ресурс¬тарының біркелкі болмауына байланысты құмдардың кең түрде таралуы, жердің сор, сортаң және тұздануы, су және жел эрозия¬сына ұшыраған жердің көбеюінен байқалады.
Табиғатты қорғау саласында, жерге мемлекеттік меншік құқығы басымдылығының маңызын мойындау, сондай-ақ қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру, қауіпсіздігін сақтау мәселелерінде жер заңнамасы ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Адамзаттың әлеуметтік-экономикалық прогрестің шыңдарына шығуы оның табиғаттың әр түрлі сыйлықтарын – табиғи ( немесе жаратылыстық) ресустарды пайдалануымен барынша тығыз байланысты. Адамның табиғи ресустардың әр түрін қажетсінуі біркелкі емес. Мысалы, табиғаттың баға жетпес сыйлығы – оттегінсіз адам бірнеше минут те тіршілік ете алмайды, ал ядролық отын уран мен плутонийсіз мыңдаған жыл өмір сүрді. Табиғи ресустарды игеруге жұмсалатын шығын да әр түрлі. Кейде бұл шығындар болмашы, алайда көбіне табиғи ресустарды игеру көп күрделі қаржыны керек қылады: әсіресе қымбат тұратын техника мен технологияны қолдану, кен орындарын өндіру кезінде көп қаражат жұмсалады. Барланып, өндірілген көптеген табиғи ресустар материалдық өндірістің алуан түрлі салалары үшін шикізат болып табылады.Өз кезегінде қоғамдық өндіріске тартылып, онда сан мәрте түрленіп өзгерген шикізат материалдары эканомикалық ресустарға айналады.
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар табиғаттың құбылмалы жағ¬дайына байланысты биіктегі шалғынды құнар-лы қара топырақтан бастап ойпаттағы құнар¬лылығы төмен құба топырақтарды қамтып жатыр. Оның ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-шөлейтке ай¬налған, деградацияға ұшыраған және ластанған жерлеріміз аз емес. Осындай жәйт Елбасы мен қарапайым халықты да, ғалымдарды да ойлан¬дырып, толғандырады. Мысал ретінде келтірер болсақ, қазіргі таңда жердің 75 пайызы дегра-дацияға ұшырап, шөл-шөлейтке бейім алған, оның ішінде жайылым жеріміздің 14 пайызы өте жоғарғы деңгейде болып отыр. Осы фактордың белең алуы елімізде жиі кездесетін ауа райының құрғақшылығы мен су ресурс¬тарының біркелкі болмауына байланысты құмдардың кең түрде таралуы, жердің сор, сортаң және тұздануы, су және жел эрозия¬сына ұшыраған жердің көбеюінен байқалады.
Табиғатты қорғау саласында, жерге мемлекеттік меншік құқығы басымдылығының маңызын мойындау, сондай-ақ қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру, қауіпсіздігін сақтау мәселелерінде жер заңнамасы ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Адамзаттың әлеуметтік-экономикалық прогрестің шыңдарына шығуы оның табиғаттың әр түрлі сыйлықтарын – табиғи ( немесе жаратылыстық) ресустарды пайдалануымен барынша тығыз байланысты. Адамның табиғи ресустардың әр түрін қажетсінуі біркелкі емес. Мысалы, табиғаттың баға жетпес сыйлығы – оттегінсіз адам бірнеше минут те тіршілік ете алмайды, ал ядролық отын уран мен плутонийсіз мыңдаған жыл өмір сүрді. Табиғи ресустарды игеруге жұмсалатын шығын да әр түрлі. Кейде бұл шығындар болмашы, алайда көбіне табиғи ресустарды игеру көп күрделі қаржыны керек қылады: әсіресе қымбат тұратын техника мен технологияны қолдану, кен орындарын өндіру кезінде көп қаражат жұмсалады. Барланып, өндірілген көптеген табиғи ресустар материалдық өндірістің алуан түрлі салалары үшін шикізат болып табылады.Өз кезегінде қоғамдық өндіріске тартылып, онда сан мәрте түрленіп өзгерген шикізат материалдары эканомикалық ресустарға айналады.
1. Байтілен С.А. Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы аграрлық саясаты: ауыл шаруашылығындағы экстенсивті бағдар және дағдарыс (1965-1990): т.ғ.д... авторефераты. – Алматы, 2000. – 36 б.
2. Оспанов М.Т, Аутов Р.Р.Ертазин Х.Е.Теория и практика агробизнеса.-Алматы: С«Франклин» 1997.– с. 356.
3. Мемлекеттік бағдарлама және ауыл / Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: сипаты, қозғаушы күштері, сабақтары. Жаңа көзқарас.
4. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті. – Ақтөбе – 2006, 23-24 маусым. - 239-241 - бб.
5. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә., Макроэкономика. Алматы – 2003. 23-28 б.
6. Экономикалық теорияның негіздері оқулық. Алматы, 2002.– 145 б.
7. Шеденов Ө.К., Сағындыков Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория Ақтюбе – 2004 ж. 156 б.
8. Қазақстан Республикасы «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» 27.01.1996 жылғы № 2828 Заңы.
9. Қазақстан Республикасының Жер кодексін іске асырудағы нормативтік- құқықтық актілер жинағы.
10. Назарбаев Н.Ә. Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі // Егемен Қазақстан, 2005, 1 ақпан.
11. Козыбаев М.К. История и современность. – Алматы: Ғылым, 1991. –С.254.
12. Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. – М: Наука: 1984. - 269 с.
13. Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К. История крестьянства советского Казахстана. – Алма-Ата, 1985. – 247 с.
14. Берденова К.А., Иманбердиева С.И. Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1994. - 142 с.
15. Байсарина Қ.Қ. Қазақстанда ауыл шаруашылығының дамуы: тарихы және сабақтары: т.ғ.д. ... автореф. – Алматы, 2006. - 37 б.
16. Медеуов Т.Ж. Қазақстандағы колхоз құрылысының соңғы кезеңі: дағдарыстан шығу жолдарын іздестіру тәжірбиесі (1981-1991): т.ғ.к. ... авторефераты. – Алматы, 1999. - 27 бет.
17. Берлібаев Е.Т. Возникновение межколхозных производственных связей Казахстана ее огрехи в 70-е годы / Некоторые вопросы социально-экономического демографического развития Казахстана. Межвузовский сборник научных трудов. – Алматы: АГУ им. Абая. –1996. – С.18-25.
18. Баймұқанов Т., Шарақымбаев А., Байдильдин Қ., Байтеков З. Қазақстан халық шаруашылығының және шаруашылық жүргізу формаларының дамуы. – Алматы: Ана-тілі, 1998. - 112 б.
19. Кошанов А.К. Проблемы рыночных преобразований экономики Казахстана. – Алматы: Казинститут менеджмента, экономики, прогнозирования. 1993. – С. 43.
20. Сүлейменов М.К. Право и предпринмательство в Республике Казахстан. –Алматы: Жеті Жарғы. 1997. - 323 с.
21. Баймагамбетов С.З. Социально-культурное развитие Республики Казахстан (1980- 2000 г.г.) исторический анализ»: Автореф. ... д.и.н. –Алматы: 2004. - 36 с.
22. Нурсеит А., Темирбекова Б. Теория рыночной экономики. – Алматы: ОФ-БИС, 2000. -156-157 с.
23. Кемел М. Тәуелсіздік жылдарындағы аграрлық реформа // Заң, 2002. - № 9. - 46-47- б.б.
24. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение /Под ред. М.Б. Кенжегузина. – Алматы. 1997. – С. 54-55.
25. Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в многонациональном Казахстане.(1917-1991): Автореф. ... д.и.н. – Алматы, 1994. - 36 с.
26. Қазақстан Адам туралы ұлттық есеп. – Алматы: «Pilot-ТС». - 226 б.
27. Государственный (национальный) доклад «О состоянии и использовании земель Республики Казахстан на 1 ноября 1999 года». – Астана: Государственное агенство по управлению земельными ресурсами, 2000 ж.
28. Дегтярев И.В. Земельный кадастр. – М. Колос, 1979.
29. Есипов В.Е. Теория и методы оценки недвижимости. Учебное пособие. – Санкт-Петербург: с. К.Г.У., 1998.
30. «О дальнейшем совершенствовании земельных отношений». Указ Президента РК от 05.04.1994 г. №1639. Земельное законодательство Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1998.– с.192.
31. «О земле». Указ Президента РК, имеющий силу закона, от 22.12.1995 г. № 2717. Земельное законодательство Республики Казахстан. – Алматы: «Жети жаргы», 1998. – с. 7-77.
32. Жер кадастры ҚАЗҰАУ. Алматы 2001., Авторлық ұжым: Ж.Т. Сейфуллин, Е.А. Тұқтығұлов, Б.Дабылова, М.С.Нуржанова, 95-99 б.
33. «Жер ресурстарын басқару» Астана – 2005., Т.И. Есполов, Ж.Т. Сейфуллин 12-114 б.
34. Мауль Я.Я. Экономика и экология землеустройства – Алма-Ата: Кайнар, 1989.
35. Подольский Л.И. Землеустройство и повышение продуктивности земель – Алма-Ата: Кайнар, 1987.
36. Ткачук С.А., Шевченко П.С., Мауль Я.Я. Эффективное использование земельных ресурсов. – М.: Экономика, 1983. – с. 77.
37. Сабирова А.И., Григорук В.В., Аршидинов Т.М., Сейфуллин Ж.Т. и др. Земельные отношения (анализ рекомендации). Алматы: КазНИИ ЭОПК, 2001. – с. 5-10, 17-27,77-83, 84-96, 105-110, 115-120.
38. Сейфуллин Ж.Т., Сейтхамзина Г.Ж. Теоретические и методические основы управления земельными ресурсами в рыночных условиях // Проблемы агрорынка, № 1, 2001. – с. 81-87.
39. Сейфуллин Ж.Т. Земельный кадастр: Управление земельными ресурсами Казахстана в рыночных условиях. – Алматы: КазНИИ ЭОАПК, 2001. – с. 216.
40. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: «Борки», 1997. – с. 27-30,118-119.
41. Земельные отношения в некоторых странах Восточной Европы (обзор) // Земельные ресурсы Казахстана, 2000, № 2. – с. 24-26.
42. Есиркепов Т.А. Земельная доля в системе земельных отношений Республики Казахстан в условиях перехода к рынку // Проблемы агрорынка, № 3/4, 2000. – с. 22-27.
43. О собственности на землю в некоторых зарубежных странах (обзорная информация). – Алматы: ГосНПЦзем, 2000. – с. 21.
44. Назарбаев Н.Ә. Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі // Егемен Қазақстан, 2005, 1 ақпан.
45. Қазақстандағы ауылдың дамуы: мәселелер мен келешек мүмкіндіктері // ҚазҰУ Хабаршы. Тарих сериясы. – 2004. №3 (34). – 118-121 - бб.
46. Положение о мониторинге земель Республики Казахстан. Земельное законодательство Республики Казахстан // Сб. Нормативно-правовых актов – Алматы: Жети жаргы, 1998. – с.83-90.
47. Кеңес өкіметі тұсындағы әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінің ауыл шаруашылығын дамытудағы кедергілері // Ізденіс.Тарих сериясы. – 2004. -№4 (2). – 211-215- б.
48. Өтпелі кезеңдегі Қазақстандағы жер қатынастарын реттеу / «Қазақстан республикасының егемендігі – ұлттық заңнаманың даму негізі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Ақтөбе, 2006, 19-20 мамыр. Қазақ Гуманитарлық Заң университеті Батыс Қазақстан Заң институты. 72-74- бб.
49. Ауылды дамытудың жаңа бағыттары / «Экономиканың өзекті мәселелері» Халықаралық ғылыми конференция. С. Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті. – Ақтөбе, 2004, 29 қазан. – 245-250-б.
50. Жеріне жетпеген жер мәселесі // Қазақ тарихы, 2004. № 6. – 104-108- б.
2. Оспанов М.Т, Аутов Р.Р.Ертазин Х.Е.Теория и практика агробизнеса.-Алматы: С«Франклин» 1997.– с. 356.
3. Мемлекеттік бағдарлама және ауыл / Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: сипаты, қозғаушы күштері, сабақтары. Жаңа көзқарас.
4. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті. – Ақтөбе – 2006, 23-24 маусым. - 239-241 - бб.
5. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә., Макроэкономика. Алматы – 2003. 23-28 б.
6. Экономикалық теорияның негіздері оқулық. Алматы, 2002.– 145 б.
7. Шеденов Ө.К., Сағындыков Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория Ақтюбе – 2004 ж. 156 б.
8. Қазақстан Республикасы «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» 27.01.1996 жылғы № 2828 Заңы.
9. Қазақстан Республикасының Жер кодексін іске асырудағы нормативтік- құқықтық актілер жинағы.
10. Назарбаев Н.Ә. Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі // Егемен Қазақстан, 2005, 1 ақпан.
11. Козыбаев М.К. История и современность. – Алматы: Ғылым, 1991. –С.254.
12. Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. – М: Наука: 1984. - 269 с.
13. Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К. История крестьянства советского Казахстана. – Алма-Ата, 1985. – 247 с.
14. Берденова К.А., Иманбердиева С.И. Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1994. - 142 с.
15. Байсарина Қ.Қ. Қазақстанда ауыл шаруашылығының дамуы: тарихы және сабақтары: т.ғ.д. ... автореф. – Алматы, 2006. - 37 б.
16. Медеуов Т.Ж. Қазақстандағы колхоз құрылысының соңғы кезеңі: дағдарыстан шығу жолдарын іздестіру тәжірбиесі (1981-1991): т.ғ.к. ... авторефераты. – Алматы, 1999. - 27 бет.
17. Берлібаев Е.Т. Возникновение межколхозных производственных связей Казахстана ее огрехи в 70-е годы / Некоторые вопросы социально-экономического демографического развития Казахстана. Межвузовский сборник научных трудов. – Алматы: АГУ им. Абая. –1996. – С.18-25.
18. Баймұқанов Т., Шарақымбаев А., Байдильдин Қ., Байтеков З. Қазақстан халық шаруашылығының және шаруашылық жүргізу формаларының дамуы. – Алматы: Ана-тілі, 1998. - 112 б.
19. Кошанов А.К. Проблемы рыночных преобразований экономики Казахстана. – Алматы: Казинститут менеджмента, экономики, прогнозирования. 1993. – С. 43.
20. Сүлейменов М.К. Право и предпринмательство в Республике Казахстан. –Алматы: Жеті Жарғы. 1997. - 323 с.
21. Баймагамбетов С.З. Социально-культурное развитие Республики Казахстан (1980- 2000 г.г.) исторический анализ»: Автореф. ... д.и.н. –Алматы: 2004. - 36 с.
22. Нурсеит А., Темирбекова Б. Теория рыночной экономики. – Алматы: ОФ-БИС, 2000. -156-157 с.
23. Кемел М. Тәуелсіздік жылдарындағы аграрлық реформа // Заң, 2002. - № 9. - 46-47- б.б.
24. Реформирование экономики Казахстана: проблемы и их решение /Под ред. М.Б. Кенжегузина. – Алматы. 1997. – С. 54-55.
25. Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в многонациональном Казахстане.(1917-1991): Автореф. ... д.и.н. – Алматы, 1994. - 36 с.
26. Қазақстан Адам туралы ұлттық есеп. – Алматы: «Pilot-ТС». - 226 б.
27. Государственный (национальный) доклад «О состоянии и использовании земель Республики Казахстан на 1 ноября 1999 года». – Астана: Государственное агенство по управлению земельными ресурсами, 2000 ж.
28. Дегтярев И.В. Земельный кадастр. – М. Колос, 1979.
29. Есипов В.Е. Теория и методы оценки недвижимости. Учебное пособие. – Санкт-Петербург: с. К.Г.У., 1998.
30. «О дальнейшем совершенствовании земельных отношений». Указ Президента РК от 05.04.1994 г. №1639. Земельное законодательство Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1998.– с.192.
31. «О земле». Указ Президента РК, имеющий силу закона, от 22.12.1995 г. № 2717. Земельное законодательство Республики Казахстан. – Алматы: «Жети жаргы», 1998. – с. 7-77.
32. Жер кадастры ҚАЗҰАУ. Алматы 2001., Авторлық ұжым: Ж.Т. Сейфуллин, Е.А. Тұқтығұлов, Б.Дабылова, М.С.Нуржанова, 95-99 б.
33. «Жер ресурстарын басқару» Астана – 2005., Т.И. Есполов, Ж.Т. Сейфуллин 12-114 б.
34. Мауль Я.Я. Экономика и экология землеустройства – Алма-Ата: Кайнар, 1989.
35. Подольский Л.И. Землеустройство и повышение продуктивности земель – Алма-Ата: Кайнар, 1987.
36. Ткачук С.А., Шевченко П.С., Мауль Я.Я. Эффективное использование земельных ресурсов. – М.: Экономика, 1983. – с. 77.
37. Сабирова А.И., Григорук В.В., Аршидинов Т.М., Сейфуллин Ж.Т. и др. Земельные отношения (анализ рекомендации). Алматы: КазНИИ ЭОПК, 2001. – с. 5-10, 17-27,77-83, 84-96, 105-110, 115-120.
38. Сейфуллин Ж.Т., Сейтхамзина Г.Ж. Теоретические и методические основы управления земельными ресурсами в рыночных условиях // Проблемы агрорынка, № 1, 2001. – с. 81-87.
39. Сейфуллин Ж.Т. Земельный кадастр: Управление земельными ресурсами Казахстана в рыночных условиях. – Алматы: КазНИИ ЭОАПК, 2001. – с. 216.
40. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: «Борки», 1997. – с. 27-30,118-119.
41. Земельные отношения в некоторых странах Восточной Европы (обзор) // Земельные ресурсы Казахстана, 2000, № 2. – с. 24-26.
42. Есиркепов Т.А. Земельная доля в системе земельных отношений Республики Казахстан в условиях перехода к рынку // Проблемы агрорынка, № 3/4, 2000. – с. 22-27.
43. О собственности на землю в некоторых зарубежных странах (обзорная информация). – Алматы: ГосНПЦзем, 2000. – с. 21.
44. Назарбаев Н.Ә. Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі // Егемен Қазақстан, 2005, 1 ақпан.
45. Қазақстандағы ауылдың дамуы: мәселелер мен келешек мүмкіндіктері // ҚазҰУ Хабаршы. Тарих сериясы. – 2004. №3 (34). – 118-121 - бб.
46. Положение о мониторинге земель Республики Казахстан. Земельное законодательство Республики Казахстан // Сб. Нормативно-правовых актов – Алматы: Жети жаргы, 1998. – с.83-90.
47. Кеңес өкіметі тұсындағы әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінің ауыл шаруашылығын дамытудағы кедергілері // Ізденіс.Тарих сериясы. – 2004. -№4 (2). – 211-215- б.
48. Өтпелі кезеңдегі Қазақстандағы жер қатынастарын реттеу / «Қазақстан республикасының егемендігі – ұлттық заңнаманың даму негізі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция. – Ақтөбе, 2006, 19-20 мамыр. Қазақ Гуманитарлық Заң университеті Батыс Қазақстан Заң институты. 72-74- бб.
49. Ауылды дамытудың жаңа бағыттары / «Экономиканың өзекті мәселелері» Халықаралық ғылыми конференция. С. Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті. – Ақтөбе, 2004, 29 қазан. – 245-250-б.
50. Жеріне жетпеген жер мәселесі // Қазақ тарихы, 2004. № 6. – 104-108- б.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ СТРАТЕГИЯСЫ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
1. Қазақстанның жер ресурстары туралы жалпы мағлұмат ... ...
1.1. Табиғи
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2. Қазақстанның жер жағдайы мен топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ...
1.3. Қазақстандағы жер ресурстарының сапалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстандағы жер ресурстары, аграрлық қатынастар және ауылдың
әлеуметтік-экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Қазақстандағы жер ресурсының құрылымы мен оны пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Ауылдың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жер ресурстарының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.3. Қазақстандағы аграрлық
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жерді тиімді пайдалану – еңбек өнімділігін арттырудың басты
шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Қазақстандағы жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында
пайдаланудың негізгі
тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.2. Жер нарығының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Жер ресурстарын тиімді пайдалану
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНЫДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысының тақырыбы: Қазақстанда жер ресурстарын тиімді
пайдалану стратегиясы
Бітіру жұмысының көлемі: 100
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінің саны: 50
Бітіру жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: жер, жер
ресурстары, табиғи ресурстар, топырақ жамылғысы, жер жамылғысы, аграрлық
қатынас, нарықтық экономика, еңбек өнімділігі, т.б.
Бітіру жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш үлкен
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті: Жер нарығының қалыптасуы және
дамуы Қазақстандағы жер реформасының маңызды бағыттарының бірі болып
табылады, әрі азаматтардың жерге және басқа жылжымайтын мүлікке деген
құқығын, жерді пайдалану құқығын қамтамасыз етеді.
Жерді пайдалану және табиғатты пайдалану мәселелерінде жергілікті және
орталық атқарушы органдардың іс-әрекетін үйлестіруді 2000-2010 жылдарға
арналған өзге де табиғатты қорғау шаралары жиынтығымен қоса, жерді тиімді
пайдалану, топырақ құнарлылығын жақсарту, жер ресурстарын қорғау жөнінде
Типтік бағдарлама әзірленді.
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар табиғаттың
құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы қара топырақтан
бастап ойпаттағы құнарлылығы төмен құба топырақтарды қамтып жатыр. Оның
ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-шөлейтке
айналған, деградацияға ұшыраған және ластанған жерлеріміз аз емес. Осындай
жәйт Елбасы мен қарапайым халықты да, ғалымдарды да ойландырып,
толғандырады. Мысал ретінде келтірер болсақ, қазіргі таңда жердің 75
пайызы деградацияға ұшырап, шөл-шөлейтке бейім алған, оның ішінде жайылым
жеріміздің 14 пайызы өте жоғарғы деңгейде болып отыр. Осы фактордың белең
алуы елімізде жиі кездесетін ауа райының құрғақшылығы мен су ресурстарының
біркелкі болмауына байланысты құмдардың кең түрде таралуы, жердің сор,
сортаң және тұздануы, су және жел эрозиясына ұшыраған жердің көбеюінен
байқалады.
Табиғатты қорғау саласында, жерге мемлекеттік меншік құқығы
басымдылығының маңызын мойындау, сондай-ақ қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру, қауіпсіздігін сақтау мәселелерінде жер заңнамасы
ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Мемлекеттік экономиканың қазіргі уақытта жүргізіліп жатқан құрылымдық
қайта құрудың бір элементі болып табылатын жер реформасының маңызды
кезеңдерінің бірі – жер учаскелер нарығының дамуы болып табылады.
Жерді ұтымды пайдаланудың мәні мен мазмұны туралы мәселе – қоғамдық
өндірісте жер қатынастары мен жердің қызмет ету мәселелерін қарастырудағы
маңыздылардың бірі. Ұтымды пайдалану дегеніміз – алдымен тиімді пайдалану.
Жерге байланысты тиімділік пен ұтымдылық бір түсінік екенін зерттеушілер
құптайды.
Бітіру жұмысының өзектілігі: Елбасы алғашқы кезеңдерде жер реформасын
жүзеге асыру барысында оның қоғам дамуына қатысты рөлін бағалай келе “Жер
табиғи байлықтармен және жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп
тұрған киттердің бірі болып табылады” деп атап көрсеткен болатын.
Тәуелсіздік алған жылдан бері Мемлекет бас-шысының елімізді гүлдендірудегі
мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына
сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі күні өзінің шешуші сәтіне
аяқ басты. Елімізді жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде
айқындап, тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығына
айналдырудың маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы
қалыптасты. Жер саяси, экономикалық, әлеуметтік, өндірістік, экологиялық
және т.б. саладағы барлық қоғамдық процестердің базисі ретінде
құнға ие болады.
Жаңа жағдайда жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың маңызды
функцияларының бірі – жер заңнамасын жетілдіру, жер меншігі мен жерді
пайдаланудың көп түрлі формаларында жердің құқықтық қатынастарын
нормативтік қамтамасыз етудің тұтас жүйесін қабылдау, сол сияқты жердің,
оның құқықтық қатынастарының барлық басқа субъектілерінің құқығын қорғау
арқылы жер қатынастарын реттеу болады.
Бітіру жұмысының дереккөздері: Зерттеу жұмысының ауқымдылығына орай
негізгі дерек көзі ретінде қазіргі таңдағы әлеуметтік-саяси маңыздылықты
құрайтын БАҚ көздерінен алдық. Сонымен қатар, қазіргі таңдағы Қазақстан
Республикасының жер жағдайының статистикалық мәліметтерін негізге ала
отырып, көптеген қорытындылар жасай отырып, мемелекеттегі жер ресурстарын
басқа да мемлекеттердегі жер жағдайымен салғастыра отырып, ілгерілік пен
артта қалушылықтың негізгі себебі неде екендігін анықтадық. Бітіру жұмысын
Сонымен қатар жер мәселесімен, ауылшаруашылығындағы жер ресурстарымен,
қазіргі табиғи ресурстарының мән-жайын анықтап жүрген зерттеушілердің
еңбектеріне сүйендік. Олар: Байтілен С.А., Оспанов М.Т, Аутов Р.Р.,
Ертазин Х.Е., Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә., Шеденов Ө.К., Сағындыков Е.Н.,
Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Байсарина Қ.Қ., Баймұқанов
Т., Шарақымбаев А., Байдильдин Қ., Байтеков З., т.б.
Бітіру жұмысының зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысының мақсаты мен
тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама жасала отырып, салыстырмалы
талдау мен жинақтау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық талдау
әдістері мен кесте, диаграммалық сызбалар, статистикалық мәліметтер
пайдаланылды
КІРІСПЕ
Елбасы алғашқы кезеңдерде жер реформасын жүзеге асыру барысында оның
қоғам дамуына қатысты рөлін бағалай келе “Жер табиғи байлықтармен және
жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған киттердің бірі болып
табылады” деп атап көрсеткен болатын. Тәуелсіздік алған жылдан бері
Мемлекет бас-шысының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес
Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе
жатқан жер реформасы қазіргі күні өзінің шешуші сәтіне аяқ басты. Елімізді
жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап, тұрақтандыруға
бағытталған, жер байлығымызды ел байлығына айналдырудың маңызды мәселелерін
шешуге бағытталған жер заңнамасы қалыптасты. Жер саяси, экономикалық,
әлеуметтік, өндірістік, экологиялық және т.б. саладағы барлық қоғамдық
процестердің базисі ретінде құнға ие болады.
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар
табиғаттың құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы қара
топырақтан бастап ойпаттағы құнарлылығы төмен құба топырақтарды қамтып
жатыр. Оның ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-
шөлейтке айналған, деградацияға ұшыраған және ластанған жерлеріміз аз емес.
Осындай жәйт Елбасы мен қарапайым халықты да, ғалымдарды да ойландырып,
толғандырады. Мысал ретінде келтірер болсақ, қазіргі таңда жердің 75
пайызы деградацияға ұшырап, шөл-шөлейтке бейім алған, оның ішінде жайылым
жеріміздің 14 пайызы өте жоғарғы деңгейде болып отыр. Осы фактордың белең
алуы елімізде жиі кездесетін ауа райының құрғақшылығы мен су ресурстарының
біркелкі болмауына байланысты құмдардың кең түрде таралуы, жердің сор,
сортаң және тұздануы, су және жел эрозиясына ұшыраған жердің көбеюінен
байқалады.
Табиғатты қорғау саласында, жерге мемлекеттік меншік құқығы
басымдылығының маңызын мойындау, сондай-ақ қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру, қауіпсіздігін сақтау мәселелерінде жер заңнамасы
ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Адамзаттың әлеуметтік-экономикалық прогрестің шыңдарына шығуы оның
табиғаттың әр түрлі сыйлықтарын – табиғи ( немесе жаратылыстық) ресустарды
пайдалануымен барынша тығыз байланысты. Адамның табиғи ресустардың әр түрін
қажетсінуі біркелкі емес. Мысалы, табиғаттың баға жетпес сыйлығы –
оттегінсіз адам бірнеше минут те тіршілік ете алмайды, ал ядролық отын уран
мен плутонийсіз мыңдаған жыл өмір сүрді. Табиғи ресустарды игеруге
жұмсалатын шығын да әр түрлі. Кейде бұл шығындар болмашы, алайда көбіне
табиғи ресустарды игеру көп күрделі қаржыны керек қылады: әсіресе қымбат
тұратын техника мен технологияны қолдану, кен орындарын өндіру кезінде көп
қаражат жұмсалады. Барланып, өндірілген көптеген табиғи ресустар
материалдық өндірістің алуан түрлі салалары үшін шикізат болып табылады.Өз
кезегінде қоғамдық өндіріске тартылып, онда сан мәрте түрленіп өзгерген
шикізат материалдары эканомикалық ресустарға айналады. Осылайша, табиғат
элементтері оларға еңбек сіңуі нәтижесінде еңбек құралдары, ғимараттар,
материалдық игіліктер болып шығады. Қазіргі заманғы әлемдік өнеркәсіп
орасан көп мөлшерде шикізат қолданады. Оның құны (отын мен электр
энергиясының құнын қосқанда) өнеркәсіп өнімін өндіруге жұмсалған жинақтама
шығында шамамен 75% болады. Осындай жағдай шикізаттың негізгі түрлерімен
қамтамасыз ету мәселесінде көп елдердің алдына өте шұғыл проблемалар қояды.
Көптеген табиғи ресустар (ең алдымен мұнай, газ, көмір) біртіндеп азайып
келеді. Бұл, әрине, көңіл көншітпейді. Алайда, біріншіден, олар әлі толық
сарқылмағаны былай тұрсын, әлі толық ашылған деуге де әсте келмейді.
Екіншіден, өндіріліп жатқан табиғи ресустар толық пайдаланылмауда.
Үшіншіден, таяудағы он жыл ішінде ресустар саласында болатын ашылыстарды
болжап айту қиын. өйткені алдынғы күні біз электр туралы ештеңе
білмейтінбіз, күні кеше атом ядросында орасан зор энергия қорын өндіруге
болатынын білмейтін едік. әлі анық түсінбейтін күштердің қоршауында
тұрғанымыз күмәнсыз. Бар керегі – адамзат қоғамының ақыл-ой және өндірістік
қарекеті Жер шарының барлық адамдарының пайдасына қызмет етуі тиіс,
табиғатты көріктендіріп отыруы, өзінен кейін құлазыған өңірді ғана қалдырып
кетпей, табиғаттың өз қарымын неғұрлым түгел ашуына көмектесуі тиіс.
Мемлекеттік экономиканың қазіргі уақытта жүргізіліп жатқан құрылымдық қайта
құрудың бір элементі болып табылатын жер реформасының маңызды кезеңдерінің
бірі – жер учаскелер нарығының дамуы болып табылады.
Жер кеңістігі шектелген әрі ештеңемен ауыстырылмайды. Өндіруші
күштерді дамыту шаралары бойынша өндірістің басқа құралдары өзгеруі мүмкін,
аз жетілгені жетілдіріледі және экономикалық тиімділікке
ауыстырылады.Өндіріс құралы ретінде жерді пайдалану оның кеңістік
жағдайымен және орнының тұрақтылығымен байланысты.
Елбасының халыққа арнаған жаңа Жолдауында еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін сақтау халқымыздың алдында тұрған стратегиялық мақсат екені
белгіленген.Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму
жоспарына сай агроөнеркәсіптік кешеннің барлық саласын жоғары деңгейде
дамытып азық-түлікке деген сұранысты қанағаттандыру үшін отандық ауыл
шаруашылығын жаңа үдемелі индустриялдық-инновациялық деңгейде дамыту қажет.
Ол үшін бар күш-жігерді ауыл шаруашылығын дамытатын факторларға бағыттау
керек. Соның негізгісі жердің жағдайына, оның құнарлылығына байланысты.
Көптеген зерттеушілер құптағандай, жер ресурстарын басқару негізінде
жер қатыныстары мемлекетте жер құрылысын анықтайтын оның мазмұны, сол
сияқты оларды реттеуде қолданылатын әдістер жатыр. Жер қатынастары
негізінде меншік, меншік қатынастары орын алады. Мемлекет және құқық бар
қоғамдағы жер меншігі экономикалық және құқықтық қатынастармен сипатталады.
Жер меншігінің экономикалық мазмұны өндірістік қатынастардың формасы
ретінде меншік мәніне саяды. Сол сияқты жер және меншіктің нақты формалары
оған қайта өндіру және өндірістік қатынастар процесінің сипатын анықтайтын
өндірістің қоғамдық-материалдық жағдайлары жиынтығындағы аса маңызды
компоненттердің бірін құрайды.
Жер ресурстарын басқарудың мәні жер қатынастарын өндіргіш күштер мен
қалыптасқан өндірістік қатынастарға сәйкес келтіру мақсатында жер
қатынастарының жүйесін реттеумен сипатталады. Бұлай әсер ету объектісінде
жер қатынастарының заттай (меншік, жер учаскесі), жігерлі (құқықтық) сияқты
формалары ғана емес, жанама түрде олардың материалдық негізгі, яғни жер
ресурстары да орын алады.
Жерді ұтымды пайдаланудың мәні мен мазмұны туралы мәселе – қоғамдық
өндірісте жер қатынастары мен жердің қызмет ету мәселелерін қарастырудағы
маңыздылардың бірі. Ұтымды пайдалану дегеніміз – алдымен тиімді пайдалану.
Жерге байланысты тиімділік пен ұтымдылық бір түсінік екенін зерттеушілер
құптайды.
Қазіргі кезде бар қиындықтарға қарамастан, маңыздылығын бағаламау
оларды республикадағы жер қорының жағдайы туралы дұрыс ақпаратпен
қамтамасыз ету мәселесін тудыратындықтан, мемлекет бұл жұмыстардың
жүргізілуін жыл сайын қаржыландырып отыруы керек.
Жерді басқарудың өзіндік функциясы ретінде болжау, жоспарлау, және
экономикалық ынталандыру, бөлу заңдылығы жер ресурстарын басқарудың
негізгі тікелей әдісі болып табылады.
Жаңа жағдайда жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың маңызды
функцияларының бірі – жер заңнамасын жетілдіру, жер меншігі мен жерді
пайдаланудың көп түрлі формаларында жердің құқықтық қатынастарын
нормативтік қамтамасыз етудің тұтас жүйесін қабылдау, сол сияқты жердің,
оның құқықтық қатынастарының барлық басқа субъектілерінің құқығын қорғау
арқылы жер қатынастарын реттеу болады.
ҚР жер қатынастарын реттеудің қызметтік жоспарында қазір бірнеше
бағыт бар. Бұлар – құқықтық және әкімшілік, экономикалық және жерге
орналастырушылық-экологиялық. Жер қатынастарын құқықтық және әкімшілік
реттеу заңдарды, жарлықтарды, қаулыларды, нормативтер мен нұсқауларды
дайындауға және қабылдауға негізделеді, сол сияқты оларды орындау мен
заңнама талаптарын дұрыс орындауды бақылаудан тұрады.
Жерлерді түгендеу бұдан былай пайдаланылмайтын, тиімсіз пайдаланылатын
немесе мақсатты тағайындалуы бойынша және рұқсат етілген пайдалануға сәйкес
емес пайдаланылатын жер учаскелерін анықтауға мүмкіндік береді.
Ғаламдық бәсекелесуге қабілеттілікті бағалау тұрғысынан Қазақстанның
жай-күйіне байланысты басқа да проблемалар орын алады. Ағымдағы жағдайдың
талдауын ескере отырып, сондай-ақ, әлемнің бәсекеге қабілетті мемлекеттер
халықаралық ұйымында Қазақстанды мойындау бойынша қойылған міндеттерді
ескере, жер ресурстары туралы шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында
стратегиялық бағыттар белгіленген, олар әрбір жердің рейтингін арттыруға
ықпал ететін болады.
Дүние жүзінде табиғи ресурстардың бізге белгілі түрлерінің бәріне ие
бірнеше мемлекет бар. Бұлар Ресей, АҚШ және ҚХР, Үндістан, Бразилия,
Австралия. Кейбір елдер табиғи байлықтардың ассортименті жағынан олардан
кейінгі орынды иеленгенімен, басқа мемлекеттермен салыстырғанда әлдеқайда
ілгері. Көптеген елдер бір немесе бірнеше ресурстын дүниежүзілік маңызы бар
мол қорларына ие. Мысалы, Габонда марганец, Кувейтте мұнай, Мароккода
фосфорит қорлары мол. әрбір ел үшін өздерінде бар табиғи ресурстардың көп
түрлілігінің зор маңызы бар. Мысалы, жеке бір елде қара металлургияны
ұйымдастыру үшін тек темір рудасының ғана емес, сонымен қатар марганецтін,
хромиттің, кокстелетін көмірдің болуы өте маңызды. Ал егер бұл ресурстар
мұның үстіне бір-біріне біршама жақын орналасқан болса, онда бұл ел үшін
тиімділігі де жоғары болмақ.
Дүние жүзінде белгілі бір табиғи ресурссыз ел жоқ. Олар аз болған, ал
кейбір елдерде мүлдем болмаған жағдайда бұл мемлекет кедейлікке душар
болады деуге келмейді. өйткені қай елдің болсын ұлттық байлығы оның
материалдық игілікктері мен табиғи ресурстары қорларының жиынтығымен ғана
өлшенбейді, бұған қоса әр елдің адамдары, олардың тәжірибесі мен
еңбекқорлығы, білімдері мен шеберліктерінің пайдаланылу дәрежесі де ұлттық
байлықты құрайды.
Мысалы, экономикада үздік жетістіктерге жеткен Жапонияның ассортимент
жағынан болсын, мөлшер жағынан болсын минералдық ресурстары өте-мөте
шектеулі. Онда күкірт пен пириттердің ғана мол қорлары бар, ал мұнай,
табиғи газ, темір рудасы, сирек металдар рудалары, фосфориттер, калий
тұздары және т.б. өте-мөте жетіспейді. Жапонияға қарағанда минерал шикізат
ресурстары орасан мол болғанымен, әлеуметтік-экономикалық дамудағы
жетістіктері мардымсыз көптеген мысалға келтіруге болады.
Табиғи байлықтардың планета бойынша әркелкі орналасуы, бір
жағынан, халықаралық еңбек бөлінісі процесі мен халықаралық экономикалық
байланыстардың дамуына себепші болса, екінші жағынан, кейбір табиғи
ресурстары жоқ елдерді белгілі бір экономикалық қиыншылықтарға ұшыратады.
Табиғатты пайдалану процесінде табиғи ресурстарды ғылыми негізде
шаруашылық тұрғысынан бағалаудың маңызды мәні бар. Оның құрамдас
элементтері табиғи ресурстарды барлау, анықтап ашу, инвентарьлау, сондай-ақ
мөлшері мен сапасы тұрғысынан бағалау болып табылады. Әлемнің кемел дамыған
елдерінде мұндай ресурстар ендігі жан-жақты бағаланған, ал дамуы баяу
елдерде бұлай бағалау әлі жүргізілмеген. Ал анығында табиғи байлықтарды
мұқият есепке алмайынша, өміріміздің барлық салаларында олардың тұтынылуын
бақылаудың мінсіз қалыптасқан жүйесі болмайынша және бұл ресурстарды
барынша үнемдемейінше адамзат осылай мәңгілік өркендей береді деп
үміттенуге болмайды.
Сонымен, адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңдерінде табиғи, яғни жер
ресурстары әлеуметтік-экономикалық прогресінің маңызды алғы шарты болды.
Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ
жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық
мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып,
өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны
қабылдаймыз.
Қазақстанның жер ресурстары туралы жалпы мағлұмат
1.1. Табиғи ресурстар
Табиғи ресустардың қоғам өміріндегі рөлі. Адамзаттың әлеуметтік-
экономикалық прогрестің шыңдарына шығуы оның табиғаттың әр түрлі
сыйлықтарын – табиғи (немесе жаратылыстық) ресустарды пайдалануымен барынша
тығыз байланысты. Адамның табиғи ресустардың әр түрін қажетсінуі біркелкі
емес. Мысалы, табиғаттың баға жетпес сыйлығы – оттегінсіз адам бірнеше
минут те тіршілік ете алмайды, ал ядролық отын уран мен плутонийсіз
мыңдаған жыл өмір сүрді. Табиғи ресустарды игеруге жұмсалатын шығын да әр
түрлі. Кейде бұл шығындар болмашы, алайда көбіне табиғи ресустарды игеру
көп күрделі қаржыны керек қылады: әсіресе қымбат тұратын техника мен
технологияны қолдану, кен орындарын өндіру кезінде көп қаражат жұмсалады.
Барланып, өндірілген көптеген табиғи ресустар материалдық өндірістің алуан
түрлі салалары үшін шикізат болып табылады. Өз кезегінде қоғамдық өндіріске
тартылып, онда сан мәрте түрленіп өзгерген шикізат материалдары
экономикалық ресустарға айналады. Осылайша, табиғат элементтері оларға
еңбек сіңуі нәтижесінде еңбек құралдары, ғимараттар, материалдық игіліктер
болып шығады. Қазіргі заманғы әлемдік өнеркәсіп орасан көп мөлшерде шикізат
қолданады. Оның құны (отын мен электр энергиясының құнын қосқанда)
өнеркәсіп өнімін өндіруге жұмсалған жинақтама шығында шамамен 75% болады.
Осындай жағдай шикізаттың негізгі түрлерімен қамтамасыз ету мәселесінде көп
елдердің алдына өте шұғыл проблемалар қояды. Көптеген табиғи ресустар (ең
алдымен мұнай, газ, көмір) біртіндеп азайып келеді. Бұл, әрине, көңіл
көншітпейді. Алайда, біріншіден, олар әлі толық сарқылмағаны былай тұрсын,
әлі толық ашылған деуге де әсте келмейді. Екіншіден, өндіріліп жатқан
табиғи ресустар толық пайдаланылмауда. Үшіншіден, таяудағы он жыл ішінде
ресустар саласында болатын ашылыстарды болжап айту қиын. өйткені алдынғы
күні біз электр туралы ештеңе білмейтінбіз, күні кеше атом ядросында
орасан зор энергия қорын өндіруге болатынын білмейтін едік. әлі анық
түсінбейтін күштердің қоршауында тұрғанымыз күмәнсыз. Бар керегі –
адамзат қоғамының ақыл-ой және өндірістік қарекеті Жер шарының барлық
адамдарының пайдасына қызмет етуі тиіс, табиғатты көріктендіріп отыруы,
өзінен кейін құлазыған өңірді ғана қалдырып кетпей, табиғаттың өз қарымын
неғұрлым түгел ашуына көмектесуі тиіс.
Табиғи ресустар деген терминмен қатар табиғи жағдайлар деген неғұрлым
кең ұғым жиі қолданылатын болды. Бір ұғымды екіншісінен саралайтын шек
кейде өте шартты болып шығады. Мысалы, желді табиғаттың компоненты деп
қарауға болады, бірақ осымен бірге ол маңызды ресурс та, ең алдымен энергия
алынатын ресурс. Табиғи жағдайлар планетамыздағы табиғи ортаның бүкіл сан
алуан бейнесін көрсетеді және адамзаттың тарихымен, оның қоныстануымен
тығыз байланысты. Олар адамдардың өміріне әрқашан ықпалды болды, ал адамдар
табиғи ортаға әсер етті. Осылайша, адам табиғат байлықтарын пайдаланбайынша
тіршілік ете алмайды және осы мағынада табиғатқа тәуелді. Бірақ осымен
қатар адам табиғатқа белсенді ықпал ете алады. Адам мен табиғаттың қарым-
қатынасының мәнісі осы [1, 16-17 б.].
Ресустардың орналасуы және әр түрлі елдердің олармен қамтамасыз
етілуі. Географияның мұның алдындағы курстарынан сендер табиғи ресустардың
минерал, жер, су, өсімдік ресустары түрінде болатынын білесіндер. Мұның өзі
оларды табиғат құбылыстарының қай тобына жататынына қарай топтастырудың бір
түрі. Бұған қоса табиғи ресустарды жаңадан толығып отыратын және
толықпайтын ресустар деп те саралайды, экономиканың белгілі бір саласына
арналу белгісі бойынша, сапасы бойынша (яғни...оларда пайдалы
компоненттердің болуына қарай), түзілу сипатына қарай (минералдық,
органикалық) және басқадай топтастырулар қолданылады [2, 22 б.].
Табиғи ресустардың жекелеген түрлерінің қорлары да біркелкі деуге әсте
болмайды. Осының нәтижесінде елдердің арасында ғана емес, қазіргі дүниенің
ірі-ірі аймақтарының арасында да олардың табиғи ресустармен қамтамасыз
етілуінің деңгейі мен сипатында елеулі айырмашылықтар бар. Мысалы, Таяу
Шығыс елдерінде мұнай мен газдың мол ресустары бар. Анд елдері мыс және
полиметалл рудаларына бай, тропиктік ормандары көп мемлекеттерде бағалы
ағаш сүрегі ресурстары мол. Дүние жүзінде табиғи ресурстардың бізге белгілі
түрлерінің бәріне ие бірнеше мемлекет бар. Бұлар Ресей, АҚШ және ҚХР,
Үндістан, Бразилия, Австралия. Кейбір елдер табиғи байлықтардың
ассортименті жағынан олардан кейінгі орынды иеленгенімен, басқа
мемлекеттермен салыстырғанда әлдеқайда ілгері. Көптеген елдер бір немесе
бірнеше ресурстын дүниежүзілік маңызы бар мол қорларына ие. Мысалы, Габонда
марганец, Кувейтте мұнай, Мароккода фосфорит қорлары мол. Әрбір ел үшін
өздерінде бар табиғи ресурстардың көп түрлілігінің зор маңызы бар. Мысалы,
жеке бір елде қара металлургияны ұйымдастыру үшін тек темір рудасының
ғана емес, сонымен қатар марганецтін, хромиттің, кокстелетін көмірдің
болуы өте маңызды. Ал егер бұл ресурстар мұның үстіне бір-біріне
біршама жақын орналасқан болса, онда бұл ел үшін тиімділігі де
жоғары болмақ [3,65-66 б.].
Дүние жүзінде белгілі бір табиғи ресурссыз ел жоқ. Олар аз болған, ал
кейбір елдерде мүлдем болмаған жағдайда бұл мемлекет кедейлікке душар
болады деуге келмейді. Өйткені қай елдің болсын ұлттық байлығы оның
материалдық игілікктері мен табиғи ресурстары қорларының жиынтығымен
ғана өлшенбейді, бұған қоса әр елдің адамдары, олардың тәжірибесі мен
еңбекқорлығы, білімдері мен шеберліктерінің пайдаланылу дәрежесі де ұлттық
байлықты құрайды.
Мысалы, экономикада үздік жетістіктерге жеткен Жапонияның ассортимент
жағынан болсын, мөлшер жағынан болсын минералдық ресурстары өте-мөте
шектеулі. Онда күкірт пен пириттердің ғана мол қорлары бар, ал мұнай,
табиғи газ, темір рудасы, сирек металдар рудалары, фосфориттер, калий
тұздары және т.б. өте-мөте жетіспейді [5,21 б.].
Жапонияға қарағанда минерал шикізат ресурстары орасан мол болғанымен,
әлеуметтік-экономикалық дамудағы жетістіктері мардымсыз көптеген мысалға
келтіруге болады. Табиғи байлықтардың планета бойынша әркелкі орналасуы,
бір жағынан, халықаралық еңбек бөлінісі процесі мен халықаралық
экономикалық байланыстардың дамуына себепші болса, екінші жағынан, кейбір
табиғи ресурстары жоқ елдерді белгілі бір экономикалық қиыншылықтарға
ұшыратады. Табиғатты пайдалану процесінде табиғи ресурстарды ғылыми негізде
шаруашылық тұрғысынан бағалаудың маңызды мәні бар. Оның құрамдас
элементтері табиғи ресурстарды барлау, анықтап ашу, инвентарьлау, сондай-ақ
мөлшері мен сапасы тұрғысынан бағалау болып табылады. Әлемнің кемел дамыған
елдерінде мұндай ресурстар ендігі жан-жақты бағаланған, ал дамуы баяу
елдерде бұлай бағалау әлі жүргізілмеген. Ал анығында табиғи байлықтарды
мұқият есепке алмайынша, өміріміздің барлық салаларында олардың тұтынылуын
бақылаудың мінсіз қалыптасқан жүйесі болмайынша және бұл ресурстарды
барынша үнемдемейінше адамзат осылай мәңгілік өркендей береді деп
үміттенуге болмайды. Сонымен, адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңдерінде
табиғи ресурстар оның әлеуметтік-экономикалық прогресінің маңызды алғы
шарты болды [4, 239-240б. ].
Су ресурстарын сақтау және тиімді пайдалану – дүниежүзілік қоғамдастық
алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі. Қазақстан осы ортақ мәселеден
шеткері қалмауда. Қазақстан 2030 Стратегиясы кешенді бағдарламасында
ұлттық қауіпсіздік және ішкі саяси тұрақтылықпен қатар су ресурстарын
сақтау және тиімді пайдалану ұзақ уақыттық басымдылықтар қатарында.
Стратегияны әрі қарай жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметімен Су ресурстарын, жануарлар дүниесін сақтау және оңтайлы пайдалану
және ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың желісін дамыту жөніндегі 2010
жылға дейінгі бағдарлама жасақталып бекітілді
Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бастығы
Е.Қуановтың мәлімдегеніндей, Жайық өзенінің су ресурстарын қорғау және
тиімді пайдалану бойынша жұмыс екі бағытта ұйымдастырылған.
Бірінші бағыт – ол экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру шараларын
қабылдай отырып, Жайық өзенінің су ресурстарын қорғау. Осы мәселе бойынша
сала мамандары мен ардагерлері, ғалымдар және өкілетті орган өкілдерінің
қатысуымен жиналыс өтіп, оған қатысушылардың пікірі бойынша Жайық өзені
суының кемуі оның жоғарғы бойының климаттық жағдайының өзгеруіне
(ылғалдануына) байланысты. Ондай құбылыс 20-40 жылда қайталанып отырады.
Мәселен, өткен ғасырдың 70-ші жылдары Жайық өзенінің деңгейі қазіргі
белгімен салыстырғанда 1 -1,5 метр төмен болған, ал 1994 жыл су тасқыны да
болғаны есімізде. Сондай-ақ Башқұртстан Республикасының Сакмара өзенінің
жағасында су қоймасы мен қондырғы салу да жағдайды қиындатып отырған жайы
бар, өйткені оның үлесі Жайық өзенінің орташа жылдық көлемінде 60 пайызды
құрайды.
Мамандар пікірінше, су реттеуші бөгеттер салу жағдайды жақсартуға
ықпал етеді, өйткені жасанды су айдыны болар еді, алайда өңір рельефінің,
табиғи аймақтың құрғақ болуына байланысты облыстың климаттық жағдайы ондай
қондырғы орнатуға келмейді. Батыс Қазақстан облысы басшылығымен де осы
тақырыпта кездесу өтіп, мәселе талқыланған. Онда бірігіп әрекет ету және
мәселені бірге шешу мақсатында ҚР Үкіметіне бірлескен ұсыным жолдау да
қаралған. Орал облысында екі-үш онжылдық бұрын балық шаруашылығы мен кеме
жұмысы жақсы жолға қойылған болса, бүгінде ол мәселелер бәсеңсіп, кеме
туралы мүлде айтылмайды, ал бекіре тұқымдас балықтар да азайып кеткен [ 6,
85б.].
Жалпы, жағдайды талдай келе, Үкіметке бірнеше ұсынымдар беру қаралған.
Біріншіден, Жайық өзенінің трансшекаралық суларын қорғау және бірлесе
пайдалану жөнінде Келісімге қол қоюды жеделдету қажет. Өйткені Жайық өзені
трансшекаралық өзен болғандықтан, Ресей мен Қазақстан мүддесіне ортақ.
Алайда Ресей жағы келісімді дұрыс орындап отырған жоқ, оған жоғарыда айтқан
Башқұртстандағы су қоймасының құрылысы салынуы дәлел. Сондықтан бұл
мәселені жеделдету қажет, бірақ Ресей жағы оған асығар емес.
Екіншіден, Жайық өзенін сақтау мен қорғау бойынша екі еларалық,
мемлекетаралық бағдарлама жасақтау қажет. Бірыңғай кешенді бағдарламаның
жоқтығы тиісті нәтиже бермей тұр. Жайық өзенінің ластануына жол бермеу,
оның экологиялық проблемаларын шешу, су ресурстарын тиімді пайдалану үшін
бірінші кезектегі шараларды бүгіннен қолға алып, оны жүзеге асыру
механизмін жасақтау қажет.
Үшіншіден, екі ел аралық су тасқынынан қорғану бойынша да шаралар
алынуы тиіс. Бүгінгі күнде Жайық өзенін қорғау мәселесі үш министрліктің
құзырында: қоршаған ортаны қорғау, көлік және коммуникация мен ауыл
шаруашылығы министрліктері. Ресейде де осындай жағдай. Соған орай, екі
елдің әр түрлі құрылымдар жұмысын реттеуші мемлекетаралық комитет құру
қажет.
Төртіншіден, ҚР көлік және коммуникация, ауыл шаруашылығы
министрліктеріне Жайық өзенінің қазақстандық бөлігін тазалу мен тереңдету
жұмыстарын күшейтуге тапсырма беру қажет. Өйткені, Жайық өзені ерекше
маңыздағы мемлекеттік су объектісіне жатпайды. Сондықтан да оның
проблемаларын шешуге жеткілікті көңіл бөлінбейді.
Бесіншіден, трансшекаралық өзен бассейнінің экожүйесін толықтай сақтау
үшін Ресей Федерациясымен бірлесе отырып, Жайық өзеніне Ерекше қорғалуға
жататын табиғи аумақтың биосфералық қорығы статусын беру қажет. Үкіметке
жіберуге жасақталған ұысынымдар мазмұны осындай.
Бергей Рысқалиев бірінші бағыт бойынша қандай жұмыстар жүргізіліп
жатқанын сұрады.
– Бұл мәселе бойынша кешенді жұмыс жоспарын жасақтап, оларды жүзеге
асыруды қолға алып жатырмыз. Бұған жергілікті және аумақтық құрылымдар да
мүдделі, сондықтан барлық жағдайды саралап, терең талдау жасап, шешім алуды
ұйғарып отырмыз. Оны мамандар мен ғалымдар да қолдап отыр, жұмыс жүріп
жатыр. Алайда, су қоймасын салуға бірнеше кедергілер бар. Біріншіден, бізде
жер рельефі таулы емес, тегіс болғандақтан, булану көп болады, екіншіден,
фильтрация жоғары, яғни су сіңіп кетеді, ал үшіншіден, жер тұзды әрі сор.
Сондықтан осы мәселелерді кешенді шешу үшін, соңғы екі-үш жылда су көлемі
көтерілмесе, оны шешу қиынға соғады. Біз әр аудандар бойынша да су картасын
жасақтадық. Соған қарап аудандардағы су ахуалын бақылап отыруға мүмкіндік
бар. Су тасыған кезде өзектерді суға толтырып, оларды ауыл шаруашылығы
саласына пайдалануды да қарастырып отырмыз, – деді облыс әкімінң бірінші
орынбасары Болат Дәукенов.
- Әрине, жұмыстар жасалып жатыр. Бірақ, біз бұл жерде отырып
айтқанымыздан не пайда, мәселені жоғары деңгейге көтере алмасақ. Құзырлы
министрліктер, Үкімет деңгейіне дейін жеткізу, проблема бар екенін дәлелдеу
қажет. Батыс Қазақстан облысында да осындай проблема бар, олар да бірлесіп
шешейік деп отыр. Сіздер су қоймасы мәселесін Атырау аумағы бойынша
қарастырдыңыздар ғой? Бұл тек екі облыс емес, жалпы Батыс Қазақстан
облыстарына ортақ мәселе. Сондықтан су қоймасын Орал облысының Ресеймен
шекаралас тұсына салу керек болар. Солардың мамандарын шақырайық,
ғалымдармен ақылдасайық, министрлік, Үкімет алдында осы мәселені қою керек.
Бүкіл облыс осы Жайық өзеніне қарап отыр. Облыстағы халық тұтынып отырған
судың 70 пайызын Жайық өзені, 15 пайызын Қиғаш өзені және 15 пайызын жер
асты сулары құрайды. Сондықтан бұл үлкен проблема. Бар үмітіміз Жайықта.
Осының бәрін Батыс Қазақстан облысы басшылығымен келісіп, бір нәтиже
шығарайық, кездесудің нақты күнін белгілейік. Жоғарыда айтылған ұсыныстарды
пысықтап, тезірек шешім алып, Үкімет қаулысына өзгеріс енгізуге
ұсынысымызды берейік Жайық өзенінің статусы жөнінде. Мәселені бүгін
шешпесек, болашақ ұрпаққа бұл судың жетпей қалар түрі бар, – деді облыс
басшысы Бергей Рысқалиев.
Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бастығы
Е.Қуанов көтерген Екінші бағыт – Жайық өзенінің су ресурстарын тиімді
пайдалану мәселесі бойынша. Осы бағыт бойынша облыс әкімінің тапсырмасына
орай су ресурстарын тиімді пайдаланбайтын негізгі су пайдаланушылар
анықталған. Жайық-Каспий су шаруашылығы инспекциясының мәліметтеріне
сәйкес, олар – АТЭЦ АҚ, Атырау су арнасы КМК, Атырауводхоз РМК.
АТЭЦ АҚ жалпы су көлемінен қайтадан тек 10 пайызын пайдаланады, ал
Атырау су арнасы КМК жүйесінде судың жоғалуы 47 пайызды құрайды. Аталған
мекемелерге суды тиімді пайдалану жөнінде жұмыс жоспарын жасақтау
тапсырылған.
Қала әкімі С.Нақпаевтың айтуынша, қаладағы судың үштен бірі (31,3
пайызы) тұтынушыларға дейін жетпей қалады. Олар, яғни техникалық
жоғалтулар.
- Бүгінде көп қабатты үйлердің астындағы 450 жертөлелердің 85 пайызы
құрғады. Енді екі-үш айдан соң олардың бәрін құрғатамыз. Вокзал маңы шағын
ауданындағы №56 жылу пункті тәулігіне 1255 куб. метр су таратылады, алайда
тұтынушылардың төлеген ақшалары 500 куб. метрдікі. Сонда 755 су жоғалып
отыр. Атырау-Жарық біздің бұл бағыттағы бірлесіп жертөлелерді қарау
жөніндегі ұсынысымызды ескермей отыр, – деді С.Нақпаев. Оның айтуынша судың
көп кетунің бір есебі апатты жағдайлардың орын алуынан. Қазір олар азайған.
Әсіресе Мақат су құбыры бойында көп болады. Келесі жылдың ішінде Мақат су
құбыры пайдалануға беріледі. Әр үш шақырым сайын бұрандалар қойылып,
жөндеуге жағдай жасалған.
- Жөнделген жертөлелерді қалалық әкімдік коммуналдық шаруашылық
меншігіне алсын, әйтпесе, ПИК-тердің бұл мәселені тұрақты шешіп тұруға
қауқары жетпеуі мүмкін. Сондықтан оларды өз қарамағыңызға алыңыздар. Ал
Мақатты сумен қамту 2010 жылдың екінші жартыжылдығына дейін бітуі тиіс, –
деді облыс басшысы Б.Рысқалиев. Сонымен қатар қала, аудан әкімдеріне
аталған мәселе бойынша тапсырмалар берді [12, 95-96 б.].
1.2. Қазақстанның жер жағдайы мен топырақ жамылғысы
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі басты құралы, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының кеңістіктік тұғыры, халықтың негізгі тіршілігі мен
әрекеті жер болып саналады. Қазақстан Республикасының аумағы Еуразия
материгінің ортасында орналасқан және жер көлемі бойынша әлемде тоғызыншы
орында. Қазақстан Республикасының жер қоры 272,5 млн.га, соның шамамен 34%
ауыл шаруашылығына арналған жер құрамына және 43,9% босалқы қорға жатады.
Жер қорының көпшілік бөлігі (81,6%) ауыл шаруашылық алқаптары, оның
көпшілігі жайылым [10, 25б.].
Жер санаттары бойынша жер қорының бөлінуі, млн. Га
Жер қорының алқаптар бойынша бөлінуі, млн.га
Аграрлық секторда топырақ ресурстарының маңызы.
Литосфера – (грекше – Iithos – тас + sphair – ifh) – жердің қабығы, құрамы
силикатты, қалыңдығы 30 – 80 км болатын жер шарының сыртқы қатты тас
қабықшасы. Литосферада тірі организмдер 3км дейінгі тереңдікте тіршілік
етеді.
Топырақ. Жер бетінде Күннің энергиясы заттардың екі айналымын: су
айналымы мен атмесфера циркуляциясында байқалатын үлкен, немесе геологиялық
және заттардың топырақ, өсімдіктер микроорганизмдер мен жануарлар
арасындағы – айналымы кіші немесе биологиялық айналымды туғызады. Екі
айналым да бір – бір мен тығыз байланысты.
Топырақтың табиғи ландашфаттар мен экожүйелердегі маңызы зор, оны жекелеген
экожүйе деп қарастыруға болады. Топырақтану ғылымының негізін салушылардың
бірі В.В.Докучаев ХХ ғ басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары,
тіршілік ету заңдылықтары мен өзін - өзі реттеуге қаблиетті табиғи – тарихи
дене деп қарастырады, топырақтың планетаның тарихы мен тау жыныстармен,
климатымен, өсімдіктерімен, тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен
[13, 34б.].
Тау жыныстарының топыраққа айналу процесінің аса бір маңызды және жалпы
құблысы құрлықтың бүкіл бетін жауып жатқан гумустық қабаттың түзілуі болды.
Бүл қабат топырақтың ең белсенді бөлігі болып саналады. Топыраққа ең алғаш
рет М.В.Ломоносов ғылми анықтама берді, ол:топрақ түзілу процесі құнарлық
түзіле жүретін өсімдіктер мен тау жыныстарының арасындағы ұзақ өзара қарм –
қатынас деп көрсетті.
Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы
шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін
өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің
бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып
саналады, ол энергетикалық симдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар
арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе – теңдікте сақтап түра
алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві
болып табылады. Адамдарға азық – түлік пен жануарларға қоректі өндіру
үшін қажетті жағдай тек топырақ арқылы ғана жасалыныды [8, 54б.].
Топырақ – сыртқы орта жағыдайлары: жылу, су, ауа, өсімдіктер мен
жануарлар, микрооргаизмдердің біріккен әсерінен қалптасқан жердің беткі
құнарлы қабаты. Топырақ түзгіш факторларға сол сияқты рельеф пен адамның іс
- әрекеті де жатады. Тірі организмдер топырақтың негізгі қасиеті –
құнарлығының қалыптасуына жағдай жасайды.
Топырақтың құнарлығы дегеніміз – оның өсімдіктерді оларға қажетті
қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті. Ол
топырақ түзілу процесі барысында және адамның топыраққа әсер ету
нәтижесінде қалыптасады. Од бүкіл адам баласының тіршілігінің көзі болып
табылатын аса мыңызды байлық, ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің,
ауылшаруашылық дақылдарының өндірісінің негізі.
Топырақ – барлық элементтерінің аккумалияторы: ол оларды өзіне жинақтап,
су мен шайылып кетуден сақтайды, өхінің қалыптасқан зат алмасу процесі бар,
тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар (су тасқыны,
құрғақшылық т.б.) әсеріне қарсы түра алады .бырақ топырақ көптеген
антропогентік факторлардың (жер жырту, мал жаю, техниканы қолдану т.б.)
ұзақ уақытқа созылатын әсерінен сезімтал келеді. топырақтың құнарлығы адам
іс-әрекетіне де байланысты. Топырақ – барлық материалдық игіліктердің көзі.
Ол азық түлік, малға жем, ким үшін талшық, құрлыс материялдарын береді.
Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К.Маркс, еңбек –
байлықтың әкесі болса. Топырақ анасы деген.
Топырақ ешнәрсеге айрбастамайтын табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылм әлі
күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал
таба алған жоқ. өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі
топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды, сондықтан
адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала
беретін аса маңызды проблема топы-рақтың топырақ түзілу процесіндегі
өздігінен қалпына келу сақтап қалуға барынша жағдай жасау.
Топырақтың қорғау мен бақылау обьектісі ретінде қоршаған ортаның басқа
обьектілерімен салыстырғанда бірқатар өз ерекшеліктері бар. Ең алдымен
топырақ атмосфералық ауа менжер бетілік суларға қарағанда әлде қайда
қозғалссыз орта, соған байланысты басқа орталарға тән аса қуатты табиғи
өздігінен тазару қасиеті жоқ. Топыраққа түскен атропогендік ластаушылар
онда жинақталып, көбеие береді [15, 26б.].
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызы өте ерекше. Ең алғашқы қауымдық
құрылыс кезінде адамдар жабайы өсімдіктерді мәдени өсімдіктерге айналдыра
бастады. Құнарлы топырақта өнімді өте көп алатынын адамдар сол кезде-ақ
білген. Жер яғни топырақсыз адамның өмірі.
Адамзаттың бүкіл өмірі осы топырақпен байланысты. Топырақ
ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі құрамы болып табылады. Топырақтың
құнарлығын арттыратын әр түрлі тыңайтыштар бар. Бейорганикалық тыңайтқыштар
құстың саңғырығы, малдың тезегі және т.б. осыларды ерте кезден бастап
адамдар өздерінің шағын жерлеріне еккен егіндеріне тыңайтқыш ретінде
пайдалана білген.
Қазіргі кезде топырақтың құнарлығы өте төмендеп бара жатыр. 1953-55
тың игеру жылдарда Қазақстан даласының едәуір көп бөлігін жыртып тастады.
Артынан ол жерлер түгел игерілмей қараусыз қалды. Осы кезде Қазақстан
жерлерінің көп жерлері эрозияға ұшырап үстіңгі қара топырақ қабаты ұшып
кетті. Кейін ол жерлер шөлді жерге айнала бастады. Ол жерді өте көп
жыртудың зиянды еді. Егін салғанда да жерді жыл сайын өңдеп, тыңдырып
отырмаса, құнарлығы төмендеп кетеді. Соңғы жылдары бактериялық тыңайтқыштар
да қолданыс табуда. бактериялар массасын топыраққа араластырып
микробиологияық процестерді күшейтуге және химиялық элементтердің
сіңімділігін көтеруге қол жеткізуде. Мыс: фосфорбактерин органикалық
заттарды алдыратын, фосфорды сіңімді фосфор түріне айналдырады. т.б.
Ауылшаруашылығы дақылдарын қалыпты өсіру үшін макроэлементтер мөлшері ғана
емес. Сирек кездесетін құрамы маңызды элементтердің болмауы өсімдіктің
ауруына, түсімнің аз болуына әкеліп соғуда [7, 48б.].
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызын айтып жеткізу қиын. Егер
бұрынғы кезде өскен өнімді жинау кезінде топырақтың жанама маңызы болуы,
себебі ол адамды жабайы өсімдіктер өнімдерімен қамтамасыз етті, ал жер
жыртып, егіншілікпен айналысқан кезден бастап топырақ азық өнімдерінін
көзіну айналды.
Сондықтан еңбек адамы ежелден осы табиғи байлыққа үлкен құрметпен
қарайды. В.В.Докучаев ойынша қара топырақты жерлерді Ресейдің негізгі
байлығы деп атайды.
Өндірістің кейбір салалары топырақты пайдалануға негізделген. Соның
бірі маңызды азық-түлік өнімдерін жеткізуші ауыл шаруашылдығы. Топырақ ауыл
шаруашылығы өндірісін негізгі құралы болып табылады. Топырақтың орман
шаруашылығында және құрылыс салғанда – инженерлік құрылғылардың іргетасының
негізгі ретінде және жол салуда гидротехникалық құрылыста құрылыс материалы
ретінде маңызы зор [15, 65б.].
Топырақта жүріп жататын күрделі биологиялық, физика-химиялық және
химиялық процестердін адамзат қоғамының түрлі тіршілік салалары үшін мәні
зор. Осы процестерді тану топырақты іс жүзінде пайдалануда жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Микробиологиялық және геохимиялық процестерді зерттеуге байланысты
топырақтың халық денсаулығы үшін маңызы анықтала түседі. Топырақтағы физика-
химиялық құбылыстарды зерттеудің гидротехникалық құрылыс үшін және алыс
қашықтыққа созылған магистралық құбырлар салу үшін маңызы бар.
Топырақтағы биогеохимиялық және геохимиялық процестерді пайдалы қазба
кен орындарын іздеу кезінде пайдаланады. Жердің ауыл шаруашылығы үшін
маңызы ерекше, сондықтан осы сұрақ алды мен қаралуы керек. Топырақ
құнарлығы деп оның табиғи және мәдени өсімдіктердің қалыпты өсуі мен дамуын
қамтамасыз ету қабілетін айтады. Топырақ құнарлығы оны кез-келген борпылдақ
тау жынысынан ажыратуға мүмкіндік беретін ерекше сапа. Бұл сапаның адамзат
қоғамы үшін маңызы зор. Табиғи топырақ құнарлылығы олардың қалыптасуы
барысында топырақ түзу факторы әсерінен болады және табиғи өсімдіктер
өсімділігімен бағаланады [17, 110б.].
Өнделетін жердің құнарлығы ауылшаруашылық өнімдерінің түсім көлемімен
өлшенеді және ауылшаруашылық өндірістің деңгейіне: осы топырақтың зиянды
химиялық қасиетін жоя білуге, қолайлы су мен ауа режиміне, минерал,
органикалық, бактериялық тыңайтқыштар пайдалану мүмкіндігіне,
ауылшаруашылық өндірісінің механикаландыру деңгейіне байланысты.
Түсім көлем еңбек өнімділігіне тікелей байланысты болғандықтан,
топырақ құнарлығы да қоғамдық өндірістің маңызды кезі болып есептеледі
[18, 51б.].
Табиғи топырақ құнарлығынан көрсеткіштері – аудан бірлігіндегі жылдық
өсімдіктердің үстеме өсуі:
Тундра үшін 10-25цга
Гүлді және шым гүлді топырақ 45-85
Қара топырақты жер 90-137
Каштан топырақтар 40
Сұр-қоңыр топырақтар 12
Тропикалық саваннаның
қызыл және сары топырақтары 120
Ылғал тропиктердің қызыл
және сары топырақтары 325.
Күнделікті өмірде құнарлы деп белгілі бір мәдени өсімдіктер үшін
қолайлы топырақты атайды. Шынында құнарсыз топырақ болмайды, себебі
құнарлылық топырақтың ажырамас қасиеті.
Кез-келген топырақ, онда жақты өсетін өсімдіктер үшін құнарлы боп
табылады. Мысалы, құнарсыз екені айқын сортаң жерлерде кейбір сортаң шөптер
жақсы өседі, олар басқа жерде өсе алмайды.
Сұр топырақты жерлер мақта өсуіне қолайлы, бірақ картоп үшін құнарсыз
т.б.
Құнарлығы немен анықталады?
Өсімдіктер қалыпты өсу үшін топырақта мына жағдайлар блокы тиіс:
1. Өсімдік бойына сіңіре алатын формадағы қорек элементтері болуы тиіс.
2. Өсімдік сіңіре алатын формада су болуы тиіс.
3. Өсімдік тіршілігі үшін қажетті мөлшерде оттегімен қамтамасыз етілуі
тиіс.
4. Топырақ массасының құрылымы қолайлы болып онтайлы ауа – су режимін
қамтамасыз етіп тамырлардын топыраққа жақсы өтуін одан қоректікз аттар
мен ылғалдық керегінше алуын қамтамасыз етуі тиіс.
5. Өсімдіктер үшін зиянды қоспалар болуы тиіс.
Мәлім болғандай өсімдіктер негізгі қорек элементі ретінде топырақтан
азот, фосфор, калий, кальций, темір, күкіртті сініреді. Химиялық талдауға
қарасақ, топырақтағы химиялық элементтер құрамы көп, және ол көп жылға
жетеді. Н.П.Ремезов деректері бойынша, қаратопырақ құрамында азот пен
фосфордың көптігі сонша, бидайдан орташа түсім алғанда әлі 250 жылға жетеді
екен, ал калий құрамы – 3 мың жылға жетерлік.
Бірақ өсімдіктер үшін элементтер мөлшері емес, топырақтағы өсімдік
сіңіруге ыңғайлы формалары маңызды [19, 54-58 б.].
Елбасының халыққа арнаған жаңа Жолдауында еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін сақтау халқымыздың алдында тұрған стратегиялық мақсат екені
белгіленген. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму
жоспарына сай агроөнеркәсіптік кешеннің барлық саласын жоғары деңгейде
дамытып азық-түлікке деген сұранысты қанағаттандыру үшін отандық ауыл
шаруашылығын жаңа үдемелі индустриялдық-инновациялық деңгейде дамыту қажет.
Ол үшін бар күш-жігерді ауыл шаруашылығын дамытатын факторларға бағыттау
керек. Соның негізгісі жердің жағдайына, оның құнарлылығына байланысты [12,
21б.].
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар табиғаттың
құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы қара топырақтан
бастап ойпаттағы құнарлылығы төмен құба топырақтарды қамтып жатыр. Оның
ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-шөлейтке
айналған, деградацияға ұшыраған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
1. Қазақстанның жер ресурстары туралы жалпы мағлұмат ... ...
1.1. Табиғи
ресурстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2. Қазақстанның жер жағдайы мен топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ...
1.3. Қазақстандағы жер ресурстарының сапалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстандағы жер ресурстары, аграрлық қатынастар және ауылдың
әлеуметтік-экономикалық
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Қазақстандағы жер ресурсының құрылымы мен оны пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Ауылдың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жер ресурстарының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.3. Қазақстандағы аграрлық
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Жерді тиімді пайдалану – еңбек өнімділігін арттырудың басты
шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Қазақстандағы жер ресурстарын нарықтық экономика жағдайында
пайдаланудың негізгі
тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.2. Жер нарығының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Жер ресурстарын тиімді пайдалану
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНЫДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысының тақырыбы: Қазақстанда жер ресурстарын тиімді
пайдалану стратегиясы
Бітіру жұмысының көлемі: 100
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінің саны: 50
Бітіру жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: жер, жер
ресурстары, табиғи ресурстар, топырақ жамылғысы, жер жамылғысы, аграрлық
қатынас, нарықтық экономика, еңбек өнімділігі, т.б.
Бітіру жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш үлкен
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті: Жер нарығының қалыптасуы және
дамуы Қазақстандағы жер реформасының маңызды бағыттарының бірі болып
табылады, әрі азаматтардың жерге және басқа жылжымайтын мүлікке деген
құқығын, жерді пайдалану құқығын қамтамасыз етеді.
Жерді пайдалану және табиғатты пайдалану мәселелерінде жергілікті және
орталық атқарушы органдардың іс-әрекетін үйлестіруді 2000-2010 жылдарға
арналған өзге де табиғатты қорғау шаралары жиынтығымен қоса, жерді тиімді
пайдалану, топырақ құнарлылығын жақсарту, жер ресурстарын қорғау жөнінде
Типтік бағдарлама әзірленді.
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар табиғаттың
құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы қара топырақтан
бастап ойпаттағы құнарлылығы төмен құба топырақтарды қамтып жатыр. Оның
ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-шөлейтке
айналған, деградацияға ұшыраған және ластанған жерлеріміз аз емес. Осындай
жәйт Елбасы мен қарапайым халықты да, ғалымдарды да ойландырып,
толғандырады. Мысал ретінде келтірер болсақ, қазіргі таңда жердің 75
пайызы деградацияға ұшырап, шөл-шөлейтке бейім алған, оның ішінде жайылым
жеріміздің 14 пайызы өте жоғарғы деңгейде болып отыр. Осы фактордың белең
алуы елімізде жиі кездесетін ауа райының құрғақшылығы мен су ресурстарының
біркелкі болмауына байланысты құмдардың кең түрде таралуы, жердің сор,
сортаң және тұздануы, су және жел эрозиясына ұшыраған жердің көбеюінен
байқалады.
Табиғатты қорғау саласында, жерге мемлекеттік меншік құқығы
басымдылығының маңызын мойындау, сондай-ақ қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру, қауіпсіздігін сақтау мәселелерінде жер заңнамасы
ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Мемлекеттік экономиканың қазіргі уақытта жүргізіліп жатқан құрылымдық
қайта құрудың бір элементі болып табылатын жер реформасының маңызды
кезеңдерінің бірі – жер учаскелер нарығының дамуы болып табылады.
Жерді ұтымды пайдаланудың мәні мен мазмұны туралы мәселе – қоғамдық
өндірісте жер қатынастары мен жердің қызмет ету мәселелерін қарастырудағы
маңыздылардың бірі. Ұтымды пайдалану дегеніміз – алдымен тиімді пайдалану.
Жерге байланысты тиімділік пен ұтымдылық бір түсінік екенін зерттеушілер
құптайды.
Бітіру жұмысының өзектілігі: Елбасы алғашқы кезеңдерде жер реформасын
жүзеге асыру барысында оның қоғам дамуына қатысты рөлін бағалай келе “Жер
табиғи байлықтармен және жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп
тұрған киттердің бірі болып табылады” деп атап көрсеткен болатын.
Тәуелсіздік алған жылдан бері Мемлекет бас-шысының елімізді гүлдендірудегі
мақсатына, осыған сәйкес Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына
сай жүргізіліп келе жатқан жер реформасы қазіргі күні өзінің шешуші сәтіне
аяқ басты. Елімізді жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде
айқындап, тұрақтандыруға бағытталған, жер байлығымызды ел байлығына
айналдырудың маңызды мәселелерін шешуге бағытталған жер заңнамасы
қалыптасты. Жер саяси, экономикалық, әлеуметтік, өндірістік, экологиялық
және т.б. саладағы барлық қоғамдық процестердің базисі ретінде
құнға ие болады.
Жаңа жағдайда жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың маңызды
функцияларының бірі – жер заңнамасын жетілдіру, жер меншігі мен жерді
пайдаланудың көп түрлі формаларында жердің құқықтық қатынастарын
нормативтік қамтамасыз етудің тұтас жүйесін қабылдау, сол сияқты жердің,
оның құқықтық қатынастарының барлық басқа субъектілерінің құқығын қорғау
арқылы жер қатынастарын реттеу болады.
Бітіру жұмысының дереккөздері: Зерттеу жұмысының ауқымдылығына орай
негізгі дерек көзі ретінде қазіргі таңдағы әлеуметтік-саяси маңыздылықты
құрайтын БАҚ көздерінен алдық. Сонымен қатар, қазіргі таңдағы Қазақстан
Республикасының жер жағдайының статистикалық мәліметтерін негізге ала
отырып, көптеген қорытындылар жасай отырып, мемелекеттегі жер ресурстарын
басқа да мемлекеттердегі жер жағдайымен салғастыра отырып, ілгерілік пен
артта қалушылықтың негізгі себебі неде екендігін анықтадық. Бітіру жұмысын
Сонымен қатар жер мәселесімен, ауылшаруашылығындағы жер ресурстарымен,
қазіргі табиғи ресурстарының мән-жайын анықтап жүрген зерттеушілердің
еңбектеріне сүйендік. Олар: Байтілен С.А., Оспанов М.Т, Аутов Р.Р.,
Ертазин Х.Е., Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә., Шеденов Ө.К., Сағындыков Е.Н.,
Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Байсарина Қ.Қ., Баймұқанов
Т., Шарақымбаев А., Байдильдин Қ., Байтеков З., т.б.
Бітіру жұмысының зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысының мақсаты мен
тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама жасала отырып, салыстырмалы
талдау мен жинақтау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық талдау
әдістері мен кесте, диаграммалық сызбалар, статистикалық мәліметтер
пайдаланылды
КІРІСПЕ
Елбасы алғашқы кезеңдерде жер реформасын жүзеге асыру барысында оның
қоғам дамуына қатысты рөлін бағалай келе “Жер табиғи байлықтармен және
жылжымайтын мүлікпен қатар экономиканы көтеріп тұрған киттердің бірі болып
табылады” деп атап көрсеткен болатын. Тәуелсіздік алған жылдан бері
Мемлекет бас-шысының елімізді гүлдендірудегі мақсатына, осыған сәйкес
Үкіметтің алдына қойған стратегиялық жоспарларына сай жүргізіліп келе
жатқан жер реформасы қазіргі күні өзінің шешуші сәтіне аяқ басты. Елімізді
жер қатынастарын жаңа заман талаптары негізінде айқындап, тұрақтандыруға
бағытталған, жер байлығымызды ел байлығына айналдырудың маңызды мәселелерін
шешуге бағытталған жер заңнамасы қалыптасты. Жер саяси, экономикалық,
әлеуметтік, өндірістік, экологиялық және т.б. саладағы барлық қоғамдық
процестердің базисі ретінде құнға ие болады.
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар
табиғаттың құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы қара
топырақтан бастап ойпаттағы құнарлылығы төмен құба топырақтарды қамтып
жатыр. Оның ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-
шөлейтке айналған, деградацияға ұшыраған және ластанған жерлеріміз аз емес.
Осындай жәйт Елбасы мен қарапайым халықты да, ғалымдарды да ойландырып,
толғандырады. Мысал ретінде келтірер болсақ, қазіргі таңда жердің 75
пайызы деградацияға ұшырап, шөл-шөлейтке бейім алған, оның ішінде жайылым
жеріміздің 14 пайызы өте жоғарғы деңгейде болып отыр. Осы фактордың белең
алуы елімізде жиі кездесетін ауа райының құрғақшылығы мен су ресурстарының
біркелкі болмауына байланысты құмдардың кең түрде таралуы, жердің сор,
сортаң және тұздануы, су және жел эрозиясына ұшыраған жердің көбеюінен
байқалады.
Табиғатты қорғау саласында, жерге мемлекеттік меншік құқығы
басымдылығының маңызын мойындау, сондай-ақ қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру, қауіпсіздігін сақтау мәселелерінде жер заңнамасы
ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Адамзаттың әлеуметтік-экономикалық прогрестің шыңдарына шығуы оның
табиғаттың әр түрлі сыйлықтарын – табиғи ( немесе жаратылыстық) ресустарды
пайдалануымен барынша тығыз байланысты. Адамның табиғи ресустардың әр түрін
қажетсінуі біркелкі емес. Мысалы, табиғаттың баға жетпес сыйлығы –
оттегінсіз адам бірнеше минут те тіршілік ете алмайды, ал ядролық отын уран
мен плутонийсіз мыңдаған жыл өмір сүрді. Табиғи ресустарды игеруге
жұмсалатын шығын да әр түрлі. Кейде бұл шығындар болмашы, алайда көбіне
табиғи ресустарды игеру көп күрделі қаржыны керек қылады: әсіресе қымбат
тұратын техника мен технологияны қолдану, кен орындарын өндіру кезінде көп
қаражат жұмсалады. Барланып, өндірілген көптеген табиғи ресустар
материалдық өндірістің алуан түрлі салалары үшін шикізат болып табылады.Өз
кезегінде қоғамдық өндіріске тартылып, онда сан мәрте түрленіп өзгерген
шикізат материалдары эканомикалық ресустарға айналады. Осылайша, табиғат
элементтері оларға еңбек сіңуі нәтижесінде еңбек құралдары, ғимараттар,
материалдық игіліктер болып шығады. Қазіргі заманғы әлемдік өнеркәсіп
орасан көп мөлшерде шикізат қолданады. Оның құны (отын мен электр
энергиясының құнын қосқанда) өнеркәсіп өнімін өндіруге жұмсалған жинақтама
шығында шамамен 75% болады. Осындай жағдай шикізаттың негізгі түрлерімен
қамтамасыз ету мәселесінде көп елдердің алдына өте шұғыл проблемалар қояды.
Көптеген табиғи ресустар (ең алдымен мұнай, газ, көмір) біртіндеп азайып
келеді. Бұл, әрине, көңіл көншітпейді. Алайда, біріншіден, олар әлі толық
сарқылмағаны былай тұрсын, әлі толық ашылған деуге де әсте келмейді.
Екіншіден, өндіріліп жатқан табиғи ресустар толық пайдаланылмауда.
Үшіншіден, таяудағы он жыл ішінде ресустар саласында болатын ашылыстарды
болжап айту қиын. өйткені алдынғы күні біз электр туралы ештеңе
білмейтінбіз, күні кеше атом ядросында орасан зор энергия қорын өндіруге
болатынын білмейтін едік. әлі анық түсінбейтін күштердің қоршауында
тұрғанымыз күмәнсыз. Бар керегі – адамзат қоғамының ақыл-ой және өндірістік
қарекеті Жер шарының барлық адамдарының пайдасына қызмет етуі тиіс,
табиғатты көріктендіріп отыруы, өзінен кейін құлазыған өңірді ғана қалдырып
кетпей, табиғаттың өз қарымын неғұрлым түгел ашуына көмектесуі тиіс.
Мемлекеттік экономиканың қазіргі уақытта жүргізіліп жатқан құрылымдық қайта
құрудың бір элементі болып табылатын жер реформасының маңызды кезеңдерінің
бірі – жер учаскелер нарығының дамуы болып табылады.
Жер кеңістігі шектелген әрі ештеңемен ауыстырылмайды. Өндіруші
күштерді дамыту шаралары бойынша өндірістің басқа құралдары өзгеруі мүмкін,
аз жетілгені жетілдіріледі және экономикалық тиімділікке
ауыстырылады.Өндіріс құралы ретінде жерді пайдалану оның кеңістік
жағдайымен және орнының тұрақтылығымен байланысты.
Елбасының халыққа арнаған жаңа Жолдауында еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін сақтау халқымыздың алдында тұрған стратегиялық мақсат екені
белгіленген.Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму
жоспарына сай агроөнеркәсіптік кешеннің барлық саласын жоғары деңгейде
дамытып азық-түлікке деген сұранысты қанағаттандыру үшін отандық ауыл
шаруашылығын жаңа үдемелі индустриялдық-инновациялық деңгейде дамыту қажет.
Ол үшін бар күш-жігерді ауыл шаруашылығын дамытатын факторларға бағыттау
керек. Соның негізгісі жердің жағдайына, оның құнарлылығына байланысты.
Көптеген зерттеушілер құптағандай, жер ресурстарын басқару негізінде
жер қатыныстары мемлекетте жер құрылысын анықтайтын оның мазмұны, сол
сияқты оларды реттеуде қолданылатын әдістер жатыр. Жер қатынастары
негізінде меншік, меншік қатынастары орын алады. Мемлекет және құқық бар
қоғамдағы жер меншігі экономикалық және құқықтық қатынастармен сипатталады.
Жер меншігінің экономикалық мазмұны өндірістік қатынастардың формасы
ретінде меншік мәніне саяды. Сол сияқты жер және меншіктің нақты формалары
оған қайта өндіру және өндірістік қатынастар процесінің сипатын анықтайтын
өндірістің қоғамдық-материалдық жағдайлары жиынтығындағы аса маңызды
компоненттердің бірін құрайды.
Жер ресурстарын басқарудың мәні жер қатынастарын өндіргіш күштер мен
қалыптасқан өндірістік қатынастарға сәйкес келтіру мақсатында жер
қатынастарының жүйесін реттеумен сипатталады. Бұлай әсер ету объектісінде
жер қатынастарының заттай (меншік, жер учаскесі), жігерлі (құқықтық) сияқты
формалары ғана емес, жанама түрде олардың материалдық негізгі, яғни жер
ресурстары да орын алады.
Жерді ұтымды пайдаланудың мәні мен мазмұны туралы мәселе – қоғамдық
өндірісте жер қатынастары мен жердің қызмет ету мәселелерін қарастырудағы
маңыздылардың бірі. Ұтымды пайдалану дегеніміз – алдымен тиімді пайдалану.
Жерге байланысты тиімділік пен ұтымдылық бір түсінік екенін зерттеушілер
құптайды.
Қазіргі кезде бар қиындықтарға қарамастан, маңыздылығын бағаламау
оларды республикадағы жер қорының жағдайы туралы дұрыс ақпаратпен
қамтамасыз ету мәселесін тудыратындықтан, мемлекет бұл жұмыстардың
жүргізілуін жыл сайын қаржыландырып отыруы керек.
Жерді басқарудың өзіндік функциясы ретінде болжау, жоспарлау, және
экономикалық ынталандыру, бөлу заңдылығы жер ресурстарын басқарудың
негізгі тікелей әдісі болып табылады.
Жаңа жағдайда жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың маңызды
функцияларының бірі – жер заңнамасын жетілдіру, жер меншігі мен жерді
пайдаланудың көп түрлі формаларында жердің құқықтық қатынастарын
нормативтік қамтамасыз етудің тұтас жүйесін қабылдау, сол сияқты жердің,
оның құқықтық қатынастарының барлық басқа субъектілерінің құқығын қорғау
арқылы жер қатынастарын реттеу болады.
ҚР жер қатынастарын реттеудің қызметтік жоспарында қазір бірнеше
бағыт бар. Бұлар – құқықтық және әкімшілік, экономикалық және жерге
орналастырушылық-экологиялық. Жер қатынастарын құқықтық және әкімшілік
реттеу заңдарды, жарлықтарды, қаулыларды, нормативтер мен нұсқауларды
дайындауға және қабылдауға негізделеді, сол сияқты оларды орындау мен
заңнама талаптарын дұрыс орындауды бақылаудан тұрады.
Жерлерді түгендеу бұдан былай пайдаланылмайтын, тиімсіз пайдаланылатын
немесе мақсатты тағайындалуы бойынша және рұқсат етілген пайдалануға сәйкес
емес пайдаланылатын жер учаскелерін анықтауға мүмкіндік береді.
Ғаламдық бәсекелесуге қабілеттілікті бағалау тұрғысынан Қазақстанның
жай-күйіне байланысты басқа да проблемалар орын алады. Ағымдағы жағдайдың
талдауын ескере отырып, сондай-ақ, әлемнің бәсекеге қабілетті мемлекеттер
халықаралық ұйымында Қазақстанды мойындау бойынша қойылған міндеттерді
ескере, жер ресурстары туралы шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында
стратегиялық бағыттар белгіленген, олар әрбір жердің рейтингін арттыруға
ықпал ететін болады.
Дүние жүзінде табиғи ресурстардың бізге белгілі түрлерінің бәріне ие
бірнеше мемлекет бар. Бұлар Ресей, АҚШ және ҚХР, Үндістан, Бразилия,
Австралия. Кейбір елдер табиғи байлықтардың ассортименті жағынан олардан
кейінгі орынды иеленгенімен, басқа мемлекеттермен салыстырғанда әлдеқайда
ілгері. Көптеген елдер бір немесе бірнеше ресурстын дүниежүзілік маңызы бар
мол қорларына ие. Мысалы, Габонда марганец, Кувейтте мұнай, Мароккода
фосфорит қорлары мол. әрбір ел үшін өздерінде бар табиғи ресурстардың көп
түрлілігінің зор маңызы бар. Мысалы, жеке бір елде қара металлургияны
ұйымдастыру үшін тек темір рудасының ғана емес, сонымен қатар марганецтін,
хромиттің, кокстелетін көмірдің болуы өте маңызды. Ал егер бұл ресурстар
мұның үстіне бір-біріне біршама жақын орналасқан болса, онда бұл ел үшін
тиімділігі де жоғары болмақ.
Дүние жүзінде белгілі бір табиғи ресурссыз ел жоқ. Олар аз болған, ал
кейбір елдерде мүлдем болмаған жағдайда бұл мемлекет кедейлікке душар
болады деуге келмейді. өйткені қай елдің болсын ұлттық байлығы оның
материалдық игілікктері мен табиғи ресурстары қорларының жиынтығымен ғана
өлшенбейді, бұған қоса әр елдің адамдары, олардың тәжірибесі мен
еңбекқорлығы, білімдері мен шеберліктерінің пайдаланылу дәрежесі де ұлттық
байлықты құрайды.
Мысалы, экономикада үздік жетістіктерге жеткен Жапонияның ассортимент
жағынан болсын, мөлшер жағынан болсын минералдық ресурстары өте-мөте
шектеулі. Онда күкірт пен пириттердің ғана мол қорлары бар, ал мұнай,
табиғи газ, темір рудасы, сирек металдар рудалары, фосфориттер, калий
тұздары және т.б. өте-мөте жетіспейді. Жапонияға қарағанда минерал шикізат
ресурстары орасан мол болғанымен, әлеуметтік-экономикалық дамудағы
жетістіктері мардымсыз көптеген мысалға келтіруге болады.
Табиғи байлықтардың планета бойынша әркелкі орналасуы, бір
жағынан, халықаралық еңбек бөлінісі процесі мен халықаралық экономикалық
байланыстардың дамуына себепші болса, екінші жағынан, кейбір табиғи
ресурстары жоқ елдерді белгілі бір экономикалық қиыншылықтарға ұшыратады.
Табиғатты пайдалану процесінде табиғи ресурстарды ғылыми негізде
шаруашылық тұрғысынан бағалаудың маңызды мәні бар. Оның құрамдас
элементтері табиғи ресурстарды барлау, анықтап ашу, инвентарьлау, сондай-ақ
мөлшері мен сапасы тұрғысынан бағалау болып табылады. Әлемнің кемел дамыған
елдерінде мұндай ресурстар ендігі жан-жақты бағаланған, ал дамуы баяу
елдерде бұлай бағалау әлі жүргізілмеген. Ал анығында табиғи байлықтарды
мұқият есепке алмайынша, өміріміздің барлық салаларында олардың тұтынылуын
бақылаудың мінсіз қалыптасқан жүйесі болмайынша және бұл ресурстарды
барынша үнемдемейінше адамзат осылай мәңгілік өркендей береді деп
үміттенуге болмайды.
Сонымен, адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңдерінде табиғи, яғни жер
ресурстары әлеуметтік-экономикалық прогресінің маңызды алғы шарты болды.
Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ
жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық
мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып,
дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және
болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып,
өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны
қабылдаймыз.
Қазақстанның жер ресурстары туралы жалпы мағлұмат
1.1. Табиғи ресурстар
Табиғи ресустардың қоғам өміріндегі рөлі. Адамзаттың әлеуметтік-
экономикалық прогрестің шыңдарына шығуы оның табиғаттың әр түрлі
сыйлықтарын – табиғи (немесе жаратылыстық) ресустарды пайдалануымен барынша
тығыз байланысты. Адамның табиғи ресустардың әр түрін қажетсінуі біркелкі
емес. Мысалы, табиғаттың баға жетпес сыйлығы – оттегінсіз адам бірнеше
минут те тіршілік ете алмайды, ал ядролық отын уран мен плутонийсіз
мыңдаған жыл өмір сүрді. Табиғи ресустарды игеруге жұмсалатын шығын да әр
түрлі. Кейде бұл шығындар болмашы, алайда көбіне табиғи ресустарды игеру
көп күрделі қаржыны керек қылады: әсіресе қымбат тұратын техника мен
технологияны қолдану, кен орындарын өндіру кезінде көп қаражат жұмсалады.
Барланып, өндірілген көптеген табиғи ресустар материалдық өндірістің алуан
түрлі салалары үшін шикізат болып табылады. Өз кезегінде қоғамдық өндіріске
тартылып, онда сан мәрте түрленіп өзгерген шикізат материалдары
экономикалық ресустарға айналады. Осылайша, табиғат элементтері оларға
еңбек сіңуі нәтижесінде еңбек құралдары, ғимараттар, материалдық игіліктер
болып шығады. Қазіргі заманғы әлемдік өнеркәсіп орасан көп мөлшерде шикізат
қолданады. Оның құны (отын мен электр энергиясының құнын қосқанда)
өнеркәсіп өнімін өндіруге жұмсалған жинақтама шығында шамамен 75% болады.
Осындай жағдай шикізаттың негізгі түрлерімен қамтамасыз ету мәселесінде көп
елдердің алдына өте шұғыл проблемалар қояды. Көптеген табиғи ресустар (ең
алдымен мұнай, газ, көмір) біртіндеп азайып келеді. Бұл, әрине, көңіл
көншітпейді. Алайда, біріншіден, олар әлі толық сарқылмағаны былай тұрсын,
әлі толық ашылған деуге де әсте келмейді. Екіншіден, өндіріліп жатқан
табиғи ресустар толық пайдаланылмауда. Үшіншіден, таяудағы он жыл ішінде
ресустар саласында болатын ашылыстарды болжап айту қиын. өйткені алдынғы
күні біз электр туралы ештеңе білмейтінбіз, күні кеше атом ядросында
орасан зор энергия қорын өндіруге болатынын білмейтін едік. әлі анық
түсінбейтін күштердің қоршауында тұрғанымыз күмәнсыз. Бар керегі –
адамзат қоғамының ақыл-ой және өндірістік қарекеті Жер шарының барлық
адамдарының пайдасына қызмет етуі тиіс, табиғатты көріктендіріп отыруы,
өзінен кейін құлазыған өңірді ғана қалдырып кетпей, табиғаттың өз қарымын
неғұрлым түгел ашуына көмектесуі тиіс.
Табиғи ресустар деген терминмен қатар табиғи жағдайлар деген неғұрлым
кең ұғым жиі қолданылатын болды. Бір ұғымды екіншісінен саралайтын шек
кейде өте шартты болып шығады. Мысалы, желді табиғаттың компоненты деп
қарауға болады, бірақ осымен бірге ол маңызды ресурс та, ең алдымен энергия
алынатын ресурс. Табиғи жағдайлар планетамыздағы табиғи ортаның бүкіл сан
алуан бейнесін көрсетеді және адамзаттың тарихымен, оның қоныстануымен
тығыз байланысты. Олар адамдардың өміріне әрқашан ықпалды болды, ал адамдар
табиғи ортаға әсер етті. Осылайша, адам табиғат байлықтарын пайдаланбайынша
тіршілік ете алмайды және осы мағынада табиғатқа тәуелді. Бірақ осымен
қатар адам табиғатқа белсенді ықпал ете алады. Адам мен табиғаттың қарым-
қатынасының мәнісі осы [1, 16-17 б.].
Ресустардың орналасуы және әр түрлі елдердің олармен қамтамасыз
етілуі. Географияның мұның алдындағы курстарынан сендер табиғи ресустардың
минерал, жер, су, өсімдік ресустары түрінде болатынын білесіндер. Мұның өзі
оларды табиғат құбылыстарының қай тобына жататынына қарай топтастырудың бір
түрі. Бұған қоса табиғи ресустарды жаңадан толығып отыратын және
толықпайтын ресустар деп те саралайды, экономиканың белгілі бір саласына
арналу белгісі бойынша, сапасы бойынша (яғни...оларда пайдалы
компоненттердің болуына қарай), түзілу сипатына қарай (минералдық,
органикалық) және басқадай топтастырулар қолданылады [2, 22 б.].
Табиғи ресустардың жекелеген түрлерінің қорлары да біркелкі деуге әсте
болмайды. Осының нәтижесінде елдердің арасында ғана емес, қазіргі дүниенің
ірі-ірі аймақтарының арасында да олардың табиғи ресустармен қамтамасыз
етілуінің деңгейі мен сипатында елеулі айырмашылықтар бар. Мысалы, Таяу
Шығыс елдерінде мұнай мен газдың мол ресустары бар. Анд елдері мыс және
полиметалл рудаларына бай, тропиктік ормандары көп мемлекеттерде бағалы
ағаш сүрегі ресурстары мол. Дүние жүзінде табиғи ресурстардың бізге белгілі
түрлерінің бәріне ие бірнеше мемлекет бар. Бұлар Ресей, АҚШ және ҚХР,
Үндістан, Бразилия, Австралия. Кейбір елдер табиғи байлықтардың
ассортименті жағынан олардан кейінгі орынды иеленгенімен, басқа
мемлекеттермен салыстырғанда әлдеқайда ілгері. Көптеген елдер бір немесе
бірнеше ресурстын дүниежүзілік маңызы бар мол қорларына ие. Мысалы, Габонда
марганец, Кувейтте мұнай, Мароккода фосфорит қорлары мол. Әрбір ел үшін
өздерінде бар табиғи ресурстардың көп түрлілігінің зор маңызы бар. Мысалы,
жеке бір елде қара металлургияны ұйымдастыру үшін тек темір рудасының
ғана емес, сонымен қатар марганецтін, хромиттің, кокстелетін көмірдің
болуы өте маңызды. Ал егер бұл ресурстар мұның үстіне бір-біріне
біршама жақын орналасқан болса, онда бұл ел үшін тиімділігі де
жоғары болмақ [3,65-66 б.].
Дүние жүзінде белгілі бір табиғи ресурссыз ел жоқ. Олар аз болған, ал
кейбір елдерде мүлдем болмаған жағдайда бұл мемлекет кедейлікке душар
болады деуге келмейді. Өйткені қай елдің болсын ұлттық байлығы оның
материалдық игілікктері мен табиғи ресурстары қорларының жиынтығымен
ғана өлшенбейді, бұған қоса әр елдің адамдары, олардың тәжірибесі мен
еңбекқорлығы, білімдері мен шеберліктерінің пайдаланылу дәрежесі де ұлттық
байлықты құрайды.
Мысалы, экономикада үздік жетістіктерге жеткен Жапонияның ассортимент
жағынан болсын, мөлшер жағынан болсын минералдық ресурстары өте-мөте
шектеулі. Онда күкірт пен пириттердің ғана мол қорлары бар, ал мұнай,
табиғи газ, темір рудасы, сирек металдар рудалары, фосфориттер, калий
тұздары және т.б. өте-мөте жетіспейді [5,21 б.].
Жапонияға қарағанда минерал шикізат ресурстары орасан мол болғанымен,
әлеуметтік-экономикалық дамудағы жетістіктері мардымсыз көптеген мысалға
келтіруге болады. Табиғи байлықтардың планета бойынша әркелкі орналасуы,
бір жағынан, халықаралық еңбек бөлінісі процесі мен халықаралық
экономикалық байланыстардың дамуына себепші болса, екінші жағынан, кейбір
табиғи ресурстары жоқ елдерді белгілі бір экономикалық қиыншылықтарға
ұшыратады. Табиғатты пайдалану процесінде табиғи ресурстарды ғылыми негізде
шаруашылық тұрғысынан бағалаудың маңызды мәні бар. Оның құрамдас
элементтері табиғи ресурстарды барлау, анықтап ашу, инвентарьлау, сондай-ақ
мөлшері мен сапасы тұрғысынан бағалау болып табылады. Әлемнің кемел дамыған
елдерінде мұндай ресурстар ендігі жан-жақты бағаланған, ал дамуы баяу
елдерде бұлай бағалау әлі жүргізілмеген. Ал анығында табиғи байлықтарды
мұқият есепке алмайынша, өміріміздің барлық салаларында олардың тұтынылуын
бақылаудың мінсіз қалыптасқан жүйесі болмайынша және бұл ресурстарды
барынша үнемдемейінше адамзат осылай мәңгілік өркендей береді деп
үміттенуге болмайды. Сонымен, адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңдерінде
табиғи ресурстар оның әлеуметтік-экономикалық прогресінің маңызды алғы
шарты болды [4, 239-240б. ].
Су ресурстарын сақтау және тиімді пайдалану – дүниежүзілік қоғамдастық
алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі. Қазақстан осы ортақ мәселеден
шеткері қалмауда. Қазақстан 2030 Стратегиясы кешенді бағдарламасында
ұлттық қауіпсіздік және ішкі саяси тұрақтылықпен қатар су ресурстарын
сақтау және тиімді пайдалану ұзақ уақыттық басымдылықтар қатарында.
Стратегияны әрі қарай жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметімен Су ресурстарын, жануарлар дүниесін сақтау және оңтайлы пайдалану
және ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың желісін дамыту жөніндегі 2010
жылға дейінгі бағдарлама жасақталып бекітілді
Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бастығы
Е.Қуановтың мәлімдегеніндей, Жайық өзенінің су ресурстарын қорғау және
тиімді пайдалану бойынша жұмыс екі бағытта ұйымдастырылған.
Бірінші бағыт – ол экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру шараларын
қабылдай отырып, Жайық өзенінің су ресурстарын қорғау. Осы мәселе бойынша
сала мамандары мен ардагерлері, ғалымдар және өкілетті орган өкілдерінің
қатысуымен жиналыс өтіп, оған қатысушылардың пікірі бойынша Жайық өзені
суының кемуі оның жоғарғы бойының климаттық жағдайының өзгеруіне
(ылғалдануына) байланысты. Ондай құбылыс 20-40 жылда қайталанып отырады.
Мәселен, өткен ғасырдың 70-ші жылдары Жайық өзенінің деңгейі қазіргі
белгімен салыстырғанда 1 -1,5 метр төмен болған, ал 1994 жыл су тасқыны да
болғаны есімізде. Сондай-ақ Башқұртстан Республикасының Сакмара өзенінің
жағасында су қоймасы мен қондырғы салу да жағдайды қиындатып отырған жайы
бар, өйткені оның үлесі Жайық өзенінің орташа жылдық көлемінде 60 пайызды
құрайды.
Мамандар пікірінше, су реттеуші бөгеттер салу жағдайды жақсартуға
ықпал етеді, өйткені жасанды су айдыны болар еді, алайда өңір рельефінің,
табиғи аймақтың құрғақ болуына байланысты облыстың климаттық жағдайы ондай
қондырғы орнатуға келмейді. Батыс Қазақстан облысы басшылығымен де осы
тақырыпта кездесу өтіп, мәселе талқыланған. Онда бірігіп әрекет ету және
мәселені бірге шешу мақсатында ҚР Үкіметіне бірлескен ұсыным жолдау да
қаралған. Орал облысында екі-үш онжылдық бұрын балық шаруашылығы мен кеме
жұмысы жақсы жолға қойылған болса, бүгінде ол мәселелер бәсеңсіп, кеме
туралы мүлде айтылмайды, ал бекіре тұқымдас балықтар да азайып кеткен [ 6,
85б.].
Жалпы, жағдайды талдай келе, Үкіметке бірнеше ұсынымдар беру қаралған.
Біріншіден, Жайық өзенінің трансшекаралық суларын қорғау және бірлесе
пайдалану жөнінде Келісімге қол қоюды жеделдету қажет. Өйткені Жайық өзені
трансшекаралық өзен болғандықтан, Ресей мен Қазақстан мүддесіне ортақ.
Алайда Ресей жағы келісімді дұрыс орындап отырған жоқ, оған жоғарыда айтқан
Башқұртстандағы су қоймасының құрылысы салынуы дәлел. Сондықтан бұл
мәселені жеделдету қажет, бірақ Ресей жағы оған асығар емес.
Екіншіден, Жайық өзенін сақтау мен қорғау бойынша екі еларалық,
мемлекетаралық бағдарлама жасақтау қажет. Бірыңғай кешенді бағдарламаның
жоқтығы тиісті нәтиже бермей тұр. Жайық өзенінің ластануына жол бермеу,
оның экологиялық проблемаларын шешу, су ресурстарын тиімді пайдалану үшін
бірінші кезектегі шараларды бүгіннен қолға алып, оны жүзеге асыру
механизмін жасақтау қажет.
Үшіншіден, екі ел аралық су тасқынынан қорғану бойынша да шаралар
алынуы тиіс. Бүгінгі күнде Жайық өзенін қорғау мәселесі үш министрліктің
құзырында: қоршаған ортаны қорғау, көлік және коммуникация мен ауыл
шаруашылығы министрліктері. Ресейде де осындай жағдай. Соған орай, екі
елдің әр түрлі құрылымдар жұмысын реттеуші мемлекетаралық комитет құру
қажет.
Төртіншіден, ҚР көлік және коммуникация, ауыл шаруашылығы
министрліктеріне Жайық өзенінің қазақстандық бөлігін тазалу мен тереңдету
жұмыстарын күшейтуге тапсырма беру қажет. Өйткені, Жайық өзені ерекше
маңыздағы мемлекеттік су объектісіне жатпайды. Сондықтан да оның
проблемаларын шешуге жеткілікті көңіл бөлінбейді.
Бесіншіден, трансшекаралық өзен бассейнінің экожүйесін толықтай сақтау
үшін Ресей Федерациясымен бірлесе отырып, Жайық өзеніне Ерекше қорғалуға
жататын табиғи аумақтың биосфералық қорығы статусын беру қажет. Үкіметке
жіберуге жасақталған ұысынымдар мазмұны осындай.
Бергей Рысқалиев бірінші бағыт бойынша қандай жұмыстар жүргізіліп
жатқанын сұрады.
– Бұл мәселе бойынша кешенді жұмыс жоспарын жасақтап, оларды жүзеге
асыруды қолға алып жатырмыз. Бұған жергілікті және аумақтық құрылымдар да
мүдделі, сондықтан барлық жағдайды саралап, терең талдау жасап, шешім алуды
ұйғарып отырмыз. Оны мамандар мен ғалымдар да қолдап отыр, жұмыс жүріп
жатыр. Алайда, су қоймасын салуға бірнеше кедергілер бар. Біріншіден, бізде
жер рельефі таулы емес, тегіс болғандақтан, булану көп болады, екіншіден,
фильтрация жоғары, яғни су сіңіп кетеді, ал үшіншіден, жер тұзды әрі сор.
Сондықтан осы мәселелерді кешенді шешу үшін, соңғы екі-үш жылда су көлемі
көтерілмесе, оны шешу қиынға соғады. Біз әр аудандар бойынша да су картасын
жасақтадық. Соған қарап аудандардағы су ахуалын бақылап отыруға мүмкіндік
бар. Су тасыған кезде өзектерді суға толтырып, оларды ауыл шаруашылығы
саласына пайдалануды да қарастырып отырмыз, – деді облыс әкімінң бірінші
орынбасары Болат Дәукенов.
- Әрине, жұмыстар жасалып жатыр. Бірақ, біз бұл жерде отырып
айтқанымыздан не пайда, мәселені жоғары деңгейге көтере алмасақ. Құзырлы
министрліктер, Үкімет деңгейіне дейін жеткізу, проблема бар екенін дәлелдеу
қажет. Батыс Қазақстан облысында да осындай проблема бар, олар да бірлесіп
шешейік деп отыр. Сіздер су қоймасы мәселесін Атырау аумағы бойынша
қарастырдыңыздар ғой? Бұл тек екі облыс емес, жалпы Батыс Қазақстан
облыстарына ортақ мәселе. Сондықтан су қоймасын Орал облысының Ресеймен
шекаралас тұсына салу керек болар. Солардың мамандарын шақырайық,
ғалымдармен ақылдасайық, министрлік, Үкімет алдында осы мәселені қою керек.
Бүкіл облыс осы Жайық өзеніне қарап отыр. Облыстағы халық тұтынып отырған
судың 70 пайызын Жайық өзені, 15 пайызын Қиғаш өзені және 15 пайызын жер
асты сулары құрайды. Сондықтан бұл үлкен проблема. Бар үмітіміз Жайықта.
Осының бәрін Батыс Қазақстан облысы басшылығымен келісіп, бір нәтиже
шығарайық, кездесудің нақты күнін белгілейік. Жоғарыда айтылған ұсыныстарды
пысықтап, тезірек шешім алып, Үкімет қаулысына өзгеріс енгізуге
ұсынысымызды берейік Жайық өзенінің статусы жөнінде. Мәселені бүгін
шешпесек, болашақ ұрпаққа бұл судың жетпей қалар түрі бар, – деді облыс
басшысы Бергей Рысқалиев.
Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бастығы
Е.Қуанов көтерген Екінші бағыт – Жайық өзенінің су ресурстарын тиімді
пайдалану мәселесі бойынша. Осы бағыт бойынша облыс әкімінің тапсырмасына
орай су ресурстарын тиімді пайдаланбайтын негізгі су пайдаланушылар
анықталған. Жайық-Каспий су шаруашылығы инспекциясының мәліметтеріне
сәйкес, олар – АТЭЦ АҚ, Атырау су арнасы КМК, Атырауводхоз РМК.
АТЭЦ АҚ жалпы су көлемінен қайтадан тек 10 пайызын пайдаланады, ал
Атырау су арнасы КМК жүйесінде судың жоғалуы 47 пайызды құрайды. Аталған
мекемелерге суды тиімді пайдалану жөнінде жұмыс жоспарын жасақтау
тапсырылған.
Қала әкімі С.Нақпаевтың айтуынша, қаладағы судың үштен бірі (31,3
пайызы) тұтынушыларға дейін жетпей қалады. Олар, яғни техникалық
жоғалтулар.
- Бүгінде көп қабатты үйлердің астындағы 450 жертөлелердің 85 пайызы
құрғады. Енді екі-үш айдан соң олардың бәрін құрғатамыз. Вокзал маңы шағын
ауданындағы №56 жылу пункті тәулігіне 1255 куб. метр су таратылады, алайда
тұтынушылардың төлеген ақшалары 500 куб. метрдікі. Сонда 755 су жоғалып
отыр. Атырау-Жарық біздің бұл бағыттағы бірлесіп жертөлелерді қарау
жөніндегі ұсынысымызды ескермей отыр, – деді С.Нақпаев. Оның айтуынша судың
көп кетунің бір есебі апатты жағдайлардың орын алуынан. Қазір олар азайған.
Әсіресе Мақат су құбыры бойында көп болады. Келесі жылдың ішінде Мақат су
құбыры пайдалануға беріледі. Әр үш шақырым сайын бұрандалар қойылып,
жөндеуге жағдай жасалған.
- Жөнделген жертөлелерді қалалық әкімдік коммуналдық шаруашылық
меншігіне алсын, әйтпесе, ПИК-тердің бұл мәселені тұрақты шешіп тұруға
қауқары жетпеуі мүмкін. Сондықтан оларды өз қарамағыңызға алыңыздар. Ал
Мақатты сумен қамту 2010 жылдың екінші жартыжылдығына дейін бітуі тиіс, –
деді облыс басшысы Б.Рысқалиев. Сонымен қатар қала, аудан әкімдеріне
аталған мәселе бойынша тапсырмалар берді [12, 95-96 б.].
1.2. Қазақстанның жер жағдайы мен топырақ жамылғысы
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі басты құралы, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының кеңістіктік тұғыры, халықтың негізгі тіршілігі мен
әрекеті жер болып саналады. Қазақстан Республикасының аумағы Еуразия
материгінің ортасында орналасқан және жер көлемі бойынша әлемде тоғызыншы
орында. Қазақстан Республикасының жер қоры 272,5 млн.га, соның шамамен 34%
ауыл шаруашылығына арналған жер құрамына және 43,9% босалқы қорға жатады.
Жер қорының көпшілік бөлігі (81,6%) ауыл шаруашылық алқаптары, оның
көпшілігі жайылым [10, 25б.].
Жер санаттары бойынша жер қорының бөлінуі, млн. Га
Жер қорының алқаптар бойынша бөлінуі, млн.га
Аграрлық секторда топырақ ресурстарының маңызы.
Литосфера – (грекше – Iithos – тас + sphair – ifh) – жердің қабығы, құрамы
силикатты, қалыңдығы 30 – 80 км болатын жер шарының сыртқы қатты тас
қабықшасы. Литосферада тірі организмдер 3км дейінгі тереңдікте тіршілік
етеді.
Топырақ. Жер бетінде Күннің энергиясы заттардың екі айналымын: су
айналымы мен атмесфера циркуляциясында байқалатын үлкен, немесе геологиялық
және заттардың топырақ, өсімдіктер микроорганизмдер мен жануарлар
арасындағы – айналымы кіші немесе биологиялық айналымды туғызады. Екі
айналым да бір – бір мен тығыз байланысты.
Топырақтың табиғи ландашфаттар мен экожүйелердегі маңызы зор, оны жекелеген
экожүйе деп қарастыруға болады. Топырақтану ғылымының негізін салушылардың
бірі В.В.Докучаев ХХ ғ басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары,
тіршілік ету заңдылықтары мен өзін - өзі реттеуге қаблиетті табиғи – тарихи
дене деп қарастырады, топырақтың планетаның тарихы мен тау жыныстармен,
климатымен, өсімдіктерімен, тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен
[13, 34б.].
Тау жыныстарының топыраққа айналу процесінің аса бір маңызды және жалпы
құблысы құрлықтың бүкіл бетін жауып жатқан гумустық қабаттың түзілуі болды.
Бүл қабат топырақтың ең белсенді бөлігі болып саналады. Топыраққа ең алғаш
рет М.В.Ломоносов ғылми анықтама берді, ол:топрақ түзілу процесі құнарлық
түзіле жүретін өсімдіктер мен тау жыныстарының арасындағы ұзақ өзара қарм –
қатынас деп көрсетті.
Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы
шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін
өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің
бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып
саналады, ол энергетикалық симдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар
арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе – теңдікте сақтап түра
алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві
болып табылады. Адамдарға азық – түлік пен жануарларға қоректі өндіру
үшін қажетті жағдай тек топырақ арқылы ғана жасалыныды [8, 54б.].
Топырақ – сыртқы орта жағыдайлары: жылу, су, ауа, өсімдіктер мен
жануарлар, микрооргаизмдердің біріккен әсерінен қалптасқан жердің беткі
құнарлы қабаты. Топырақ түзгіш факторларға сол сияқты рельеф пен адамның іс
- әрекеті де жатады. Тірі организмдер топырақтың негізгі қасиеті –
құнарлығының қалыптасуына жағдай жасайды.
Топырақтың құнарлығы дегеніміз – оның өсімдіктерді оларға қажетті
қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті. Ол
топырақ түзілу процесі барысында және адамның топыраққа әсер ету
нәтижесінде қалыптасады. Од бүкіл адам баласының тіршілігінің көзі болып
табылатын аса мыңызды байлық, ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің,
ауылшаруашылық дақылдарының өндірісінің негізі.
Топырақ – барлық элементтерінің аккумалияторы: ол оларды өзіне жинақтап,
су мен шайылып кетуден сақтайды, өхінің қалыптасқан зат алмасу процесі бар,
тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар (су тасқыны,
құрғақшылық т.б.) әсеріне қарсы түра алады .бырақ топырақ көптеген
антропогентік факторлардың (жер жырту, мал жаю, техниканы қолдану т.б.)
ұзақ уақытқа созылатын әсерінен сезімтал келеді. топырақтың құнарлығы адам
іс-әрекетіне де байланысты. Топырақ – барлық материалдық игіліктердің көзі.
Ол азық түлік, малға жем, ким үшін талшық, құрлыс материялдарын береді.
Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К.Маркс, еңбек –
байлықтың әкесі болса. Топырақ анасы деген.
Топырақ ешнәрсеге айрбастамайтын табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылм әлі
күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал
таба алған жоқ. өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі
топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды, сондықтан
адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала
беретін аса маңызды проблема топы-рақтың топырақ түзілу процесіндегі
өздігінен қалпына келу сақтап қалуға барынша жағдай жасау.
Топырақтың қорғау мен бақылау обьектісі ретінде қоршаған ортаның басқа
обьектілерімен салыстырғанда бірқатар өз ерекшеліктері бар. Ең алдымен
топырақ атмосфералық ауа менжер бетілік суларға қарағанда әлде қайда
қозғалссыз орта, соған байланысты басқа орталарға тән аса қуатты табиғи
өздігінен тазару қасиеті жоқ. Топыраққа түскен атропогендік ластаушылар
онда жинақталып, көбеие береді [15, 26б.].
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызы өте ерекше. Ең алғашқы қауымдық
құрылыс кезінде адамдар жабайы өсімдіктерді мәдени өсімдіктерге айналдыра
бастады. Құнарлы топырақта өнімді өте көп алатынын адамдар сол кезде-ақ
білген. Жер яғни топырақсыз адамның өмірі.
Адамзаттың бүкіл өмірі осы топырақпен байланысты. Топырақ
ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі құрамы болып табылады. Топырақтың
құнарлығын арттыратын әр түрлі тыңайтыштар бар. Бейорганикалық тыңайтқыштар
құстың саңғырығы, малдың тезегі және т.б. осыларды ерте кезден бастап
адамдар өздерінің шағын жерлеріне еккен егіндеріне тыңайтқыш ретінде
пайдалана білген.
Қазіргі кезде топырақтың құнарлығы өте төмендеп бара жатыр. 1953-55
тың игеру жылдарда Қазақстан даласының едәуір көп бөлігін жыртып тастады.
Артынан ол жерлер түгел игерілмей қараусыз қалды. Осы кезде Қазақстан
жерлерінің көп жерлері эрозияға ұшырап үстіңгі қара топырақ қабаты ұшып
кетті. Кейін ол жерлер шөлді жерге айнала бастады. Ол жерді өте көп
жыртудың зиянды еді. Егін салғанда да жерді жыл сайын өңдеп, тыңдырып
отырмаса, құнарлығы төмендеп кетеді. Соңғы жылдары бактериялық тыңайтқыштар
да қолданыс табуда. бактериялар массасын топыраққа араластырып
микробиологияық процестерді күшейтуге және химиялық элементтердің
сіңімділігін көтеруге қол жеткізуде. Мыс: фосфорбактерин органикалық
заттарды алдыратын, фосфорды сіңімді фосфор түріне айналдырады. т.б.
Ауылшаруашылығы дақылдарын қалыпты өсіру үшін макроэлементтер мөлшері ғана
емес. Сирек кездесетін құрамы маңызды элементтердің болмауы өсімдіктің
ауруына, түсімнің аз болуына әкеліп соғуда [7, 48б.].
Топырақтың адамзат қоғамы үшін маңызын айтып жеткізу қиын. Егер
бұрынғы кезде өскен өнімді жинау кезінде топырақтың жанама маңызы болуы,
себебі ол адамды жабайы өсімдіктер өнімдерімен қамтамасыз етті, ал жер
жыртып, егіншілікпен айналысқан кезден бастап топырақ азық өнімдерінін
көзіну айналды.
Сондықтан еңбек адамы ежелден осы табиғи байлыққа үлкен құрметпен
қарайды. В.В.Докучаев ойынша қара топырақты жерлерді Ресейдің негізгі
байлығы деп атайды.
Өндірістің кейбір салалары топырақты пайдалануға негізделген. Соның
бірі маңызды азық-түлік өнімдерін жеткізуші ауыл шаруашылдығы. Топырақ ауыл
шаруашылығы өндірісін негізгі құралы болып табылады. Топырақтың орман
шаруашылығында және құрылыс салғанда – инженерлік құрылғылардың іргетасының
негізгі ретінде және жол салуда гидротехникалық құрылыста құрылыс материалы
ретінде маңызы зор [15, 65б.].
Топырақта жүріп жататын күрделі биологиялық, физика-химиялық және
химиялық процестердін адамзат қоғамының түрлі тіршілік салалары үшін мәні
зор. Осы процестерді тану топырақты іс жүзінде пайдалануда жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Микробиологиялық және геохимиялық процестерді зерттеуге байланысты
топырақтың халық денсаулығы үшін маңызы анықтала түседі. Топырақтағы физика-
химиялық құбылыстарды зерттеудің гидротехникалық құрылыс үшін және алыс
қашықтыққа созылған магистралық құбырлар салу үшін маңызы бар.
Топырақтағы биогеохимиялық және геохимиялық процестерді пайдалы қазба
кен орындарын іздеу кезінде пайдаланады. Жердің ауыл шаруашылығы үшін
маңызы ерекше, сондықтан осы сұрақ алды мен қаралуы керек. Топырақ
құнарлығы деп оның табиғи және мәдени өсімдіктердің қалыпты өсуі мен дамуын
қамтамасыз ету қабілетін айтады. Топырақ құнарлығы оны кез-келген борпылдақ
тау жынысынан ажыратуға мүмкіндік беретін ерекше сапа. Бұл сапаның адамзат
қоғамы үшін маңызы зор. Табиғи топырақ құнарлылығы олардың қалыптасуы
барысында топырақ түзу факторы әсерінен болады және табиғи өсімдіктер
өсімділігімен бағаланады [17, 110б.].
Өнделетін жердің құнарлығы ауылшаруашылық өнімдерінің түсім көлемімен
өлшенеді және ауылшаруашылық өндірістің деңгейіне: осы топырақтың зиянды
химиялық қасиетін жоя білуге, қолайлы су мен ауа режиміне, минерал,
органикалық, бактериялық тыңайтқыштар пайдалану мүмкіндігіне,
ауылшаруашылық өндірісінің механикаландыру деңгейіне байланысты.
Түсім көлем еңбек өнімділігіне тікелей байланысты болғандықтан,
топырақ құнарлығы да қоғамдық өндірістің маңызды кезі болып есептеледі
[18, 51б.].
Табиғи топырақ құнарлығынан көрсеткіштері – аудан бірлігіндегі жылдық
өсімдіктердің үстеме өсуі:
Тундра үшін 10-25цга
Гүлді және шым гүлді топырақ 45-85
Қара топырақты жер 90-137
Каштан топырақтар 40
Сұр-қоңыр топырақтар 12
Тропикалық саваннаның
қызыл және сары топырақтары 120
Ылғал тропиктердің қызыл
және сары топырақтары 325.
Күнделікті өмірде құнарлы деп белгілі бір мәдени өсімдіктер үшін
қолайлы топырақты атайды. Шынында құнарсыз топырақ болмайды, себебі
құнарлылық топырақтың ажырамас қасиеті.
Кез-келген топырақ, онда жақты өсетін өсімдіктер үшін құнарлы боп
табылады. Мысалы, құнарсыз екені айқын сортаң жерлерде кейбір сортаң шөптер
жақсы өседі, олар басқа жерде өсе алмайды.
Сұр топырақты жерлер мақта өсуіне қолайлы, бірақ картоп үшін құнарсыз
т.б.
Құнарлығы немен анықталады?
Өсімдіктер қалыпты өсу үшін топырақта мына жағдайлар блокы тиіс:
1. Өсімдік бойына сіңіре алатын формадағы қорек элементтері болуы тиіс.
2. Өсімдік сіңіре алатын формада су болуы тиіс.
3. Өсімдік тіршілігі үшін қажетті мөлшерде оттегімен қамтамасыз етілуі
тиіс.
4. Топырақ массасының құрылымы қолайлы болып онтайлы ауа – су режимін
қамтамасыз етіп тамырлардын топыраққа жақсы өтуін одан қоректікз аттар
мен ылғалдық керегінше алуын қамтамасыз етуі тиіс.
5. Өсімдіктер үшін зиянды қоспалар болуы тиіс.
Мәлім болғандай өсімдіктер негізгі қорек элементі ретінде топырақтан
азот, фосфор, калий, кальций, темір, күкіртті сініреді. Химиялық талдауға
қарасақ, топырақтағы химиялық элементтер құрамы көп, және ол көп жылға
жетеді. Н.П.Ремезов деректері бойынша, қаратопырақ құрамында азот пен
фосфордың көптігі сонша, бидайдан орташа түсім алғанда әлі 250 жылға жетеді
екен, ал калий құрамы – 3 мың жылға жетерлік.
Бірақ өсімдіктер үшін элементтер мөлшері емес, топырақтағы өсімдік
сіңіруге ыңғайлы формалары маңызды [19, 54-58 б.].
Елбасының халыққа арнаған жаңа Жолдауында еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін сақтау халқымыздың алдында тұрған стратегиялық мақсат екені
белгіленген. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму
жоспарына сай агроөнеркәсіптік кешеннің барлық саласын жоғары деңгейде
дамытып азық-түлікке деген сұранысты қанағаттандыру үшін отандық ауыл
шаруашылығын жаңа үдемелі индустриялдық-инновациялық деңгейде дамыту қажет.
Ол үшін бар күш-жігерді ауыл шаруашылығын дамытатын факторларға бағыттау
керек. Соның негізгісі жердің жағдайына, оның құнарлылығына байланысты [12,
21б.].
Кең-байтақ жерімізде топырақтың көптеген түрлері бар, олар табиғаттың
құбылмалы жағдайына байланысты биіктегі шалғынды құнарлы қара топырақтан
бастап ойпаттағы құнарлылығы төмен құба топырақтарды қамтып жатыр. Оның
ішінде тұзданған және қайта тұзданған, сор және сортаң, шөл-шөлейтке
айналған, деградацияға ұшыраған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz