Қазақстан мектептеріндегі орта білім беру жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қоғамның даму тенденциясына сай Қазақстанның мектептегі білім
беру жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жалпы білім берудегі қиыншылықтар және
осы заманғы білім берудің сапасын арттыру тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Халыққа жалпы орта білім беру жүйесінде халықаралық байланыстың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қазақстан мектептеріндегі орта білім беру жүйесінің реформалары
2.1 Орта білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен мазмұны ... ... ... 27
2.2 «Білім туралы» жаңа Заң қазіргі білім жүйесінің дамуының .
кепілдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3 Білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің барысы
3.1 Білім беруді технологияландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Орта білім беру жүйесіндегі 12 жылдық білім беру моделін оқытуды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
1 Қоғамның даму тенденциясына сай Қазақстанның мектептегі білім
беру жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жалпы білім берудегі қиыншылықтар және
осы заманғы білім берудің сапасын арттыру тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Халыққа жалпы орта білім беру жүйесінде халықаралық байланыстың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қазақстан мектептеріндегі орта білім беру жүйесінің реформалары
2.1 Орта білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен мазмұны ... ... ... 27
2.2 «Білім туралы» жаңа Заң қазіргі білім жүйесінің дамуының .
кепілдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
3 Білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің барысы
3.1 Білім беруді технологияландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Орта білім беру жүйесіндегі 12 жылдық білім беру моделін оқытуды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ертеңгі күннің бүгінгі күннен асып түсуіне ықпал етіп, адамзат қоғамын алға қарай жетелеуші құдіретті күш тек білімге ғана тіреледі. Білім беруге заман талабы тұрғысынан жеке тұлғаны дамытудағы қоғамның рухани және адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда білім беру саласы – баса назар аударарлық мәселе. Мемлекеттің өркендеуін, даму деңгейінде жоғары көтерілуін, бәсекеге қабілеттілігін, дүние жүзілік нарықта өз орнын ала білуін білім сапасы анықтайды. Ал білім дегеніміз – ұлттық байлықтың маңызды құрамы, ал адамның білімділігі, шығармашылыққа ұмтылуы, жан жақты дамуға қызуғышылығы және оған жүктелген міндеттерді шеше білуі елдің қауіпсіздігі мен тұрақтылығының, өркендеуінің, алға қадам басуының негізі. «Сол себепті бүгінгі күнгі білім беру жүйесінің алдында бірінші кезекте – бұл қиыншылыққа төзе алатын, ақпараттық жүйеге дағдыланған адамдарды дайындау. Орта білім беру белсенді, білімді және жете алатын адамдарды тәрбиелеуге жауап береді.
Оқушылар - «еш уақытта бастауға босаңсымай, ешуақытта босаңсымауға жалықпау» деген ақиқатты игеруі керек» [1, 21 б.].
ХХІ ғасырда еліміздің болашағын алға қарай жетелеуші ұрпаққа білім беруді қамтамасыз ететін жалпы және орта білім беру саласына баса назар аудару қазіргі таңдағы кезек күттірмес, өзекті мәселенің бірі болып отыр және де менің ойымша бұл заңды құбылыс. Себебі, мектеп табалдырығында алынған білім жастардың әлеуметтік – экономикалық және саяси үрдіске белсене араласуы мен қоғамдағы өз орнын табуының басты әсер етуші факторын құрайды. Мектеп қабырғасында алынатын білім – үздіксіз білім беру жүйесінің негізгі үш деңгейін құрайды: бастауыш, негізгі және орта мектеп.
Біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың саяси және әлеуметтік, экономикалық құрылымындағы қайта құрулар алдыңғы қатарға халыққа білім беру жүйесіне қойылатын жаңа талаптарды тудырды. Қазақстанның білім беру жүйесінің жетекші салаға айналуы, бәсекеге қабілетті экономиканы, бәсекеге қабілетті білім беруді, бәсекеге қабілетті ұлтты құру үшін алғышарттарды туғызады. Білімге және ғылыми әлеуетке негізделген қоғам ғана еліміздің әл – ауқатын және бәсекеге қабілеттілігін, ұлттық қауәпсіздікті, еліміздің әр азаматының жағдайын қамтамасыз ете алады. Тек осындай ұрпақ қана ел мерейін бүгінгі жеткен биігінен аласартпай, жаһандану аталатын процесстің теріс ықпалын бойына дарытпай, әлемдік даму көщіне ілеспек. Бүгінгі таңда өздеріңіз тәлім тәрбие беріп жатқан бүлдіршіндер ертеңгі күні тек білімді маман ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттық тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсіп жетілуі қажет. Еліміздегі балабақшалардан бастап, орта білім беретін оқу орындарына дейін жас ұрпақтың бойында ұлттық дүниетаным мен діл мәйегін сіңіріп, оларды нағыз отаншылдық рухта тәрбиелеп өсіруге қажетті осы заманғы оқу құралдары мен технологиялардың тапшылығы біртіндеп еңсеріле бастады.
Оқушылар - «еш уақытта бастауға босаңсымай, ешуақытта босаңсымауға жалықпау» деген ақиқатты игеруі керек» [1, 21 б.].
ХХІ ғасырда еліміздің болашағын алға қарай жетелеуші ұрпаққа білім беруді қамтамасыз ететін жалпы және орта білім беру саласына баса назар аудару қазіргі таңдағы кезек күттірмес, өзекті мәселенің бірі болып отыр және де менің ойымша бұл заңды құбылыс. Себебі, мектеп табалдырығында алынған білім жастардың әлеуметтік – экономикалық және саяси үрдіске белсене араласуы мен қоғамдағы өз орнын табуының басты әсер етуші факторын құрайды. Мектеп қабырғасында алынатын білім – үздіксіз білім беру жүйесінің негізгі үш деңгейін құрайды: бастауыш, негізгі және орта мектеп.
Біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың саяси және әлеуметтік, экономикалық құрылымындағы қайта құрулар алдыңғы қатарға халыққа білім беру жүйесіне қойылатын жаңа талаптарды тудырды. Қазақстанның білім беру жүйесінің жетекші салаға айналуы, бәсекеге қабілетті экономиканы, бәсекеге қабілетті білім беруді, бәсекеге қабілетті ұлтты құру үшін алғышарттарды туғызады. Білімге және ғылыми әлеуетке негізделген қоғам ғана еліміздің әл – ауқатын және бәсекеге қабілеттілігін, ұлттық қауәпсіздікті, еліміздің әр азаматының жағдайын қамтамасыз ете алады. Тек осындай ұрпақ қана ел мерейін бүгінгі жеткен биігінен аласартпай, жаһандану аталатын процесстің теріс ықпалын бойына дарытпай, әлемдік даму көщіне ілеспек. Бүгінгі таңда өздеріңіз тәлім тәрбие беріп жатқан бүлдіршіндер ертеңгі күні тек білімді маман ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттық тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсіп жетілуі қажет. Еліміздегі балабақшалардан бастап, орта білім беретін оқу орындарына дейін жас ұрпақтың бойында ұлттық дүниетаным мен діл мәйегін сіңіріп, оларды нағыз отаншылдық рухта тәрбиелеп өсіруге қажетті осы заманғы оқу құралдары мен технологиялардың тапшылығы біртіндеп еңсеріле бастады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдық мерейтойын
мерекелеуде оқыған «Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде болашаққа
интеллектуалдық секіріс» тақырыбындағы актілік дәрісі. Алматы, 2009.
2. Әлқожаева Н. С. Әлеуметтік – педогогикалық практиканы ұйымдастыру
жолдары: оқу – әдістемелік нұсқау / Әлқожаева Н. С., Төлешева Ұ. Б. –
Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 24 б.
3. Білім беру туралы заңы. Алматы, 1999.
4. Назарбаев Н. А. Стратегия развития Казахстана до 2030 года: Послание
Президента народу Казахстана. – Алматы, 1997.
5. Нуртазина Р.А. Образовательная политика РК.- Алматы, 2004.
6. Табылдиев Х. Сауатсыздықтан білім шыңына. - Алматы, 1997.
7. Сарбасова Т. С. Білім беру модернизациясының әлемдік тәжірибесі
және оқытудың интерактивті әдістері. – Алматы, 1997.
8. Айтуған О. ҚР Президентінің 2030 бағдарламасы бойынша білім
саласындағы болған озгерістер. // Қазақстан тарихы. 2010. № 3.
9. Айтубаев М. «Олке тарихы - Отан тарихынан бастауы». Қазақстан тарихы.
№ 3, 2008
10. Қонақова К. Ө. Қазақстан Республикасы мектептерінде бағдарлы
оқытуды ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсыныстар. – Алматы, 2006.
32 б.
11. Бiлiм туралы Қазақстан Республикасының заңы. – Астана, 27 шiлде 2007.
12. Орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасы
(Қазақстан Республикасының Президентiнiң № 3645 өкiмiмен 1997 жылы 22
қыркүйекте бекiтiлген). – Алматы, 1997.
13. Қазақстан Республикасы бастауыш және орта кәсiптiк оқу мекемелерiн
ақпараттандыру бағдарламасы (Қазақстан Республикасының Үкiметiнiң №
616 қаулысымен 2001 жылдың 10-мамырында бекiтiлген). - Алматы, 2001.
14. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 6 тамыздағы № 1037
қаулысымен қабылданған “Қазақстан Республикасының бiлiм беру
жүйесiн ақпараттандырудың 2002-2004 жылдарға арналған
тұжырымдамасы”. - Алматы, 2001.
15. Мурат Журинов В Алмате состоялся ІІІ инновационный конгресс
Казахстана //Новости Высшей школы Казахстана. 25 апреля 2007.
16. Туймебаев Ж.К. Актуальные вопросы создания современого учебника. //
Казахстанская правда, 15 сентября 2009 г.
17. Туймебаев Ж.К. Состояние и перспективы развития образования в РК. //
Панорама, 27 февраля 2010 г.
18. Материалы съезда работников образования и науки РК. 2-3 февраля 2001
года. Алматы, 2001.
19. Кушербаев К.Е. Приоритетные направления развития образования и науки
на ближайший период (из выступления на расширенном заседании
коллегий
МОН РК). Высшая школа Казахстана. - № 1, 2000.
20. Интернет желісі, «Google» сайты, «Хабар» агенттігінің 26 сәуір 2010 жылғы
«ТМД мемлекеттері мұғалімдерінің бірінші съез қорытындысы».
21. Профильное обучение в школе: содержание образования вариативного
компонента учебного плана. – Алматы, КАО им. Алтынсарина Ы., 2007.
22. Қазақстан 2030 бағдарламасының онжылдығы. Алматы. Білім, 2008.
23. Айғамұлы Е. Білім саласына ұлттық бағдарламаның қажеттігі. //Ана
тілі. 1 сәуір. 2004.
24. Статистический ежегодник Казахстана 2007 – 2008. – Стат. Сборник /
Под ред. Смаилова А. А. – Алматы, 2008. – 346 с.
25. Жадрина М. Ж., Муканова С. Д. Рекомендации к разработке
общеобразовательными учебными заведениями рабочих учебных
планов.
– Алматы, КАО им. Алтынсарина Ы., 2005.
26. Донецкая Н. А. Специфика системного использования дистанционного
обучения [Электронный ресурс] : научное издание /Донецкая Н. А.,
Выдрина Е. В. : КарГУ им. Букетова Е. А. – (36,0 КБ). - //Молодежь и
актуальные проблемы современного мира = Жастар және қазіргі
заманның өзекті мәселелері : Материялы международной научно – прак.
конференции (7 – 8 декабря 2006 г.). – Караганда : Санат – Полиграфия,
2006. – С. С. 316 – 318.
27. Ирсалиев С. Этапы становления международного сотрудничества в
области образования. // Вестник высшей школы. №5. 1998.
28 Марева Н. А. Основы педогогического мастерства. – М., 2006.
29. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің бұйрығы. №
693, 24.09.02 ж.
30. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің № 148
бұйрығы 11.03.2003 ж..
31. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің № 405
бұйрығы. 12.05.2004 ж.
32. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің № 672
бұйрығы 18.10.2005 ж.
33. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министірлігінің 11 наурыздағы
№148 бұйрығымен бекiтiлген оқу бағдарламалары. Алматы, 2003 жыл.
34. Назарбаев Н. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Алматы. 2007.
35. Далабаева А. С. Білім беру жүйесінде қашықтықтан оқытудың кейбір
мәселелері [Электронный ресурс] : научное издание / Далабаева А. С.
Төлеуова Т. С., Әлиева А. З. – (60,5 КБ). - // Бөкетов Е. А. атындағы
ҚарМУ – нің профессор – оқытушылар құрамының, аспиранттар,
магистранттар және студенттерінің ХХІХ – шы ғылыми – тәжірибелік
конференциясының материялдары 15 – 19 мамыр = Материялы ХХІХ –
ой научно – практической конференции профессорско преподавательского
состава, аспирантов, магистрантов и студентов КарГУ им. Букетова Е.
А. 15 – 19 мая. – Карағанды. – 2006. – 152 – 155 б.
36. Муканова С. Д. Проектирование рабочих учебных планов профильного
обучения в 10 – 11 классах общеобразовательных учебных заведений. –
Алматы : РОНД, 2005.
37. Симонов В.П. Диагностика личности и профессонального мастерства
преподавателя. – М., 1995.
38 Абай Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы:
Жазушы.-Т 1: өлеңдер мен аудармалар.-2003.-296 б.
атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдық мерейтойын
мерекелеуде оқыған «Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде болашаққа
интеллектуалдық секіріс» тақырыбындағы актілік дәрісі. Алматы, 2009.
2. Әлқожаева Н. С. Әлеуметтік – педогогикалық практиканы ұйымдастыру
жолдары: оқу – әдістемелік нұсқау / Әлқожаева Н. С., Төлешева Ұ. Б. –
Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 24 б.
3. Білім беру туралы заңы. Алматы, 1999.
4. Назарбаев Н. А. Стратегия развития Казахстана до 2030 года: Послание
Президента народу Казахстана. – Алматы, 1997.
5. Нуртазина Р.А. Образовательная политика РК.- Алматы, 2004.
6. Табылдиев Х. Сауатсыздықтан білім шыңына. - Алматы, 1997.
7. Сарбасова Т. С. Білім беру модернизациясының әлемдік тәжірибесі
және оқытудың интерактивті әдістері. – Алматы, 1997.
8. Айтуған О. ҚР Президентінің 2030 бағдарламасы бойынша білім
саласындағы болған озгерістер. // Қазақстан тарихы. 2010. № 3.
9. Айтубаев М. «Олке тарихы - Отан тарихынан бастауы». Қазақстан тарихы.
№ 3, 2008
10. Қонақова К. Ө. Қазақстан Республикасы мектептерінде бағдарлы
оқытуды ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсыныстар. – Алматы, 2006.
32 б.
11. Бiлiм туралы Қазақстан Республикасының заңы. – Астана, 27 шiлде 2007.
12. Орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасы
(Қазақстан Республикасының Президентiнiң № 3645 өкiмiмен 1997 жылы 22
қыркүйекте бекiтiлген). – Алматы, 1997.
13. Қазақстан Республикасы бастауыш және орта кәсiптiк оқу мекемелерiн
ақпараттандыру бағдарламасы (Қазақстан Республикасының Үкiметiнiң №
616 қаулысымен 2001 жылдың 10-мамырында бекiтiлген). - Алматы, 2001.
14. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 6 тамыздағы № 1037
қаулысымен қабылданған “Қазақстан Республикасының бiлiм беру
жүйесiн ақпараттандырудың 2002-2004 жылдарға арналған
тұжырымдамасы”. - Алматы, 2001.
15. Мурат Журинов В Алмате состоялся ІІІ инновационный конгресс
Казахстана //Новости Высшей школы Казахстана. 25 апреля 2007.
16. Туймебаев Ж.К. Актуальные вопросы создания современого учебника. //
Казахстанская правда, 15 сентября 2009 г.
17. Туймебаев Ж.К. Состояние и перспективы развития образования в РК. //
Панорама, 27 февраля 2010 г.
18. Материалы съезда работников образования и науки РК. 2-3 февраля 2001
года. Алматы, 2001.
19. Кушербаев К.Е. Приоритетные направления развития образования и науки
на ближайший период (из выступления на расширенном заседании
коллегий
МОН РК). Высшая школа Казахстана. - № 1, 2000.
20. Интернет желісі, «Google» сайты, «Хабар» агенттігінің 26 сәуір 2010 жылғы
«ТМД мемлекеттері мұғалімдерінің бірінші съез қорытындысы».
21. Профильное обучение в школе: содержание образования вариативного
компонента учебного плана. – Алматы, КАО им. Алтынсарина Ы., 2007.
22. Қазақстан 2030 бағдарламасының онжылдығы. Алматы. Білім, 2008.
23. Айғамұлы Е. Білім саласына ұлттық бағдарламаның қажеттігі. //Ана
тілі. 1 сәуір. 2004.
24. Статистический ежегодник Казахстана 2007 – 2008. – Стат. Сборник /
Под ред. Смаилова А. А. – Алматы, 2008. – 346 с.
25. Жадрина М. Ж., Муканова С. Д. Рекомендации к разработке
общеобразовательными учебными заведениями рабочих учебных
планов.
– Алматы, КАО им. Алтынсарина Ы., 2005.
26. Донецкая Н. А. Специфика системного использования дистанционного
обучения [Электронный ресурс] : научное издание /Донецкая Н. А.,
Выдрина Е. В. : КарГУ им. Букетова Е. А. – (36,0 КБ). - //Молодежь и
актуальные проблемы современного мира = Жастар және қазіргі
заманның өзекті мәселелері : Материялы международной научно – прак.
конференции (7 – 8 декабря 2006 г.). – Караганда : Санат – Полиграфия,
2006. – С. С. 316 – 318.
27. Ирсалиев С. Этапы становления международного сотрудничества в
области образования. // Вестник высшей школы. №5. 1998.
28 Марева Н. А. Основы педогогического мастерства. – М., 2006.
29. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің бұйрығы. №
693, 24.09.02 ж.
30. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің № 148
бұйрығы 11.03.2003 ж..
31. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің № 405
бұйрығы. 12.05.2004 ж.
32. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің № 672
бұйрығы 18.10.2005 ж.
33. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министірлігінің 11 наурыздағы
№148 бұйрығымен бекiтiлген оқу бағдарламалары. Алматы, 2003 жыл.
34. Назарбаев Н. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Алматы. 2007.
35. Далабаева А. С. Білім беру жүйесінде қашықтықтан оқытудың кейбір
мәселелері [Электронный ресурс] : научное издание / Далабаева А. С.
Төлеуова Т. С., Әлиева А. З. – (60,5 КБ). - // Бөкетов Е. А. атындағы
ҚарМУ – нің профессор – оқытушылар құрамының, аспиранттар,
магистранттар және студенттерінің ХХІХ – шы ғылыми – тәжірибелік
конференциясының материялдары 15 – 19 мамыр = Материялы ХХІХ –
ой научно – практической конференции профессорско преподавательского
состава, аспирантов, магистрантов и студентов КарГУ им. Букетова Е.
А. 15 – 19 мая. – Карағанды. – 2006. – 152 – 155 б.
36. Муканова С. Д. Проектирование рабочих учебных планов профильного
обучения в 10 – 11 классах общеобразовательных учебных заведений. –
Алматы : РОНД, 2005.
37. Симонов В.П. Диагностика личности и профессонального мастерства
преподавателя. – М., 1995.
38 Абай Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы:
Жазушы.-Т 1: өлеңдер мен аудармалар.-2003.-296 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қоғамның даму тенденциясына сай Қазақстанның мектептегі білім
беру жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жалпы білім берудегі қиыншылықтар және
осы заманғы білім берудің сапасын арттыру
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...7
1.2 Халыққа жалпы орта білім беру жүйесінде халықаралық байланыстың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қазақстан мектептеріндегі орта білім беру жүйесінің реформалары
2.1 Орта білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен
мазмұны ... ... ... 27
2.2 Білім туралы жаңа Заң қазіргі білім жүйесінің дамуының .
кепілдігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3 Білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің барысы
3.1 Білім беруді
технологияландыру ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
3.2 Орта білім беру жүйесіндегі 12 жылдық білім беру моделін оқытуды
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдалынылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
8
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ертеңгі күннің бүгінгі күннен
асып түсуіне ықпал етіп, адамзат қоғамын алға қарай жетелеуші құдіретті күш
тек білімге ғана тіреледі. Білім беруге заман талабы тұрғысынан жеке
тұлғаны дамытудағы қоғамның рухани және адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруда білім беру саласы – баса назар аударарлық мәселе.
Мемлекеттің өркендеуін, даму деңгейінде жоғары көтерілуін, бәсекеге
қабілеттілігін, дүние жүзілік нарықта өз орнын ала білуін білім сапасы
анықтайды. Ал білім дегеніміз – ұлттық байлықтың маңызды құрамы, ал адамның
білімділігі, шығармашылыққа ұмтылуы, жан жақты дамуға қызуғышылығы және
оған жүктелген міндеттерді шеше білуі елдің қауіпсіздігі мен
тұрақтылығының, өркендеуінің, алға қадам басуының негізі. Сол себепті
бүгінгі күнгі білім беру жүйесінің алдында бірінші кезекте – бұл
қиыншылыққа төзе алатын, ақпараттық жүйеге дағдыланған адамдарды дайындау.
Орта білім беру белсенді, білімді және жете алатын адамдарды тәрбиелеуге
жауап береді.
Оқушылар - еш уақытта бастауға босаңсымай, ешуақытта босаңсымауға
жалықпау деген ақиқатты игеруі керек [1, 21 б.].
ХХІ ғасырда еліміздің болашағын алға қарай жетелеуші ұрпаққа
білім беруді қамтамасыз ететін жалпы және орта білім беру саласына
баса назар аудару қазіргі таңдағы кезек күттірмес, өзекті мәселенің бірі
болып отыр және де менің ойымша бұл заңды құбылыс. Себебі, мектеп
табалдырығында алынған білім жастардың әлеуметтік – экономикалық және
саяси үрдіске белсене араласуы мен қоғамдағы өз орнын табуының
басты әсер етуші факторын құрайды. Мектеп қабырғасында алынатын білім –
үздіксіз білім беру жүйесінің негізгі үш деңгейін құрайды: бастауыш,
негізгі және орта мектеп.
Біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың саяси және әлеуметтік,
экономикалық құрылымындағы қайта құрулар алдыңғы қатарға халыққа білім
беру жүйесіне қойылатын жаңа талаптарды тудырды. Қазақстанның
білім беру жүйесінің жетекші салаға айналуы, бәсекеге қабілетті
экономиканы, бәсекеге қабілетті білім беруді, бәсекеге қабілетті
ұлтты құру үшін алғышарттарды туғызады. Білімге және ғылыми әлеуетке
негізделген қоғам ғана еліміздің әл – ауқатын және бәсекеге
қабілеттілігін, ұлттық қауәпсіздікті, еліміздің әр азаматының
жағдайын қамтамасыз ете алады. Тек осындай ұрпақ қана ел мерейін
бүгінгі жеткен биігінен аласартпай, жаһандану аталатын процесстің
теріс ықпалын бойына дарытпай, әлемдік даму көщіне ілеспек. Бүгінгі
таңда өздеріңіз тәлім тәрбие беріп жатқан бүлдіршіндер ертеңгі
күні тек білімді маман ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттық
тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып
өсіп жетілуі қажет. Еліміздегі балабақшалардан бастап, орта білім
беретін оқу орындарына дейін жас ұрпақтың бойында ұлттық дүниетаным
мен діл мәйегін сіңіріп, оларды нағыз отаншылдық рухта тәрбиелеп
өсіруге қажетті осы заманғы оқу құралдары мен технологиялардың
тапшылығы біртіндеп еңсеріле бастады. Бүгінгі қоғамның сұранысына
орай, білім мазмұнын қалыптастырудың өзі осы саладағы мекемелердің
материялдық техникалық базасына тікелей байланысты. Білім беру
ұйымдары жұйесін дамыту мен оның материялдық техникалық базасын
нығайтуға жылма – жыл ерекше көңіл бөлінуде [2, 3-4 б.].
ХХI ғасыр мектебінің маңызды мақсаты балаларды оқытудың барысында
олардың түрлі салада жеткілікті түрде күрделі білімдерді, икемдер мен
дағдыларды игеруді талап ететін олардың одан кейінгі оқуына толыққанды
негіз бола алатын психикалық жағдайын, психикалық дамудың
ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Сондықтан, көздеген мақсатымызға жету үшін еліміз тәуелсіздік алған
күннен бастап білім беру жүйесінің ұлттық үлгісін қалыптастыруға,
жаңа реформалар жүргізіп, біраз өзгерістер енгізген болатын.
Білім беру халық өмірінің рухани және өндірістік саласын қоса алғанда
республика халқының, оның көп ұлтты және көп мәдениетті құрамын, қоғамның
көші - қон және жалпы демографиялық даму беталысын, бүкіл өмірге арналған
білім моделінен бүкіл өмір бойғы білім моделіне көшуді ескере отырып
елорданың барлық қоғамдық жүйесін тұрақтандыру мен дамыту құралдарының
бірі болып табылады. Ол түрлі бағыттағы басым міндеттерді шешу кезінде
ресурстар концентрациясына негізделеді.
Білім беру саласында реформалар жүргізу уақыты аралығанда бірқатар
батыл қадамдар жасалған болатын. 1999 жылдың маусым айнда қабылданған
“Білім беру туралы” [3] заңында білім берудің жаңа, ұлттық моделі
ұсынылды. Ол Халықаралық білім беру классификация стандарттарына сай,
ЮНЕСКО - мен ұсынылған болып табылады. Соған орай үздіксіздік принципіне
негізделген білім берудің 4 деңгейі ұсынылып отыр:
• Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту;
• Орта білім;
• Жоғарғы білім;
• ЖОО кейінгі білім .
Соңғы жиырма жыл ішінде Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесінде біршама өзгерістер орын алды. 1990 жылдардың аяғына
қарай білім беру саласында қаржыландыру көлемінің азаюы сынды, білім
орталықтарының біршама орындарының жабылуы, жалпы алғанда жүйеде
дағдарыс байқалған болатын. Қазіргі таңда білім беру жүйесі тұрақтану
кезеңіне өтіп, инновациялық үрдістердің дамуы, ұйымдар мен білім
беру басқарма салаларының кеңеюі Қазақстан Республикасының
азаматтарының білімін арттыруда біршама оң нәтижиелер көрсетіп отыр
[4].
Диплом жұмысының тарихнамасы. Орта білімді, орта білім беру жүйесін
дамыту, яғни деңгейін көтеру проблемаларымен әр кезеңдегі зерттеушілердің
көптеген еңбектері бар. Олардың қатарында Нуртазина Р.А. [5],
Табылдиев Х. [6], Сарбасова Т. С. [7], Әлқожаева Н.С. [2], Айғамұлы Е.
[8] Айтубаев М. [9] және т.б. еңбектері. Олардың зерттеулерін оқи отырып,
әлемдегі орта білімді дамытудың 9 бағытын бөліп көрсетуге болады.
1. Орта кәсіби білімнің (массовость) күшейту.
2. Орта білімнің жаһандануы.
3. Орта білімнің ашықтығы мен вариативтілігін күшейту.
4. Орта білімді диверсификациялау.
5. Орта білімді гумандандыру және оның құрамдас бөлігі ретінде
гуманитарландыру.
6. Оқу үрдісін интенсивтендіру.
7. Орта білімнің икемділігін күшейту.
8. Орта білімдегі интеграциялық тенденциялар.
9. Орта білімді дербестендіру ( индивидуализация ) [7, с. 23].
1990 жылдары негізгі көңіл дидактиканың жалпы проблемалары мен жеке
пәндердің әдістемесіне бөлінді. 1995 жылдары қабылданаған мектеп туралы
қаулылар білім беру мен оқытудың теориясы дамуының негізгі бағыттарын
анықтап берді [10, 23 б.].
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні. Қоғамымыздың
әлеуметтік – экономикалық және саяси құрылымының түпкілікті жаңаруына
байланысты бірінші міндет халықтық білім жүйесін жаңаша тұжырымдама
жасап жаңаша талап қоюды қажет етеді.
Диплом жұмысының деректік негізін Бiлiм туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдедегi N 319 Заңы [11], Орта бiлiм беру
жүйесiн ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасы (Қазақстан
Республикасының Президентiнiң № 3645 өкiмiмен 1997 жылы 22 қыркүйекте
бекiтiлген) [12], Қазақстан Республикасы бастауыш және орта кәсiптiк оқу
мекемелерiн ақпараттандыру бағдарламасы (Қазақстан Республикасының
Үкiметiнiң № 616 қаулысымен 2001 жылдың 10-мамырында бекiтiлген) [13],
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 6 тамыздағы № 1037
қаулысымен қабылданған “Қазақстан Республикасының бiлiм беру жүйесiн
ақпараттандырудың 2002-2004 жылдарға арналған тұжырымдамасы” [14],
нормативтік құжаттар мен ережелер, Халықаралық ЮНЕСКО ұйымының
конгресіндегі Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі
Журиновтің М.Ж. баяндамасы [15], Туймебаевтің Ж.К. [16 -17], Кушербаев
К.Е. [18], материалы съезда работников образования и науки РК [19], 26
сәуір 2010 жылы Астана қаласында ТМД мемлекеттері мұғалімдерінің және білім
беру жүйесі қызметкерлерінің бірінші съезі өтті. Делегация басшыларымен
Қазақстан Республикасы Премьер министрі Карим Массимов кездесті. Ол бұл
форумның білім интеграциясындағы маңыздылығын атап өтті және қазақстандық
білім беру жүйесінің елбасы ұсынған дағдарыс кезіндегі даму бағдарламасы
жайында сөз қозғады. Съезді қорытындылау барысында ҚР Білім және ғылым
министрі Жансейіт Түймебаевпен РФ Білім және ғылым министрі Андрей Фурсенко
мұғалімдердің съезі болашақта бірқалыпты болатынын атап өтті. Қазір келесі
съездің қайда өтетіні талқылануда, ол мүмкін Белоруссияда немесе
Азербайджанда өтуі ықтимал. Және съезд барысында бірнеше пәндердің жалпы
оқулықтарының пайда болуы жөнінде атап өтті. Съезд қорытындысы бойынша
резолюция қабылданатын болды [20] .
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасындағы мектептегі
білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуын ашу.
Диплом жұмысының міндеттері. Алға қойған мақсаттарды орындау
үшін келесі міндеттерді атқарамын:
• Осы заманғы білім берудің сапасын арттыру тәсілдерін айқындай
отырып, өз ұсынысымды келтіру;
• Білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтарды қалыптастыру мәселелеріне
тоқталу;
• Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі реформалар және
заңдармен танысу;
• Балалардың ерекше санатының, оның ішінде дамуында мүмкіндігі шектеулі
балалардың білім сұраныстарын қамтамасыз ету;
• 12 жылдық жалпы орта білім беруге кезең - кезеңмен көшуді
жүзеге асыру;
• Білім туралы заңға шолу жасау;
• Елбасы реформалары мен жыл сайынғы жолдауларын саралау;
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Диплом жұмысын жазу
барысында жан - жақтылық, нақтылық және объективтілік принциптері
басшылыққа алынды. Дегенмен Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
алғанда орта мектеп базасы назарда болды. Яғни, зерттеу жүргізу
барысында оқушы қауымының психологиялық танымы, мативтік жағдайдағы
ескерілген.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысының
хронологиялық шеңбері Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан
бастап қазіргі дейінгі кезеңді қамтиды, яғни 1991-2009 жылдар аралығы.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, яғни
қорытынды, тәжірибелік ұсыныстардан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмысымдағы зерттеу нәтижелері туралы
мәліметтер көрнекті түрде бейнеленген.
1. ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫНА САЙ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ
ДАМУЫ
1.1.Қазақстан Республикасындағы жалпы білім берудегі
қиыншылықтар және осы заманғы білім берудің сапасын арттыру
тәсілдері
Жалпы білімнің жүйесі, жағдайы – қоғам дамуымен бірге дамып, әрдайым
үнемі өзгеріп отырады. Ол әр елдің экономикалық ерекшеліктеріне қарай
қалыптасып, үнемі үздіксіз жетіле отырып, барынша күрделене түседі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің қалыптасуы Кеңес
Одағы кезінен бастау алатын ауқымды үдеріс болып табылады.
1991 жылы жаңа үлгiдегi мектептер мен арнаулы орта бiлiм
беретiн оқу орындары: лицей, гимназия, кәсiптiк - техникалық мектептер,
колледждер өмiрге келдi. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаевтың ұсынысы бойынша әзірленген техникалық және кәсіптік
білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы кәсіптік лицейлер
(мектептер), оқу курстары, орталықтары және колледждер желілерін
жаңғыртуға, жүйені тұтастай еңбек нарығына, оның ішінде жұмыс күшінің
сапасына, оның кәсіптік және біліктілік деңгейіне қойылатын қазіргі
заманғы талаптарға сәйкес келтіруге бағытталған. 2007 жылы
республикада — 108 гимназия, 63 лицей, 289 лицейлiк және гимназиялық
сыныптары бар мектептер, дарынды балаларға арналған 30 мектеп жұмыс iстедi.
Сондай - ақ, 312 кәсiптiк – техникалық мектепте 89 мыңнан астам оқушы,
382 колледжде 207 мыңнан астам студент оқыды. 1995 жылы Қазақстанда жаңа
Конституция қабылданып, онда жалпыға бiрдей мiндеттi әрi тегiн орта
бiлiм беру бағыты жарияланды. Қазақстан Республикасы “Бiлiм беру туралы”
жаңа Заңында да (1999 жылы 7 маусымда қабылданған) бұрынғыдай жалпы
бiлiм беретiн мектептiң бастауыш (1 — 4 сыныптар), негiзгi (5 — 9
сыныптар) және жоғары (10 — 12 сыныптар) деп аталатын үш сатысы
бекiтiлдi. Орта (толық) бiлiм алудың түрлi жолдары айқындалды. Орта
бiлiм жалпы бiлiм беретiн (күндiзгi, кешкi) және кәсiптiк мектептер
(лицейлер) мен колледждерде берiлетiн болды. Мұнда оқушы кәсiби
мамандық алумен қатар оқуын мектеп бағдарламасы бойынша аяқтайды.
“Бiлiм беру туралы” Заңға сәйкес бұрынғы нормативтiк құқықтық негiз
жаңартылып, мемлекеттік “Бiлiм” бағдарламасы жасалуда. Бұл бағдарлама
бiлiм беру жүйесiн реформалауды қазiргi экономикалық, әлеуметтік және
саяси жағдайға сәйкестендiредi [5, сс. 155-155 6].
1990 — 1999 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында бiлiм
саласына қатысты оннан астам мемлекеттік бағдарламалар қабылданды. Олар:
“Дарын” мемлекеттiк бағдарламасы. Бұл бағдарлама бойынша Дарынды
балалардың шығармашылық дамуын қолдау мақсаты көзделген болатын. Осы
бағдарлама шеңберiнде 1997 жылы біздің республикамыздың сегiз облысында
дарынды балалар үшiн арнаулы мектептер мен мектеп - интернаттары бар
республикалық “Дарын” ғылыми – практикикалық орталық құрылды. 1996
жылдың соңында шет елдерде тұратын отандастарды қолдау мемлекеттiк
бағдарламасы қабылданды. Оның шеңберiне тарихи отанына оралған
оралмандарды оқыту мен қайта оқыту кiредi. 1997 жылы Орта бiлiм жүйесiн
ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасы қабылданған болатын. Бұл
бағдарламаның негізгі мақсаты — республика мектептерiн мультимедиялық
компьютерлiк сыныптармен қамтамасыз ету, бұл оқушылардың толыққанды және
жан жақты дамуына қолайлы жағдай туғызады, сонымен қатар компьютерлiк
оқу бағдарламаларын, электрондық оқулықтар жасау, бiлiм берудi
басқару жүйесiн ақпараттандыру мәселесін шешу. “Жалпы бiлiм беретiн
мектептер үшiн оқулықтар мен оқу - әдiстемелiк кешендердi дайындау және
басып шығару туралы”[10, 29 б.] кешендi бағдарлама жалпы бiлiм беретiн
мектептер үшiн жаңа үлгiдегi оқулықтар мен оқу - әдiстемелiк құралдар
жасауды мақсат етедi. Тiлдердi қолдану мен дамытудың мемлекеттiк
бағдарламасы тiлдердi оқытудың түпнұсқа бағдарламалары мен жаңа
технологиясын дайындауды, қазақ тiлiн оқытуды тиiмдi жүргiзуге
байланысты оқулықтар, аудиокөру, компьютерлiк бағдарламалар шығаруды
көздейдi. Экологиялық бiлiм беру бағдарламасы Қазақстан Республикасының
бiлiм беру және басқа құрылымдарында үздiксiз экологиялық бiлiм берудi
дамыту мен үйлестiрудi мақсат еткен болатын. Қазақстан Республикасында
1998—2000 жылдары кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтың
алдын алу жөнiндегi кешендi бағдарлама қабылданған болатын, бұдан басқа
да бағдарламалар қабылданды [6, 34 б.].
Жалпы орта білім берудің базалық мазмұны негізгі орта білім беру
деңгейіндегі міндетті оқу пәндерін жүйелі оқытудың аяқталатындығын ескере
отырып құрылады. Жалпы орта білім берудің базалық мазмұнының құрамы
мен құрылымы жалпы орта білім беретін мектептердің жоғары сыныптарында
элективті саралау жүйесін ұйымдастыруға бағдарланған. Инвариантты және
вариативті компоненттер жалпы білім берудің қызметтік толықтығын
қамтамасыз ететін базалық мазмұнның құрамдас бөлігі болып табылады.
Инвариантты компонентке оқу тіліне, оқыту бағытына және жеке меншік
түріне қарамастан жалпы білім беретін мектептердің барлық типтері мен
түрлеріне міндетті оқу пәндері кіреді. Сонымен қатар міндетті пәндер
негізгі орта білім беруден, яғни 10 сыныптан кейін лицей, колледждерде
білім алушыларды оқыту үшін орта техникалық және кәсіби білім беру
ұйымдарының жалпы білім беру компоненттерінің негізін құрайды. Жалпы
алғанда міндетті пәндер базалық білім берудің біртұтас негізі ретінде
мемелекет мүддесін анықтайды, білім алушыларды жалпы мәдени және ұлттық
құндылықтарды меңгеруге тартады.
Вариативті компонентке жеке және топтағы білім алушылардың білім
алуға деген сұраныстарын қанағаттандыруға мүмкіндік беретін бағдарлы
пәндер, таңдау бойынша міндетті пәндер, қызығушылықтары бойынша курстар
кіреді [7, 26 б.].
Бағдарлы пәндер топ қызығушылықтарына сәйкес білім мазмұнын саралау
қызметін атқарады. Оқытуды бағдарлау бағытын бағдарлы пәндердің жиынтығы
анықтайды. Білім алушылар өз бетінше қабылеті, даму деңгейі
мен білім алу ниетіне сәйкес оқыту бағыттарын (олар:
жаратылыстану - математикалық, қоғамдық – гуманитарлық, технологиялық)
таңдайды. Қызығушылықтарына сәйкес пәндерді таңдау мемлекеттің және
қоғамның, тұлғаның өзекті және келешектегі қажеттіліктерін жүзеге асыру
әдістерінің бірі ретінде ұсынылып отыр. Яғни шығармашылық қызмет пен жеке
қабілетінің дамуына ерекше орын беріледі. Жинақталған білімді тауып алу
өздігінен және шығармашылықпен қолдана білуге ұмтылу, әлем, қоғам және адам
туралы жүйеленген ұғымдарды кеңейтіп, тереңдетіп игеруге көшу қамтамасыз
етіледі. Бағдарлы пәндердің оқыту жүйесі дамуының өзектілігі бірқатар
факторларға байланысты, олар негізінен:
- Білім беру нәтижелері жүйесінің кеңейуі: білім, білік, дағды және
құзыреттер;
- Жоғары сыныптағылардың оқуын ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі;
- Техникалық, кәсіптік және жоғары білім беру жүйесінің дамуымен
байланыстырылады;
- Оқушылардың білімдік деңгейін, олардың қабілеті мен қызығушылығын
ескере отырып бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында
мүмкіндіктерді кеңейтуге;
- Жоғары сыныптағылардың мектептен кейінгі өмірлік жолды таңдауға
бейімделудің негіздерін жасау, олардың олардың кәсіптік мақсаттарын
іске асыруға көмектесу; [8, 7 б.].
Таңдау бойынша міндетті пәндерге таңдап алған оқыту бағыты бойынша
бағдарлы пәндердің құрамына кірмейтін, бірақ, басқа бағыт бойынша бағдарлы
пән болып саналатын оқу пәндері жатады. Білім алушылар жалпы орты білім
беру деңгейінде екі жыл көлемінде оқу қорытынды аттестациялау жүргізу үшін
осы пәндер жиынтығының ішінен екі пәнді таңдап алуға міндетті.
Қызығушылықтары бойынша курстарға білім алушылардың әртүрлі жеке
білім беру сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталған элективті модульдік
курстар жатады.
Базалық мазмұнның инвариантты және вариативті құраушылары ретінде
барлық пәндердің мүмкіндіктерімен бастапқы қалыптасуы бастауыш және
негізгі мектепте жүзеге асқан базалық, түйінді және пәндік құзыреттер
дамытылады.
Әрбір білім саласының базалық мазмұны нақтылы оқу үдерісін жобалауға
негіз бола отырып, оқу жетістіктерінің деңгейлері бойынша күтілетін
нәтижелерге жету үшін пәнаралық сипаты ұқсас жалпы білім беретін пәндердің
мазмұнын кіріктіруді жүзеге асырады. Нақтылы пәндердің мақсат,
міндеттеріне сәйкес базалық мазмұн оның өне бойынан өтетін пәнаралық
сипаттағы мазмұнның келесідей аспектілерімен кіріктіріледі:
– қоршаған орта және табиғи әлемді сақтау;
– жергілікті және ғаламдық экологиялық проблемалардың жайы және
оның туындауының себеп - салдарлары;
– тіршілік қауіпсіздігі және оны қорғау;
– ақпараттық технологияларды қолдану;
– Қазақстан Республикасының орнықты дамуына үлес қосу;
– мамандық әлемі.
Жалпы орта білім берудің базалық мазмұны әлем және ондағы адамды
біртұтас дүние ретінде қабылдауды қалыптастырудағы алған білімді
жүйелейтін білім салаларының мазмұндық желілері негізінде құрылады. Білім
салаларының мазмұндық желілері жалпы орта білім берудің инвариантты және
вариативті компоненттерін құраушы оқу пәндерінің логикалық құрылымын
анықтауға негіз болады [21, 52 б.].
Оқу пәндерінің мазмұнын құрылымдау объектілік ұстаным негізінде
нақтылы бір білім салаларының мазмұндық желілерінің әрбір келесі
компоненттерін ашып көрсету төмендегі логикамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы орта білім беру жүйесінің қалыптасу
жағдайындағы қиыншылықтар.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алғаннан бері болып жатқан
өзгерістер білім саласын да айналып өткен жоқ. Оның бір көрінісі орта білім
беру жүйесінде проблемалардың болуы. Білім берудің қалыптасқан жүйесін
өзгеріске түсіру оның мәні мен маңызын анықтап, оны ғылыми тұрғыда
зерделеу қажеттігін тудырады. Дегенмен, Қазақстанның білім беру жүйесі
өзінің ұлттық мазмұнын жоғалтып келе жатқанын айту керек [17].
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан – 2030 халыққа жолдауында білім беру саласының әлеуметтік
маңызыдылығына және оның даму қажеттігіне ерекше мән береді [22, 9 б.].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту туралы
тұжырымдамасында білім беру жалпы ұлттық басымдық ретінде белгіленіп,
ұлттық білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды анықтау, осыған
байланысты бірқатар міндеттер, соның ішінде, білім берудің заңнамалық,
нормативтік, құқықтық базасын жетілдіру, білім беру мазмұнын, материалдық
- техникалық базасын жаңарту мәселесі қарастырылған. Бұл мемлекеттік
құжаттардың басты түйіні - әлемдік қауымдастыққа білім беру саласын жаңа
сипатта дамыту арқылы ғана ену мүмкіндігін мойындауда [23, 45 б.].
ХХІ ғасыр қоғамдық - саяси қатынастардың бүкіл жүйесін
әлдеқайда серпінді жаңартуды табандылықпен талап етеді, мұның өзі
Қазақстанға Республикасына, таяудағы он жылда әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті елдердің қатарына кіруге толық негізде ұмтыла отырып, халықаралық
қоғамдастықтың толыққанды әрі құрметті мүшесі болуға мүмкіндік береді.
Оқу орындарындағы білім сапасына қатысты тағы бір түйінді мәселе –
оқулықтар мен көмекші құралдарда жатыр. Бұлар жөнделмей, бұлар талапқа сай
болмай, оқудың сапалы болмайтыны, істің ілгері баспайтыны анық. Сонымен
қатар қазіргі таңда мысалы тарих пәнін алатын болсақ, оқушылардың
тарих туралы түсінігі ғана емес, тарихқа деген көзқарасы да,
өткенді қабылдау үрдісі де өзгерді. Оның үстіне мектептегі оқыту
саласында білім берудің халықаралық 12 жылдық жүйесіне көше
бастағанымызды, тест жүйесінің қалыптасуын ескере отырып, оқыту
нәтижелі болу үшін оқулықтың әдістемелік құрылымын өзгерту керек.
Ендігі жерде оқушының берілген материялды тез игеруіне орайластыра
жеңілдету жолдарын қарастыру керек. Ең бастысы шәкірттің жанды
қызығушылық әрекетін туғызатындай, оларды жалықтырып алмай өз
бетімен ойлануға, белгілі бір тарихи фактіге, тарихи құбылысқа
қорытынды жасауға, өзіндік көзқарасын қалыптастыратын, сол арқылы өз
біліміне сенім ұялататын оқулық керек. Себебі қазіргі таңда
оқушыларымыз қолданыстағы оқулықтардағы ұзақ сонар дайын білімдерді
тыңдаумен ғана шектелуде. Оқулықтарда берілген кейбір материялдардың
тым шұбалаңқылығы мен көп сөзділігі оқушыны шатастырады. Шатастырып
қана қоймай, шәкіртті жалықтырады. Өйткені оқулық оқушы талғамының
түсіну игеру деңгейіне сай емес. Мысалы, 9 – сыныптағы қазақ
халқының патшалы Ресей кезеңіндегі ұлт – азаттық көтерілістерге
арналған, т. б. материялдарды алып қараңыз. Сол оқулықтағы күйіне 45
минут көлеміне сыйдыра отырып, оқушыға жеткізу өте қиын және
сыйдыра да, жеткізе де алмайсыз [9, 49 б.]. Бұл жерде тағы бір
ескерер жәйт сіз түсіндіріп қана шектелмейсіз ғой. Оқушыдан өтілген
материял мен үй тапсырмасында сұрап үлгеруіңіз керек. Осыдан барып
оқушының сабаққа (әрине, бәрі емес болар) неқұрайлылығы мен
қызықпаушылығы туады. Ал ұзақ сонар материялдарды күштеп танып,
тықпалай беру салдарынан өзіміздің ортақ ұлттық құндылығымыз
тарихымызға деген салқындық лебін тудырады. Осыдан барып ұлттық
болмыстан тыс қалып, ұлт құндылығына менсінбей қарауға әдеттенген,
талғамы ұлттық болмыстан алшақтаған ұрпақ қалыптасуда. Ұлттық
патриотизмді өтіретін ең қатерлі немқұрайдылық жады осыдан шығады.
Оқушының берілген материялды меңгеру процесін жеңілдететін танымдық
және ойлау қызметінің дамуына ықпал етерлік әдіс тәсілдер таблица,
диограмма, тест, т. б. мүлдем қарастырылмаған [9, 29 б.].
Сыныпта сапалы білім берудегі негізгі міндеттерін әр мұғалім
өз тәжірибесіне қарай түрлі творчествалық жолмен өзінше шешетіндігі
белгілі, бұл күнделікті жұмыс әдісі ғана болып қала бермек.
Сабақтың табысты өтуі мұғалімнің дайындығына, білімі мен
іскерлігіне, қабілет тәжірибесіне, өз мамандығына жан тәнімен
беріліп атқаруына да байланысты болар. Бұл дегенмен өзімізді –
өзіміздің алдауымыз. Себебі, сабақты түрлендіру тек ашық сабақта
ғана өткізіледі. Өзімізге белгілі мұндай сабақтарға мұғалім өзінің
біліктілігі мен кәсіби деңгейіне орай материялдар жинап, сабақты
барынша түрлендіруге тырысады. Ашық сабақ мұғалім дәрежесінің сол
сабақтағы ғана көрсеткіші болып қалады. Басқа сабақтарда да дәл
солай таблица, диограмма, тест, т. б. Қосымша материялдарды үзбей
қолданатынына көз жеткізе аламыз ба? Әрине жоқ. Ащық сабақтың
практикалық маңызы болғанымен, бұл әдістемелік тәжірибе ғана. Ол
мұғалімнің жақсы әдістерін насихаттауға, сабақты жетілдіруге көмек
беріп, шеберлікті шыңдауға жәрдемін тигізгенімен оқу құралы да бола
алмайды. Ондай сабақ пен күнделікті жұмыс барысындағы сабақ
айырмашылығының ара салмағын әрбір мұғалім жете біледі. Әрине
өзінің ісіне шын берілген, күнделікті сабағына өте жоғары әзірлікте
жүретін ұстаздарды да жоққа щығаруға болмас. Бірақ жеке бастың
мүддесі тұрғысынан келгенде оқулықтағы бармен қанағат қылатынымызды
ешкім теріс демес [9, 47 б.].
Сондықтан ендігі жерде оқулық мұғалім үшін қосымша
әдістемелік оқу құралы қызметін қоса атқаруы тиіс. Бұл оқулықтағы
білімді түсініп, қабылдаушы (оқушы) мен оны шәкірт түсінігіне сай
етіп жеткізуші (мұғалім) арасындағы процессті жеңілдету. Оқулықта
екі жақтың да мүддесі қарастырылуы керек. Қазіргі оқулықтарда
оқушының тапсырманы қабылдау қабілетінің деңгейі ескерілмеген.
Сондықтан, ендігі жерде негізгі басылымдылық – міндетті түрде тарихи
фактілерге негізделген ғылыми әдістерге берілуі қажет. Сонымен
бірге, оқулықтың әдістемелік жолдарын баяндайтын сабақ жоспарларының
да қоса шығарылғаны дұрыс. Мұғалім оны жазуға, дайындалуға қаншама
уақытын жоғалтады (жазбайтынымыз қаншама). Сол арқылы мұғалім
еңбегін жеңілдетіп қана қоймаймыз, оның одан әрі тәжірибесіне сай
өз еркімен сабақ жоспарын толықтыруға, жетілдіруге мүмкіндік
беріледі [ 9, 50 – 51 бб.].
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесінің ауқымды
бөлігін жалпы және кәсіптік орта білім беру мекемелері қамтиды. 2005 -
2007 оқу жылында республикамызда 7802 жалпы білім беретін мектеп
жұмыс істеді. Олардың 5814 - і, яғни 74,5 пайызы қазақ және аралас
мектептер, 3747 - і, 48 пайызы – қазақ мектептері [12, 34 б.].
Қазақ тілінде оқытатын мектептер мен аралас мектептерде
барлығы 1 миллион 600 мыңнан астам бала білім алуда. Олар барлық
оқушылардың 58 пайызын құрайды. Барлық қазақша оқитын балалар санының
65,2 пайызы – қазақ тілінде оқытатын мектептерде, ал 34,8 пайызы аралас
тілді мектептерде білім алып жүр [13].
Ана тілінде білім алатын қазақ балаларының саны артып, олардың
81,4 пайызы қазақша оқиды. 1990 жылғы мәліметтерге қарағанда ол
кезде 60 пайыз еді. Сонымен бірге 20 мыңнан астам басқа ұлт өкілдері
қазақ тілінде білім алуда [14, 45 б.].
Өкінішке орай, бүгінгі күні қазақ мектептерінің желісі қалаларда
дамымай отыр. Бұл білім ұйымдарының 85,9 пайызы ауылдық жерде орналасқан.
Мәселен, Қостанай қаласындағы 38 мектептің тек қана 4 - і, Өскемендегі
47 мектептің 5 - і ғана қазақ тілінде жұмыс істейді. Сол сияқты Батыс
Қазақстан облысын алатын болсақ, қазақ мектептерінің 95,5 пайызы
ауылдық мектептер. Сонымен қатар республикалық мәртебедегі дарынды
балаларға арналған мамандандырылған 7 мектеп - интернат жұмыс істейді.
Олардың 2 - і қазақ тілінде, 4 - і аралас, 1- і орыс тілінде білім
береді. Бұл мектептердегі 3558 баланың 2000 - нан астамы қазақ тілінде
білім алуда [15].
Кәсіптік орта білім ұйымдарында 334,5 мыңнан астам оқушының 137,2
мыңы немесе 43,3 пайызы қазақ тілінде білім алады [16].
Біздің Республикамыздағы кәсіптік бастауыш мектептерде 80 – нен
астам кәсіптер бойынша мамандар қазақ тілінде даярланады. Республикадағы
57 гуманитарлық колледждерде болашақ 22 мыңнан астам мамандар қазақ
тілі мен әдебиеті, шет тілі, аудармашылық іс мамандықтары бойынша қазақ
тілінде білім алуда [17].
Қазіргі жалпы білім беретін мектептер базасының материалдық –
техникалық жай - күйі қазіргі заманның талаптарға әлі де жауап бере
алмай отыр: жалпы саны 7620 мектептің 63,0 % - ы типтік ғимараттарда,
37,0 % - ы бейімделген, 202 мектеп авариялық жағдайда тұр. Мектептің 22,7 %
- ы күрделі жөндеуді қажет етеді. Мектепің 86,0 % - ы 1990 жылға
дейін салынған. Мектептің 65,1 % - ы екі, ал 86 - і үш ауысымда жұмыс
істейді [17]. Еліміздің өңірлерінде білім берудің бюджетін қалыптастыру
кезінде мектептердің оқу – материалдық базасының мазмұны мен дамуына
қажеттілігі іс жүзінде дұрыс есепке алынбайды, нәтижесінде авариялық
жағдайда тұрған мектептердің саны азаймай отыр. Ауылдық мектептердің
көпшілігі бейімделген ғимараттарда орналасқан. Біздің Республикамызда 2000
– 2007 жылдары бұл үлес өзгермей отыр және 2008 жылда ол
мектептердің жалпы санының 37,0 % - ын құрап отыр [1-ші кесте]. Бұл
мәселеге байланысты бүгінгі күні Хабар, немесе КТК телеарналарының
ақпаратына сүйенетін болсақ, қазіргі мектептердің базасының материялдық
техникалық жай күйін түзетуге мемлекеттік қазнадан қаржы бөлінуде,
бірақ та бұл ақша өкінішке орай мектептің емес жеке тұлғалардың
қалталарына түседі деген мәлімет бар, сол себепті менің ойымша
мектептердің материялдық техникалық жағдайын түзету үшін ең алдымен
осы бөлінген қаражаттың пайдаланылуынн бақылауды қатаңдату керек.
2008 жылы оқушы орындарының жетіспеушілігі – 120186 бірлікті құрады.
Республика өңірлеріндегі 156,1 млрд. теңге сомаға 242 мектеп салу (және
2008 жылдың бюджетін нақтылағаннан кейін 8 мектеп ) орын жетіспеушілігін
кемітеді, бірақ проблеманы толығымен шешпейді [17]. (2-ші кесте). Оқушы
орындарының жетіспеушілігі біздің мысалы Қытай Халық Республикасымен
немесе көршілес жатқан Ресей Федерациясымен салыстырғандағы аз ғана
халқымызда орын алуы әрине менің ойымша баяғыда шешілуге тиісті
мәселе, бұл жағдайдың туындауына дүние жүзілік дағдарыс белгілі
мөлшерде әсер еткен шығар, бірақ жақында осы жағдайды мемлекет
шешеді деген ойдамын.
Оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың сапасын, оқушылар білімінің,
шеберлігінің, дағдысының деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін маңызды
факторлардың бірі – мектептерде пәндік кабинеттердің болуы болып табылады.
Біздің Республикамыздағы әрбір үшінші мектеп физика, химия, биология
оқу кабинеттерімен, спорт залдарымен қамтамасыз етілмеген. Тек
мектептердің 28% - ында ғана лингафондық және мультимедиялық кабинеттері
бар. Мектеп жиһаздары 1970 – 1990 жылдары сатып алынған, моральдық және
табиғи тұрғыдан ескірген және балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
келмейді. 2008 жылы мектептердің тиісті пәндік кабинеттермен қамтамасыз
етілуі облыстарда өзгеруде. 2007 жылы мектептердің оқу кабинеттермен
орташа қамтамасыз етілуі олардың жалпы санының: физика – 55,1 % - ын,
химия – 44 % - ын, биология – 37 % - ын, ЛМК – 41,3 %-ын құрап отыр [17].
(2-ші кесте). Осы мәселеге жүгінгенде оқушы дегеніміз әлі толыққанды
қалыптаспаған тұлға және өз жолын таңдауда құбылу жағдайында
болатынын ескеретін болсақ, менің ойымша мектептердегі физика,
химия, биология, спорт залдар оқушының сол пәнге деген
қызығушылығын тудыратын сөзсіз. Мысалы мен мектеп қабырғасында оқып
жүргенде бізгді қызықтыратын күрделі аспаптар болған жоқ, тек қана
қарапайым құралдар болды, және бұл менің бүгінгі күні жаратылыстану
емес, гуманитарлық бағытты таңдағаныма өз әсерін тигізді деп
айталамын.
Бірақ қаржыландыру құрылымында жалақы 82 % - ды құрайды. Күрделі
жөндеуге және негізгі құралдарды сатып алуға барлығы мектепке
жұмсалған қаражаттан 3 % - ды құрайды [43, 48 б.].
Әрбір бесінші мектептің асханасы мен буфеті жоқ. Бұның нәтижесінде
жарты миллионнан астам оқушы оқу үрдісі кезінде тамақтану
мүмкіндігіне қол жеткізе алмай отыр. Мектептерде балаларды сапалы және
теңестірілген тамақтандыру жүйесі дамымай отыр. Ыстық тамақпен оқушылардың
54,3% - ы қамтылған, бұл ретте 2005 жылмен салыстырғанда оқушының ыстық
тамағының құны 2,2 есеге дерлік артты. Оқушыларды тамақтандыру мен
тасымалдау шығыстарын ескере отырып, жан басына шаққандағы қаржыландыру
тетігі жоқ [23, 5 б.].
Республикада 21 559 оқушы үшін, оның ішінде мектептері жоқ елді
мекендерде тұратын 14 748 оқушы үшін жеткізу ұйымдастырылмаған. Тасымалдау
ұйымдастырылған жерде тасымалдаудың қауіпсіздігі мен жабдықталуына қатысты
проблемалар бар. Автобустардың техникалық жағдайы, жанар – жағар май
және шығыс материалдарымен қамтамасыз ету мәселелері жүйелі түрде
шешілмеген [20, 5 б.].
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің деректері
бойынша соңғы бес жылда балалар мен жасөспірімдер арасында аурудың
өсу үрдісі бар. Балалар арасында ауру 2007 жылы 100 мың халыққа
99729,3 (2003 ж. – 87619,3); жасөспірімдер арасында 100 мың халыққа –
7403,5 (2003 ж. – 69588,7) құрады. Оқушылар денсаулығының жағдайына мінез –
құлық факторлары әсер етеді. Жасөспірімдердің 22 % - ы шылым шегеді.
Диспансердің есебінде нарколог - дәрігерлердің бақылауында 9 мыңнан астам
жасөспірім тұр [21, 9 б.].
Қазақстан Республикасында 1996 жылы 714 меншікті оқулық пен 1717 оқу
- әдістемелік кешен әзірленді (ОӘК – әдістемелік басшылық, жұмыс
дәптерлер, сөздіктер, шешулер және тағы басқалар). Алайда, жаңа буын
оқулықтарының мазмұны мен оның сараптамасына қойылатын талаптар бір ізге
қойылмаған. Нәтижесінде 27 оқулық оқу процесінен алынды. Қолда бар
оқулықтар мен ОӘК ескі білімдік әдіснамаға негізделген.
Техникалық және кәсіптік білім еңбек нарығының
қажеттілігінен алшақ. ЖБИ көрсеткіші бойынша Орта білім берумен
қамту 134 орынның ішінде Қазақстан 51 - орын алады [22, 34 б.].
Сонымен қатар, еңбек нарығы қажеттілігінің төрттен үші жұмысшы
кәсіптермен келтірілген. Тек қана әрбір төртінші білім алушы тапшы
техникалық және ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша оқиды. Бұл ретте
экономика техникалық және қызмет көрсету еңбегінің 100 мың қызметкерін
қосымша талап етеді, ал жыл сайын мектептің 12 – 14 мың түлегі жұмыспен
қамтылмай қалады. Еңбек нарығында білікті мамандардың жетіспеушілігі:
құрылыста – 9,9 мың адамды қамтиды, ауыл шаруашылығында – 9,6 мың адам,
машина және жабдықтар технологиясында – 7,6 мың адам, қызмет көрсету
саласында – 6,8 мың адам [23, 167 б].
Кадрларды даярлау нақты өндіріс сұраныстарынан алшақ жүзеге асырылуда.
Ауылдағы жастар үшін кәсіптік білім алу қол жетерліксіз. Республи-
каның 27 ауданында кәсіптік лицейлер жоқ. 113 кәсіптік мектепте
жатақхана жоқ. Жоғары білікті инженер педагог кадрлар еңбекақы
деңгейінің төмендігі салдарынан өндіріске кетіп қалуда. Білім беру
бағдарламалары халықаралық талаптарға сай келмейді. Әлеуметтік серіктестік
дамымаған.
12 - жылдық мектепке көшу жағдайында жоғары деңгейде (бейінде) оқу
үшін оқушылардың 30 % - ына дейін оқуын жалғастырады және техникалық және
кәсіптік білім беру ұйымдарында кәсіпке ие болады. Осыған байланысты
қосымша кәсіптік лицейлер мен жатақханалар салу қажет.
5500 – ге жуық өндірістік - оқу шеберлерінің теңбе - тең еңбекақысы,
кәсіптік мектептер үшін 2009 – 2011 жылдары ағылшын тілінің шетел
оқытушыларын тарту, оқытушылардың шетелде тағылымдамадан өту мәселесі
шешілмеді.
Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарында негізгі орта
білім беру базасында 326000 – ға жуық адам білім алады (білім
алушылардың жалпы контингентінің 58 %) [23, 169 б].
Білім беру бағдарламаларының мазмұны мен оқу – әдістемелік қамтамасыз
етуді талдау базалық және кәсіптік құзыреттерді бағалауға талаптардың
жоқтығын, теориялық даярлық пен ескірген деректердің басымдылығын,
икемділік пен сабақтастық деңгейінің жеткіліксіздігін, жағдайды талдауға
зиян фактілердің үстемдігін көрсетеді.
Бастауыш және орта кәсіптік білім кәсіптері мен мамандықтарының
жіктеуішіне сәйкес бастауыш және орта білім кәсіптері мен мамандықтарының
саны 700 – ге жуығын құрады ( кәсіптер – 330 шамасында, мамандықтар –
360 шамасында), әзірленген және бекітілген мемлекеттік жалпыға міндетті
бастауыш және орта арнайы білім стандарттары 2004 жылдан бастап 2007
жыл аралығында – 325 [23, 170 б].
Білім беру бағдарламаларының мазмұны еңбек нарығындағы өзгерістерді
көрсететін жұмыс берушілердің талаптарына да, кең базалық біліммен және
іскерлікпен қамтылған қажетті дағдылар алуға ұмтылатын білім
алушылардың талаптарына да жауап бермейді. Колледждер мен кәсіптік
лицейлерде оқу - әдістемелік қамтамасыз ету деңгейі, қазіргі заманғы,
әсіресе арнайы пәндер бойынша оқу әдебиетіне тапшылық оқу үрдісінің
сапасын арттыруға едәуір кедергі болып табылады.
Оқытудың озық технологиялары нашар пайдалануда. Кәсіптік мектептердің
оқу – өндірістік шеберханаларының материалдық –техникалық базасы
моралдық және табиғи тұрғыдан тозған. 2005 жылдан бастап қаржыландыру
көлемінің ұлғаюына қарамастан ұстауға, ғимараттарды, үй – жайларды
ағымдағы жөндеуге, құрал жабдықтарды атып алуға жалпы соманың небары 3 % -
ы бөлінді.
Ақпараттық - коммуникациялық технологияларды дамыту әлемдік
стандарттардан артта қалуда. Компьютерлік техниканы оның физикалық және
моральдық тозуын ескере отырып жыл сайын жаңартып отыру керек.
Бүгінгі таңда мектептерде 3000 – ға жуық ( бұл яғни 24 % құрайды )
компьютер ауыстыруды қажет етеді. Әлемдік көрсеткіштерге (1 компьютерге 5
- 6 оқушыдан келуі тиіс) жету үшін мектептер қосымша 400000 – ға жуық
компьютерді сатып алуы керек, яғни қазіргі кездегі көрсеткіштен 3,2
есе көп. [23, 245 б.]
Мұғалімдердің қашықтықтан әдістемелік өзара қарым - қатынасы үшін
жағдай жасайтын Министрліктің және біріктірілген ғылыми - білім беру
кеңістігінің ақпараттық – коммуникациялық инфрақұрылымын әзірлеу қажет.
Білім беру ұйымдарын Интернеттің кең жолақты желісіне 100 % қосу
қажет. Маңызды мәселе мектептердің Интернет желісіне шығуының құны болып
табылады. Төмендетілген тарифтерге қарамастан Интернет өте қымбат болып
отыр.
Жоғары білім беру жүйесіне арналған 2380 - нен астам, кәсіптік
мектептер үшін – 1500 - ден астам, колледждер үшін тек қана кәсіптік
және арнайы цикл пәндері бойынша 3000 - ға жуық электрондық оқулықтар
мен оқыту бағдарламаларын жасау қажет болады. Бұдан басқа, сандық
білім беру ресурстарын (электрондық оқулықтар, мультимедиялық оқыту
бағдарламалары, бағдарламалар тесті және тағы басқалар) сараптау бойынша
сараптама кеңестерінің жұмысын жалғастыру қажет [23, 247 б.]
Педагог кадрлар қашықтықтан оқытудың спутниктік каналы (бұдан
әрі – ҚОСҚ) бойынша жұмысқа дайын емес. ҚОСҚ мазмұнын қамтамасыз ету
бойынша жұмыстарды нысаналы қаржыландыру қажет, қымбат бағалы арнайы
жабдық керек. Өзіндік проблема мұғалімдерге кері байланысы бар ҚОСҚ
өнімдерін пайдалану технологиясын үйрету болып табылады. Одан да өзекті
проблема барлық мектептік пәндер бойынша компьютерлер даярлау болып
табылады [24, 44 б.].
Білім беруді ақпараттандырудың тиімділігі көбінесе педагог кадрларды
білім беру процесінде ақпараттық - коммуникациялық технологияларды (бұдан
әрі – АКТ) жүйелі түрде пайдалануға даярлауға байланысты.
Соңғы 5 жылда білім беруді ақпараттандыру бойынша педагог кадрлардың
біліктілігін арттыруға арналған мемлекеттік тапсырыс бойынша 11 мыңнан
астам информатика пәні мұғалімдері және пәні даярланды. 2006 жылы 3979
адам, 2007 жылы – 4000 мұғалім, 2008 жылы – 4200 педагог оқытылды [25,
316 б.].
Соңғы жылдары жабдықтарды жеткізу кезінде мұғалімдерді қоса даярлау
үрдісі байқалды. Сонымен қатар салыстырмалы түрде айтатын болсақ бұл
білім беруді ақпараттандырудың ең төмен көрсеткіштерінің бірі болып
табылады.
Әлеуметтік жетімдік, балалардың қараусыз және қадағалаусыз
қалу фактілері, балалардың өмір сүру сапасы
кепілдігінің жеткіліксіз қамтамасыз етілу жағдайы.
Әлі күнге дейін әлеуметтік жетімдік құбылыс ретінде сақталып
отыр. 47 мыңнан астам жетім балалар мен ата - анасының қамқорлығынсыз
қалған балалардың ішінде, 16 мыңнан астам бала мемлекеттік және мемлекеттік
емес мекемелерде тәрбиеленіп отыр. Оның ішінде 84,2 % - ы әлеуметтік
жетімдер [4-ші кесте].
2001 жылмен салыстыратын болсақ балалар үйлерінің, мектеп-
интернаттарының, панажайлардың және тағы басқалардың саны 41 бірлікке,
ал олардағы балалар саны – шамамен 1300 адамға өсті [23, 65 б.].
Некеден тыс туу саны, сондай - ақ ата – аналары ажырасқан немесе
ата - ана құқығынан айырылған балалар саны өсуде. Республикада 13 мыңға
жуық жайсыз отбасылар өмір сүріп жатыр. 2008 жылдың өзінде ата - ана
құқығынан 815 ата - ана айырылды. Отбасылық және балалар жайсыздығын
анықтайтын ортақ талаптар жоқ [19].
Осының салдарынан жыл сайын біздің республикамызда 10 мыңға жуық
қадағалаусыз және панасыз қалған балалар анықталуда.
Жетім балалар ішіндегі түлектерді жұмыспен қамту тетігі жоқ.
Ата - аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың жеке және мүліктік
құқықтарын қорғау тетігі жұмыс істемейді. Олардың 10 % - ының ғана
тіркелген тұрмыстық үйлері бар. 29 мыңнан астам балалар қамқоршылар
мен қорғаншылар отбастарында тұрса да, өкінішке орай қамқоршылар
мен қорғаншыларға материалдық қолдау көрсету тетігі жоқ.
Бала еңбегінің қаналу фактілерін анықтау тетігі әлі дайындалған
жоқ. 5 млн. балаға бала құқықтары мәселелері бойынша небары 180 маман
айналысады. Мамандардың біліктілік деңгейі жеткілікті емес. Балаларға
қатысты күш көрсету, балаларды пайдаланудың әр түрлі нысандары, балалардың
қараусыз және қадағалаусыз қалуы жойылған жоқ.
Инновациялық жүйе жеткілікті дамымаған. Инновациялық дамуды
сипаттайтын ЖБИ индикаторлары бойынша 2008 жылы Қазақстан Республикасы
Жоғары оқу орындары ынтымақтастығы және зерттеулер өндірісі бойынша – 64
- орын, Ғалымдар мен инженерлерге қол жетімділік бойынша – 83 - орын,
Ғылыми - зерттеу институттарының сапасы бойынша – 58 - орын алды [23,
200 б].
Ғылыми салада жүйелік негізде ғылыми болжау – форсайт өтілмеген.
Ғылыми - зерттеу және тәжірибелік - конструкторлық жұмыстар (ҒЗТКЖ)
нәтижелерін жасандылықтан және плагиаттан қорғайтын GLP (Good Labolatory
Practice – тиісті зертханалық практика), GMP (өнім өндірісіне қатысты
ережелер мен нұсқаулар нормаларының жүйесі), GSP (Good Scientific
Practice – тиісті ғылыми практика стандарттары) халықаралық стандарттары
енгізілмеген. Ғылыми практикада осы стандарттардың болмауы қазақстандық
ғалымдар жасаған ғылыми жұмыстардың нәтижелерін әлемдік аналогтармен
салыстыруда қиындық туғызады, мүмкіндік бермейді деп айтсақ та
болады. Оларды 2009 – 2011 жылдарға арналған іргелі зерттеулер
бағдарламаларын қалыптастыру мен іске асыру кезінде енгізу қажет.
Ғалым мәртебесі төмен күйінде қалып отыр, бұл талантты жастарды
ғылымға тартуға кедергі келтіреді, өсіп келе жатқан жастардың
қызығушылықтарын кемітеді.
Ғылымды қаржыландыру төмен деңгейде қалып отыр. Тіпті жеке қаржы жұмсау
есебінен алғанның өзінде ғылымға жұмсалатын шығындар Жалпы Ішкі
Өнімнің 0,26 % - ын құрайды. Бұл Ресей Федерациясынан 5 есе және
Швециядан 15 есе аз. Тәуелсіз сарапшылардың пікірі бойынша, егер 5 – 7
жыл ішінде ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығыстар Жалпы Ішкі Өнімнің
1% - ынан аспайтын болса, онда елдің ғылыми - техникалық әлеуеті қайтымсыз
күйреуі мүмкін, қазіргі жылдам дамып келе жатқан әлемде ғылыми –
техникалық әлеуеттің [7-ші кесте].
2008 жылы бюджет қаражаты есебінен, оның ішінде Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігі арқылы қаржыландырылатын ғылыми
зерттеулерді қаржыландыру көлемі 2003 жылға қарағанда 3,5 есе дерлік
өсті. Алайда, тұтастай алғанда ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығыстар
Жалпы Ішкі Өнімнің 0,13 % деңгейінде қалуда.
Қазақстан Республикасының Білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қоғамның даму тенденциясына сай Қазақстанның мектептегі білім
беру жүйесінің дамуы
1.1 Қазақстан Республикасындағы жалпы білім берудегі қиыншылықтар және
осы заманғы білім берудің сапасын арттыру
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...7
1.2 Халыққа жалпы орта білім беру жүйесінде халықаралық байланыстың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қазақстан мектептеріндегі орта білім беру жүйесінің реформалары
2.1 Орта білім беру жүйесін реформалаудың бағыттары мен
мазмұны ... ... ... 27
2.2 Білім туралы жаңа Заң қазіргі білім жүйесінің дамуының .
кепілдігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3 Білім жүйесін дамытуда жаңа технологиялар енгізудің барысы
3.1 Білім беруді
технологияландыру ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
3.2 Орта білім беру жүйесіндегі 12 жылдық білім беру моделін оқытуды
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдалынылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
8
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ертеңгі күннің бүгінгі күннен
асып түсуіне ықпал етіп, адамзат қоғамын алға қарай жетелеуші құдіретті күш
тек білімге ғана тіреледі. Білім беруге заман талабы тұрғысынан жеке
тұлғаны дамытудағы қоғамның рухани және адамгершілік құндылықтарын
қалыптастыруда білім беру саласы – баса назар аударарлық мәселе.
Мемлекеттің өркендеуін, даму деңгейінде жоғары көтерілуін, бәсекеге
қабілеттілігін, дүние жүзілік нарықта өз орнын ала білуін білім сапасы
анықтайды. Ал білім дегеніміз – ұлттық байлықтың маңызды құрамы, ал адамның
білімділігі, шығармашылыққа ұмтылуы, жан жақты дамуға қызуғышылығы және
оған жүктелген міндеттерді шеше білуі елдің қауіпсіздігі мен
тұрақтылығының, өркендеуінің, алға қадам басуының негізі. Сол себепті
бүгінгі күнгі білім беру жүйесінің алдында бірінші кезекте – бұл
қиыншылыққа төзе алатын, ақпараттық жүйеге дағдыланған адамдарды дайындау.
Орта білім беру белсенді, білімді және жете алатын адамдарды тәрбиелеуге
жауап береді.
Оқушылар - еш уақытта бастауға босаңсымай, ешуақытта босаңсымауға
жалықпау деген ақиқатты игеруі керек [1, 21 б.].
ХХІ ғасырда еліміздің болашағын алға қарай жетелеуші ұрпаққа
білім беруді қамтамасыз ететін жалпы және орта білім беру саласына
баса назар аудару қазіргі таңдағы кезек күттірмес, өзекті мәселенің бірі
болып отыр және де менің ойымша бұл заңды құбылыс. Себебі, мектеп
табалдырығында алынған білім жастардың әлеуметтік – экономикалық және
саяси үрдіске белсене араласуы мен қоғамдағы өз орнын табуының
басты әсер етуші факторын құрайды. Мектеп қабырғасында алынатын білім –
үздіксіз білім беру жүйесінің негізгі үш деңгейін құрайды: бастауыш,
негізгі және орта мектеп.
Біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың саяси және әлеуметтік,
экономикалық құрылымындағы қайта құрулар алдыңғы қатарға халыққа білім
беру жүйесіне қойылатын жаңа талаптарды тудырды. Қазақстанның
білім беру жүйесінің жетекші салаға айналуы, бәсекеге қабілетті
экономиканы, бәсекеге қабілетті білім беруді, бәсекеге қабілетті
ұлтты құру үшін алғышарттарды туғызады. Білімге және ғылыми әлеуетке
негізделген қоғам ғана еліміздің әл – ауқатын және бәсекеге
қабілеттілігін, ұлттық қауәпсіздікті, еліміздің әр азаматының
жағдайын қамтамасыз ете алады. Тек осындай ұрпақ қана ел мерейін
бүгінгі жеткен биігінен аласартпай, жаһандану аталатын процесстің
теріс ықпалын бойына дарытпай, әлемдік даму көщіне ілеспек. Бүгінгі
таңда өздеріңіз тәлім тәрбие беріп жатқан бүлдіршіндер ертеңгі
күні тек білімді маман ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттық
тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып
өсіп жетілуі қажет. Еліміздегі балабақшалардан бастап, орта білім
беретін оқу орындарына дейін жас ұрпақтың бойында ұлттық дүниетаным
мен діл мәйегін сіңіріп, оларды нағыз отаншылдық рухта тәрбиелеп
өсіруге қажетті осы заманғы оқу құралдары мен технологиялардың
тапшылығы біртіндеп еңсеріле бастады. Бүгінгі қоғамның сұранысына
орай, білім мазмұнын қалыптастырудың өзі осы саладағы мекемелердің
материялдық техникалық базасына тікелей байланысты. Білім беру
ұйымдары жұйесін дамыту мен оның материялдық техникалық базасын
нығайтуға жылма – жыл ерекше көңіл бөлінуде [2, 3-4 б.].
ХХI ғасыр мектебінің маңызды мақсаты балаларды оқытудың барысында
олардың түрлі салада жеткілікті түрде күрделі білімдерді, икемдер мен
дағдыларды игеруді талап ететін олардың одан кейінгі оқуына толыққанды
негіз бола алатын психикалық жағдайын, психикалық дамудың
ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Сондықтан, көздеген мақсатымызға жету үшін еліміз тәуелсіздік алған
күннен бастап білім беру жүйесінің ұлттық үлгісін қалыптастыруға,
жаңа реформалар жүргізіп, біраз өзгерістер енгізген болатын.
Білім беру халық өмірінің рухани және өндірістік саласын қоса алғанда
республика халқының, оның көп ұлтты және көп мәдениетті құрамын, қоғамның
көші - қон және жалпы демографиялық даму беталысын, бүкіл өмірге арналған
білім моделінен бүкіл өмір бойғы білім моделіне көшуді ескере отырып
елорданың барлық қоғамдық жүйесін тұрақтандыру мен дамыту құралдарының
бірі болып табылады. Ол түрлі бағыттағы басым міндеттерді шешу кезінде
ресурстар концентрациясына негізделеді.
Білім беру саласында реформалар жүргізу уақыты аралығанда бірқатар
батыл қадамдар жасалған болатын. 1999 жылдың маусым айнда қабылданған
“Білім беру туралы” [3] заңында білім берудің жаңа, ұлттық моделі
ұсынылды. Ол Халықаралық білім беру классификация стандарттарына сай,
ЮНЕСКО - мен ұсынылған болып табылады. Соған орай үздіксіздік принципіне
негізделген білім берудің 4 деңгейі ұсынылып отыр:
• Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту;
• Орта білім;
• Жоғарғы білім;
• ЖОО кейінгі білім .
Соңғы жиырма жыл ішінде Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесінде біршама өзгерістер орын алды. 1990 жылдардың аяғына
қарай білім беру саласында қаржыландыру көлемінің азаюы сынды, білім
орталықтарының біршама орындарының жабылуы, жалпы алғанда жүйеде
дағдарыс байқалған болатын. Қазіргі таңда білім беру жүйесі тұрақтану
кезеңіне өтіп, инновациялық үрдістердің дамуы, ұйымдар мен білім
беру басқарма салаларының кеңеюі Қазақстан Республикасының
азаматтарының білімін арттыруда біршама оң нәтижиелер көрсетіп отыр
[4].
Диплом жұмысының тарихнамасы. Орта білімді, орта білім беру жүйесін
дамыту, яғни деңгейін көтеру проблемаларымен әр кезеңдегі зерттеушілердің
көптеген еңбектері бар. Олардың қатарында Нуртазина Р.А. [5],
Табылдиев Х. [6], Сарбасова Т. С. [7], Әлқожаева Н.С. [2], Айғамұлы Е.
[8] Айтубаев М. [9] және т.б. еңбектері. Олардың зерттеулерін оқи отырып,
әлемдегі орта білімді дамытудың 9 бағытын бөліп көрсетуге болады.
1. Орта кәсіби білімнің (массовость) күшейту.
2. Орта білімнің жаһандануы.
3. Орта білімнің ашықтығы мен вариативтілігін күшейту.
4. Орта білімді диверсификациялау.
5. Орта білімді гумандандыру және оның құрамдас бөлігі ретінде
гуманитарландыру.
6. Оқу үрдісін интенсивтендіру.
7. Орта білімнің икемділігін күшейту.
8. Орта білімдегі интеграциялық тенденциялар.
9. Орта білімді дербестендіру ( индивидуализация ) [7, с. 23].
1990 жылдары негізгі көңіл дидактиканың жалпы проблемалары мен жеке
пәндердің әдістемесіне бөлінді. 1995 жылдары қабылданаған мектеп туралы
қаулылар білім беру мен оқытудың теориясы дамуының негізгі бағыттарын
анықтап берді [10, 23 б.].
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні. Қоғамымыздың
әлеуметтік – экономикалық және саяси құрылымының түпкілікті жаңаруына
байланысты бірінші міндет халықтық білім жүйесін жаңаша тұжырымдама
жасап жаңаша талап қоюды қажет етеді.
Диплом жұмысының деректік негізін Бiлiм туралы Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдедегi N 319 Заңы [11], Орта бiлiм беру
жүйесiн ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасы (Қазақстан
Республикасының Президентiнiң № 3645 өкiмiмен 1997 жылы 22 қыркүйекте
бекiтiлген) [12], Қазақстан Республикасы бастауыш және орта кәсiптiк оқу
мекемелерiн ақпараттандыру бағдарламасы (Қазақстан Республикасының
Үкiметiнiң № 616 қаулысымен 2001 жылдың 10-мамырында бекiтiлген) [13],
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 6 тамыздағы № 1037
қаулысымен қабылданған “Қазақстан Республикасының бiлiм беру жүйесiн
ақпараттандырудың 2002-2004 жылдарға арналған тұжырымдамасы” [14],
нормативтік құжаттар мен ережелер, Халықаралық ЮНЕСКО ұйымының
конгресіндегі Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі
Журиновтің М.Ж. баяндамасы [15], Туймебаевтің Ж.К. [16 -17], Кушербаев
К.Е. [18], материалы съезда работников образования и науки РК [19], 26
сәуір 2010 жылы Астана қаласында ТМД мемлекеттері мұғалімдерінің және білім
беру жүйесі қызметкерлерінің бірінші съезі өтті. Делегация басшыларымен
Қазақстан Республикасы Премьер министрі Карим Массимов кездесті. Ол бұл
форумның білім интеграциясындағы маңыздылығын атап өтті және қазақстандық
білім беру жүйесінің елбасы ұсынған дағдарыс кезіндегі даму бағдарламасы
жайында сөз қозғады. Съезді қорытындылау барысында ҚР Білім және ғылым
министрі Жансейіт Түймебаевпен РФ Білім және ғылым министрі Андрей Фурсенко
мұғалімдердің съезі болашақта бірқалыпты болатынын атап өтті. Қазір келесі
съездің қайда өтетіні талқылануда, ол мүмкін Белоруссияда немесе
Азербайджанда өтуі ықтимал. Және съезд барысында бірнеше пәндердің жалпы
оқулықтарының пайда болуы жөнінде атап өтті. Съезд қорытындысы бойынша
резолюция қабылданатын болды [20] .
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасындағы мектептегі
білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуын ашу.
Диплом жұмысының міндеттері. Алға қойған мақсаттарды орындау
үшін келесі міндеттерді атқарамын:
• Осы заманғы білім берудің сапасын арттыру тәсілдерін айқындай
отырып, өз ұсынысымды келтіру;
• Білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтарды қалыптастыру мәселелеріне
тоқталу;
• Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі реформалар және
заңдармен танысу;
• Балалардың ерекше санатының, оның ішінде дамуында мүмкіндігі шектеулі
балалардың білім сұраныстарын қамтамасыз ету;
• 12 жылдық жалпы орта білім беруге кезең - кезеңмен көшуді
жүзеге асыру;
• Білім туралы заңға шолу жасау;
• Елбасы реформалары мен жыл сайынғы жолдауларын саралау;
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Диплом жұмысын жазу
барысында жан - жақтылық, нақтылық және объективтілік принциптері
басшылыққа алынды. Дегенмен Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін
алғанда орта мектеп базасы назарда болды. Яғни, зерттеу жүргізу
барысында оқушы қауымының психологиялық танымы, мативтік жағдайдағы
ескерілген.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысының
хронологиялық шеңбері Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан
бастап қазіргі дейінгі кезеңді қамтиды, яғни 1991-2009 жылдар аралығы.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, яғни
қорытынды, тәжірибелік ұсыныстардан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмысымдағы зерттеу нәтижелері туралы
мәліметтер көрнекті түрде бейнеленген.
1. ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫНА САЙ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ
ДАМУЫ
1.1.Қазақстан Республикасындағы жалпы білім берудегі
қиыншылықтар және осы заманғы білім берудің сапасын арттыру
тәсілдері
Жалпы білімнің жүйесі, жағдайы – қоғам дамуымен бірге дамып, әрдайым
үнемі өзгеріп отырады. Ол әр елдің экономикалық ерекшеліктеріне қарай
қалыптасып, үнемі үздіксіз жетіле отырып, барынша күрделене түседі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің қалыптасуы Кеңес
Одағы кезінен бастау алатын ауқымды үдеріс болып табылады.
1991 жылы жаңа үлгiдегi мектептер мен арнаулы орта бiлiм
беретiн оқу орындары: лицей, гимназия, кәсiптiк - техникалық мектептер,
колледждер өмiрге келдi. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаевтың ұсынысы бойынша әзірленген техникалық және кәсіптік
білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы кәсіптік лицейлер
(мектептер), оқу курстары, орталықтары және колледждер желілерін
жаңғыртуға, жүйені тұтастай еңбек нарығына, оның ішінде жұмыс күшінің
сапасына, оның кәсіптік және біліктілік деңгейіне қойылатын қазіргі
заманғы талаптарға сәйкес келтіруге бағытталған. 2007 жылы
республикада — 108 гимназия, 63 лицей, 289 лицейлiк және гимназиялық
сыныптары бар мектептер, дарынды балаларға арналған 30 мектеп жұмыс iстедi.
Сондай - ақ, 312 кәсiптiк – техникалық мектепте 89 мыңнан астам оқушы,
382 колледжде 207 мыңнан астам студент оқыды. 1995 жылы Қазақстанда жаңа
Конституция қабылданып, онда жалпыға бiрдей мiндеттi әрi тегiн орта
бiлiм беру бағыты жарияланды. Қазақстан Республикасы “Бiлiм беру туралы”
жаңа Заңында да (1999 жылы 7 маусымда қабылданған) бұрынғыдай жалпы
бiлiм беретiн мектептiң бастауыш (1 — 4 сыныптар), негiзгi (5 — 9
сыныптар) және жоғары (10 — 12 сыныптар) деп аталатын үш сатысы
бекiтiлдi. Орта (толық) бiлiм алудың түрлi жолдары айқындалды. Орта
бiлiм жалпы бiлiм беретiн (күндiзгi, кешкi) және кәсiптiк мектептер
(лицейлер) мен колледждерде берiлетiн болды. Мұнда оқушы кәсiби
мамандық алумен қатар оқуын мектеп бағдарламасы бойынша аяқтайды.
“Бiлiм беру туралы” Заңға сәйкес бұрынғы нормативтiк құқықтық негiз
жаңартылып, мемлекеттік “Бiлiм” бағдарламасы жасалуда. Бұл бағдарлама
бiлiм беру жүйесiн реформалауды қазiргi экономикалық, әлеуметтік және
саяси жағдайға сәйкестендiредi [5, сс. 155-155 6].
1990 — 1999 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында бiлiм
саласына қатысты оннан астам мемлекеттік бағдарламалар қабылданды. Олар:
“Дарын” мемлекеттiк бағдарламасы. Бұл бағдарлама бойынша Дарынды
балалардың шығармашылық дамуын қолдау мақсаты көзделген болатын. Осы
бағдарлама шеңберiнде 1997 жылы біздің республикамыздың сегiз облысында
дарынды балалар үшiн арнаулы мектептер мен мектеп - интернаттары бар
республикалық “Дарын” ғылыми – практикикалық орталық құрылды. 1996
жылдың соңында шет елдерде тұратын отандастарды қолдау мемлекеттiк
бағдарламасы қабылданды. Оның шеңберiне тарихи отанына оралған
оралмандарды оқыту мен қайта оқыту кiредi. 1997 жылы Орта бiлiм жүйесiн
ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасы қабылданған болатын. Бұл
бағдарламаның негізгі мақсаты — республика мектептерiн мультимедиялық
компьютерлiк сыныптармен қамтамасыз ету, бұл оқушылардың толыққанды және
жан жақты дамуына қолайлы жағдай туғызады, сонымен қатар компьютерлiк
оқу бағдарламаларын, электрондық оқулықтар жасау, бiлiм берудi
басқару жүйесiн ақпараттандыру мәселесін шешу. “Жалпы бiлiм беретiн
мектептер үшiн оқулықтар мен оқу - әдiстемелiк кешендердi дайындау және
басып шығару туралы”[10, 29 б.] кешендi бағдарлама жалпы бiлiм беретiн
мектептер үшiн жаңа үлгiдегi оқулықтар мен оқу - әдiстемелiк құралдар
жасауды мақсат етедi. Тiлдердi қолдану мен дамытудың мемлекеттiк
бағдарламасы тiлдердi оқытудың түпнұсқа бағдарламалары мен жаңа
технологиясын дайындауды, қазақ тiлiн оқытуды тиiмдi жүргiзуге
байланысты оқулықтар, аудиокөру, компьютерлiк бағдарламалар шығаруды
көздейдi. Экологиялық бiлiм беру бағдарламасы Қазақстан Республикасының
бiлiм беру және басқа құрылымдарында үздiксiз экологиялық бiлiм берудi
дамыту мен үйлестiрудi мақсат еткен болатын. Қазақстан Республикасында
1998—2000 жылдары кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтың
алдын алу жөнiндегi кешендi бағдарлама қабылданған болатын, бұдан басқа
да бағдарламалар қабылданды [6, 34 б.].
Жалпы орта білім берудің базалық мазмұны негізгі орта білім беру
деңгейіндегі міндетті оқу пәндерін жүйелі оқытудың аяқталатындығын ескере
отырып құрылады. Жалпы орта білім берудің базалық мазмұнының құрамы
мен құрылымы жалпы орта білім беретін мектептердің жоғары сыныптарында
элективті саралау жүйесін ұйымдастыруға бағдарланған. Инвариантты және
вариативті компоненттер жалпы білім берудің қызметтік толықтығын
қамтамасыз ететін базалық мазмұнның құрамдас бөлігі болып табылады.
Инвариантты компонентке оқу тіліне, оқыту бағытына және жеке меншік
түріне қарамастан жалпы білім беретін мектептердің барлық типтері мен
түрлеріне міндетті оқу пәндері кіреді. Сонымен қатар міндетті пәндер
негізгі орта білім беруден, яғни 10 сыныптан кейін лицей, колледждерде
білім алушыларды оқыту үшін орта техникалық және кәсіби білім беру
ұйымдарының жалпы білім беру компоненттерінің негізін құрайды. Жалпы
алғанда міндетті пәндер базалық білім берудің біртұтас негізі ретінде
мемелекет мүддесін анықтайды, білім алушыларды жалпы мәдени және ұлттық
құндылықтарды меңгеруге тартады.
Вариативті компонентке жеке және топтағы білім алушылардың білім
алуға деген сұраныстарын қанағаттандыруға мүмкіндік беретін бағдарлы
пәндер, таңдау бойынша міндетті пәндер, қызығушылықтары бойынша курстар
кіреді [7, 26 б.].
Бағдарлы пәндер топ қызығушылықтарына сәйкес білім мазмұнын саралау
қызметін атқарады. Оқытуды бағдарлау бағытын бағдарлы пәндердің жиынтығы
анықтайды. Білім алушылар өз бетінше қабылеті, даму деңгейі
мен білім алу ниетіне сәйкес оқыту бағыттарын (олар:
жаратылыстану - математикалық, қоғамдық – гуманитарлық, технологиялық)
таңдайды. Қызығушылықтарына сәйкес пәндерді таңдау мемлекеттің және
қоғамның, тұлғаның өзекті және келешектегі қажеттіліктерін жүзеге асыру
әдістерінің бірі ретінде ұсынылып отыр. Яғни шығармашылық қызмет пен жеке
қабілетінің дамуына ерекше орын беріледі. Жинақталған білімді тауып алу
өздігінен және шығармашылықпен қолдана білуге ұмтылу, әлем, қоғам және адам
туралы жүйеленген ұғымдарды кеңейтіп, тереңдетіп игеруге көшу қамтамасыз
етіледі. Бағдарлы пәндердің оқыту жүйесі дамуының өзектілігі бірқатар
факторларға байланысты, олар негізінен:
- Білім беру нәтижелері жүйесінің кеңейуі: білім, білік, дағды және
құзыреттер;
- Жоғары сыныптағылардың оқуын ұйымдастырудың әлемдік тәжірибесі;
- Техникалық, кәсіптік және жоғары білім беру жүйесінің дамуымен
байланыстырылады;
- Оқушылардың білімдік деңгейін, олардың қабілеті мен қызығушылығын
ескере отырып бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында
мүмкіндіктерді кеңейтуге;
- Жоғары сыныптағылардың мектептен кейінгі өмірлік жолды таңдауға
бейімделудің негіздерін жасау, олардың олардың кәсіптік мақсаттарын
іске асыруға көмектесу; [8, 7 б.].
Таңдау бойынша міндетті пәндерге таңдап алған оқыту бағыты бойынша
бағдарлы пәндердің құрамына кірмейтін, бірақ, басқа бағыт бойынша бағдарлы
пән болып саналатын оқу пәндері жатады. Білім алушылар жалпы орты білім
беру деңгейінде екі жыл көлемінде оқу қорытынды аттестациялау жүргізу үшін
осы пәндер жиынтығының ішінен екі пәнді таңдап алуға міндетті.
Қызығушылықтары бойынша курстарға білім алушылардың әртүрлі жеке
білім беру сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталған элективті модульдік
курстар жатады.
Базалық мазмұнның инвариантты және вариативті құраушылары ретінде
барлық пәндердің мүмкіндіктерімен бастапқы қалыптасуы бастауыш және
негізгі мектепте жүзеге асқан базалық, түйінді және пәндік құзыреттер
дамытылады.
Әрбір білім саласының базалық мазмұны нақтылы оқу үдерісін жобалауға
негіз бола отырып, оқу жетістіктерінің деңгейлері бойынша күтілетін
нәтижелерге жету үшін пәнаралық сипаты ұқсас жалпы білім беретін пәндердің
мазмұнын кіріктіруді жүзеге асырады. Нақтылы пәндердің мақсат,
міндеттеріне сәйкес базалық мазмұн оның өне бойынан өтетін пәнаралық
сипаттағы мазмұнның келесідей аспектілерімен кіріктіріледі:
– қоршаған орта және табиғи әлемді сақтау;
– жергілікті және ғаламдық экологиялық проблемалардың жайы және
оның туындауының себеп - салдарлары;
– тіршілік қауіпсіздігі және оны қорғау;
– ақпараттық технологияларды қолдану;
– Қазақстан Республикасының орнықты дамуына үлес қосу;
– мамандық әлемі.
Жалпы орта білім берудің базалық мазмұны әлем және ондағы адамды
біртұтас дүние ретінде қабылдауды қалыптастырудағы алған білімді
жүйелейтін білім салаларының мазмұндық желілері негізінде құрылады. Білім
салаларының мазмұндық желілері жалпы орта білім берудің инвариантты және
вариативті компоненттерін құраушы оқу пәндерінің логикалық құрылымын
анықтауға негіз болады [21, 52 б.].
Оқу пәндерінің мазмұнын құрылымдау объектілік ұстаным негізінде
нақтылы бір білім салаларының мазмұндық желілерінің әрбір келесі
компоненттерін ашып көрсету төмендегі логикамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы орта білім беру жүйесінің қалыптасу
жағдайындағы қиыншылықтар.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алғаннан бері болып жатқан
өзгерістер білім саласын да айналып өткен жоқ. Оның бір көрінісі орта білім
беру жүйесінде проблемалардың болуы. Білім берудің қалыптасқан жүйесін
өзгеріске түсіру оның мәні мен маңызын анықтап, оны ғылыми тұрғыда
зерделеу қажеттігін тудырады. Дегенмен, Қазақстанның білім беру жүйесі
өзінің ұлттық мазмұнын жоғалтып келе жатқанын айту керек [17].
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан – 2030 халыққа жолдауында білім беру саласының әлеуметтік
маңызыдылығына және оның даму қажеттігіне ерекше мән береді [22, 9 б.].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту туралы
тұжырымдамасында білім беру жалпы ұлттық басымдық ретінде белгіленіп,
ұлттық білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды анықтау, осыған
байланысты бірқатар міндеттер, соның ішінде, білім берудің заңнамалық,
нормативтік, құқықтық базасын жетілдіру, білім беру мазмұнын, материалдық
- техникалық базасын жаңарту мәселесі қарастырылған. Бұл мемлекеттік
құжаттардың басты түйіні - әлемдік қауымдастыққа білім беру саласын жаңа
сипатта дамыту арқылы ғана ену мүмкіндігін мойындауда [23, 45 б.].
ХХІ ғасыр қоғамдық - саяси қатынастардың бүкіл жүйесін
әлдеқайда серпінді жаңартуды табандылықпен талап етеді, мұның өзі
Қазақстанға Республикасына, таяудағы он жылда әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті елдердің қатарына кіруге толық негізде ұмтыла отырып, халықаралық
қоғамдастықтың толыққанды әрі құрметті мүшесі болуға мүмкіндік береді.
Оқу орындарындағы білім сапасына қатысты тағы бір түйінді мәселе –
оқулықтар мен көмекші құралдарда жатыр. Бұлар жөнделмей, бұлар талапқа сай
болмай, оқудың сапалы болмайтыны, істің ілгері баспайтыны анық. Сонымен
қатар қазіргі таңда мысалы тарих пәнін алатын болсақ, оқушылардың
тарих туралы түсінігі ғана емес, тарихқа деген көзқарасы да,
өткенді қабылдау үрдісі де өзгерді. Оның үстіне мектептегі оқыту
саласында білім берудің халықаралық 12 жылдық жүйесіне көше
бастағанымызды, тест жүйесінің қалыптасуын ескере отырып, оқыту
нәтижелі болу үшін оқулықтың әдістемелік құрылымын өзгерту керек.
Ендігі жерде оқушының берілген материялды тез игеруіне орайластыра
жеңілдету жолдарын қарастыру керек. Ең бастысы шәкірттің жанды
қызығушылық әрекетін туғызатындай, оларды жалықтырып алмай өз
бетімен ойлануға, белгілі бір тарихи фактіге, тарихи құбылысқа
қорытынды жасауға, өзіндік көзқарасын қалыптастыратын, сол арқылы өз
біліміне сенім ұялататын оқулық керек. Себебі қазіргі таңда
оқушыларымыз қолданыстағы оқулықтардағы ұзақ сонар дайын білімдерді
тыңдаумен ғана шектелуде. Оқулықтарда берілген кейбір материялдардың
тым шұбалаңқылығы мен көп сөзділігі оқушыны шатастырады. Шатастырып
қана қоймай, шәкіртті жалықтырады. Өйткені оқулық оқушы талғамының
түсіну игеру деңгейіне сай емес. Мысалы, 9 – сыныптағы қазақ
халқының патшалы Ресей кезеңіндегі ұлт – азаттық көтерілістерге
арналған, т. б. материялдарды алып қараңыз. Сол оқулықтағы күйіне 45
минут көлеміне сыйдыра отырып, оқушыға жеткізу өте қиын және
сыйдыра да, жеткізе де алмайсыз [9, 49 б.]. Бұл жерде тағы бір
ескерер жәйт сіз түсіндіріп қана шектелмейсіз ғой. Оқушыдан өтілген
материял мен үй тапсырмасында сұрап үлгеруіңіз керек. Осыдан барып
оқушының сабаққа (әрине, бәрі емес болар) неқұрайлылығы мен
қызықпаушылығы туады. Ал ұзақ сонар материялдарды күштеп танып,
тықпалай беру салдарынан өзіміздің ортақ ұлттық құндылығымыз
тарихымызға деген салқындық лебін тудырады. Осыдан барып ұлттық
болмыстан тыс қалып, ұлт құндылығына менсінбей қарауға әдеттенген,
талғамы ұлттық болмыстан алшақтаған ұрпақ қалыптасуда. Ұлттық
патриотизмді өтіретін ең қатерлі немқұрайдылық жады осыдан шығады.
Оқушының берілген материялды меңгеру процесін жеңілдететін танымдық
және ойлау қызметінің дамуына ықпал етерлік әдіс тәсілдер таблица,
диограмма, тест, т. б. мүлдем қарастырылмаған [9, 29 б.].
Сыныпта сапалы білім берудегі негізгі міндеттерін әр мұғалім
өз тәжірибесіне қарай түрлі творчествалық жолмен өзінше шешетіндігі
белгілі, бұл күнделікті жұмыс әдісі ғана болып қала бермек.
Сабақтың табысты өтуі мұғалімнің дайындығына, білімі мен
іскерлігіне, қабілет тәжірибесіне, өз мамандығына жан тәнімен
беріліп атқаруына да байланысты болар. Бұл дегенмен өзімізді –
өзіміздің алдауымыз. Себебі, сабақты түрлендіру тек ашық сабақта
ғана өткізіледі. Өзімізге белгілі мұндай сабақтарға мұғалім өзінің
біліктілігі мен кәсіби деңгейіне орай материялдар жинап, сабақты
барынша түрлендіруге тырысады. Ашық сабақ мұғалім дәрежесінің сол
сабақтағы ғана көрсеткіші болып қалады. Басқа сабақтарда да дәл
солай таблица, диограмма, тест, т. б. Қосымша материялдарды үзбей
қолданатынына көз жеткізе аламыз ба? Әрине жоқ. Ащық сабақтың
практикалық маңызы болғанымен, бұл әдістемелік тәжірибе ғана. Ол
мұғалімнің жақсы әдістерін насихаттауға, сабақты жетілдіруге көмек
беріп, шеберлікті шыңдауға жәрдемін тигізгенімен оқу құралы да бола
алмайды. Ондай сабақ пен күнделікті жұмыс барысындағы сабақ
айырмашылығының ара салмағын әрбір мұғалім жете біледі. Әрине
өзінің ісіне шын берілген, күнделікті сабағына өте жоғары әзірлікте
жүретін ұстаздарды да жоққа щығаруға болмас. Бірақ жеке бастың
мүддесі тұрғысынан келгенде оқулықтағы бармен қанағат қылатынымызды
ешкім теріс демес [9, 47 б.].
Сондықтан ендігі жерде оқулық мұғалім үшін қосымша
әдістемелік оқу құралы қызметін қоса атқаруы тиіс. Бұл оқулықтағы
білімді түсініп, қабылдаушы (оқушы) мен оны шәкірт түсінігіне сай
етіп жеткізуші (мұғалім) арасындағы процессті жеңілдету. Оқулықта
екі жақтың да мүддесі қарастырылуы керек. Қазіргі оқулықтарда
оқушының тапсырманы қабылдау қабілетінің деңгейі ескерілмеген.
Сондықтан, ендігі жерде негізгі басылымдылық – міндетті түрде тарихи
фактілерге негізделген ғылыми әдістерге берілуі қажет. Сонымен
бірге, оқулықтың әдістемелік жолдарын баяндайтын сабақ жоспарларының
да қоса шығарылғаны дұрыс. Мұғалім оны жазуға, дайындалуға қаншама
уақытын жоғалтады (жазбайтынымыз қаншама). Сол арқылы мұғалім
еңбегін жеңілдетіп қана қоймаймыз, оның одан әрі тәжірибесіне сай
өз еркімен сабақ жоспарын толықтыруға, жетілдіруге мүмкіндік
беріледі [ 9, 50 – 51 бб.].
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесінің ауқымды
бөлігін жалпы және кәсіптік орта білім беру мекемелері қамтиды. 2005 -
2007 оқу жылында республикамызда 7802 жалпы білім беретін мектеп
жұмыс істеді. Олардың 5814 - і, яғни 74,5 пайызы қазақ және аралас
мектептер, 3747 - і, 48 пайызы – қазақ мектептері [12, 34 б.].
Қазақ тілінде оқытатын мектептер мен аралас мектептерде
барлығы 1 миллион 600 мыңнан астам бала білім алуда. Олар барлық
оқушылардың 58 пайызын құрайды. Барлық қазақша оқитын балалар санының
65,2 пайызы – қазақ тілінде оқытатын мектептерде, ал 34,8 пайызы аралас
тілді мектептерде білім алып жүр [13].
Ана тілінде білім алатын қазақ балаларының саны артып, олардың
81,4 пайызы қазақша оқиды. 1990 жылғы мәліметтерге қарағанда ол
кезде 60 пайыз еді. Сонымен бірге 20 мыңнан астам басқа ұлт өкілдері
қазақ тілінде білім алуда [14, 45 б.].
Өкінішке орай, бүгінгі күні қазақ мектептерінің желісі қалаларда
дамымай отыр. Бұл білім ұйымдарының 85,9 пайызы ауылдық жерде орналасқан.
Мәселен, Қостанай қаласындағы 38 мектептің тек қана 4 - і, Өскемендегі
47 мектептің 5 - і ғана қазақ тілінде жұмыс істейді. Сол сияқты Батыс
Қазақстан облысын алатын болсақ, қазақ мектептерінің 95,5 пайызы
ауылдық мектептер. Сонымен қатар республикалық мәртебедегі дарынды
балаларға арналған мамандандырылған 7 мектеп - интернат жұмыс істейді.
Олардың 2 - і қазақ тілінде, 4 - і аралас, 1- і орыс тілінде білім
береді. Бұл мектептердегі 3558 баланың 2000 - нан астамы қазақ тілінде
білім алуда [15].
Кәсіптік орта білім ұйымдарында 334,5 мыңнан астам оқушының 137,2
мыңы немесе 43,3 пайызы қазақ тілінде білім алады [16].
Біздің Республикамыздағы кәсіптік бастауыш мектептерде 80 – нен
астам кәсіптер бойынша мамандар қазақ тілінде даярланады. Республикадағы
57 гуманитарлық колледждерде болашақ 22 мыңнан астам мамандар қазақ
тілі мен әдебиеті, шет тілі, аудармашылық іс мамандықтары бойынша қазақ
тілінде білім алуда [17].
Қазіргі жалпы білім беретін мектептер базасының материалдық –
техникалық жай - күйі қазіргі заманның талаптарға әлі де жауап бере
алмай отыр: жалпы саны 7620 мектептің 63,0 % - ы типтік ғимараттарда,
37,0 % - ы бейімделген, 202 мектеп авариялық жағдайда тұр. Мектептің 22,7 %
- ы күрделі жөндеуді қажет етеді. Мектепің 86,0 % - ы 1990 жылға
дейін салынған. Мектептің 65,1 % - ы екі, ал 86 - і үш ауысымда жұмыс
істейді [17]. Еліміздің өңірлерінде білім берудің бюджетін қалыптастыру
кезінде мектептердің оқу – материалдық базасының мазмұны мен дамуына
қажеттілігі іс жүзінде дұрыс есепке алынбайды, нәтижесінде авариялық
жағдайда тұрған мектептердің саны азаймай отыр. Ауылдық мектептердің
көпшілігі бейімделген ғимараттарда орналасқан. Біздің Республикамызда 2000
– 2007 жылдары бұл үлес өзгермей отыр және 2008 жылда ол
мектептердің жалпы санының 37,0 % - ын құрап отыр [1-ші кесте]. Бұл
мәселеге байланысты бүгінгі күні Хабар, немесе КТК телеарналарының
ақпаратына сүйенетін болсақ, қазіргі мектептердің базасының материялдық
техникалық жай күйін түзетуге мемлекеттік қазнадан қаржы бөлінуде,
бірақ та бұл ақша өкінішке орай мектептің емес жеке тұлғалардың
қалталарына түседі деген мәлімет бар, сол себепті менің ойымша
мектептердің материялдық техникалық жағдайын түзету үшін ең алдымен
осы бөлінген қаражаттың пайдаланылуынн бақылауды қатаңдату керек.
2008 жылы оқушы орындарының жетіспеушілігі – 120186 бірлікті құрады.
Республика өңірлеріндегі 156,1 млрд. теңге сомаға 242 мектеп салу (және
2008 жылдың бюджетін нақтылағаннан кейін 8 мектеп ) орын жетіспеушілігін
кемітеді, бірақ проблеманы толығымен шешпейді [17]. (2-ші кесте). Оқушы
орындарының жетіспеушілігі біздің мысалы Қытай Халық Республикасымен
немесе көршілес жатқан Ресей Федерациясымен салыстырғандағы аз ғана
халқымызда орын алуы әрине менің ойымша баяғыда шешілуге тиісті
мәселе, бұл жағдайдың туындауына дүние жүзілік дағдарыс белгілі
мөлшерде әсер еткен шығар, бірақ жақында осы жағдайды мемлекет
шешеді деген ойдамын.
Оқу - тәрбие процесін ұйымдастырудың сапасын, оқушылар білімінің,
шеберлігінің, дағдысының деңгейін көтеруді қамтамасыз ететін маңызды
факторлардың бірі – мектептерде пәндік кабинеттердің болуы болып табылады.
Біздің Республикамыздағы әрбір үшінші мектеп физика, химия, биология
оқу кабинеттерімен, спорт залдарымен қамтамасыз етілмеген. Тек
мектептердің 28% - ында ғана лингафондық және мультимедиялық кабинеттері
бар. Мектеп жиһаздары 1970 – 1990 жылдары сатып алынған, моральдық және
табиғи тұрғыдан ескірген және балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
келмейді. 2008 жылы мектептердің тиісті пәндік кабинеттермен қамтамасыз
етілуі облыстарда өзгеруде. 2007 жылы мектептердің оқу кабинеттермен
орташа қамтамасыз етілуі олардың жалпы санының: физика – 55,1 % - ын,
химия – 44 % - ын, биология – 37 % - ын, ЛМК – 41,3 %-ын құрап отыр [17].
(2-ші кесте). Осы мәселеге жүгінгенде оқушы дегеніміз әлі толыққанды
қалыптаспаған тұлға және өз жолын таңдауда құбылу жағдайында
болатынын ескеретін болсақ, менің ойымша мектептердегі физика,
химия, биология, спорт залдар оқушының сол пәнге деген
қызығушылығын тудыратын сөзсіз. Мысалы мен мектеп қабырғасында оқып
жүргенде бізгді қызықтыратын күрделі аспаптар болған жоқ, тек қана
қарапайым құралдар болды, және бұл менің бүгінгі күні жаратылыстану
емес, гуманитарлық бағытты таңдағаныма өз әсерін тигізді деп
айталамын.
Бірақ қаржыландыру құрылымында жалақы 82 % - ды құрайды. Күрделі
жөндеуге және негізгі құралдарды сатып алуға барлығы мектепке
жұмсалған қаражаттан 3 % - ды құрайды [43, 48 б.].
Әрбір бесінші мектептің асханасы мен буфеті жоқ. Бұның нәтижесінде
жарты миллионнан астам оқушы оқу үрдісі кезінде тамақтану
мүмкіндігіне қол жеткізе алмай отыр. Мектептерде балаларды сапалы және
теңестірілген тамақтандыру жүйесі дамымай отыр. Ыстық тамақпен оқушылардың
54,3% - ы қамтылған, бұл ретте 2005 жылмен салыстырғанда оқушының ыстық
тамағының құны 2,2 есеге дерлік артты. Оқушыларды тамақтандыру мен
тасымалдау шығыстарын ескере отырып, жан басына шаққандағы қаржыландыру
тетігі жоқ [23, 5 б.].
Республикада 21 559 оқушы үшін, оның ішінде мектептері жоқ елді
мекендерде тұратын 14 748 оқушы үшін жеткізу ұйымдастырылмаған. Тасымалдау
ұйымдастырылған жерде тасымалдаудың қауіпсіздігі мен жабдықталуына қатысты
проблемалар бар. Автобустардың техникалық жағдайы, жанар – жағар май
және шығыс материалдарымен қамтамасыз ету мәселелері жүйелі түрде
шешілмеген [20, 5 б.].
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің деректері
бойынша соңғы бес жылда балалар мен жасөспірімдер арасында аурудың
өсу үрдісі бар. Балалар арасында ауру 2007 жылы 100 мың халыққа
99729,3 (2003 ж. – 87619,3); жасөспірімдер арасында 100 мың халыққа –
7403,5 (2003 ж. – 69588,7) құрады. Оқушылар денсаулығының жағдайына мінез –
құлық факторлары әсер етеді. Жасөспірімдердің 22 % - ы шылым шегеді.
Диспансердің есебінде нарколог - дәрігерлердің бақылауында 9 мыңнан астам
жасөспірім тұр [21, 9 б.].
Қазақстан Республикасында 1996 жылы 714 меншікті оқулық пен 1717 оқу
- әдістемелік кешен әзірленді (ОӘК – әдістемелік басшылық, жұмыс
дәптерлер, сөздіктер, шешулер және тағы басқалар). Алайда, жаңа буын
оқулықтарының мазмұны мен оның сараптамасына қойылатын талаптар бір ізге
қойылмаған. Нәтижесінде 27 оқулық оқу процесінен алынды. Қолда бар
оқулықтар мен ОӘК ескі білімдік әдіснамаға негізделген.
Техникалық және кәсіптік білім еңбек нарығының
қажеттілігінен алшақ. ЖБИ көрсеткіші бойынша Орта білім берумен
қамту 134 орынның ішінде Қазақстан 51 - орын алады [22, 34 б.].
Сонымен қатар, еңбек нарығы қажеттілігінің төрттен үші жұмысшы
кәсіптермен келтірілген. Тек қана әрбір төртінші білім алушы тапшы
техникалық және ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша оқиды. Бұл ретте
экономика техникалық және қызмет көрсету еңбегінің 100 мың қызметкерін
қосымша талап етеді, ал жыл сайын мектептің 12 – 14 мың түлегі жұмыспен
қамтылмай қалады. Еңбек нарығында білікті мамандардың жетіспеушілігі:
құрылыста – 9,9 мың адамды қамтиды, ауыл шаруашылығында – 9,6 мың адам,
машина және жабдықтар технологиясында – 7,6 мың адам, қызмет көрсету
саласында – 6,8 мың адам [23, 167 б].
Кадрларды даярлау нақты өндіріс сұраныстарынан алшақ жүзеге асырылуда.
Ауылдағы жастар үшін кәсіптік білім алу қол жетерліксіз. Республи-
каның 27 ауданында кәсіптік лицейлер жоқ. 113 кәсіптік мектепте
жатақхана жоқ. Жоғары білікті инженер педагог кадрлар еңбекақы
деңгейінің төмендігі салдарынан өндіріске кетіп қалуда. Білім беру
бағдарламалары халықаралық талаптарға сай келмейді. Әлеуметтік серіктестік
дамымаған.
12 - жылдық мектепке көшу жағдайында жоғары деңгейде (бейінде) оқу
үшін оқушылардың 30 % - ына дейін оқуын жалғастырады және техникалық және
кәсіптік білім беру ұйымдарында кәсіпке ие болады. Осыған байланысты
қосымша кәсіптік лицейлер мен жатақханалар салу қажет.
5500 – ге жуық өндірістік - оқу шеберлерінің теңбе - тең еңбекақысы,
кәсіптік мектептер үшін 2009 – 2011 жылдары ағылшын тілінің шетел
оқытушыларын тарту, оқытушылардың шетелде тағылымдамадан өту мәселесі
шешілмеді.
Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарында негізгі орта
білім беру базасында 326000 – ға жуық адам білім алады (білім
алушылардың жалпы контингентінің 58 %) [23, 169 б].
Білім беру бағдарламаларының мазмұны мен оқу – әдістемелік қамтамасыз
етуді талдау базалық және кәсіптік құзыреттерді бағалауға талаптардың
жоқтығын, теориялық даярлық пен ескірген деректердің басымдылығын,
икемділік пен сабақтастық деңгейінің жеткіліксіздігін, жағдайды талдауға
зиян фактілердің үстемдігін көрсетеді.
Бастауыш және орта кәсіптік білім кәсіптері мен мамандықтарының
жіктеуішіне сәйкес бастауыш және орта білім кәсіптері мен мамандықтарының
саны 700 – ге жуығын құрады ( кәсіптер – 330 шамасында, мамандықтар –
360 шамасында), әзірленген және бекітілген мемлекеттік жалпыға міндетті
бастауыш және орта арнайы білім стандарттары 2004 жылдан бастап 2007
жыл аралығында – 325 [23, 170 б].
Білім беру бағдарламаларының мазмұны еңбек нарығындағы өзгерістерді
көрсететін жұмыс берушілердің талаптарына да, кең базалық біліммен және
іскерлікпен қамтылған қажетті дағдылар алуға ұмтылатын білім
алушылардың талаптарына да жауап бермейді. Колледждер мен кәсіптік
лицейлерде оқу - әдістемелік қамтамасыз ету деңгейі, қазіргі заманғы,
әсіресе арнайы пәндер бойынша оқу әдебиетіне тапшылық оқу үрдісінің
сапасын арттыруға едәуір кедергі болып табылады.
Оқытудың озық технологиялары нашар пайдалануда. Кәсіптік мектептердің
оқу – өндірістік шеберханаларының материалдық –техникалық базасы
моралдық және табиғи тұрғыдан тозған. 2005 жылдан бастап қаржыландыру
көлемінің ұлғаюына қарамастан ұстауға, ғимараттарды, үй – жайларды
ағымдағы жөндеуге, құрал жабдықтарды атып алуға жалпы соманың небары 3 % -
ы бөлінді.
Ақпараттық - коммуникациялық технологияларды дамыту әлемдік
стандарттардан артта қалуда. Компьютерлік техниканы оның физикалық және
моральдық тозуын ескере отырып жыл сайын жаңартып отыру керек.
Бүгінгі таңда мектептерде 3000 – ға жуық ( бұл яғни 24 % құрайды )
компьютер ауыстыруды қажет етеді. Әлемдік көрсеткіштерге (1 компьютерге 5
- 6 оқушыдан келуі тиіс) жету үшін мектептер қосымша 400000 – ға жуық
компьютерді сатып алуы керек, яғни қазіргі кездегі көрсеткіштен 3,2
есе көп. [23, 245 б.]
Мұғалімдердің қашықтықтан әдістемелік өзара қарым - қатынасы үшін
жағдай жасайтын Министрліктің және біріктірілген ғылыми - білім беру
кеңістігінің ақпараттық – коммуникациялық инфрақұрылымын әзірлеу қажет.
Білім беру ұйымдарын Интернеттің кең жолақты желісіне 100 % қосу
қажет. Маңызды мәселе мектептердің Интернет желісіне шығуының құны болып
табылады. Төмендетілген тарифтерге қарамастан Интернет өте қымбат болып
отыр.
Жоғары білім беру жүйесіне арналған 2380 - нен астам, кәсіптік
мектептер үшін – 1500 - ден астам, колледждер үшін тек қана кәсіптік
және арнайы цикл пәндері бойынша 3000 - ға жуық электрондық оқулықтар
мен оқыту бағдарламаларын жасау қажет болады. Бұдан басқа, сандық
білім беру ресурстарын (электрондық оқулықтар, мультимедиялық оқыту
бағдарламалары, бағдарламалар тесті және тағы басқалар) сараптау бойынша
сараптама кеңестерінің жұмысын жалғастыру қажет [23, 247 б.]
Педагог кадрлар қашықтықтан оқытудың спутниктік каналы (бұдан
әрі – ҚОСҚ) бойынша жұмысқа дайын емес. ҚОСҚ мазмұнын қамтамасыз ету
бойынша жұмыстарды нысаналы қаржыландыру қажет, қымбат бағалы арнайы
жабдық керек. Өзіндік проблема мұғалімдерге кері байланысы бар ҚОСҚ
өнімдерін пайдалану технологиясын үйрету болып табылады. Одан да өзекті
проблема барлық мектептік пәндер бойынша компьютерлер даярлау болып
табылады [24, 44 б.].
Білім беруді ақпараттандырудың тиімділігі көбінесе педагог кадрларды
білім беру процесінде ақпараттық - коммуникациялық технологияларды (бұдан
әрі – АКТ) жүйелі түрде пайдалануға даярлауға байланысты.
Соңғы 5 жылда білім беруді ақпараттандыру бойынша педагог кадрлардың
біліктілігін арттыруға арналған мемлекеттік тапсырыс бойынша 11 мыңнан
астам информатика пәні мұғалімдері және пәні даярланды. 2006 жылы 3979
адам, 2007 жылы – 4000 мұғалім, 2008 жылы – 4200 педагог оқытылды [25,
316 б.].
Соңғы жылдары жабдықтарды жеткізу кезінде мұғалімдерді қоса даярлау
үрдісі байқалды. Сонымен қатар салыстырмалы түрде айтатын болсақ бұл
білім беруді ақпараттандырудың ең төмен көрсеткіштерінің бірі болып
табылады.
Әлеуметтік жетімдік, балалардың қараусыз және қадағалаусыз
қалу фактілері, балалардың өмір сүру сапасы
кепілдігінің жеткіліксіз қамтамасыз етілу жағдайы.
Әлі күнге дейін әлеуметтік жетімдік құбылыс ретінде сақталып
отыр. 47 мыңнан астам жетім балалар мен ата - анасының қамқорлығынсыз
қалған балалардың ішінде, 16 мыңнан астам бала мемлекеттік және мемлекеттік
емес мекемелерде тәрбиеленіп отыр. Оның ішінде 84,2 % - ы әлеуметтік
жетімдер [4-ші кесте].
2001 жылмен салыстыратын болсақ балалар үйлерінің, мектеп-
интернаттарының, панажайлардың және тағы басқалардың саны 41 бірлікке,
ал олардағы балалар саны – шамамен 1300 адамға өсті [23, 65 б.].
Некеден тыс туу саны, сондай - ақ ата – аналары ажырасқан немесе
ата - ана құқығынан айырылған балалар саны өсуде. Республикада 13 мыңға
жуық жайсыз отбасылар өмір сүріп жатыр. 2008 жылдың өзінде ата - ана
құқығынан 815 ата - ана айырылды. Отбасылық және балалар жайсыздығын
анықтайтын ортақ талаптар жоқ [19].
Осының салдарынан жыл сайын біздің республикамызда 10 мыңға жуық
қадағалаусыз және панасыз қалған балалар анықталуда.
Жетім балалар ішіндегі түлектерді жұмыспен қамту тетігі жоқ.
Ата - аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың жеке және мүліктік
құқықтарын қорғау тетігі жұмыс істемейді. Олардың 10 % - ының ғана
тіркелген тұрмыстық үйлері бар. 29 мыңнан астам балалар қамқоршылар
мен қорғаншылар отбастарында тұрса да, өкінішке орай қамқоршылар
мен қорғаншыларға материалдық қолдау көрсету тетігі жоқ.
Бала еңбегінің қаналу фактілерін анықтау тетігі әлі дайындалған
жоқ. 5 млн. балаға бала құқықтары мәселелері бойынша небары 180 маман
айналысады. Мамандардың біліктілік деңгейі жеткілікті емес. Балаларға
қатысты күш көрсету, балаларды пайдаланудың әр түрлі нысандары, балалардың
қараусыз және қадағалаусыз қалуы жойылған жоқ.
Инновациялық жүйе жеткілікті дамымаған. Инновациялық дамуды
сипаттайтын ЖБИ индикаторлары бойынша 2008 жылы Қазақстан Республикасы
Жоғары оқу орындары ынтымақтастығы және зерттеулер өндірісі бойынша – 64
- орын, Ғалымдар мен инженерлерге қол жетімділік бойынша – 83 - орын,
Ғылыми - зерттеу институттарының сапасы бойынша – 58 - орын алды [23,
200 б].
Ғылыми салада жүйелік негізде ғылыми болжау – форсайт өтілмеген.
Ғылыми - зерттеу және тәжірибелік - конструкторлық жұмыстар (ҒЗТКЖ)
нәтижелерін жасандылықтан және плагиаттан қорғайтын GLP (Good Labolatory
Practice – тиісті зертханалық практика), GMP (өнім өндірісіне қатысты
ережелер мен нұсқаулар нормаларының жүйесі), GSP (Good Scientific
Practice – тиісті ғылыми практика стандарттары) халықаралық стандарттары
енгізілмеген. Ғылыми практикада осы стандарттардың болмауы қазақстандық
ғалымдар жасаған ғылыми жұмыстардың нәтижелерін әлемдік аналогтармен
салыстыруда қиындық туғызады, мүмкіндік бермейді деп айтсақ та
болады. Оларды 2009 – 2011 жылдарға арналған іргелі зерттеулер
бағдарламаларын қалыптастыру мен іске асыру кезінде енгізу қажет.
Ғалым мәртебесі төмен күйінде қалып отыр, бұл талантты жастарды
ғылымға тартуға кедергі келтіреді, өсіп келе жатқан жастардың
қызығушылықтарын кемітеді.
Ғылымды қаржыландыру төмен деңгейде қалып отыр. Тіпті жеке қаржы жұмсау
есебінен алғанның өзінде ғылымға жұмсалатын шығындар Жалпы Ішкі
Өнімнің 0,26 % - ын құрайды. Бұл Ресей Федерациясынан 5 есе және
Швециядан 15 есе аз. Тәуелсіз сарапшылардың пікірі бойынша, егер 5 – 7
жыл ішінде ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығыстар Жалпы Ішкі Өнімнің
1% - ынан аспайтын болса, онда елдің ғылыми - техникалық әлеуеті қайтымсыз
күйреуі мүмкін, қазіргі жылдам дамып келе жатқан әлемде ғылыми –
техникалық әлеуеттің [7-ші кесте].
2008 жылы бюджет қаражаты есебінен, оның ішінде Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігі арқылы қаржыландырылатын ғылыми
зерттеулерді қаржыландыру көлемі 2003 жылға қарағанда 3,5 есе дерлік
өсті. Алайда, тұтастай алғанда ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығыстар
Жалпы Ішкі Өнімнің 0,13 % деңгейінде қалуда.
Қазақстан Республикасының Білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz