Қайнар Олжай - публицист
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. ҚАЙНАР ОЛЖАЙ . ПУБЛИЦИСТ
1.1. Қайнар қаламынан туған мәселелердің өзектілігі
1.2. Қайнар Олжай публицистикасының тілдік, стильдік ерекшеліктері
ІІ. ҚАЙНАР ОЛЖАЙДЫҢ АВТОРЛЫҚ ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАРЫ
2.1. Қазақ тележурналистикасына қосқан үлесі
2.2. Қайнар Олжайдың продюсерлік қыры
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І ТАРАУ. ҚАЙНАР ОЛЖАЙ . ПУБЛИЦИСТ
1.1. Қайнар қаламынан туған мәселелердің өзектілігі
1.2. Қайнар Олжай публицистикасының тілдік, стильдік ерекшеліктері
ІІ. ҚАЙНАР ОЛЖАЙДЫҢ АВТОРЛЫҚ ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАРЫ
2.1. Қазақ тележурналистикасына қосқан үлесі
2.2. Қайнар Олжайдың продюсерлік қыры
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Біз бітіру жұмысымыздың тақырыбын жазушы, журналист, публицист Қайнар Олжайдың шығармашылық қырымен байланыстырып алдық. Дипломдық жұмыcтың жалпы сипаттамасында Қайнар Олжайдың жазушылық һәм журналистік қырынан гөрі публицистік шеберлігі жазылады. Кіріспе сөзде қазақ публицистикасының өткені мен бүгіні қазіргі көзқарас тұрғысынан қарастырылып, тереңінен қамтылады.
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың тарихындағы асыл қасиеттерінің бірі – сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап бүгінгі дәуірге дейінгі аралықтағы адам ақыл-ойының дамып, жетілгені, шарықтау шегіне жеткендігі бізге сөз маржаны арқылы келгені мәлім. Күнделікті өмірде орын алатын оқиғалар мен құбылыстар, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен көріністері осы күнге де сөз арқылы жеткені аян.
«Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз – осылай шығарған сөз...» /1/ деп жазады қазақ әліпбиінің негізін салып, іргесін қалаған Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп-өркендеп, дамып, жанданып келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ұрпақтың қорықпай, бұқпантайламай қарайтын, астарына үңілетін, шындықтың бетін ашып оқитын бақытты күндер туды. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы, тереңдей еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне бүгінгі күнде жол айқара ашық.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: «...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?» /2/ – дейді тебіреніп. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі іспетті. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, қазақтың дұшпанына қасқайып қарсы тұрып, қаһарын шашуға да тіл мен сөздің қуаты әсер етті. Осылайша қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның ғажап екенін публицистика белгілі бір кезеңдегі болған жай мен нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдыңа жайып салады. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол
публицистика өнері.
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың тарихындағы асыл қасиеттерінің бірі – сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап бүгінгі дәуірге дейінгі аралықтағы адам ақыл-ойының дамып, жетілгені, шарықтау шегіне жеткендігі бізге сөз маржаны арқылы келгені мәлім. Күнделікті өмірде орын алатын оқиғалар мен құбылыстар, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен көріністері осы күнге де сөз арқылы жеткені аян.
«Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз – осылай шығарған сөз...» /1/ деп жазады қазақ әліпбиінің негізін салып, іргесін қалаған Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп-өркендеп, дамып, жанданып келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ұрпақтың қорықпай, бұқпантайламай қарайтын, астарына үңілетін, шындықтың бетін ашып оқитын бақытты күндер туды. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне неғұрлым шынайы, тереңдей еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне бүгінгі күнде жол айқара ашық.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: «...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?» /2/ – дейді тебіреніп. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі іспетті. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, қазақтың дұшпанына қасқайып қарсы тұрып, қаһарын шашуға да тіл мен сөздің қуаты әсер етті. Осылайша қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның ғажап екенін публицистика белгілі бір кезеңдегі болған жай мен нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдыңа жайып салады. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол
публицистика өнері.
1. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1989. - 320 б.
Жазушы, 1989. - 320 б.
2. Назарбаев Н. Туған елім - тірегім. - Алматы: Рауан, 2001. - 128 б.
3. Жабайхан Мүбәрәкұлы .Қазақстан дипломатиясының жәй- күйі мен түп-бастаулары туралы. Астана: 2005ж -36 б.
4. Адамбаев Б. Шешендік сөздер. Алматы: 1990.-167б.
5. Бауыржан Жақып. Алматы: Білім, 2004.- 9б.
6. Бауыржан Омаров, 11-Қаламұш - Алматы: Жазушы, 2011, 121-бет
7. Ақдәулет М. Біздің буын қазақы рухты сақтап қалуға тырысты //Алтын Орда газеті 2010 жыл, 11 ақпан
.8. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1989. - 224 б.
9. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі// Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. - Алматы: Ана тілі, 1996. - 122 б.
10. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. - Алматы: Мектеп, 1978. - 148 б.
11. Гребенщиков А.Я. Некоторые вопросы современной публицистики// Сборник "0 публицистике и публицистах". Ленинград: Изд. Ленинградского университета, 1966. - С. 14.
12. Багиров Э.Г. Место телевидения в системе средств массовой информации и пропаганды. - М.: Изд. МГУ, 1976. - С. 43.
13. Қ.Олжай. Оба айналасындағы дода // Ана тілі газеті 7 ақпан, 2001 жыл,
14. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды/ Под ред. Ф.М.Головенченко. Собрание сочинений в 3-х томах. Статьи и рецензии. - М.: Гос.издат.худ.лит., 1948. Т.2. - С. 318.
15. Қ. Олжай. Ағындағы ақпарат // Қанат байлаған қазақ- Астана: Елорда -2010, 4-5 б.
16. http://dinislam.kz/. 2009-01-27
17. Қ.Олжай. Белгісіз Бесікбаев // Қанат байлаған қазақ-Астана: Елорда-2010, 27-бет.
18. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
19. Қ.Олжаев. Өрт // Лениншіл жас, 10 август, 1983 жыл
20. Қ. Олжай Қанат байлаған қазақ-Астана: Елорда 2010 жыл, 68-б.
21. Қ. Олжай. Мегаплоистің маңайы // Қанат байлаған қазақ, 57 бет
22. Бауыржан Жақып. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. Алматы: Білім,- 2004. 9 б.
23. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құр. З. Ахметов, Г. Шаңбаев,
Алматы: Ана тілі, 1996. 122- б.
24. Черепахов М.С. Проблемы теории публицистики. Москва: Мысль, 1973.- С.18.
25. Аграновский А. Своего дела мастер.- Москва: 1980. С.5.
26. Ученова В.В. Исторические истоки современной публицистики.
- Москва: МГУ, 1972. - С. 73
27. Алтын Орда газеті 2011 жыл, 10 ақпан
28. Ақ боз ат мінген ақжолтай, Қанат байлаған қазақ, Астана: Елорда, 2010 жыл, 153-б.
29. Ақ боз ат мінген ақжолтай, Қанат байлаған қазақ, Астана: Елорда, 2010 жыл, 153-б
30.Қ. Олжай. Қанат байлаған қазақ, Астана: Елорда, 2010 – 107-б.
31.Қ. Олжаев. Түбекті түлеткен түлектер // «Лениншіл жас» 1984 жыл, 4 желтоқсан
32.Т. Тәшенов. Теледидар неге ұлттық танымға қызмет ете алмай отыр?// Айқын, 26 тамыз, 2008ж.
33. www.azattyq.org, // Қарашаның 21-і – телевизия күні. 21.11.2006ж.
34. Ж. Шыныбеков. Бiз бiлетiн һәм бiз бiлмейтiн Қайнар Олжай // Алматы Ақшамы газеті 24-Ақпан, 2011ж.
35. Ж. Нармаханова Қой баққаннан ой баққан қиын // Ақ желкен журналы. №5, 2010 жыл.
36. Сонда.
37. «Меншікті мекен» бағдарламасы, 6 сәуір 2011 жыл.
38. Қазақ көсемсөзі жанрларының кемелдену үдерісі: Монография/ К. Қамзин – Алматы: Экономика, 2009. 16-17-бет.
39. Қ. Олжай. Президент пырағы, Алматы: Атамұра-1994 жыл, 56 б.
40. Ж. Нармаханова. Қой баққаннан ой баққан қиын //Ақ желкен журналы, №5 2010 жыл
41. Қ. Олжай Кептер жайлы кептер // Ана тілі, 2011жыл, 11 сәуір.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 2005. 320 б.
2. Амандосов., Елеукенов Ш., Ыдырысов., Қожакеев Т. Газет жанрлары-3.Алматы: Қазақстан, 1965. – 208б.
4. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары. - Алматы: Мектеп, 1968.- 243б.
5. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.- Алматы: КазГУ, 1974. с.128.
6. Фетисов М. И. Зарождение казахской публицистики.- Алматы: КГИХЛ, 1961. с. 440.
7. Амандосов Т. Современная казахская публицистика. Афтореферат на соиск. учен. степени докт. филол. наук.- Алматы: 1982.с.46.
8. Қожакеев Т. Жас журналистер серігі. Алматы: Рауан, 1961. 224 б.
Ученова В. Публицистика и политика. 2-ое изд,. доп.- Москва: Полииздат, 1979. с.271.
9. Шешендік сөздер. / Құрастырған Адамбаев Б.- Алматы: 1990.167б.
10. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Мектеп, 1982. 365 б.
11. Черепахов М.С. Проблемы теории публицистики.- Москва: Мысль, 1973. с.270.
12. Прохоров Е.П. Публицист и действительность.- Москва, 1973. с.316.
13. Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики.- Москва: МГУ, 1971. с.146.
14. Лазебник Ю. А. Публицистика и литература.- Киев: 1971.с.151.
15. Аграновский А. Своего дела мастер.- Москва: 1980.с.145.
16. Прохоров Е. П. Публицистика и политика.- Москва: МГУ,1973. с.271. 17.Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы.- Алматы: Мектеп, 1984.191 б.
18. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
19. Оба айналасындағы дода, 7 ақпан, 2011 жыл, Ана тілі
20. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды/ Под ред. Ф.М.Головенченко. Собрание сочинений в 3-х томах. Статьи и рецензии. - М.: Гос.издат.худ.лит., 1948. Т.2. - С. 5-67.
21. Ағындағы ақпарат» 4-5 бет, «Қанат байлаған қазақ» Астана «Елорда» 2010ж
22. http://dinislam.kz/ 2009-01-27
23. Белгісіз Бесікбаев, «Қанат байлаған қазақ» 27-бет»
24. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
25. Өрт «Лениншіл жас», 10 август, (1983 жыл)
26. «Қанат байлаған қазақ», Елорда (2010 жыл, 68- бет)
27. Қазақ көсемсөзі жанрларының кемелдену үдерісі: Монография/ К. Қамзин – Алматы: Экономика, 2009. 16-17-бет.
28. «Әдеби әлем» порталы 2011 жыл 15 ақпан
29. Алтын орда газеті, 10 ақпан, 2011 жыл. «Біздің буын қазақы рухты ұстап қалуға тырысты»
Жазушы, 1989. - 320 б.
2. Назарбаев Н. Туған елім - тірегім. - Алматы: Рауан, 2001. - 128 б.
3. Жабайхан Мүбәрәкұлы .Қазақстан дипломатиясының жәй- күйі мен түп-бастаулары туралы. Астана: 2005ж -36 б.
4. Адамбаев Б. Шешендік сөздер. Алматы: 1990.-167б.
5. Бауыржан Жақып. Алматы: Білім, 2004.- 9б.
6. Бауыржан Омаров, 11-Қаламұш - Алматы: Жазушы, 2011, 121-бет
7. Ақдәулет М. Біздің буын қазақы рухты сақтап қалуға тырысты //Алтын Орда газеті 2010 жыл, 11 ақпан
.8. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1989. - 224 б.
9. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі// Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. - Алматы: Ана тілі, 1996. - 122 б.
10. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. - Алматы: Мектеп, 1978. - 148 б.
11. Гребенщиков А.Я. Некоторые вопросы современной публицистики// Сборник "0 публицистике и публицистах". Ленинград: Изд. Ленинградского университета, 1966. - С. 14.
12. Багиров Э.Г. Место телевидения в системе средств массовой информации и пропаганды. - М.: Изд. МГУ, 1976. - С. 43.
13. Қ.Олжай. Оба айналасындағы дода // Ана тілі газеті 7 ақпан, 2001 жыл,
14. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды/ Под ред. Ф.М.Головенченко. Собрание сочинений в 3-х томах. Статьи и рецензии. - М.: Гос.издат.худ.лит., 1948. Т.2. - С. 318.
15. Қ. Олжай. Ағындағы ақпарат // Қанат байлаған қазақ- Астана: Елорда -2010, 4-5 б.
16. http://dinislam.kz/. 2009-01-27
17. Қ.Олжай. Белгісіз Бесікбаев // Қанат байлаған қазақ-Астана: Елорда-2010, 27-бет.
18. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
19. Қ.Олжаев. Өрт // Лениншіл жас, 10 август, 1983 жыл
20. Қ. Олжай Қанат байлаған қазақ-Астана: Елорда 2010 жыл, 68-б.
21. Қ. Олжай. Мегаплоистің маңайы // Қанат байлаған қазақ, 57 бет
22. Бауыржан Жақып. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. Алматы: Білім,- 2004. 9 б.
23. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құр. З. Ахметов, Г. Шаңбаев,
Алматы: Ана тілі, 1996. 122- б.
24. Черепахов М.С. Проблемы теории публицистики. Москва: Мысль, 1973.- С.18.
25. Аграновский А. Своего дела мастер.- Москва: 1980. С.5.
26. Ученова В.В. Исторические истоки современной публицистики.
- Москва: МГУ, 1972. - С. 73
27. Алтын Орда газеті 2011 жыл, 10 ақпан
28. Ақ боз ат мінген ақжолтай, Қанат байлаған қазақ, Астана: Елорда, 2010 жыл, 153-б.
29. Ақ боз ат мінген ақжолтай, Қанат байлаған қазақ, Астана: Елорда, 2010 жыл, 153-б
30.Қ. Олжай. Қанат байлаған қазақ, Астана: Елорда, 2010 – 107-б.
31.Қ. Олжаев. Түбекті түлеткен түлектер // «Лениншіл жас» 1984 жыл, 4 желтоқсан
32.Т. Тәшенов. Теледидар неге ұлттық танымға қызмет ете алмай отыр?// Айқын, 26 тамыз, 2008ж.
33. www.azattyq.org, // Қарашаның 21-і – телевизия күні. 21.11.2006ж.
34. Ж. Шыныбеков. Бiз бiлетiн һәм бiз бiлмейтiн Қайнар Олжай // Алматы Ақшамы газеті 24-Ақпан, 2011ж.
35. Ж. Нармаханова Қой баққаннан ой баққан қиын // Ақ желкен журналы. №5, 2010 жыл.
36. Сонда.
37. «Меншікті мекен» бағдарламасы, 6 сәуір 2011 жыл.
38. Қазақ көсемсөзі жанрларының кемелдену үдерісі: Монография/ К. Қамзин – Алматы: Экономика, 2009. 16-17-бет.
39. Қ. Олжай. Президент пырағы, Алматы: Атамұра-1994 жыл, 56 б.
40. Ж. Нармаханова. Қой баққаннан ой баққан қиын //Ақ желкен журналы, №5 2010 жыл
41. Қ. Олжай Кептер жайлы кептер // Ана тілі, 2011жыл, 11 сәуір.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 2005. 320 б.
2. Амандосов., Елеукенов Ш., Ыдырысов., Қожакеев Т. Газет жанрлары-3.Алматы: Қазақстан, 1965. – 208б.
4. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары. - Алматы: Мектеп, 1968.- 243б.
5. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.- Алматы: КазГУ, 1974. с.128.
6. Фетисов М. И. Зарождение казахской публицистики.- Алматы: КГИХЛ, 1961. с. 440.
7. Амандосов Т. Современная казахская публицистика. Афтореферат на соиск. учен. степени докт. филол. наук.- Алматы: 1982.с.46.
8. Қожакеев Т. Жас журналистер серігі. Алматы: Рауан, 1961. 224 б.
Ученова В. Публицистика и политика. 2-ое изд,. доп.- Москва: Полииздат, 1979. с.271.
9. Шешендік сөздер. / Құрастырған Адамбаев Б.- Алматы: 1990.167б.
10. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Мектеп, 1982. 365 б.
11. Черепахов М.С. Проблемы теории публицистики.- Москва: Мысль, 1973. с.270.
12. Прохоров Е.П. Публицист и действительность.- Москва, 1973. с.316.
13. Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики.- Москва: МГУ, 1971. с.146.
14. Лазебник Ю. А. Публицистика и литература.- Киев: 1971.с.151.
15. Аграновский А. Своего дела мастер.- Москва: 1980.с.145.
16. Прохоров Е. П. Публицистика и политика.- Москва: МГУ,1973. с.271. 17.Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы.- Алматы: Мектеп, 1984.191 б.
18. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
19. Оба айналасындағы дода, 7 ақпан, 2011 жыл, Ана тілі
20. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды/ Под ред. Ф.М.Головенченко. Собрание сочинений в 3-х томах. Статьи и рецензии. - М.: Гос.издат.худ.лит., 1948. Т.2. - С. 5-67.
21. Ағындағы ақпарат» 4-5 бет, «Қанат байлаған қазақ» Астана «Елорда» 2010ж
22. http://dinislam.kz/ 2009-01-27
23. Белгісіз Бесікбаев, «Қанат байлаған қазақ» 27-бет»
24. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
25. Өрт «Лениншіл жас», 10 август, (1983 жыл)
26. «Қанат байлаған қазақ», Елорда (2010 жыл, 68- бет)
27. Қазақ көсемсөзі жанрларының кемелдену үдерісі: Монография/ К. Қамзин – Алматы: Экономика, 2009. 16-17-бет.
28. «Әдеби әлем» порталы 2011 жыл 15 ақпан
29. Алтын орда газеті, 10 ақпан, 2011 жыл. «Біздің буын қазақы рухты ұстап қалуға тырысты»
КІРІСПЕ
Біз бітіру жұмысымыздың тақырыбын жазушы, журналист, публицист Қайнар
Олжайдың шығармашылық қырымен байланыстырып алдық. Дипломдық жұмыcтың жалпы
сипаттамасында Қайнар Олжайдың жазушылық һәм журналистік қырынан гөрі
публицистік шеберлігі жазылады. Кіріспе сөзде қазақ публицистикасының
өткені мен бүгіні қазіргі көзқарас тұрғысынан қарастырылып, тереңінен
қамтылады.
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың тарихындағы асыл қасиеттерінің бірі –
сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап бүгінгі дәуірге дейінгі
аралықтағы адам ақыл-ойының дамып, жетілгені, шарықтау шегіне жеткендігі
бізге сөз маржаны арқылы келгені мәлім. Күнделікті өмірде орын алатын
оқиғалар мен құбылыстар, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен көріністері
осы күнге де сөз арқылы жеткені аян.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз –
осылай шығарған сөз... 1 деп жазады қазақ әліпбиінің негізін салып,
іргесін қалаған Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем әдебиетпен
бірге туып, қалыптасып, өсіп-өркендеп, дамып, жанданып келе жатқан
шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ұрпақтың қорықпай, бұқпантайламай
қарайтын, астарына үңілетін, шындықтың бетін ашып оқитын бақытты күндер
туды. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы
жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне
неғұрлым шынайы, тереңдей еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне
бүгінгі күнде жол айқара ашық.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!? 2 – дейді тебіреніп.
Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ
публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі іспетті. Жұрт
қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса,
медеу болып жарқын жолға бастады, қазақтың дұшпанына қасқайып қарсы тұрып,
қаһарын шашуға да тіл мен сөздің қуаты әсер етті. Осылайша қазақ
публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның
ғажап екенін публицистика белгілі бір кезеңдегі болған жай мен нақтылы
оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдыңа жайып салады. Өткенді бүгінге,
бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол
публицистика өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кешегі келмеске
кеткен кеңестік кезеңде туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе
қалыптастырған таным тұрғысынан баға беріліп келген рас. Қазақ
публицистикасы да тамыры қураған, тек сынуға шақ қалған бұтағы бар күйінде,
тар шеңбер ауқымында қарастырылуы қысым көрсетудің арқасында жүзеге асты.
Зерттеудің зәрулігі де тәуелсіздік талаптарынан туындайды. Біріншіден,
қазақ публицистикасын тұтас алып қарастырудың, ұлттық таным тұрғысынан баға
берудің мүмкіндігі туды. Екіншіден, бұрын зерттеуге болмайтын қазақ
публицистикасының көне түркілік тамырын, фольклорлық дәстүрін, шешендік
негізін ашудың сәті түсті. Үшіншіден, Қазан төңкерісінен бұрынғы қазақ
публицистикасының қалыптасуындағы қайшылықты кезеңнің әділ бағасын берудің
қажеттілігі туды. Төртіншіден, кеңестік кезеңнің өзіндегі қазақ
публицистикасына бүгінгі тәуелсіздік ұстанымдары тұрғысы-нан қараудың да
кезі келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қоғамдық ой-сана, дүниетаным тіл арқылы ғана
жарыққа шығады, басқаларға білінеді. Тілдің адам баласын прогресске
жеткізген ұлы да бірегей туынды екендігі дәлелденген. Осы себептерден де
сөйлеу мәдениетіне жетілу, тілді дұрыс та тиімді, шебер де тартымды
пайдалана білу талабы көне замандардың өзінде-ақ жүзеге асырылған. Ата-
бабасынан берік қалыптасқан билер институты бар қазақ халқы ел басқаруда
болсын, жұрт алдына шығып сөз айтарда болсын тілдің шұрайлылығына,
тазалығына, сөз шеберлігіне, сол арқылы көпшілік санасына ықпал етуге
ерекше мән берген. Ғылым-білім дегендерден алыс жүрген замандардың өзінде
де тіл өнерін өнердің өнері, өнер алды – қызыл тіл деп бағалаған. Асылы,
жақсы сөзді жанына азық ете білген, атқан оққа тоқталмаса да жүйелі сөзге
бас иген, орнын тапқан екі ауыз сөзді ер құнымен теңестірген бір халық
болса, ол қазақ халқы болар. Халқымыздың баяғыдан бері қарай келе жатқан
осы жақсы дәстүрі біздің заманымызда ұмытылмағаны былай тұрсын, қайта
ғылыми негізде дамып, зертелу нысанына айналды. Бұл – қуанарлық іс. Әр
жанрдың өзіндік нормасы, өзіндік сөз саптауы болады. Бірінде тілдік нормаға
сыйымсыз болған құбылыс екіншісінде қолмен қойғандай болып шығатыны тағы
бар. Бұл жағдай тілдік норма дегеніміз – бір жақты түсінуді көтермейтін
қыры да, сыры да көп әр жақты құбылыс екендігін байқатса керек.
Публицистика өзгешелігін анықтап алуымыз үшін А. Байтұрсынов, Т.
Амандосов,Т. Қожакеев, Ә. Ыдырысов, Е. Прохоров, М. Гус, В.Даль
еңбектері теориялық, методологиялық бағыт- бағдар ретінде пайдалануымен
қатар, қозғап отырған тақырыбымыздың мәнін ашуға жәрдемін тигізді.
Зерттеу жұмыстың ғылыми әдістемелік негізі. Жұмыста салыстырмалы-
типологиялық талдау, сипаттау, саралау, сараптау әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының қажеттілігі. Зерттеу барысында мемлекетіміздің
тәуелсіздік алған жылдардағы сыртқы саясатының берік орнығуын жазған
публицистің кітаптары ғылыми негізге айналдыру еді. Осы публицистикалық
шеберлігінің дамуы әрі оның қыр-сырын оқырман қауымға аса байыптылықпен
түсіндіре білген публицистің еңбегі зерттеліп отырғандық- тан халықаралық
мәселелерге бей-жай қарай алмайтын публицистің жазбалары студенттер мен
магистранттарға көмекші құрал ретінде пайдалануларына мүмкіндік беруімен
қажетті.
Жұмыстың нысаны. Қайнар Олжайдың публицистикалық қырын ашуымыз үшін
зерттеу жұмысымыздың обьектісі ретінде оның өмір жолы мен қызметін әрі
публицистикасын алдық. Осы қырлары арқылы оның шығармашылық ерекшеліктері
мен жетістіктері, қоғамдық санаға ой салар мәні бар пікірлері айқындала
түспек.
Өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін Қазақстан ішкі
тұрақтылыққа қоса халықаралық қатынастардың шынайы субьектісі болады.
Біздің зерттеу тақырыбымыздың кейіпкері міне, осы халықаралық қатынас
турасында да кесек турап, келелі ой айтып келеді. Бітіру жұмысында осы жағы
да сырт қалған жоқ.
Ендеше, бүгінгі қоғамның да би-шешендері, сөз ұсталары осылар. Қазыбек
бидің қаһарлы жауға қарата айтылған осы сөздері шешендік өнер мен
публицистикалық сөздің асқақ үлгісі ретінде халық жадында мәңгілік қалды.
Тарихымыздағы публицистиканың тамаша үлгілері, сөз зергерлерінің
тапқырлықпен айтқан сөздері халық арасында жоғары бағаланып, ұрпақтан
ұрпаққа мұра болады.
Ал осы мирас қылып қалдырған мәмілегерлік үлгілерін қазіргі кезде жадында
ұстап, халқымыздың мүддесін қорғап, көсемдігімен еліміздің марқабатына
бөленіп жүрген шешендер бар ма? Болса кімдер? Міне, біз осы бітіру жұмысын
жазу барысында осы сұрақтарға тұщымды жауап табуға көп күш салдық.
Зерттеу жұмысында публицистиканың табиғаты айқындалып оның жалпы
адамзат дамуының алғашқы дәуірлеріндегі екі түрі болғандығы
анықталды. Оның бірі ұрпақтан-үрпаққа ауызша жеткізілген ауызекі пуб-
лицистика. Екіншісі – жазу, сызу пайда болғаннан кейін қолданысқа енген
жазба публицистика.
Ғылыми жұмыста негізгі басымдық журналист Қайнар Олжайдың публицистикалық
шеберлігіне берілді.
Тарихқа үңілер болсақ, орта ғасырлардағы жыраулар поэзиясы да өз
заманының елеулі қоғамдық мәселелерін өзек етті. Жыраулар поэзиясының өз
заманындағы дәуір үнін жеткізумен қатар, мемлекетті басқару құралы
болғандығы да публицистика функцияларымен қабысып жатыр.
Қазақтың тапқырлық пен даналыққа, шүрайлы тіл мен орайлы ойға негізделген
шешендер сөздерінен де замана шындығын, өмір көріністерін, тіпті нақтылы
дерек-дәйектерді де кездестіруге болады. Мұның өзі шешендік өнердің
бойындағы публицистикалык белгілерді ашып, анықтауға жол ашты.
Бітіру жұмысын бастарда қазақтың жазба публицистикасының түп-тамырын
тереңнен іздеуді жөн санадық. Қазақ публицистикасының қалыптасуында
ХІХ ғасырдағы ойшылдар Шоқан, Ыбырай, Абай шығармалары зор орын алады.
Бірақ кеңес дәуіріндегі кейбір ғылыми тұжырымдар сияқты қазақ
публицистикасы Шоқан, Ыбырай, Абай шығармаларымен бірге туды деп емес,
қалыптасты деген пікірге тоқтаған жөн. Өйткені, бүгінгі көзқарас
тұрғысынан алғанда, қазақ публицистикасының туу, пайда болуы көне
дәуірлерде жатқандығына бітіру жұмысын жазу барысында көз жеткіздік. XIX
ғасырдың екінші жартысында қазақ баспасөзі дүниеге келді. 1870 жылы
қазақ тіліндегі тұңғыш басылым Түркістан уалаятының газетінің
шығуымен баспасөз бен публицистиканың тоғысуы жүзеге асты. Алғашқы
қазақ газетінің бетіндегі қоғамдық маңызы бар жарияланымдарының маңызы
күні бүгінге дейін жойылған жоқ. Сонымен қатар публицистика жанрларының
алғашқы көріністері осы басылымда пайда болғанына нақтылы дәлелдерді де
осы басылымнан табуға болады.
Қазақ публицистикасының қалыптасу дәуірінде Дала
уалаятының газеті шықты (1888 ж.). Бұл басылымда XIX ғасыр
аяғында қазақ халқының проблемаларын айқын көрсете алған
көрнекті публицистер шоғыры калыптасты.
XX ғасырдың басында жарық көрген Айқап журналының (1911 ж.) ұлттық
публицистикамыздың қалыптасуындағы орны ерекше. Халқымыздың азаттығы үшін
күрескен Қазақ газетінің (1913) жарыққа шығуымен бірге ұлттық
публицистикамыз өзгеше сүрлеу жасап, өзіндік ізге түсті. Қазақта
жарияланған мақалалар мен хаттарда қазақ даласындағы саяси, экономикалык,
рухани мәселелер ұлттық мүдде тұрғысынан қозғалды. Зерттеу барысында бізге
шығармашылығы беймәлім қаламгерлердің публицистикасындағы өткір ойлары мен
батыл ұсыныстарының ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі байыпталды.
1917-1990 жылдар аралығын қамтитын бұл дәуірде қазақ публицистикасы
жанрлық, түрлік тұрғыдан байып, шектеулі тақырыптық, мазмұндық ауқымда
өркендеді. Осы жылдардағы қазақ публицистикасының негізгі даму бағыттары
айқындалды.
Біз Қайнар Олжайдың тек кітап басылған мақалаларын ғана емес, сонымен
бірге жас кезінен күні бүгінге дейінгі жазған, газет-журналдарда
жарияланған публицистикалық мақалаларына да зер салып, саралай, сараптай
талдап, шама-шарқымызша қамтуға тырыстық.
Тәуелсіздік дәуіріндегі публицистика газет публицистикасы нұсқалары
тұрғысынан талданды. Қазақ тілді басылымдардағы қоғамдық маңызы зор
мәселелерді қозғаған мақалалардың тақырыптық және проблемалық ізденістер
айқындалды.
Ғылыми еңбекте бұрын зерттелмеген қазақ публицистикасының гносеоло-гиялық
негіздерін айқындауға талпыныс жасалды. Сонымен қатар қазақ,
публицистикасының қалыптасу, даму арналары кең ауқымда, тұтас, сом күйінде
жүйеленді. Публицистің бүгінгі күнмен байланыстыра жазылған өзектілігі
және құндылығы жоғары материалдары да көзден таса қылған жоқ.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан әрі
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмысымыз екі тараудан тұрады. Бірінші
тарауда көрнекті публицистің өмірі мен журналистік қызметі туралы айтылады.
Ал екінші тарауда өмір жолы мен қызметі сараланған соң, жазушылық
публицистикасына мән беруді жөн санадық.
І ТАРАУ. ҚАЙНАР ОЛЖАЙ - ПУБЛИЦИСТ
1.1. Қайнар қаламынан туған мәселелердің өзектілігі
Қазақ хандықтары құрылғаннан бастап, қазақ халқы дипломатиялық өнердің
терең дәстүрлерін қалыптастырып ондағы сөз құдіреттілігін аса бағалай
білген. Сонымен қатар тамаша үлгілерін мұра етіп қалдырған. Ресей
мемлекеті, Қытай, Жоңғар хандығы, басқа көрші мемлекеттермен және халықпен
тұрақты тығыз байланыстарда қазақтардың халықаралық қатынастарының бай
практикасы қалыптасты. Белгілі бір аумақтар үшін дау- дамайлар, титықтатқан
соғыстар жүргізуі және жанжалдарды бейбіт шешу амалдарын іздестіру,
одақтастық бірлестіктер құру және сауда байланыстарын өрістету қажеттігі
дипломатия мен келіссөздер өнерінің дамуына ықпалдасты 3. Сыртқы саяси
және дипломатиялық саладағы Тәуке ханның, Абылай ханның және басқалардың
елеулі табыстары тарихқа мәлім. Өз мемлекетін нығайта отырып, Абылай хан
Қытаймен, Ресеймен және басқа елдермен күрделі де қарама-қайшылықты
қатынастар жағдайында икемді, тереңінен ойластырылған сыртқы саясат, шебер
дипломатиялық қызмет жүргізді. Абылай ханның сыртқы саясаты мен
дипломатиялық қызметі бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін тағлым аларлық
көптеген жарқын үлгіге ие. Осы сыртқы саясат келіссөз сәттілігімен үндес.
Қазақтар қашанда сөзге ерекше, тіпті тылсым мағына берді. Арғы тегі атақты
болмағанымен, иландырарлық ғұлама сөз таба білетіндігімен, өзінің
руластарын жалынды сөзімен жігерлендіре білетіндігімен немесе жасанған
жауды өзінің бір ғана сөзімен тоқтата алатындығымен әйгілі адамдарды халық
әр уақытта сыйлап ардақ тұтты. Еліміздің сыртқы саясатына шешен адамдарымыз
белсене араласып отырған. Қазақ шешендері Әлібекұлы Төле, Келдібекұлы
Қазыбек, Датұлы Сырым, Қорлыбайұлы Досбол тағы басқалар қауым ішіндегі дау-
жанжалдарды реттеуден бастап, елшілік-мәмігерлік қызметтерімен белгілі
болған адамдар 4. Ал шешендік өнеріне қазақ ауыз әдебиетін зерттеуші
ғалымдар: Шешендік дегеніміз белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлықпен,
көркем тілмен айтылған және жұртшылық қабылдап, елге тараған белгілі,
үлгілі ойлар, тұжырымдар 5 деген анықтама берген екен. Қазақ халқының
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бұқар жырау секілді үздік қайраткерлері
даналық, шешендік әрекеттері туралы халық жадында талай аңыздар сақталған.
Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкіл халықтық күресті ұйымдастырушылардың бірі
Қазыбек би жоңғарлардың билеушісі Ғалдан Серенмен келіссөздерге бірнеше
мәрте қатысты. Аңызда Қазыбек би өзінің Қаз дауысты деген мәшһүр атағын
қазақ елшісінің шешендік өнеріне тәнті болған Ғалдан Серенің өзінен алған
делінеді. Қазыбек бидің жас Абылай сұлтанды жоңғар тұтқынынан босатып алу
жөніндегі бастауы еліміздің классикалық үлгісі деп санау әбден орынды.
Атадан ұл туса – құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса - күң боламын
деп тумайды. Ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп отыра алмайтын елміз. Сен
темір болсаң, біз көмірміз-еріткелі келгенбіз, қазақ- қалмақ баласын
теліткелі келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға
көнбесең – шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан – алысқалы
келгенбіз. Сен сәйгүлік тұлпар болсаң, мен ақиық сұңқармын, тұтқыр сары
желіммін – жабысқалы келгенбіз. Бітім берсең – жөніңді айт, бермесең –
тұрысатын жеріңді айт. Міне, осындай қазақтың от ауызды, орақ тілді
шешендері өз заманының публицистері деп атамау мүмкін емес.
Қайнар Олжай бала күнінде, қой бағыпты. Осы кәсібі жайлы жазылған
естеліктен қалғанын тағы бір түйіндер болсақ, жас кезінде қой бағуға
шыққанда, қойын-қонышында кәмпит-сәмпит емес, кітап, газет-журнал жүреді
екен. Сонда кітап оқуға мұрса беретін жуас отар қайда, әлсін-әлсін өріп,
мазасын ала береді. Содан Қайнар әдіс ойлап табады. Күнде отарын таудың
етегінен бөктерлей шоқыға қарай қайырады екен. Сондай жайыла-жайыла таудың
басына шыққан отар, самалдап, жусайтын көрінеді. Отары үйренген соң өзі
төбе басына шығып алып, кітабын алаңсыз оқитын көрінеді. Міне, осылай
бесіктен белі шықпай, бұғанасы қатпаған шақта-ақ рухани әлемнің есігін
именбей ашқан, том-том, арасын шаң басқан кітаптарды ақтарып өсті. Ауыл
балаларының тісі бата бермейтін кітапхананы қотарды. Осылайша өзіне рухани
нәр алды. Бұл турасында жуырда ғана жарық көрген жаурналист Бауыржан
Омарұлының эсселер жинағында былай дейді: Бүгінде есімі елге танымал
қаламгер Қайнар Олжайды ол кезде ешкім білмейтін. Оның есесіне іргедегі
шұбартаулықтардың бастамасы бойынша құрылған Кең өріс комсомол-жастар
бригадасында жұмыс істейтін Қайнар деген елгезек жас шопанды ауыл-аймақ,
көрші-көлем, тіпті қозы-лаққа дейін түгел танитын. Өйткені, жұмысына
тиянақты, шаруасына ұсынақты, мал-жанға мейірімді еді. Қолынан ертелі-кеш
кітабы түспейтін бота тірсек бозбала өрістегі қойға қосып ой бағатын.
Кішкене ғана қағілез қойшы Кең өрісте жүріп, өмірдегі өз өрісін кеңейтуге
ұмтылды.
О бастан бұл әулет өлең-жырға бейім-ді. Атасы Олжайдың екі баласы бар
еді. Үлкені – Қалиақпар, кішісі – Қоңырғазы. Қалиақпар – Қайнардың әкесі.
Олжай ақсақал сонау Курск түбіндегі шайқаста бір қолын қалдырып, елге
жараланып қайтқан. Ауруханада есін жиған ол бір қолы жоқ екенін көріп,
екінші қолымен ауылға өлеңмен хат жазады. Олжай соғыстан келген соң
колхоздың қойын бағыпты. Бір күні оған мектепте оқитын баласы Қоңырғазы:
Әке, бүгін сенің қойыңды мен бағайыншы,-депті. Сөйтіп, ол сол күні
сабаққа бармай, әкесінің қойын жайып кетіпті. Бала кешке үйге келіп, шешесі
Ханымияға: Апа, апа, мен өлең шығардым,-дейтін 6 бала Қайнар осылай
жазушы, публицист болып қалыптасты.
Біз негізгі бөлімдегі алғашқы тарауға кірісерде. Қайнар Олжайдың
республикалық Алтын Орда газетінің 2010 жылғы 10 ақпандағы нөміріне
берген сұхбатындағы мына бір кесек ойына тоқталмай кете алмадық. Респондент
болып отырған Қайнардың бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалта қоймаған,
әлі де замана зары болып келе жатқан ұлттық тіл төңірегінде айтады.
...Осы арада тіл мәселесіне қатысты мына жайтты айтып кеткенім жөн
шығар. Сол кездегі өзіммен қатарлас әріптестерімнің бәрінің де балалары
қазақ мектебінің табалдырығын аттап, қазақ тілінде оқыды. Өзімнің екі ұлым
да. Бүгінде екі ұлым да қазақтілді журналистер. Ал бізге дейінгі, мәселен
Шерағаңнан басталатын ағалардың балалары орыс тілінде оқыды. Тізімдеп
айтсақ, Кәкімжан Қазыбаевтың ұлы орыс тілді журналист болып шықса,
Шерағаңның баласы да орыстілді журналист болды. Еркеғали Рахмадиевтің,
Әнуар Әлімжановтың, Дүкенбай Досжановтың балалары орыс тілді журналист
болып қалыптасты. Ал өзіммен оқыған Қали Сәрсенбайдың, Шархан Қазығұловтың,
Салтанат Қажыкенованың балалары қазақ тілді журналистер болып шықты. Біздің
буын қазақы рухты сақтауға, ұстап қалуға қатты тырыстық. Қысқасы, Лениншіл
жас бізді ұлтшыл етіп шығарды... 7 Расында да бұл мәселе өзекті ме,
өзекті. Бұл жайды өзімізде көріп жүрміз. Заманында қылмыс тақырыбына түрен
салған, талантты жазушы Кемел Тоқаевтың ұлы Қасым-Жомарт Тоқаев қазір
беделді. Бертінге дейін Қазақстан республикасының Сыртқы істер министрі,
одан кейін ҚР парламенті сенатының төрағасы болған саясаткер алғашында тек,
ағылшынша, орысша, қытайша сайраушы еді ғой. Ақиық ақын, ҚР Халық жазушысы
Тұманбай Молдағалиевтың ұлы Дәурен де қазақша шатып-бұтып сөйлейді. Осылай
тізбелей берсек, санауға саусақ жетпей қалады. Қайнар жоғарыдағы
журналистке берген сұхбатында міне, осы мәселенің түп-тамыры қайда жатқанын
айтады. Ол заманда еліміз КСРО атты алып империяның құрсауында болды.
Сүркейлі одақтың іргесінен құс еркімен ұша алмайтын заманда елімізде орыс
тілді мектептерді басым болғаны ақиқат. Сондықтан кейбір тараптар, сол
кездегі қоғамды кінәлайды.
Расында да оның әрбір жазған мақалалары өзектілігін жоғалта қойған жоқ.
Керісінше уақыт көшімен бірге мән-маңызы артып, салмағы ауырлай түсері хақ.
Қазақ зерттеушілерінің ішінде публицистикаға тұңғыш анықтаманы Ахмет
Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде бергені белгілі. Ол
публицистиканы көсем сөз деген қазақ сөзімен сабақтастырады. Көсем сөз
шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатпен шығарылатын сөз. Шешен
сөзден мұның айырылатын жері – шешен сөз ауызша айтылады, көсем сөз жазумен
айтылады. Көсем сөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз
болғандықтан да көсем сөз деп аталады. Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек
іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады 8 Шын мәнінде
публицистика әлеуметтік, коғамдық, саяси мәні бар бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерін көтеретін, көпшілікке сол кезеңдегі басты міндеттерді аңғартып,
саяси-әлеуметтік оқиғалардың сыр-сипатын көз алдыңа жайып салады.
Публицистика белгілі бір күннің, белгілі бір дәуірдің тарихын мезетінде
философиялық көзқарас тұрғысынан баға беріп, байланыстыра отырып баяндайды.
Ол қоғамдық мәселелерді сырттай емес, өмірмен, тәжірибемен ұштастыра отырып
баяндайды. Публицистика дегеніміз – заман тарихы, дәуір танысы, өмір
шежіресі. Шежіре болғанда да күнделікті тіршіліктің рухани бейнесі, жанды
көрінісі. Публицистика – бұл бәрінен де бұрын шығармашылық процесс.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде публицистикаға біршама жинақы
айқындама берілген: Көсем сөз (публицистика, лат. рublik – қоғамдық) –
әдебиет пен журналистиканың қоғамдағы көкейкесті, өткір мәселелерді
қозғайтын саласы. Көсем сөздің мақсаты – нақтылы саяси, экономикалық,
әлеуметтік, философиялық мәселелерді көтере отырып, өз кезеңіндегі қоғамдык
ойға ықпал ету. Көсем сөздің осы мақсатка орай қалыптасқан өзгеше стилі
болады, оған айтыс рухы, сендіру, иландыру, ұйытуға бағытталған тәсілдер
тән, көсем сөздің озық үлгілерінен шешендік сөздердің ізі аңдалатыны да
содан.
Көсем сөз – мерзімді баспасез бетіндегі көптеген жанрларға бірдей қатысты
ұғым. Сондықтан көсемсөзшілер (публицистер) айтпақ ойы, оны жеткізу
ыңғайына қарай кейде памфлет, кейде эссе, мақала, ашық хат, кейде Фелье-
тон жазып, жариялайды 9.
Нағыз публицистикада әлеуметтік-тәрбиелік ықпал жасаудың орасан зор күші
бар, өйткені ол оқырманға, көрерменге, тыңдаушыға дұрыс бағыт сіл-
тейді. Адамдардың ақыл-ойы мен сөздеріне өсер етудегі маңызды рөлді де
атқарады. Публицистикалық құбылыстарға ғылыми тұрғыдан баға беру,
дәлелдеудің айқындығы, өткірлік, барынша ықпал етуге ұмтылушылық тән.
Публицистика туралы сөз еткенде, оның басқа салалармен ара-қатынасына назар
аударып, олармен байланысына назар аудармауға болмайды.
Публицистиканың көркем әдебиеттен өзіндік өзгешеліктері бар. Ең алдымен,
публицистика шығармашылықтың публицистикалық түріне, ал көркем әде-
биет – шығармашылықтың көркем түріне жатады.
Екіншіден, көркем әдеби шығармалар (әңгіме, хикая, роман) міндетті
түрде сюжетке құрылады, портреттер ойдан шығарылады. Типтендіру, образ
жасау, публицистиканын көркем жанрларына ғана тән келеді. Оның өзінде де
очерк пен фельетон атворлары өздерінін кейіпкерлерімен міндетгі түрде
кездесіп, олардың портреті, мінез-қүлықтары туралы біраз мағлүмат алады.
Сөйтіп, әдеби шығарма көркем шындыкка негізделіп жазылса, публицистік
шығармалар өмірдің нақтылы шындығына сүйеніліп жазылады 10. Яғни, көркем
әдебиетте шарттылық, басым болса, публицистика нақтылыққа негізделеді.
Үшіншіден, көркем әдебиеттің өзіне ғана тән жанрлар жүйесі болатыны
сияқты, публицистиканың өзіне ғана тиесілі бай жанрлар палитрасы бар.
Төртіншіден, көркем шығармада жазушы өзінің негізгі идеясын, ойларын,
идеалын оқиға желісі, адам образы, характерлер қақтығысы картиналар,
эпизодтар арқылы береді. Автордың оқырманға ұсынар идеясы оқиға дамуы,
образдың өсу жолдары арқылы ашылып отырады. Ал публицист өз ойын оқырманға
тікелей ұсынады Публицистика – автор мен оқырманның ашық әңгімесі айтылып
отырған оқиғаға байланысты автордың көзқарасы мен сезімі – ашуы таңырқауы
қуанышы, реніші айқын білініп отыруы керек
11. Публицистика автордан терең ой мен білімділікті, тіл шеберлігін,
өршіл пафосты, логика тереңдігін талап етеді. Ол оқырманмен емен-жерқын,
ойын еш бүкпесіз сөйлеседі. Бесіншіден, көркем әдебиетте жазушы көлемді
шығармалар жазу үшін бүкіл ғұмырын сарп етуі мүмкін. Ал публицистикада
белгілі бір тар уақыт шеңберінде айтылмаған ой көнеруі мүмкін. Сондықтан да
көркем әдебиет бірнеше жылдар оқиғасын, тұтас бір дәуірді қамтыса,
публицистика күнделікті өмір ағысына ілесіп отыруы керек,
Профессор Э.Г.Багиров Природу телевидения составляет не только то, что
отличает его от кино, радио и печати, но и то, что их объединяет, что
отличает их от традиционных средств информации 12 деп айтқанын мысалға
алар болсақ, публицистика табиғатын да оның көркем әдебиеттен
айырмашылықтары ғана емес, ұқсастықтары мен жақындығына да көз жеткіземіз.
Публицистика мен көркем әдебиеттің екеуі де сөз өнерінің салалары. Екеуінің
де құралы сөз. Осы тұрғыдан келгенде, публицистика мен көркем әдебиеттің
ұқсастық жағы болады, олар бір-бірімен органикалық тығыз байланысады.
Осы арада сәл үзіліс жасап, Қайнар Олжайдың мына бір жазбасына көз
жүгіртейік: Біздің дала да моладан кенде емес. Сақ дәуіріндегісін
археологтер әлі аршып біткен жоқ. Қалмақпен қырғын тұсындағы бір ғасырдан
қалғаны – тіпті қара орманнан қалың. Хан мен батырға – асқақ мазар,
басқаларға – бір көруге тұрарлық бейіт. Хош, бұл жолғы тақырыбымыз... молаға
да арналмаған. Сыр-сандықты ашар кілт іздегенде манағы бір шумақ өлең
қаламға іліккенін қарашы. Әйтпесе, тілге тиек етпегіміз – оба еді.
Оба – айтылуы бірдей болғанмен, екі мағынада жолығатын сөз. Бірі –
жұқпалы ауру. Қазақты ғана емес, күллі әлемді сан ғасыр сорлатқан қауіпті
індет. Оба жалмаған жылдары тығыз қоныстанған Шың-Машын мен Еуропаны былай
қойып, көшпелі тірлік дағдысы арқылы басқа дерттерге ұшырай қоймайтын сайын
даланың көшпелілері қынадай қырылатын. Бірақ біздің сорабымыз – оба
сөзінің келесі мағынасы. Тау жықпылындағы жолдай жиі бұлталаңдатып кеттік,
оқырмандар адасып қалып жүрмесін. Біз діттеген оба – сол тау, төбе, дөң
басына үйілетін, анығында, қаланатын тас.
Ежелгі ерлік заманды жас шағында өзгеден көбірек аңсаған жазушы Мұхтар
Мағауиннің өзінен аумайтын кейіпкері бар Көк мұнар романында кетеуі
кеткен Кеңес заманы мен бабаларымыздың бағы шалқып-тасқан баяғы заманы екі
желі ретінде кезек-кезек алмасып келмей ме? Кейіпкер шығармасы түріндегі
арғы желіде аз жыл соғыссыз өскен ұрпақтың ерлікті аңсауы балалар оба
үйіп, көрісіп ойнады деген жолдармен сипатталған. Қазақ әдебиетінің обаға
көңіл бөлгені осы ма дейміз.
Бұл тұста оба үйген әрекет – жаугершілік белгісі. Демек, оба – кейінгі
ұрпақ үшін көшпелі халықтың жер кеңейту немесе тура өзіндей жер кеңейткісі
келетін көршісінен сақтану жорықтарының ізі. Тактикада оба тұрған төбеге ие
болған жақтың жеңіске жетері хақ. Мақаласының үзігін тілге тиек етуді жөн
санадық. Расымен де осы мақаласын оқи отырып, сөз арасында өзіміз айтып
кеткен публицистика мен әдебиеттің жымдасып кететін жақындығы барына
көзіміз жетті. 13 Орыс сыншысы В.Г.Белинский көркем әдебиет пен
публицистиканы өнер ретінде қарап, олардың бір-біріне тым жақын екендігін
айта келіп: ... что здесь нет, четко определенной пограничной линии, так
она является скорее воображаемой, чем действительной, и на нее не покажешь
пальцем, как на государство на карте... 14 – деп жазған. Шын мәнінде
көркем әдебиет пен публицистика үшін поэтикалық стилистика арсеналдары –
эпитеттер, метафоралар, теңеулер, гиперболалар, литоталар және троптар мен
фигуралардың палитралық барлық түрлері, сатира мен юморлық, пафостық
тәсілдер өте қажет. Бұл көркемдік бейнелеу кұралдарынсыз сөз өнерінің
эмоциональдық нәрі әлсіреп, атқаратын функциялық дәрежесі төмендеп кетерін
аңғару қиын емес.
Кейбір зерттеуші ғалымдар журналистика мен публицистиканың арақатынасы,
жақындығы, айырмашылықтары туралы көптеген тұжырымдар айтты. Олардың
кейбіреулері бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарағанда, атүсті айтылған қасаң
пікір секілді көрінеді. Нәрлі, өміршең ойлар да жоқ емес. Енді осы
мәселелерге қазіргі ұғым, парасат биігінен бажайлай қарағанда, кейбір нақты
тұжырымдарды санамалап көрсетуге болар еді. Ең алдымен, журналистика мен
публицистиканы жақындастыратын жайттар: журналистика да, публицистика да
қоғамдық-саяси басқару қызметінің құрамдас бөліктері; көпшілігі
тәрбиелеудің құралы; қазіргі заманның тарихын, белгілі бір кезеңнің
шежіресін жасауға қатысады; барлық кызметі мен міндеті творчестволық
қайнардан бастау алады; қай кезде де саясатпен, әлеуметтік-экономикалық
қатынастармен, мемлекеттік аппаратпен, қалың көпшілікпен үнемі байланыста
дамиды; аудиторияның қабылдауына бағытталады.
Ертеректегі зерттеушілердің тұжырымдарында публицистика бірде
шығармашылық түрі ретінде, бірде жанр ретінде, енді бірде өзіндік
өзгешелігі бар өнер ретінде, саяси қызметтің көрінісі түрінде де, газет
жанрларының жиынтық атауы түрінде, проблема көтеру құралы ретінде,
әдебиеттің бір саласы ретінде, қоғамдық пікірді қалыптастыру тетігі түрінде
көрініс табады. Бұл айтылғандардың бәрі де публицистиканың жан-жақты, әр
алуан қасиеттерін білдіреді.
Публицистика деп – публицистикалық шығармалардың жиынтығын да түсінуге
болады. Яғни, очерктер мен фельетондар, мақалалар мен ашық хаттар, эсселер
мен репортаждар т.б. жиынтығы. Публицистика деп жекелеген авторлардың
немесе бірнеше қаламгерлердің публицистикалық
шығармаларын да атауға болады. Белгілі бір тарихи кезеңдердің
публицистикалық шығармалар шоғырын да публицистика ретінде танимыз.
Сонымен публицистика терминін нақты өмір құбылыстарымен қатысты
қарастырғанда, шығыс славян, поляк, неміс және басқа тілдерде кең
қолданылатын мағынасына үңілгенде, оны кең және тар ұғымда түсінуге болады.
Бұл осы сөздің мән-маңызының өзгеріп отыруына да байланысты. Публицистика
кең мағынасында журналистік шығарма түсінігін ғана білдірмейді, сонымен
қатар бұл ұғым аясынан шығып, өзекті қоғамдық-саяси тақырыпқа көпшілік
алдында сөйленген сөздерді де қамтиды. Публицистика тар мағынасында – ішкі
заңдылықтары мен өзіне ғана тән ерекшеліктері бар шығармашылықтың өзгеше
түрі.
Біз енді ары қарай осы тұжырымдарға қатысты Қайнар Олжайдың жазбаларына
тоқталатын боламыз.
Елімізде ауыз су мәселесі ең өзекті. Бір ғана мысал, республикамызда
бүгінде 3849 ауыл ауыз сусыз отыр. Үкіметте бекітілген Ауыз су
бағдарламасының бекітілгеніне он жылға жуықтаса да мәселе шешілмеген. Егер
жаңағы ауылдардың бәрін ауыз сумен толықтай қамту үшін кемінде тағы он
жылдай уақыт керек. Көп пе, аз ба?!
Жыл сайын мемлекет қазынасынан қаржы аямай бөлінеді. Бірақ жүзеге асқан
ештеңе жоқ. Осы арада сөзіміз дәлелді болуы үшін мына жәйтке тоқтала
кеткенді жөн көріп отырмыз. Менің бір танысым ауылына су түсірді. Тартылған
құбырды арнайы мамандар емес, ауылдың қарапайым тұрғындары жүргізді. Ал
олардың қаншалықты сапалы істегенін кейін көріп-білдік. Топырақпен
бастырылған құбырлар жарылды. Қыста су қатып, ақпай қалды. Қаншама қаржы
желге ұшты. Ал мұндай келеңсіздіктен әбден көзбояушылыққа еті өліп кеткен
билік басындағылар хабардар деп айта алмайсыз. Осындай жайттан кейін
адамзат баласы өзінің суға деген қажеттілігін ала алады. ...адам денесінің
70 пайызы судан тұрады. Егер салмағыңыз 65 келіні тартса, оның 40 литрі,
яғни 40 келісі су деп санаңыз... жаңа туған сәбидің денесіндегі судың
мөлшері 75 пайызды құраса, 95-тегі қарияның денесіндегі су тек 25 пайыз
мөлшерінде сақталады екен... Әркім күніне 2 литр су ішсе, өзінің
денсаулығынан қам жемесе де болады дейді осы заманның ғалымдары. Өйткені су
буындарды майлап тұрады. Қанның 83 пайызы су екені сөзсіз. Жан рахатымен
бірге жиналып қалатын майыңыздың төрттен бірі шынында су екен. Ең қатты
деген сүйегіңіздің бестен бірі судан тұрады. Сол сүйек пен майға дейін
тәуелді болып тұрған суды қайдан ішеміз деген сауал адамзатты толғандырып
отыр. ХХІ ғасырдың басында жер беті тұрғындарының 1,1 миллиарды ауыз су
тақсіретін тартып отыр дейді Біріккен Ұлттар Ұйымының таратқан ақпары 15
деп жазады өзінің мақаласында публицист. Осы мақаласында әлемдік ауыз су
мәселесінің де алаңдатып отырғанын тілге тиек етеді. Мақаласының соңында
автор қазақтың Сұмырай келсе, су құриды деген мақалының да астарын ашып
береді. Көпшілік бұл мақалды сұмырай келсе, су тоқтап қалады деп түсініп
келгені анық. Ақиқатында ондай емес. Ниеті жаман адам істің басына келсе,
оның жүйесі бұзылады, нәтижесінде судың да құрамы өзгереді. Ақырында су
құриды. Автор осылай түйіндейді.
Бұл мәселе әлі де өміршең бе? Әрине, Ауыз су тапшылығы бүгінде бүкіл
әлемді алаңдата бастады.Көптеген елдердің ең басты проблемасына айналған су
мәселесі кермиық даласы шөлейттеніп бара жатқан Қазақстан үшін де өзекті
тақырып. Өйткені 1950 жылдары Қазақстанда 120 млрд. текшеметр шамасында су
қоры болса, қазір оның көлемі 100 млрд. текшеметрге дейін кеміді дегенді
айтады кейбір дерек көздері.
Мамандар мұндай су қорының азаюын біздің өзендеріміздің трансшекаралық
екендігімен, су бастау алатын елдердің де суды пайдалану көлемін көбейтіп
келе жатқанымен сәйкестендіреді. Оған себеп, Памир мен Тянь-Шань
шыңдарындағы мәңгілік мұздықтар 1957 жылмен салыстырғанда 30 пайызға
кеміген, ал ол 2025 жылға қарай 50 пайызға дейін азаймақ. Мұндай ғаламдық
жылыну түбінде Орталық Азиядағы, оның ішінде Қазақстандағы су арналарының
суалып, жылғаларды, өзен-көл арналарының кеуіп кетуіне әкеп соғуы әбден
ықтимал. Жаппай құрғақшылық жағдайына әкелуі мүмкін. Бұл өзекті мәселеге
осы тұрғыдан талдау жасасақ, шындығында да еліміздің ауыз суы Ресей, Қытай,
Орталық Азия елдеріндегі су жолдарына тікелей тәуелді екеніне көз
жеткіземіз.
Осы тұста мына мәселеге тоқтала кетуді жөн санадық. Біздің ойымызға, яғни
публицист Қайнар Олжайдың ауыз су мәселесіне қатысты мақаласына осы жайт та
үндес екен. Қызылорда облысындағы белгілі эколог, көп жыл облыстың
қоршаған ортаны қорғау комитетін басқарған Қуанышқали Шапшаңовтың айтуынша,
ғаламдық климаттың күрт жылынуы ресейліктерді де толғантпай отырған жоқ.
Мұндай табиғат өзгерісінен Әму мен Сырдың суының азаю қаупі артса, Ресейде
- керісінше, Өб, Енисей, Лена өзендерінің арнасынан асу қаупі зор. Өб дария
тасыса, оның жағасындағы елді мекендердің табиғи апат астында қалуы
ықтимал. Бұған қосымша, саяси тұрғыдан келгенде, Ресей Аралдың тартылуы мен
Орталық Азиядағы су тапшылығы әлеуметтік дағдарыс әкеледі деп те
қауіптенеді. Өб суын Орталық Азияға бұра отырып, Ресей судың да сұрауы
бар, немесе айран сұрай келіп, шелегіңді жасырма деген қағиданы ұстануы
мүмкін. Ресей өзінің осындай пиғылы барын аңғартып қойды. Мәскеу мэрі Юрий
Лужков болашақта суды сатудың мұнай сатудан да пайдалырақ болатының айтып
қалғаны бар. Яғни, Ресей су арнасын бұра отырып, өзіне экономикалық тиімді
жобадан пайданы көбірек көрмек. Өйткені, Өб - Арал каналы тартылса, онда
оның 1500 шақырымы Ресей территориясынан өтеді.
Алғашқы жоба бойынша Өб - Арал каналы 2250 шақырым болуға тиіс еді. Оның
ерекшелігі – суды бетондалған емес, қазылған арнамен жіберу көзделген. Бұл
топырақтың тұздануын жеделдететіні сөзсіз еді. Қазақстандық ғалымдар
арасында да бұл жобаға қатысты сан түрлі пікірлер бар. Ол бойынша мұндай
көлемді каналды жүргізу (ұзындығы-2000 шақырымнан астам, тереңдігі – 16
метр, ені -200 метр) халықтың орналасу заңдылығына нұқсан келтіреді.
Туыстық жақындығы түрліше бөлінетін орта азиялықтар үшін бұл еш пайдалы
емес. Екінші бір пікірді айтушылар табиғат заңына қарсы келуге болмайтынын
көлденең тартады. Өбтің өз бағыты Сібірге, одан әрі солтүстікке кетеді.
Жоба іске асса, Өбті кері ағызуға тура келеді. Бұл жағдайда табиғи баланс
бұзылады. Апаттың көкесі сонда болуы мүмкін 16 деп жазады. Бұл арада
автордың ұлтының келешегі үшін шарық ұрған, ашынған бейнесі анық
аңғарылады. Халықтың жағдайын көзде ұстауды, адамзат пайдасы үшін жасалатын
игілікті ғана ойлап, табиғат тепе-теңдігін бұзып алар алып апаттарға жол
бермеуді дәріптейді. Міне есіл ұлдың жанайқайы, сөзінің тұп төркіні, халқы
үшін қам жеген жан қиналысы.
Тағы бір өзекті тақырыпта жазылған мақаласына келейік. Бұл материалдың
газет бетінде жарық көргеніне де жиырма жылға жуық уақыт өтті. Көлемі
шағындау мақалада Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқан, қазақтың батыр
ұланы жайлы жазады автор. Республикалық аға басылым Егемен Қазақстанның
1991 жылғы, 20 қарашадағы санында жарияланған Белгісіз Бесікбаев атты
мақаласы тақырыптық тұрғыдан тарихи. Небәрі жиырма бір жасында қыршынынан
қиылған Бақтұрас Бейсікбаев жайлы жазады. Рас қазақ елі қашан да жайбасар.
Әйтпесе, өмірінің жиырма бес жылын әскерге арнаған қазақтың қайталанбас
табыр ұлы Бауыржан Момышұлы көзінің тірісінде Кеңес Одағының батыры атағын
алатын еді ғой. Соғыс жылдарында жау қоршауында 107 рет қалып, содан тек
қара басын ғана емес, қоластындағы әскерлерін алып шыққан ерлігі көпе-
көрнеу ескерілмей келді. Себебі, ол кезде ұлы халық орыстардан басқа ұлт
асып кетпеуі керек деген жымысқы саясат жатты. Бір өзі кеудесімен жаудың
пулеметін жапқан Сабалақ Оразалинов та бүгінде ескерусіз қалды. Қазақтың
ұшқышы Нүркен Әбдіров те көзсіз ерлік көрсетті. Бомбалаушы ұшақтың ұшқышы
болған қазақ сарбазы кезекті тапсырманы орындау барысында өртке оранады.
Осылай ерлікпен қаза тапқан сарбаздарға Ресейліктер Орыстың батыры атағын
ұсынып жатқанда қазақ елі тырс етпейді. Егегемдік алған жылдары қайнар
Олжай тыңға түрен салады. Алматы облысының Іле ауданынан соғысқа аттанды
деген ақпар бойынша, архивтерді ақтарады. Ешқандай дерек табылмайды.
Тынымсыз еңбек түбінде нәтижесін де береді.
Автор мақаласында осы мәселенің бәрін саралай келе былай дейді:
... Ақыры 1998 жылы 7 мамырда Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Бақтыораз Байсекбаевқа Қазақстанның Халық
қаһарманы атағын беру туралы Жарлығы шықты. Сосын Республика сарайында
керемет айтыс өтті. Оған да Мұхтар досымыз демеуші болды. Кейін Балқаш
өңірінде Бақтораз аты көшелерге, мектептерге беріліп, мүсіні қойылып жатты.
Бір батырдың аты еліне оралды. Белгісізден белгіліге айналды. Соның бәрінің
бастауында біздің мақаланың тұрғаны көңілге демеу 17 деп түйіндейді.
Публицист бұл тарихтың ақтаңдағын ашу үшін аз еңбектенген жоқ. Журналистік
әдіс-тәсілдердің бәрін де пайдалана білді. Бірде қатардағы тарихшы ретінде
аудандық архивті ақтарды. Өзінің таныс-білісін де осы шаруаға араластырып,
қазақтың батыр ұлы үшін көп күшін сарқыды. Мақаласының соңғы сөйлемінде
айтатындай, оның ұзақты күн тер төккені еш зая кеткен жоқ. Қазақтың батыр
баласының, небәрі 22 жыл ғана өмір сүрген Бақтыораз Бейсекбаевтың есімі
тарихтың мәңгі тозбас тас парағына алтын әріптермен жазылды. Сондықтан да
осынау ауқымды шараның ұшар басында публицист Қайнар Олжай жүрді.
Публицистика ойға құрылуға тиіс. Әдебиетші жазуға отырып, тақырыптың
тамаша бұрылысын, жаңа сюжетті, жаңа сөздерді іздеген кезде, бұл ең
алдымен, оқырманды ойдың жетегімен алып кету үшін жасалады... Жақсы жазатын
адам жақсы жазбайды, жақсы ойлайтын адам жақсы жазады18 дегенді біздің
кейіпкеріміз де расқа шығарады.
Бұндай оқиға кез келген уақытта орын алады. Оған дәлел 2011 жылдың 12
сәуірінде КТК арнасының Жаңалықтар бөлімінің тілшілері Павлодар
облысындағы үлкен сауда кешенінің отқа оранғаны жайлы ақпар таратты. Онда
қаладағы ең үлкен сауда кешені әп-сәтте күлге айналған. Мұндай оқиғаны тізе
берсек, әл-әзір тауыса алмысымыз белгілі. Міне осындай оқиғаның
көріністерін Қайнар Олжай Лениншіл жас газетінің 1982 жылғы 9
қарашасындағы санында Өрт деген тақырыппен жарияланған мақаласында
тәптіштеп жазып шығады. Енді оқиғасына тоқтала кетейік. Бұлар оқу кезінде
бір мұғалімнің үйі отқа оранады. Басты себепкер – мектептің бір топ
оқушысы. Шылымқор бәлелер мектеп ауласына жақын осы ағайдың қорасына барып
көк түтінді будақтатады екен. Кезекті операция барысында темекі тұқылы
өшпей қалып, қораны өрт шалады. Артынша лаулаған жалын үйді де жалмайды.
Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарған ауыл тұрғындары суды шелектеп
тасыса да еш қауқар көрсете алмайды. Бірақ ынтымақшыл ауыл, артынан
мұғалімге жаңадан салынған үй беріп, үйніе керек-жарағын жиып береді. Арада
тағы бірнеше жыл өткенде, бұл ауылда өрт екінші мәрте бас көтереді. Бұл
жолғы көк түтін ауылдағы кеудесіне нан піскен, өркөкірек, ешкімді адам деп
санамайтынның қорасынан шығады. Бұған да себепші бозбалалар екен. Оқиғаның
қысқаша түсінгі мынадай. Ол кезде кеңестік жүйенің қылшылдап лыпып тұрған
кезі. Бәрі де өлшеніп беріледі, бүгінгідей ысырап заман қайда. Совхоз,
колхозға деп бөлінетін бензиндер қатардағы шоферлардың жеке шаруасына
келгенде суалып қалады. Міне, осындай жағдай болып, ауылдағы бір шопыр кісі
көшуі керек болады да, көлік іздейді. Көп қиналмай ол да табылады, енді
оған жанармай қажет. Бір болса осы үйде болуы мүмкін деген оймен барып
сұрайды. Сараңдығынан қусаң құмалақ түсірмейтін әлгі кісі мұрнын аспанға
шүйіріп, Жоқ дегеннен әрі аса алмапты. Екінші болып дәл сол күні жаңағы
жанның туысы келеді. Ешқандай кедергіні елемейтін, ақылды да құлаққа іле
қоймайтын албырт жас бірден үй емес қораға беттейді. Қараңғы қораның
есігінен ештеңе көрінбейді. Ештеңенің байыбына бармастан, қалтасындағы
сіріңкені тұтатады. Бір шырпы жанып, өшуге айналғасын, артына лақтырып
жібереді де, екіншісін тұтандырмаққа оқталғанда, арт жағынан жалын лап ете
қалады. үй иесінің неше жылдан тығып, ешкімде тамшысын да бергізбей жинап
жүрген жанармайы атылады. Абырой болғанда өзі қашып шығады. Ол ешкімге
өшіру бермеді. Мына жағдайды көрген соң бәлкім, өшіреміз деп құлшынған
ешкім болмаған шығар. Әйтеуір сол күні шоферді аяған, шын жаны ашыған кісі
табылмаса оған басқалар емес, өзі кінәлі. Талай рет ауыл арасында алмай
кеткенде тісін қайраған жұрт, ел көшіп кеткенде қыстаулардан, ауыл
орындарынан бөтелке теріп жүргенін көрген ел енді оны қалай келекелесе де
еркінде еді. Бірақ оған ешкім күлмеді. Қайтадан үй тауып берді, дүние-мүлік
жинап берген болды. Қайткенде де ауыл деген айналайын ауыл еді. Үйге
кірген жыланның да басына ақ құйып шығаратын қазақ емес пе?.. Шофердің
әріптестерімен тілдесу үшін қайтарда совхоз гаражына соққан болатынбыз.
Сонда өртті көзімен көрген, бір кезде өзі де машина айдап, енді қызмет
істеп жүрген ағамыз былай деп еді: бетін әрі қылсын, егер енді ауылда
тағы да өрт болса, бірден жүгіре жөнелмей кімнің үйі өртеніп жатқанын сұрап
аламын Бұл сөздерге не айтуға болады? 19 деп аяқтайды осы бір
мақаласын.
Расында да мұндай мінез кез-келген ауылдан да кездеседі ғой. Оны
өзіміздің ауылдан да көріп жүрміз. Автордың мақаласын қорытқан соңғы
сөйлеміне назар салмауға болмас. Сонда әлгі екінші шофер енді өрт бола
қалса неліктен бірден жүгірмейді. Оның жүрегін не шайлықтырды. Біздіңше,
автор осы сауалды оқырманға тастаған секілді. Енді осыған өз тарапымыздан
жауап қайтарып көрелік. Біріншіден, мақаланың екінші жартысынан бастап әлгі
қорасы мүлік-мүкәмалымен қоса өртеніп кеткен жан туралы сөз болады. Сонда
ол кісінің қандай адам екені жан-жақты баяндалады. Ол кісі ханға да сәлем
беруді ар көрсе керек. Тіпті қарапайым айналасындағы адамдарды өзінен төмен
санап келген екен. Ал осындай жанға қалай ашу-ызаң келмейді. Жаңағы кісіге
де қисық сөйлеп, қыңыр жауап берген шығар. Содан кейін ол да теріс
айналады. Екіншіден, ендігәрі өрт болса ойланып, кімге барып, кімге
көмектеспеуді ойластыратын ол жан да өте қу болуы мүмкін. Ол тек есептің
адамы ғана. Публицистің шеберлігі сонда тек бір жақты ғана баға беріп
қоймай, оқиғаның тартысты жеріне келгенде оқырманға жүкті аударып бере
салады. Әркім өзінше ой түйсін, сараласын, пікірін білдірсін дегенді
ұстанатынын аңғарамыз. Өйткені егер журналист осы бір мақаласының соңында
кесімді пікірін жазса, онда кейіпкеріне күйе жаққандай болар еді. Сол
себепті де осындай тәсілді өте тиімді пайдаланған.
Қажылық дегенде алдымен есімізге оралатыны мұсылман баласының бес
парызының бірі. Рас, қажылыққа барып келу бес парыздың бірі оған кімдер
барған? Дәулеті өзінің барлық қажеттелігін өтейтін, ешкімге бұл өмірде
қарыз емес, төрт құбыласы түгел, он екі мүшесі сау адам барады. Барған соң
қажы деген өмірі тегіңмен қосақталып өтетін атқа ие боласың. Осы ұзақ
сапарға шығу ниеті хижыраның он екінші, зуль-хадж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Біз бітіру жұмысымыздың тақырыбын жазушы, журналист, публицист Қайнар
Олжайдың шығармашылық қырымен байланыстырып алдық. Дипломдық жұмыcтың жалпы
сипаттамасында Қайнар Олжайдың жазушылық һәм журналистік қырынан гөрі
публицистік шеберлігі жазылады. Кіріспе сөзде қазақ публицистикасының
өткені мен бүгіні қазіргі көзқарас тұрғысынан қарастырылып, тереңінен
қамтылады.
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың тарихындағы асыл қасиеттерінің бірі –
сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап бүгінгі дәуірге дейінгі
аралықтағы адам ақыл-ойының дамып, жетілгені, шарықтау шегіне жеткендігі
бізге сөз маржаны арқылы келгені мәлім. Күнделікті өмірде орын алатын
оқиғалар мен құбылыстар, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен көріністері
осы күнге де сөз арқылы жеткені аян.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз –
осылай шығарған сөз... 1 деп жазады қазақ әліпбиінің негізін салып,
іргесін қалаған Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем әдебиетпен
бірге туып, қалыптасып, өсіп-өркендеп, дамып, жанданып келе жатқан
шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ұрпақтың қорықпай, бұқпантайламай
қарайтын, астарына үңілетін, шындықтың бетін ашып оқитын бақытты күндер
туды. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы
жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика өнеріне
неғұрлым шынайы, тереңдей еркін қарап, бағалап, парықтау мүмкіндігіне
бүгінгі күнде жол айқара ашық.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!? 2 – дейді тебіреніп.
Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ
публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі іспетті. Жұрт
қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса,
медеу болып жарқын жолға бастады, қазақтың дұшпанына қасқайып қарсы тұрып,
қаһарын шашуға да тіл мен сөздің қуаты әсер етті. Осылайша қазақ
публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның
ғажап екенін публицистика белгілі бір кезеңдегі болған жай мен нақтылы
оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдыңа жайып салады. Өткенді бүгінге,
бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол
публицистика өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кешегі келмеске
кеткен кеңестік кезеңде туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе
қалыптастырған таным тұрғысынан баға беріліп келген рас. Қазақ
публицистикасы да тамыры қураған, тек сынуға шақ қалған бұтағы бар күйінде,
тар шеңбер ауқымында қарастырылуы қысым көрсетудің арқасында жүзеге асты.
Зерттеудің зәрулігі де тәуелсіздік талаптарынан туындайды. Біріншіден,
қазақ публицистикасын тұтас алып қарастырудың, ұлттық таным тұрғысынан баға
берудің мүмкіндігі туды. Екіншіден, бұрын зерттеуге болмайтын қазақ
публицистикасының көне түркілік тамырын, фольклорлық дәстүрін, шешендік
негізін ашудың сәті түсті. Үшіншіден, Қазан төңкерісінен бұрынғы қазақ
публицистикасының қалыптасуындағы қайшылықты кезеңнің әділ бағасын берудің
қажеттілігі туды. Төртіншіден, кеңестік кезеңнің өзіндегі қазақ
публицистикасына бүгінгі тәуелсіздік ұстанымдары тұрғысы-нан қараудың да
кезі келді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қоғамдық ой-сана, дүниетаным тіл арқылы ғана
жарыққа шығады, басқаларға білінеді. Тілдің адам баласын прогресске
жеткізген ұлы да бірегей туынды екендігі дәлелденген. Осы себептерден де
сөйлеу мәдениетіне жетілу, тілді дұрыс та тиімді, шебер де тартымды
пайдалана білу талабы көне замандардың өзінде-ақ жүзеге асырылған. Ата-
бабасынан берік қалыптасқан билер институты бар қазақ халқы ел басқаруда
болсын, жұрт алдына шығып сөз айтарда болсын тілдің шұрайлылығына,
тазалығына, сөз шеберлігіне, сол арқылы көпшілік санасына ықпал етуге
ерекше мән берген. Ғылым-білім дегендерден алыс жүрген замандардың өзінде
де тіл өнерін өнердің өнері, өнер алды – қызыл тіл деп бағалаған. Асылы,
жақсы сөзді жанына азық ете білген, атқан оққа тоқталмаса да жүйелі сөзге
бас иген, орнын тапқан екі ауыз сөзді ер құнымен теңестірген бір халық
болса, ол қазақ халқы болар. Халқымыздың баяғыдан бері қарай келе жатқан
осы жақсы дәстүрі біздің заманымызда ұмытылмағаны былай тұрсын, қайта
ғылыми негізде дамып, зертелу нысанына айналды. Бұл – қуанарлық іс. Әр
жанрдың өзіндік нормасы, өзіндік сөз саптауы болады. Бірінде тілдік нормаға
сыйымсыз болған құбылыс екіншісінде қолмен қойғандай болып шығатыны тағы
бар. Бұл жағдай тілдік норма дегеніміз – бір жақты түсінуді көтермейтін
қыры да, сыры да көп әр жақты құбылыс екендігін байқатса керек.
Публицистика өзгешелігін анықтап алуымыз үшін А. Байтұрсынов, Т.
Амандосов,Т. Қожакеев, Ә. Ыдырысов, Е. Прохоров, М. Гус, В.Даль
еңбектері теориялық, методологиялық бағыт- бағдар ретінде пайдалануымен
қатар, қозғап отырған тақырыбымыздың мәнін ашуға жәрдемін тигізді.
Зерттеу жұмыстың ғылыми әдістемелік негізі. Жұмыста салыстырмалы-
типологиялық талдау, сипаттау, саралау, сараптау әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының қажеттілігі. Зерттеу барысында мемлекетіміздің
тәуелсіздік алған жылдардағы сыртқы саясатының берік орнығуын жазған
публицистің кітаптары ғылыми негізге айналдыру еді. Осы публицистикалық
шеберлігінің дамуы әрі оның қыр-сырын оқырман қауымға аса байыптылықпен
түсіндіре білген публицистің еңбегі зерттеліп отырғандық- тан халықаралық
мәселелерге бей-жай қарай алмайтын публицистің жазбалары студенттер мен
магистранттарға көмекші құрал ретінде пайдалануларына мүмкіндік беруімен
қажетті.
Жұмыстың нысаны. Қайнар Олжайдың публицистикалық қырын ашуымыз үшін
зерттеу жұмысымыздың обьектісі ретінде оның өмір жолы мен қызметін әрі
публицистикасын алдық. Осы қырлары арқылы оның шығармашылық ерекшеліктері
мен жетістіктері, қоғамдық санаға ой салар мәні бар пікірлері айқындала
түспек.
Өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін Қазақстан ішкі
тұрақтылыққа қоса халықаралық қатынастардың шынайы субьектісі болады.
Біздің зерттеу тақырыбымыздың кейіпкері міне, осы халықаралық қатынас
турасында да кесек турап, келелі ой айтып келеді. Бітіру жұмысында осы жағы
да сырт қалған жоқ.
Ендеше, бүгінгі қоғамның да би-шешендері, сөз ұсталары осылар. Қазыбек
бидің қаһарлы жауға қарата айтылған осы сөздері шешендік өнер мен
публицистикалық сөздің асқақ үлгісі ретінде халық жадында мәңгілік қалды.
Тарихымыздағы публицистиканың тамаша үлгілері, сөз зергерлерінің
тапқырлықпен айтқан сөздері халық арасында жоғары бағаланып, ұрпақтан
ұрпаққа мұра болады.
Ал осы мирас қылып қалдырған мәмілегерлік үлгілерін қазіргі кезде жадында
ұстап, халқымыздың мүддесін қорғап, көсемдігімен еліміздің марқабатына
бөленіп жүрген шешендер бар ма? Болса кімдер? Міне, біз осы бітіру жұмысын
жазу барысында осы сұрақтарға тұщымды жауап табуға көп күш салдық.
Зерттеу жұмысында публицистиканың табиғаты айқындалып оның жалпы
адамзат дамуының алғашқы дәуірлеріндегі екі түрі болғандығы
анықталды. Оның бірі ұрпақтан-үрпаққа ауызша жеткізілген ауызекі пуб-
лицистика. Екіншісі – жазу, сызу пайда болғаннан кейін қолданысқа енген
жазба публицистика.
Ғылыми жұмыста негізгі басымдық журналист Қайнар Олжайдың публицистикалық
шеберлігіне берілді.
Тарихқа үңілер болсақ, орта ғасырлардағы жыраулар поэзиясы да өз
заманының елеулі қоғамдық мәселелерін өзек етті. Жыраулар поэзиясының өз
заманындағы дәуір үнін жеткізумен қатар, мемлекетті басқару құралы
болғандығы да публицистика функцияларымен қабысып жатыр.
Қазақтың тапқырлық пен даналыққа, шүрайлы тіл мен орайлы ойға негізделген
шешендер сөздерінен де замана шындығын, өмір көріністерін, тіпті нақтылы
дерек-дәйектерді де кездестіруге болады. Мұның өзі шешендік өнердің
бойындағы публицистикалык белгілерді ашып, анықтауға жол ашты.
Бітіру жұмысын бастарда қазақтың жазба публицистикасының түп-тамырын
тереңнен іздеуді жөн санадық. Қазақ публицистикасының қалыптасуында
ХІХ ғасырдағы ойшылдар Шоқан, Ыбырай, Абай шығармалары зор орын алады.
Бірақ кеңес дәуіріндегі кейбір ғылыми тұжырымдар сияқты қазақ
публицистикасы Шоқан, Ыбырай, Абай шығармаларымен бірге туды деп емес,
қалыптасты деген пікірге тоқтаған жөн. Өйткені, бүгінгі көзқарас
тұрғысынан алғанда, қазақ публицистикасының туу, пайда болуы көне
дәуірлерде жатқандығына бітіру жұмысын жазу барысында көз жеткіздік. XIX
ғасырдың екінші жартысында қазақ баспасөзі дүниеге келді. 1870 жылы
қазақ тіліндегі тұңғыш басылым Түркістан уалаятының газетінің
шығуымен баспасөз бен публицистиканың тоғысуы жүзеге асты. Алғашқы
қазақ газетінің бетіндегі қоғамдық маңызы бар жарияланымдарының маңызы
күні бүгінге дейін жойылған жоқ. Сонымен қатар публицистика жанрларының
алғашқы көріністері осы басылымда пайда болғанына нақтылы дәлелдерді де
осы басылымнан табуға болады.
Қазақ публицистикасының қалыптасу дәуірінде Дала
уалаятының газеті шықты (1888 ж.). Бұл басылымда XIX ғасыр
аяғында қазақ халқының проблемаларын айқын көрсете алған
көрнекті публицистер шоғыры калыптасты.
XX ғасырдың басында жарық көрген Айқап журналының (1911 ж.) ұлттық
публицистикамыздың қалыптасуындағы орны ерекше. Халқымыздың азаттығы үшін
күрескен Қазақ газетінің (1913) жарыққа шығуымен бірге ұлттық
публицистикамыз өзгеше сүрлеу жасап, өзіндік ізге түсті. Қазақта
жарияланған мақалалар мен хаттарда қазақ даласындағы саяси, экономикалык,
рухани мәселелер ұлттық мүдде тұрғысынан қозғалды. Зерттеу барысында бізге
шығармашылығы беймәлім қаламгерлердің публицистикасындағы өткір ойлары мен
батыл ұсыныстарының ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі байыпталды.
1917-1990 жылдар аралығын қамтитын бұл дәуірде қазақ публицистикасы
жанрлық, түрлік тұрғыдан байып, шектеулі тақырыптық, мазмұндық ауқымда
өркендеді. Осы жылдардағы қазақ публицистикасының негізгі даму бағыттары
айқындалды.
Біз Қайнар Олжайдың тек кітап басылған мақалаларын ғана емес, сонымен
бірге жас кезінен күні бүгінге дейінгі жазған, газет-журналдарда
жарияланған публицистикалық мақалаларына да зер салып, саралай, сараптай
талдап, шама-шарқымызша қамтуға тырыстық.
Тәуелсіздік дәуіріндегі публицистика газет публицистикасы нұсқалары
тұрғысынан талданды. Қазақ тілді басылымдардағы қоғамдық маңызы зор
мәселелерді қозғаған мақалалардың тақырыптық және проблемалық ізденістер
айқындалды.
Ғылыми еңбекте бұрын зерттелмеген қазақ публицистикасының гносеоло-гиялық
негіздерін айқындауға талпыныс жасалды. Сонымен қатар қазақ,
публицистикасының қалыптасу, даму арналары кең ауқымда, тұтас, сом күйінде
жүйеленді. Публицистің бүгінгі күнмен байланыстыра жазылған өзектілігі
және құндылығы жоғары материалдары да көзден таса қылған жоқ.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан әрі
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмысымыз екі тараудан тұрады. Бірінші
тарауда көрнекті публицистің өмірі мен журналистік қызметі туралы айтылады.
Ал екінші тарауда өмір жолы мен қызметі сараланған соң, жазушылық
публицистикасына мән беруді жөн санадық.
І ТАРАУ. ҚАЙНАР ОЛЖАЙ - ПУБЛИЦИСТ
1.1. Қайнар қаламынан туған мәселелердің өзектілігі
Қазақ хандықтары құрылғаннан бастап, қазақ халқы дипломатиялық өнердің
терең дәстүрлерін қалыптастырып ондағы сөз құдіреттілігін аса бағалай
білген. Сонымен қатар тамаша үлгілерін мұра етіп қалдырған. Ресей
мемлекеті, Қытай, Жоңғар хандығы, басқа көрші мемлекеттермен және халықпен
тұрақты тығыз байланыстарда қазақтардың халықаралық қатынастарының бай
практикасы қалыптасты. Белгілі бір аумақтар үшін дау- дамайлар, титықтатқан
соғыстар жүргізуі және жанжалдарды бейбіт шешу амалдарын іздестіру,
одақтастық бірлестіктер құру және сауда байланыстарын өрістету қажеттігі
дипломатия мен келіссөздер өнерінің дамуына ықпалдасты 3. Сыртқы саяси
және дипломатиялық саладағы Тәуке ханның, Абылай ханның және басқалардың
елеулі табыстары тарихқа мәлім. Өз мемлекетін нығайта отырып, Абылай хан
Қытаймен, Ресеймен және басқа елдермен күрделі де қарама-қайшылықты
қатынастар жағдайында икемді, тереңінен ойластырылған сыртқы саясат, шебер
дипломатиялық қызмет жүргізді. Абылай ханның сыртқы саясаты мен
дипломатиялық қызметі бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін тағлым аларлық
көптеген жарқын үлгіге ие. Осы сыртқы саясат келіссөз сәттілігімен үндес.
Қазақтар қашанда сөзге ерекше, тіпті тылсым мағына берді. Арғы тегі атақты
болмағанымен, иландырарлық ғұлама сөз таба білетіндігімен, өзінің
руластарын жалынды сөзімен жігерлендіре білетіндігімен немесе жасанған
жауды өзінің бір ғана сөзімен тоқтата алатындығымен әйгілі адамдарды халық
әр уақытта сыйлап ардақ тұтты. Еліміздің сыртқы саясатына шешен адамдарымыз
белсене араласып отырған. Қазақ шешендері Әлібекұлы Төле, Келдібекұлы
Қазыбек, Датұлы Сырым, Қорлыбайұлы Досбол тағы басқалар қауым ішіндегі дау-
жанжалдарды реттеуден бастап, елшілік-мәмігерлік қызметтерімен белгілі
болған адамдар 4. Ал шешендік өнеріне қазақ ауыз әдебиетін зерттеуші
ғалымдар: Шешендік дегеніміз белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлықпен,
көркем тілмен айтылған және жұртшылық қабылдап, елге тараған белгілі,
үлгілі ойлар, тұжырымдар 5 деген анықтама берген екен. Қазақ халқының
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бұқар жырау секілді үздік қайраткерлері
даналық, шешендік әрекеттері туралы халық жадында талай аңыздар сақталған.
Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкіл халықтық күресті ұйымдастырушылардың бірі
Қазыбек би жоңғарлардың билеушісі Ғалдан Серенмен келіссөздерге бірнеше
мәрте қатысты. Аңызда Қазыбек би өзінің Қаз дауысты деген мәшһүр атағын
қазақ елшісінің шешендік өнеріне тәнті болған Ғалдан Серенің өзінен алған
делінеді. Қазыбек бидің жас Абылай сұлтанды жоңғар тұтқынынан босатып алу
жөніндегі бастауы еліміздің классикалық үлгісі деп санау әбден орынды.
Атадан ұл туса – құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса - күң боламын
деп тумайды. Ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп отыра алмайтын елміз. Сен
темір болсаң, біз көмірміз-еріткелі келгенбіз, қазақ- қалмақ баласын
теліткелі келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға
көнбесең – шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан – алысқалы
келгенбіз. Сен сәйгүлік тұлпар болсаң, мен ақиық сұңқармын, тұтқыр сары
желіммін – жабысқалы келгенбіз. Бітім берсең – жөніңді айт, бермесең –
тұрысатын жеріңді айт. Міне, осындай қазақтың от ауызды, орақ тілді
шешендері өз заманының публицистері деп атамау мүмкін емес.
Қайнар Олжай бала күнінде, қой бағыпты. Осы кәсібі жайлы жазылған
естеліктен қалғанын тағы бір түйіндер болсақ, жас кезінде қой бағуға
шыққанда, қойын-қонышында кәмпит-сәмпит емес, кітап, газет-журнал жүреді
екен. Сонда кітап оқуға мұрса беретін жуас отар қайда, әлсін-әлсін өріп,
мазасын ала береді. Содан Қайнар әдіс ойлап табады. Күнде отарын таудың
етегінен бөктерлей шоқыға қарай қайырады екен. Сондай жайыла-жайыла таудың
басына шыққан отар, самалдап, жусайтын көрінеді. Отары үйренген соң өзі
төбе басына шығып алып, кітабын алаңсыз оқитын көрінеді. Міне, осылай
бесіктен белі шықпай, бұғанасы қатпаған шақта-ақ рухани әлемнің есігін
именбей ашқан, том-том, арасын шаң басқан кітаптарды ақтарып өсті. Ауыл
балаларының тісі бата бермейтін кітапхананы қотарды. Осылайша өзіне рухани
нәр алды. Бұл турасында жуырда ғана жарық көрген жаурналист Бауыржан
Омарұлының эсселер жинағында былай дейді: Бүгінде есімі елге танымал
қаламгер Қайнар Олжайды ол кезде ешкім білмейтін. Оның есесіне іргедегі
шұбартаулықтардың бастамасы бойынша құрылған Кең өріс комсомол-жастар
бригадасында жұмыс істейтін Қайнар деген елгезек жас шопанды ауыл-аймақ,
көрші-көлем, тіпті қозы-лаққа дейін түгел танитын. Өйткені, жұмысына
тиянақты, шаруасына ұсынақты, мал-жанға мейірімді еді. Қолынан ертелі-кеш
кітабы түспейтін бота тірсек бозбала өрістегі қойға қосып ой бағатын.
Кішкене ғана қағілез қойшы Кең өрісте жүріп, өмірдегі өз өрісін кеңейтуге
ұмтылды.
О бастан бұл әулет өлең-жырға бейім-ді. Атасы Олжайдың екі баласы бар
еді. Үлкені – Қалиақпар, кішісі – Қоңырғазы. Қалиақпар – Қайнардың әкесі.
Олжай ақсақал сонау Курск түбіндегі шайқаста бір қолын қалдырып, елге
жараланып қайтқан. Ауруханада есін жиған ол бір қолы жоқ екенін көріп,
екінші қолымен ауылға өлеңмен хат жазады. Олжай соғыстан келген соң
колхоздың қойын бағыпты. Бір күні оған мектепте оқитын баласы Қоңырғазы:
Әке, бүгін сенің қойыңды мен бағайыншы,-депті. Сөйтіп, ол сол күні
сабаққа бармай, әкесінің қойын жайып кетіпті. Бала кешке үйге келіп, шешесі
Ханымияға: Апа, апа, мен өлең шығардым,-дейтін 6 бала Қайнар осылай
жазушы, публицист болып қалыптасты.
Біз негізгі бөлімдегі алғашқы тарауға кірісерде. Қайнар Олжайдың
республикалық Алтын Орда газетінің 2010 жылғы 10 ақпандағы нөміріне
берген сұхбатындағы мына бір кесек ойына тоқталмай кете алмадық. Респондент
болып отырған Қайнардың бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалта қоймаған,
әлі де замана зары болып келе жатқан ұлттық тіл төңірегінде айтады.
...Осы арада тіл мәселесіне қатысты мына жайтты айтып кеткенім жөн
шығар. Сол кездегі өзіммен қатарлас әріптестерімнің бәрінің де балалары
қазақ мектебінің табалдырығын аттап, қазақ тілінде оқыды. Өзімнің екі ұлым
да. Бүгінде екі ұлым да қазақтілді журналистер. Ал бізге дейінгі, мәселен
Шерағаңнан басталатын ағалардың балалары орыс тілінде оқыды. Тізімдеп
айтсақ, Кәкімжан Қазыбаевтың ұлы орыс тілді журналист болып шықса,
Шерағаңның баласы да орыстілді журналист болды. Еркеғали Рахмадиевтің,
Әнуар Әлімжановтың, Дүкенбай Досжановтың балалары орыс тілді журналист
болып қалыптасты. Ал өзіммен оқыған Қали Сәрсенбайдың, Шархан Қазығұловтың,
Салтанат Қажыкенованың балалары қазақ тілді журналистер болып шықты. Біздің
буын қазақы рухты сақтауға, ұстап қалуға қатты тырыстық. Қысқасы, Лениншіл
жас бізді ұлтшыл етіп шығарды... 7 Расында да бұл мәселе өзекті ме,
өзекті. Бұл жайды өзімізде көріп жүрміз. Заманында қылмыс тақырыбына түрен
салған, талантты жазушы Кемел Тоқаевтың ұлы Қасым-Жомарт Тоқаев қазір
беделді. Бертінге дейін Қазақстан республикасының Сыртқы істер министрі,
одан кейін ҚР парламенті сенатының төрағасы болған саясаткер алғашында тек,
ағылшынша, орысша, қытайша сайраушы еді ғой. Ақиық ақын, ҚР Халық жазушысы
Тұманбай Молдағалиевтың ұлы Дәурен де қазақша шатып-бұтып сөйлейді. Осылай
тізбелей берсек, санауға саусақ жетпей қалады. Қайнар жоғарыдағы
журналистке берген сұхбатында міне, осы мәселенің түп-тамыры қайда жатқанын
айтады. Ол заманда еліміз КСРО атты алып империяның құрсауында болды.
Сүркейлі одақтың іргесінен құс еркімен ұша алмайтын заманда елімізде орыс
тілді мектептерді басым болғаны ақиқат. Сондықтан кейбір тараптар, сол
кездегі қоғамды кінәлайды.
Расында да оның әрбір жазған мақалалары өзектілігін жоғалта қойған жоқ.
Керісінше уақыт көшімен бірге мән-маңызы артып, салмағы ауырлай түсері хақ.
Қазақ зерттеушілерінің ішінде публицистикаға тұңғыш анықтаманы Ахмет
Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде бергені белгілі. Ол
публицистиканы көсем сөз деген қазақ сөзімен сабақтастырады. Көсем сөз
шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатпен шығарылатын сөз. Шешен
сөзден мұның айырылатын жері – шешен сөз ауызша айтылады, көсем сөз жазумен
айтылады. Көсем сөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз
болғандықтан да көсем сөз деп аталады. Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек
іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады 8 Шын мәнінде
публицистика әлеуметтік, коғамдық, саяси мәні бар бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерін көтеретін, көпшілікке сол кезеңдегі басты міндеттерді аңғартып,
саяси-әлеуметтік оқиғалардың сыр-сипатын көз алдыңа жайып салады.
Публицистика белгілі бір күннің, белгілі бір дәуірдің тарихын мезетінде
философиялық көзқарас тұрғысынан баға беріп, байланыстыра отырып баяндайды.
Ол қоғамдық мәселелерді сырттай емес, өмірмен, тәжірибемен ұштастыра отырып
баяндайды. Публицистика дегеніміз – заман тарихы, дәуір танысы, өмір
шежіресі. Шежіре болғанда да күнделікті тіршіліктің рухани бейнесі, жанды
көрінісі. Публицистика – бұл бәрінен де бұрын шығармашылық процесс.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде публицистикаға біршама жинақы
айқындама берілген: Көсем сөз (публицистика, лат. рublik – қоғамдық) –
әдебиет пен журналистиканың қоғамдағы көкейкесті, өткір мәселелерді
қозғайтын саласы. Көсем сөздің мақсаты – нақтылы саяси, экономикалық,
әлеуметтік, философиялық мәселелерді көтере отырып, өз кезеңіндегі қоғамдык
ойға ықпал ету. Көсем сөздің осы мақсатка орай қалыптасқан өзгеше стилі
болады, оған айтыс рухы, сендіру, иландыру, ұйытуға бағытталған тәсілдер
тән, көсем сөздің озық үлгілерінен шешендік сөздердің ізі аңдалатыны да
содан.
Көсем сөз – мерзімді баспасез бетіндегі көптеген жанрларға бірдей қатысты
ұғым. Сондықтан көсемсөзшілер (публицистер) айтпақ ойы, оны жеткізу
ыңғайына қарай кейде памфлет, кейде эссе, мақала, ашық хат, кейде Фелье-
тон жазып, жариялайды 9.
Нағыз публицистикада әлеуметтік-тәрбиелік ықпал жасаудың орасан зор күші
бар, өйткені ол оқырманға, көрерменге, тыңдаушыға дұрыс бағыт сіл-
тейді. Адамдардың ақыл-ойы мен сөздеріне өсер етудегі маңызды рөлді де
атқарады. Публицистикалық құбылыстарға ғылыми тұрғыдан баға беру,
дәлелдеудің айқындығы, өткірлік, барынша ықпал етуге ұмтылушылық тән.
Публицистика туралы сөз еткенде, оның басқа салалармен ара-қатынасына назар
аударып, олармен байланысына назар аудармауға болмайды.
Публицистиканың көркем әдебиеттен өзіндік өзгешеліктері бар. Ең алдымен,
публицистика шығармашылықтың публицистикалық түріне, ал көркем әде-
биет – шығармашылықтың көркем түріне жатады.
Екіншіден, көркем әдеби шығармалар (әңгіме, хикая, роман) міндетті
түрде сюжетке құрылады, портреттер ойдан шығарылады. Типтендіру, образ
жасау, публицистиканын көркем жанрларына ғана тән келеді. Оның өзінде де
очерк пен фельетон атворлары өздерінін кейіпкерлерімен міндетгі түрде
кездесіп, олардың портреті, мінез-қүлықтары туралы біраз мағлүмат алады.
Сөйтіп, әдеби шығарма көркем шындыкка негізделіп жазылса, публицистік
шығармалар өмірдің нақтылы шындығына сүйеніліп жазылады 10. Яғни, көркем
әдебиетте шарттылық, басым болса, публицистика нақтылыққа негізделеді.
Үшіншіден, көркем әдебиеттің өзіне ғана тән жанрлар жүйесі болатыны
сияқты, публицистиканың өзіне ғана тиесілі бай жанрлар палитрасы бар.
Төртіншіден, көркем шығармада жазушы өзінің негізгі идеясын, ойларын,
идеалын оқиға желісі, адам образы, характерлер қақтығысы картиналар,
эпизодтар арқылы береді. Автордың оқырманға ұсынар идеясы оқиға дамуы,
образдың өсу жолдары арқылы ашылып отырады. Ал публицист өз ойын оқырманға
тікелей ұсынады Публицистика – автор мен оқырманның ашық әңгімесі айтылып
отырған оқиғаға байланысты автордың көзқарасы мен сезімі – ашуы таңырқауы
қуанышы, реніші айқын білініп отыруы керек
11. Публицистика автордан терең ой мен білімділікті, тіл шеберлігін,
өршіл пафосты, логика тереңдігін талап етеді. Ол оқырманмен емен-жерқын,
ойын еш бүкпесіз сөйлеседі. Бесіншіден, көркем әдебиетте жазушы көлемді
шығармалар жазу үшін бүкіл ғұмырын сарп етуі мүмкін. Ал публицистикада
белгілі бір тар уақыт шеңберінде айтылмаған ой көнеруі мүмкін. Сондықтан да
көркем әдебиет бірнеше жылдар оқиғасын, тұтас бір дәуірді қамтыса,
публицистика күнделікті өмір ағысына ілесіп отыруы керек,
Профессор Э.Г.Багиров Природу телевидения составляет не только то, что
отличает его от кино, радио и печати, но и то, что их объединяет, что
отличает их от традиционных средств информации 12 деп айтқанын мысалға
алар болсақ, публицистика табиғатын да оның көркем әдебиеттен
айырмашылықтары ғана емес, ұқсастықтары мен жақындығына да көз жеткіземіз.
Публицистика мен көркем әдебиеттің екеуі де сөз өнерінің салалары. Екеуінің
де құралы сөз. Осы тұрғыдан келгенде, публицистика мен көркем әдебиеттің
ұқсастық жағы болады, олар бір-бірімен органикалық тығыз байланысады.
Осы арада сәл үзіліс жасап, Қайнар Олжайдың мына бір жазбасына көз
жүгіртейік: Біздің дала да моладан кенде емес. Сақ дәуіріндегісін
археологтер әлі аршып біткен жоқ. Қалмақпен қырғын тұсындағы бір ғасырдан
қалғаны – тіпті қара орманнан қалың. Хан мен батырға – асқақ мазар,
басқаларға – бір көруге тұрарлық бейіт. Хош, бұл жолғы тақырыбымыз... молаға
да арналмаған. Сыр-сандықты ашар кілт іздегенде манағы бір шумақ өлең
қаламға іліккенін қарашы. Әйтпесе, тілге тиек етпегіміз – оба еді.
Оба – айтылуы бірдей болғанмен, екі мағынада жолығатын сөз. Бірі –
жұқпалы ауру. Қазақты ғана емес, күллі әлемді сан ғасыр сорлатқан қауіпті
індет. Оба жалмаған жылдары тығыз қоныстанған Шың-Машын мен Еуропаны былай
қойып, көшпелі тірлік дағдысы арқылы басқа дерттерге ұшырай қоймайтын сайын
даланың көшпелілері қынадай қырылатын. Бірақ біздің сорабымыз – оба
сөзінің келесі мағынасы. Тау жықпылындағы жолдай жиі бұлталаңдатып кеттік,
оқырмандар адасып қалып жүрмесін. Біз діттеген оба – сол тау, төбе, дөң
басына үйілетін, анығында, қаланатын тас.
Ежелгі ерлік заманды жас шағында өзгеден көбірек аңсаған жазушы Мұхтар
Мағауиннің өзінен аумайтын кейіпкері бар Көк мұнар романында кетеуі
кеткен Кеңес заманы мен бабаларымыздың бағы шалқып-тасқан баяғы заманы екі
желі ретінде кезек-кезек алмасып келмей ме? Кейіпкер шығармасы түріндегі
арғы желіде аз жыл соғыссыз өскен ұрпақтың ерлікті аңсауы балалар оба
үйіп, көрісіп ойнады деген жолдармен сипатталған. Қазақ әдебиетінің обаға
көңіл бөлгені осы ма дейміз.
Бұл тұста оба үйген әрекет – жаугершілік белгісі. Демек, оба – кейінгі
ұрпақ үшін көшпелі халықтың жер кеңейту немесе тура өзіндей жер кеңейткісі
келетін көршісінен сақтану жорықтарының ізі. Тактикада оба тұрған төбеге ие
болған жақтың жеңіске жетері хақ. Мақаласының үзігін тілге тиек етуді жөн
санадық. Расымен де осы мақаласын оқи отырып, сөз арасында өзіміз айтып
кеткен публицистика мен әдебиеттің жымдасып кететін жақындығы барына
көзіміз жетті. 13 Орыс сыншысы В.Г.Белинский көркем әдебиет пен
публицистиканы өнер ретінде қарап, олардың бір-біріне тым жақын екендігін
айта келіп: ... что здесь нет, четко определенной пограничной линии, так
она является скорее воображаемой, чем действительной, и на нее не покажешь
пальцем, как на государство на карте... 14 – деп жазған. Шын мәнінде
көркем әдебиет пен публицистика үшін поэтикалық стилистика арсеналдары –
эпитеттер, метафоралар, теңеулер, гиперболалар, литоталар және троптар мен
фигуралардың палитралық барлық түрлері, сатира мен юморлық, пафостық
тәсілдер өте қажет. Бұл көркемдік бейнелеу кұралдарынсыз сөз өнерінің
эмоциональдық нәрі әлсіреп, атқаратын функциялық дәрежесі төмендеп кетерін
аңғару қиын емес.
Кейбір зерттеуші ғалымдар журналистика мен публицистиканың арақатынасы,
жақындығы, айырмашылықтары туралы көптеген тұжырымдар айтты. Олардың
кейбіреулері бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарағанда, атүсті айтылған қасаң
пікір секілді көрінеді. Нәрлі, өміршең ойлар да жоқ емес. Енді осы
мәселелерге қазіргі ұғым, парасат биігінен бажайлай қарағанда, кейбір нақты
тұжырымдарды санамалап көрсетуге болар еді. Ең алдымен, журналистика мен
публицистиканы жақындастыратын жайттар: журналистика да, публицистика да
қоғамдық-саяси басқару қызметінің құрамдас бөліктері; көпшілігі
тәрбиелеудің құралы; қазіргі заманның тарихын, белгілі бір кезеңнің
шежіресін жасауға қатысады; барлық кызметі мен міндеті творчестволық
қайнардан бастау алады; қай кезде де саясатпен, әлеуметтік-экономикалық
қатынастармен, мемлекеттік аппаратпен, қалың көпшілікпен үнемі байланыста
дамиды; аудиторияның қабылдауына бағытталады.
Ертеректегі зерттеушілердің тұжырымдарында публицистика бірде
шығармашылық түрі ретінде, бірде жанр ретінде, енді бірде өзіндік
өзгешелігі бар өнер ретінде, саяси қызметтің көрінісі түрінде де, газет
жанрларының жиынтық атауы түрінде, проблема көтеру құралы ретінде,
әдебиеттің бір саласы ретінде, қоғамдық пікірді қалыптастыру тетігі түрінде
көрініс табады. Бұл айтылғандардың бәрі де публицистиканың жан-жақты, әр
алуан қасиеттерін білдіреді.
Публицистика деп – публицистикалық шығармалардың жиынтығын да түсінуге
болады. Яғни, очерктер мен фельетондар, мақалалар мен ашық хаттар, эсселер
мен репортаждар т.б. жиынтығы. Публицистика деп жекелеген авторлардың
немесе бірнеше қаламгерлердің публицистикалық
шығармаларын да атауға болады. Белгілі бір тарихи кезеңдердің
публицистикалық шығармалар шоғырын да публицистика ретінде танимыз.
Сонымен публицистика терминін нақты өмір құбылыстарымен қатысты
қарастырғанда, шығыс славян, поляк, неміс және басқа тілдерде кең
қолданылатын мағынасына үңілгенде, оны кең және тар ұғымда түсінуге болады.
Бұл осы сөздің мән-маңызының өзгеріп отыруына да байланысты. Публицистика
кең мағынасында журналистік шығарма түсінігін ғана білдірмейді, сонымен
қатар бұл ұғым аясынан шығып, өзекті қоғамдық-саяси тақырыпқа көпшілік
алдында сөйленген сөздерді де қамтиды. Публицистика тар мағынасында – ішкі
заңдылықтары мен өзіне ғана тән ерекшеліктері бар шығармашылықтың өзгеше
түрі.
Біз енді ары қарай осы тұжырымдарға қатысты Қайнар Олжайдың жазбаларына
тоқталатын боламыз.
Елімізде ауыз су мәселесі ең өзекті. Бір ғана мысал, республикамызда
бүгінде 3849 ауыл ауыз сусыз отыр. Үкіметте бекітілген Ауыз су
бағдарламасының бекітілгеніне он жылға жуықтаса да мәселе шешілмеген. Егер
жаңағы ауылдардың бәрін ауыз сумен толықтай қамту үшін кемінде тағы он
жылдай уақыт керек. Көп пе, аз ба?!
Жыл сайын мемлекет қазынасынан қаржы аямай бөлінеді. Бірақ жүзеге асқан
ештеңе жоқ. Осы арада сөзіміз дәлелді болуы үшін мына жәйтке тоқтала
кеткенді жөн көріп отырмыз. Менің бір танысым ауылына су түсірді. Тартылған
құбырды арнайы мамандар емес, ауылдың қарапайым тұрғындары жүргізді. Ал
олардың қаншалықты сапалы істегенін кейін көріп-білдік. Топырақпен
бастырылған құбырлар жарылды. Қыста су қатып, ақпай қалды. Қаншама қаржы
желге ұшты. Ал мұндай келеңсіздіктен әбден көзбояушылыққа еті өліп кеткен
билік басындағылар хабардар деп айта алмайсыз. Осындай жайттан кейін
адамзат баласы өзінің суға деген қажеттілігін ала алады. ...адам денесінің
70 пайызы судан тұрады. Егер салмағыңыз 65 келіні тартса, оның 40 литрі,
яғни 40 келісі су деп санаңыз... жаңа туған сәбидің денесіндегі судың
мөлшері 75 пайызды құраса, 95-тегі қарияның денесіндегі су тек 25 пайыз
мөлшерінде сақталады екен... Әркім күніне 2 литр су ішсе, өзінің
денсаулығынан қам жемесе де болады дейді осы заманның ғалымдары. Өйткені су
буындарды майлап тұрады. Қанның 83 пайызы су екені сөзсіз. Жан рахатымен
бірге жиналып қалатын майыңыздың төрттен бірі шынында су екен. Ең қатты
деген сүйегіңіздің бестен бірі судан тұрады. Сол сүйек пен майға дейін
тәуелді болып тұрған суды қайдан ішеміз деген сауал адамзатты толғандырып
отыр. ХХІ ғасырдың басында жер беті тұрғындарының 1,1 миллиарды ауыз су
тақсіретін тартып отыр дейді Біріккен Ұлттар Ұйымының таратқан ақпары 15
деп жазады өзінің мақаласында публицист. Осы мақаласында әлемдік ауыз су
мәселесінің де алаңдатып отырғанын тілге тиек етеді. Мақаласының соңында
автор қазақтың Сұмырай келсе, су құриды деген мақалының да астарын ашып
береді. Көпшілік бұл мақалды сұмырай келсе, су тоқтап қалады деп түсініп
келгені анық. Ақиқатында ондай емес. Ниеті жаман адам істің басына келсе,
оның жүйесі бұзылады, нәтижесінде судың да құрамы өзгереді. Ақырында су
құриды. Автор осылай түйіндейді.
Бұл мәселе әлі де өміршең бе? Әрине, Ауыз су тапшылығы бүгінде бүкіл
әлемді алаңдата бастады.Көптеген елдердің ең басты проблемасына айналған су
мәселесі кермиық даласы шөлейттеніп бара жатқан Қазақстан үшін де өзекті
тақырып. Өйткені 1950 жылдары Қазақстанда 120 млрд. текшеметр шамасында су
қоры болса, қазір оның көлемі 100 млрд. текшеметрге дейін кеміді дегенді
айтады кейбір дерек көздері.
Мамандар мұндай су қорының азаюын біздің өзендеріміздің трансшекаралық
екендігімен, су бастау алатын елдердің де суды пайдалану көлемін көбейтіп
келе жатқанымен сәйкестендіреді. Оған себеп, Памир мен Тянь-Шань
шыңдарындағы мәңгілік мұздықтар 1957 жылмен салыстырғанда 30 пайызға
кеміген, ал ол 2025 жылға қарай 50 пайызға дейін азаймақ. Мұндай ғаламдық
жылыну түбінде Орталық Азиядағы, оның ішінде Қазақстандағы су арналарының
суалып, жылғаларды, өзен-көл арналарының кеуіп кетуіне әкеп соғуы әбден
ықтимал. Жаппай құрғақшылық жағдайына әкелуі мүмкін. Бұл өзекті мәселеге
осы тұрғыдан талдау жасасақ, шындығында да еліміздің ауыз суы Ресей, Қытай,
Орталық Азия елдеріндегі су жолдарына тікелей тәуелді екеніне көз
жеткіземіз.
Осы тұста мына мәселеге тоқтала кетуді жөн санадық. Біздің ойымызға, яғни
публицист Қайнар Олжайдың ауыз су мәселесіне қатысты мақаласына осы жайт та
үндес екен. Қызылорда облысындағы белгілі эколог, көп жыл облыстың
қоршаған ортаны қорғау комитетін басқарған Қуанышқали Шапшаңовтың айтуынша,
ғаламдық климаттың күрт жылынуы ресейліктерді де толғантпай отырған жоқ.
Мұндай табиғат өзгерісінен Әму мен Сырдың суының азаю қаупі артса, Ресейде
- керісінше, Өб, Енисей, Лена өзендерінің арнасынан асу қаупі зор. Өб дария
тасыса, оның жағасындағы елді мекендердің табиғи апат астында қалуы
ықтимал. Бұған қосымша, саяси тұрғыдан келгенде, Ресей Аралдың тартылуы мен
Орталық Азиядағы су тапшылығы әлеуметтік дағдарыс әкеледі деп те
қауіптенеді. Өб суын Орталық Азияға бұра отырып, Ресей судың да сұрауы
бар, немесе айран сұрай келіп, шелегіңді жасырма деген қағиданы ұстануы
мүмкін. Ресей өзінің осындай пиғылы барын аңғартып қойды. Мәскеу мэрі Юрий
Лужков болашақта суды сатудың мұнай сатудан да пайдалырақ болатының айтып
қалғаны бар. Яғни, Ресей су арнасын бұра отырып, өзіне экономикалық тиімді
жобадан пайданы көбірек көрмек. Өйткені, Өб - Арал каналы тартылса, онда
оның 1500 шақырымы Ресей территориясынан өтеді.
Алғашқы жоба бойынша Өб - Арал каналы 2250 шақырым болуға тиіс еді. Оның
ерекшелігі – суды бетондалған емес, қазылған арнамен жіберу көзделген. Бұл
топырақтың тұздануын жеделдететіні сөзсіз еді. Қазақстандық ғалымдар
арасында да бұл жобаға қатысты сан түрлі пікірлер бар. Ол бойынша мұндай
көлемді каналды жүргізу (ұзындығы-2000 шақырымнан астам, тереңдігі – 16
метр, ені -200 метр) халықтың орналасу заңдылығына нұқсан келтіреді.
Туыстық жақындығы түрліше бөлінетін орта азиялықтар үшін бұл еш пайдалы
емес. Екінші бір пікірді айтушылар табиғат заңына қарсы келуге болмайтынын
көлденең тартады. Өбтің өз бағыты Сібірге, одан әрі солтүстікке кетеді.
Жоба іске асса, Өбті кері ағызуға тура келеді. Бұл жағдайда табиғи баланс
бұзылады. Апаттың көкесі сонда болуы мүмкін 16 деп жазады. Бұл арада
автордың ұлтының келешегі үшін шарық ұрған, ашынған бейнесі анық
аңғарылады. Халықтың жағдайын көзде ұстауды, адамзат пайдасы үшін жасалатын
игілікті ғана ойлап, табиғат тепе-теңдігін бұзып алар алып апаттарға жол
бермеуді дәріптейді. Міне есіл ұлдың жанайқайы, сөзінің тұп төркіні, халқы
үшін қам жеген жан қиналысы.
Тағы бір өзекті тақырыпта жазылған мақаласына келейік. Бұл материалдың
газет бетінде жарық көргеніне де жиырма жылға жуық уақыт өтті. Көлемі
шағындау мақалада Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқан, қазақтың батыр
ұланы жайлы жазады автор. Республикалық аға басылым Егемен Қазақстанның
1991 жылғы, 20 қарашадағы санында жарияланған Белгісіз Бесікбаев атты
мақаласы тақырыптық тұрғыдан тарихи. Небәрі жиырма бір жасында қыршынынан
қиылған Бақтұрас Бейсікбаев жайлы жазады. Рас қазақ елі қашан да жайбасар.
Әйтпесе, өмірінің жиырма бес жылын әскерге арнаған қазақтың қайталанбас
табыр ұлы Бауыржан Момышұлы көзінің тірісінде Кеңес Одағының батыры атағын
алатын еді ғой. Соғыс жылдарында жау қоршауында 107 рет қалып, содан тек
қара басын ғана емес, қоластындағы әскерлерін алып шыққан ерлігі көпе-
көрнеу ескерілмей келді. Себебі, ол кезде ұлы халық орыстардан басқа ұлт
асып кетпеуі керек деген жымысқы саясат жатты. Бір өзі кеудесімен жаудың
пулеметін жапқан Сабалақ Оразалинов та бүгінде ескерусіз қалды. Қазақтың
ұшқышы Нүркен Әбдіров те көзсіз ерлік көрсетті. Бомбалаушы ұшақтың ұшқышы
болған қазақ сарбазы кезекті тапсырманы орындау барысында өртке оранады.
Осылай ерлікпен қаза тапқан сарбаздарға Ресейліктер Орыстың батыры атағын
ұсынып жатқанда қазақ елі тырс етпейді. Егегемдік алған жылдары қайнар
Олжай тыңға түрен салады. Алматы облысының Іле ауданынан соғысқа аттанды
деген ақпар бойынша, архивтерді ақтарады. Ешқандай дерек табылмайды.
Тынымсыз еңбек түбінде нәтижесін де береді.
Автор мақаласында осы мәселенің бәрін саралай келе былай дейді:
... Ақыры 1998 жылы 7 мамырда Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Бақтыораз Байсекбаевқа Қазақстанның Халық
қаһарманы атағын беру туралы Жарлығы шықты. Сосын Республика сарайында
керемет айтыс өтті. Оған да Мұхтар досымыз демеуші болды. Кейін Балқаш
өңірінде Бақтораз аты көшелерге, мектептерге беріліп, мүсіні қойылып жатты.
Бір батырдың аты еліне оралды. Белгісізден белгіліге айналды. Соның бәрінің
бастауында біздің мақаланың тұрғаны көңілге демеу 17 деп түйіндейді.
Публицист бұл тарихтың ақтаңдағын ашу үшін аз еңбектенген жоқ. Журналистік
әдіс-тәсілдердің бәрін де пайдалана білді. Бірде қатардағы тарихшы ретінде
аудандық архивті ақтарды. Өзінің таныс-білісін де осы шаруаға араластырып,
қазақтың батыр ұлы үшін көп күшін сарқыды. Мақаласының соңғы сөйлемінде
айтатындай, оның ұзақты күн тер төккені еш зая кеткен жоқ. Қазақтың батыр
баласының, небәрі 22 жыл ғана өмір сүрген Бақтыораз Бейсекбаевтың есімі
тарихтың мәңгі тозбас тас парағына алтын әріптермен жазылды. Сондықтан да
осынау ауқымды шараның ұшар басында публицист Қайнар Олжай жүрді.
Публицистика ойға құрылуға тиіс. Әдебиетші жазуға отырып, тақырыптың
тамаша бұрылысын, жаңа сюжетті, жаңа сөздерді іздеген кезде, бұл ең
алдымен, оқырманды ойдың жетегімен алып кету үшін жасалады... Жақсы жазатын
адам жақсы жазбайды, жақсы ойлайтын адам жақсы жазады18 дегенді біздің
кейіпкеріміз де расқа шығарады.
Бұндай оқиға кез келген уақытта орын алады. Оған дәлел 2011 жылдың 12
сәуірінде КТК арнасының Жаңалықтар бөлімінің тілшілері Павлодар
облысындағы үлкен сауда кешенінің отқа оранғаны жайлы ақпар таратты. Онда
қаладағы ең үлкен сауда кешені әп-сәтте күлге айналған. Мұндай оқиғаны тізе
берсек, әл-әзір тауыса алмысымыз белгілі. Міне осындай оқиғаның
көріністерін Қайнар Олжай Лениншіл жас газетінің 1982 жылғы 9
қарашасындағы санында Өрт деген тақырыппен жарияланған мақаласында
тәптіштеп жазып шығады. Енді оқиғасына тоқтала кетейік. Бұлар оқу кезінде
бір мұғалімнің үйі отқа оранады. Басты себепкер – мектептің бір топ
оқушысы. Шылымқор бәлелер мектеп ауласына жақын осы ағайдың қорасына барып
көк түтінді будақтатады екен. Кезекті операция барысында темекі тұқылы
өшпей қалып, қораны өрт шалады. Артынша лаулаған жалын үйді де жалмайды.
Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарған ауыл тұрғындары суды шелектеп
тасыса да еш қауқар көрсете алмайды. Бірақ ынтымақшыл ауыл, артынан
мұғалімге жаңадан салынған үй беріп, үйніе керек-жарағын жиып береді. Арада
тағы бірнеше жыл өткенде, бұл ауылда өрт екінші мәрте бас көтереді. Бұл
жолғы көк түтін ауылдағы кеудесіне нан піскен, өркөкірек, ешкімді адам деп
санамайтынның қорасынан шығады. Бұған да себепші бозбалалар екен. Оқиғаның
қысқаша түсінгі мынадай. Ол кезде кеңестік жүйенің қылшылдап лыпып тұрған
кезі. Бәрі де өлшеніп беріледі, бүгінгідей ысырап заман қайда. Совхоз,
колхозға деп бөлінетін бензиндер қатардағы шоферлардың жеке шаруасына
келгенде суалып қалады. Міне, осындай жағдай болып, ауылдағы бір шопыр кісі
көшуі керек болады да, көлік іздейді. Көп қиналмай ол да табылады, енді
оған жанармай қажет. Бір болса осы үйде болуы мүмкін деген оймен барып
сұрайды. Сараңдығынан қусаң құмалақ түсірмейтін әлгі кісі мұрнын аспанға
шүйіріп, Жоқ дегеннен әрі аса алмапты. Екінші болып дәл сол күні жаңағы
жанның туысы келеді. Ешқандай кедергіні елемейтін, ақылды да құлаққа іле
қоймайтын албырт жас бірден үй емес қораға беттейді. Қараңғы қораның
есігінен ештеңе көрінбейді. Ештеңенің байыбына бармастан, қалтасындағы
сіріңкені тұтатады. Бір шырпы жанып, өшуге айналғасын, артына лақтырып
жібереді де, екіншісін тұтандырмаққа оқталғанда, арт жағынан жалын лап ете
қалады. үй иесінің неше жылдан тығып, ешкімде тамшысын да бергізбей жинап
жүрген жанармайы атылады. Абырой болғанда өзі қашып шығады. Ол ешкімге
өшіру бермеді. Мына жағдайды көрген соң бәлкім, өшіреміз деп құлшынған
ешкім болмаған шығар. Әйтеуір сол күні шоферді аяған, шын жаны ашыған кісі
табылмаса оған басқалар емес, өзі кінәлі. Талай рет ауыл арасында алмай
кеткенде тісін қайраған жұрт, ел көшіп кеткенде қыстаулардан, ауыл
орындарынан бөтелке теріп жүргенін көрген ел енді оны қалай келекелесе де
еркінде еді. Бірақ оған ешкім күлмеді. Қайтадан үй тауып берді, дүние-мүлік
жинап берген болды. Қайткенде де ауыл деген айналайын ауыл еді. Үйге
кірген жыланның да басына ақ құйып шығаратын қазақ емес пе?.. Шофердің
әріптестерімен тілдесу үшін қайтарда совхоз гаражына соққан болатынбыз.
Сонда өртті көзімен көрген, бір кезде өзі де машина айдап, енді қызмет
істеп жүрген ағамыз былай деп еді: бетін әрі қылсын, егер енді ауылда
тағы да өрт болса, бірден жүгіре жөнелмей кімнің үйі өртеніп жатқанын сұрап
аламын Бұл сөздерге не айтуға болады? 19 деп аяқтайды осы бір
мақаласын.
Расында да мұндай мінез кез-келген ауылдан да кездеседі ғой. Оны
өзіміздің ауылдан да көріп жүрміз. Автордың мақаласын қорытқан соңғы
сөйлеміне назар салмауға болмас. Сонда әлгі екінші шофер енді өрт бола
қалса неліктен бірден жүгірмейді. Оның жүрегін не шайлықтырды. Біздіңше,
автор осы сауалды оқырманға тастаған секілді. Енді осыған өз тарапымыздан
жауап қайтарып көрелік. Біріншіден, мақаланың екінші жартысынан бастап әлгі
қорасы мүлік-мүкәмалымен қоса өртеніп кеткен жан туралы сөз болады. Сонда
ол кісінің қандай адам екені жан-жақты баяндалады. Ол кісі ханға да сәлем
беруді ар көрсе керек. Тіпті қарапайым айналасындағы адамдарды өзінен төмен
санап келген екен. Ал осындай жанға қалай ашу-ызаң келмейді. Жаңағы кісіге
де қисық сөйлеп, қыңыр жауап берген шығар. Содан кейін ол да теріс
айналады. Екіншіден, ендігәрі өрт болса ойланып, кімге барып, кімге
көмектеспеуді ойластыратын ол жан да өте қу болуы мүмкін. Ол тек есептің
адамы ғана. Публицистің шеберлігі сонда тек бір жақты ғана баға беріп
қоймай, оқиғаның тартысты жеріне келгенде оқырманға жүкті аударып бере
салады. Әркім өзінше ой түйсін, сараласын, пікірін білдірсін дегенді
ұстанатынын аңғарамыз. Өйткені егер журналист осы бір мақаласының соңында
кесімді пікірін жазса, онда кейіпкеріне күйе жаққандай болар еді. Сол
себепті де осындай тәсілді өте тиімді пайдаланған.
Қажылық дегенде алдымен есімізге оралатыны мұсылман баласының бес
парызының бірі. Рас, қажылыққа барып келу бес парыздың бірі оған кімдер
барған? Дәулеті өзінің барлық қажеттелігін өтейтін, ешкімге бұл өмірде
қарыз емес, төрт құбыласы түгел, он екі мүшесі сау адам барады. Барған соң
қажы деген өмірі тегіңмен қосақталып өтетін атқа ие боласың. Осы ұзақ
сапарға шығу ниеті хижыраның он екінші, зуль-хадж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz