Мектеп жасына дейінгі балаларға ұлттық ойындарды үйретудің ғылыми педагогикалық негіздері
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жас ұрпақтың қалыптасып өсіп-өнуіне
әсер ететін факторлардың негізгі бірі, дәстүрлі халық мәдениетінің бір
бөлшегі халықтың ұлттық ойындары болып табылады.
Халықтың қалыптасуын айқындайтын оның ділі, тілі және этникалық тарихи
айнасының жалғасы ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлік мирас жолымен жететін
мәдениеті, оның ішінде біз қарастырып отырған дәстүрлі халық ойындарын
қазіргі жас ұрпақ өміріне енгізу, сонымен қатар бұл мәселені бүгінгі
жаңарған көзқараспен қайтадан жаңғырту қазіргі дербес қазақ ғылымының
қалыптасу жылдарындағы зерделеуді қажет ететін өзекті тақырыптардың бірі.
Қазақстан егемен мемлекет ретінде қалыптасып бүкіл дүниежүзілік саяси
аренадағы орны айқындалып жатқан сәтте, жеке адамның әлеуметтік дамуы мен
ұлттық санасының өсуіне денсаулығын сақтау мәселесіне терең ден қойылуда.
Осы орайда жүзеге асырылып жатқан жұмыстарға бағыт бағдар беретін
негізгі құжаттарға Қазақстан Республикасының Конституциясы [1], Білім беру
туралы Заңы [2], Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын
жаңарту тұжырымдамасы [3], Балбөбек бағдарламасы [4], Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасы болып табылады [5].
1999 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының дене шынықтыру және
спорт заңында ... . дене тәрбиесі-дені сау, дене бітімі және рухани
жағынан жетілген, моралдік жағынан табанды жеткеншек ұрпақты
қалыптастыруға, адамның денсаулығын нығайтуға, жұмыс қаблетін арттыруға,
шығармашылық ғұмырлылығы мен өмірін ұзартуға бағытталған педагогикалық
процесс екендігін атап көрсетеді [6].
Осы заңның 9-бабында Міндетті дене тәрбиесі сабақтары бүкіл оқу кезеңі
бойынша аптасына мектепке дейінгі мекемелерде-кемінде 8 сағат деп атап
көрсетілген яғни мектеп жасына дейінгі мекемелерде негізгі сабақ түрі дене
тәрбиесі екендігін көруге болады.
Адам тәнінің саулығын сақтауды сәбилік жастан бастау керек. Жалпы қай
ұлттың болсада даму тарихына қарасақ өздеріне тән ұлттық ойындары
қалыптасқандығын көреміз. Халықтық ұлттық ойындар көшпенді түрік әлемінде
ерекше үлкен мәнге ие болып жас ұрпақты шыдамдылық пен төзімділікке
шыңдауда өмір мектебінің бір бағыты ретінде қарастырылды.
Қазіргі Қазақстан Республикасының жергілікті тұрғындары-қазақтар
өздерінің өскелең ұрпағын өсіру барысында қимыл-қозғалыс, яғни дене
тәрбиесімен айналысуды тал бесіктен бастайды.
Ұлттық спорт түрлерінің арнайы және негізгі бағыты адамның бойындағы
дене күшінің сапалық қасиеттерін дамытып жетілдірумен қатар, оның мінез-
құлқы мен адамгершілік қабілеттеріне оң әсерін тигізіп, кәсіптік және
әлеуметтік белсенділігін сәби кезеңнен қартайған шағына дейін сақтауға
арқау болады.
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру проблемасына
ұлттық ойындардан құралған қимыл-қозғалыс элементтерін енгізе отырып
баланың сауаттылығына да оң әсер ете білудің маңызы зор. Ұлттық дәстүрлі
ойындар балалар ағзасының мықты болып өсуінде және мінез-құлқының орнықты
қалыптасуында негізгі рөлін атқарады. Осындай жағдайларды ескере отырып,
біздің зерттеу ретінде қарастыратын мәселеміз: Мектеп жасына дейінгі 3-5
жастағы балалар үшін атын ұлттық дәстүрлі халық ойындарының маңызын
дәлелдеп, яғни бала қимыл-қозғалысының дұрыс қалыптасуына әсерін зерттеп,
бүгінгі күнгі өзекті тақырыптың бірі ретінде қарастыру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық ойындар халық педагогикасының
құрамды бір бөлігі ретінде бүгінгі оқу-тәрбие жұмысының белсенді көкейкесті
мәселесін құрап, өсіп келе жатқан еркін елдің жас ұрпағының денсаулығын
нығайтып өз Отанын сүйе білетін патриоттық, интерноционалдық рухта
тәрбиелеуге қызмет етеді. Сонымен бірге ол балалардың бойына өзінің ана
тілінің негіздерін қалап, салт-санасын, әдет-ғұрпын, дәстүрін сіңіріп өз
ұлтына тән ділін қалыптастыруға мүмкіншілік жасайды. Ұлттық спорт
түрлерінің қазіргі Дене шынықтыру пәнімен қатысын әдістемелік байланыс
арқылы қарастырған ғылыми еңбектер біршама баршылық. Олардың қатарына:
Құралбекұлы А, Әкімбайұлы С Оқушылар дене шынықтыруының этнопедагогикалық
негіздері [7], Е. Уаңбаевтың Дене тәрбиесінің негіздері [8], З.
Есмағанбетовтың Дене тәрбиесінің теориясы әдістемесі [9], К.Н.
Менлибаевтың Роль национальных традиции в формировании и развитии
патриотизма [10], М. Болғамбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойын түрлері
[11], А. Қарақовтың Студенттердің дене тәрбиесінде спорттық күрестің
ұлттық түрлерін пайдалану [12], Ж.К. Оңалбековтың Дене тәрбиесі мен
спорттың жеке адамдар арасындағы ұлттық қарым-қатынастарды дамытудағы орны
[13] атты еңбектерді жатқызуға болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі қазіргі қоғамдық дамуда
үлкен әлеуметтік мәнге ие. Ал дене тәрбиесі мен халықтың ұлттық ойын спорты
түрлерімен үйлесімді ұштастыру баланың болашағына зор әсер ететін үрдіс
болып табылады. Соңғы жылдары зерттелген көптеген ғылыми еңбектердің
негізгі тұжырымдамасы бойынша осы мектеп жасына дейінгі балалардың дене
шынықтыруын нақты бір мақсатты бағытпен дамытқанда ғана денсаулығы нығайып,
қалыпты жұмыс жасау қабілеті, шыдамдылығы тұрақты дәрежеде өсіп, осы жағдай
баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына тікелей әсер ететін фактор есебінде
дәлелденіп қарастырылды. Мұндай теориялық көзқарас тұжырымы дәлелдеген Э.Я.
Степанкова [14], В.Л. Страковская [15], Е.Мухитдинов [16], А.Б. Нұрлыбекова
[17] сынды ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде жарияланған көлемді
еңбектерінде дәлелденген.
Кезінде қазақтың ұлттық ойындарының этникалық ерекшелігін саралап,
талдап өз әлінше топқа бөліп, жіктеуге талпынған белгілі ғалымдар: Е.А.
Алекторов [18], А.А. Диваев [19], М. Гуннер [20], Н. Пантусов [21], Е.М.
Пещеровалардың [22] еңбектерін атауға болады. Алайда қазақтың ұлттық
ойындарына ғылыми тұрғыдан мән беріліп, оны бірнеше сатыға бөліп, теориялық
тұрғыдан тұжырым жасап дәлелдеу ХХ-шы ғасырдың басынан басталады. Тұңғыш
рет ұлттық ойындардың ғылыми мәртебесін көтеріп, ойын түрлерін айшықтап
ашып, даралап көрсете білген Н. Мелкованың Игры киргизов [23] еңбегі
екендігі белгілі.
Қазақтың ұлттық ойындарының тарихи қалыптасуын, оның типтік түрлерін
бірнеше топқа бөліп жіктеген қазақстандық ғалымдар: М. Тәнекеев [24], М.
Төтенаев [25], Е. Сағындықов [26], Т.Ш. Қуанышев [27] сынды ғалымдар.
Қарастырып отырған тақырыбымызға қатысты еңбектерге ғылыми-әдістемелік
талдау жасау арқылы тарихи деректер мен мұражай қорларының құжаттарына
сүйене отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың халық ойындары арқылы
денесін шынықтыру үрдісін дамыту мәселесі әлі нақты қолға алынып
қарастырылмағанын байқадық. Сондықтан да бізге дейінгі ұлттық ойындарға
қатысты жүргізілген ғылыми еңбектерді зерттеу нәтижесінде, аталған
тақырыптың бүгінгі күн тәртібіндегі өзекті мәселенің бірі екендігін айқын
болды.
Зерттеу мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балаларға ұлттық ойындарды
үйрету арқылы денесін шынықтыру, ой сауаттылығын ашу және дәстүрлі ұлттық
ойындардағы қимыл-қозғалыс әрекеттерінің бала өсуіндегі біртұтас
сабақтастық жолын теориялық-әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеу обьектісі. Мектеп жасына дейінгі балабақша балаларының дене
шынықтыру сабағы, дәстүрлі халық ойындары.
Зерттеу нысаны. Мектеп жасына дейінгі балалар өмірдегі халық
ойындарының орны.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- балабақша жасындағы балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық
ойындарды қолданудың ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалады.
- сабақ мақсатына байланысты ұлттық ойындарды таңдап алу негізі
жасалады.
- балабақшадағы дене тәрбиесі жұмыстарының комплексті бағдарламасы
жасалады.
- дене шынықтыру сабағында ұлттық ойын түрлерін ойнатудың
педагогикалық және әдістемелік жолдары көрсетіледі.
- ұлттық ойын түрлерімен қатар басқа дене шынықтыру жаттығуларын
қолдану негізі жасалады.
- ұлттық ойындар арқылы балабақша жасындағы балаларға қоршаған ортаны
қорғау, ұлттық салт-дәстүрлерді білу, оны орындауға тәрбиелеу
жолдары көрсетіледі.
- ұлттық ойындарды ойнау бала сауаттылығын ашу, тіл дамытуға
болатындығы дәлелденеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Халық ойындары арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру
қабілетін дамытудың ғылыми-педагогикалық негізін анықтау.
2. Ұлттық ойындарды мектеп жасына дейінгі балалардың күнделікті өміріне
енгізу.
3. Ойындар түрлерінің баланың қимыл-қозғалыс дағдысының қалыптасуына бала
физиологиясына тигізер әсерін айқындау.
4. Балалардың денесін ширату мен шынықтыру үшін спорттық жаттығуларды
халықтың дәстүрлі ұлттық ойындарымен үйлесімді ұштастыру әдістемелерін
зерттеу.
5. Мектеп жасына дейінгі балалардың денесін шынықтыруды ұлттық халық
ойындары арқылы жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесін талдау.
6. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық ойын
түрлерін қолданудың тиімділігін дәлелдеу.
7. Мектеп жасына дейінгі балалардың ұлттық ойындарға деген қызығушылығын
оятып, олардың салт-дәстүрді сақтау патриоттық сана-сезімін нығайту
арқылы тәрбиелеу.
Зерттеудің жетекші идеясы.
Ұлттық халық ойындары арқылы баланың денесін шынықтыру, қимыл-қозғалыс
дағдыларын дамыту, ұлттық ойындарды насихаттау.
Зерттеудің теориялық, методологиялық негізі мен әдістері.
Зерттеудің әдістері салыстырмалы тарихи сипатта, яғни формациялық және
өркениетті методология негізінде тарихи таным принципі бойынша көшпенді
халықтардың ұлттық ойындарының маңызын және оның бірнеше бағытын қазіргі
психологиялық-педагогикалық тұжырымдарға сүйене отырып дәлелдеп, келешек
ұрпақты дене шынықтыруға баулудың ғылыми қажеттілігін жүйелі-салыстырмалы
кешенді әдіс негізінде қарастыру.
Зерттеу әдістері-тарихи және тарихнамалық еңбектерді талдап, түркі
әлеміндегі көшпенді номадтар өркениетін бірнеше ұлттық этногенездік өрлеу
ерекшелігін ойындармен байланыстыра отырып, этнография ғылымы арқылы және
мұражай қорларынан табылған деректер жинағын пайдалана отырып зерттелді.
Сонымен қатар диссертацияны жазу барысында оқу-әдістемелік және халық ауыз
әдебиеті жазбаларына көңіл бөлініп, ұлттық ойындарды жинау, оны жүйелеп
балаларға үйретіп ойнату негізінде педагогикалық бақылау әдісі.
Педагогикалық-теориялық ізденістерді басшылыққа ала отырып педагогикалық
эксперимент өткізу. Балалардың ата-аналарымен жүздесіп сұрақ-жауап іс-
шарасын өткізу, балаларды дидактикалық көрнекі құралдар арқылы тесті сынақ
әдісімен ұлттық ойындар жүйесінің қажеттілігін қарастырып байқау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. тұңғыш рет мектеп жасына дейінгі балалардың балабақшадағы дене шынықтыру
сабағында ұлттық ойындарды үздіксіз пайдалану арқылы бала денесін жан-жақты
шынықтырудың педагогикалық негізі жасалды.
2. алғаш рет дене шынықтыру сабағындағы: жүгіру, секіру, лақтыру, еңбектеу,
өрмелеу, тепе-теңдікті сақтау, қимыл-қозғалыс жаттығуларын ұлттық ойындар
негізінде бала өміріне енгізудің жүйесі және бағдарламасы жасалып,
балабақшаларға ұсынылды;
3. мектеп жасына дейінгі балаларға халық ойындарын күнделікті өмірдің
тұрақты элементіне айналдыру барысы тек қазақ халқының ойындарымен ғана
шектемей, басқа ұлттардың да дәстүрлі ойындарымен байланыстыра отырып
зерттелді;
4. бірінші рет балабақша жасындағы балаларға арналған қазақтың ұлттық
ойындар жүйесінің педагогикалық жіктелуі құрастырылды;
5. ұлттық ойындардың ғылыми-педагогикалық негізі мен оны пайдаланудың әдіс-
тәсілдері жасалып, жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеу үрдісін ғылымға
енгізу жолдары қарастырылды;
6. мектепке дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне сай дәстүрлі халық
ойындарын экспериментке енгізіп, соның нәтижесінде жеткен табыстардың
ғылыми қажеттілігі анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы - диссертацияда қарастырылған мектеп
жасына дейінгі балаларға ұлттық дәстүрлі халық ойындарын үйретудің ғылыми-
педагогикалық негізі, әдістік жолдарын балабақшалардағы дене тәрбиесі
сағаттарында тұрақты өткізіп, жалпы балалардың физиологиялық тұрғыдан дұрыс
өсуіне байланысты ойын элементтерін күнделікті өмірде пайдалануға болады.
Зерттеудің эксперименттік қорытындыларын жүйелі және жоспарлы бағытта
мектеп жасына дейінгі балалардың пәндік сабағына енгізуге және жоғары оқу
орындарындағы арнайы курстарды дайындауға, осы сала бойынша жазылатын
ғылыми еңбектерге пайдалануға ұсынамыз.
Зерттеудің деректік қоры - қазақстан ұлттық кітапханасы Өзбекстан
республикасы орталық мемлекеттік архивінің И-69 қоры, Ресей императорының
жағрафиялық қоғамының Түркістан бөлімі, Қалмақ Республикасының
мемлекетттік мұражайынан Р-145-ші қор. Өзбекстан мемлекеттік орталық
кітапханасынан Түркістан ведомстісі тағы да басқа қазан төңкерісіне
дейінгі қазақ, өзбек, түркмен, қырғыз, орыс ғалымдарының және
миссионерлердің жазбалары ендіріліп қарастырылды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1-ші кезең 2001-2002 жылдар аралығында диссертацияның тақырыбы анықталып,
оған дәлелді негіздеме жазылып, жұмыс құрылымы Қазақтың спорт және туризм
академиясының Күрес және ұлттық спорт кафедрасында талқыланып,
академияның Ғылыми Кеңесінде бекітілді. Тақырыпқа қатысты ғылыми-
педагогикалық, теориялық және тарихи еңбектермен танысу, мұражай қорларынан
деректік құжат жинау, оларды қарастырып, талдау ісі жүргізілді.
2-кезең 2002-2006 жылдар аралығында эксперименттік байқау жұмыстарын
балабақшаларда және жеке отбастарында ұйымдастыру, балаларға ұлттық ойынның
қажеттілігін түсіндіру, ата-аналармен сұрақнамалық жұмыс және тестілік
сұрақ-жауап өткізу.
3-кезең 2006-2007 жылдар аралығы, жинақталған деректік қорлар мен
материалдық құжаттар негізінде тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың
нәтижесін қорытындылап, диссертацияны жазып, қорғауға дайындау.
Қорғауға ұсынылатын мәселелер:
1. Ұлттық ойындарды мектеп жасына дейінгі балаларға үйретудің ғылыми-
педагогикалық әдістемелік бағдарламасын жасау.
2. Тарихи-деректік құжаттарды педагогикалық-теориялық еңбектермен
ұштастыра отырып, ұлттық ойындардың қоғамдағы саяси мәнін талдау.
3. Ұлттық ойындардың әдістері мен негізгі құрылымын дене шынықтырудың
ғылыми-педагогикалық бағытына сәйкестендіріп, жас баланың жеке тұлға
ретінде тәрбиелеу жолдары.
4. Спорттық жаттығуларды ұлттық ойындар арқылы күнделікті бала өмірінің
қажеттілігіне енгізу әдістері.
Зерттеу қорытындыларының нақтылығы мен негізділігі. Зерттеу нәтижесінде
анықталған негізгі теориялық, тәжірибелік қорытындылар мен ұсыныстар,
методологиялық бағыттар, мәселені талдау жолдары дене шынықтыруға қатысты
арнайы курстар мен педагогика ғылымында баланы тәрбиелеу мәселесіне өз
үлесін қосады.
Ізденіс жұмысын зерттеу нәтижесінде жасалған пікірлер мен қорытынды
тұжырымдар балабақшалардың оқу-тәрбие сағаттарына енгізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру обьектілері: Маңғыстау
облысы, Ақтау қаласындағы № 59-шы С. Шапағатов атындағы балабақша, № 11-ші
балабақша, № 46-шы Ручеек балабақшасы.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары - Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университеті Ақтау филиалында 2002 мен 2005 жылдар аралығында
өткізілген Ғылым және жастар атты конференцияда 1-ші, 2-ші, 3-ші, 4-ші
конф.. тақырыптар бойынша баяндамалар жасалды. 2006 жылы Алматы қаласында
өткен Дене тәрбиесі мен спорттың теориясы және практикасы атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференция Спорттық жаттығу ойындарын
түрлі ұлттық ойындармен ұштастыру тақырыбында баяндама жасалып, мақала
жинаққа енгізілді. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен тұжырымдары
мерзімді баспасөздерде жарияланды.
Диссертацияның құрылымы-жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады. Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, деректік және методологиялық негіздері, ғылыми
жаңалығы мен қолданыстық маңызы анықталды.
Тарауларда мәселеге қатысты сұрақтар төңірегінде зерттеулер жүргізіліп,
теориялық тұжырымдар негізінде ізденіс қажеттілігі дәйекті дәлелденді.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының мазмұнынан туындайтын ойларға
қорытындылар жасалып, тұжырымдалды.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ҰЛТТЫҚ
ОЙЫНДАРДЫ ҮЙРЕТУДІҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықтың дәстүрлі ұлттық ойындарының ғылыми тұрғыдан
қарастырылып зерттелуі
Қай халықтың болмасын ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан да
халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер
және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Халық ұлт ойындарын туғызушы, оны сан-салалы өмір талқысынан өткізуші,
өзінің керегіне жаратушы ретінде, оны өзінің ұрпағын өмірге әзірлеу
ниетінде дүниеге әкелген.
Ұлттық ойындардың ел арасында тарауы, қоғамдағы ролі, болашақ ұрпақты
тәрбиелеудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы төңірегіндегі мәселелермен
бізге дейін де ғалымдар ізденіс жасаған.
Осы мәселеге байланысты зерттелген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
тәртіп бойынша бірнеше топқа бөліп қарастырдық:
1. Патшалық Россияның қазақ жерін отарлау саясаты кезеңіндегі көшпенділер
туралы зерттеу жұмыстары.
2. Кеңес заманы тұсындағы Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық
ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер.
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін
педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Егемендік алған Қазақстандағы аталған тақырыпқа қатысты ізденістері.
Қазақ халқының өмірі жайында көптеген материалдар жинаған орыс
ғалымдарының бірі И.С. Паллас өз зерттеулерінде қазақ халқының тыныс-
тіршілігін бақылай келе ұлттық ойындарға сипаттама беріп, қазақ қоғамындағы
аңға шығу мен аңшылықты суреттейді [28].
Ойынға дұрыс мән беріп, оны ғылыми тұрғыдан зерттеу ХІХ ғасырдың 1
-ширегінде қолға алынды. Ең алғаш неміс ғалымы психолог К. Гросс бала
өміріндегі ойынның алатын орнын айқындап, жеке тұлғаның қалыптасу
сатысындағы ойын құдіретін ашты. Ғалым К. Гросстың зерттеу жұмысы
жарияланғанға дейін ойын әрекеті адамның аса күрделі іс-әрекетінің бірі
екенін және оған сүйеніп өсіп келе жатқан баланың психикасын қадағалау,
оның баланың жетілуі үшін қажетті компоненттердің қатарына жататынын
дәлелдеу оған дейін ғылым ретінде зерттелмеді. К. Гросс ойын бала-өмірінде
тұқым қуалаушылықтың негізінде пайда болатын, жас төл секілді, өздерінің
енесі арқылы берілетін инстингті жаттығу арқылы өз бойына орнықтыра отырып,
өмір сүруге әзірлену деп түсіндіреді [29].
Неміс ғалымы А. Гумбольдт 1829 жылы орыс өкіметінен арнайы рұқсат алып
Каспий теңізінің бойына, Орал мен Алтай және Орынбор, Семей, Өскемен
қалаларына саяхат жасап, көшпелі қазақ ауылдарының өмірімен танысып,
олардың күнделікті тіршілігін, әдет-ғұрпын зерттей келе: Қазақ елінің
жолаушы қонаққа көрсететін құрметімен бірге ұлттық ерекшеліктері күрестері
мен ат жарыстары халықтың өзіндік ерекшелігімен сүйсіндіріп, сырт адамды
қызықтырады, - дейді [30].
Қазақ даласында тұңғыш география қоғамы бөлімшесін ашушылардың бірі,
көрнекті орыс ғалымы, географ, тарихшы А.И. Левшиннің қазақтар туралы 1832
жылы жазған ең көлемді монографиясы: Описание киргиз-казачьи или киргиз-
кайсацких орд и степей деп аталады. Осы еңбектің бірінші бөлімінде Қазақ
даласына географиялық сипаттама берілген, екінші бөлімі қазақтардың
тарихына, үшінші бөлімі олардың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына арналған.
А.И. Левшин ойын-тойлардағы ұлттық спорт түрлеріне: ат жарыс, теңге алу,
қыз қуу, балуан күресіне тоқталып, қазақ балаларының жастайынан ерінбей
қимыл-әрекет дағдысын қалыптастыруға ұмтылатынын көрсеткен [31].
А.И. Левшин қазақ халқының балаларды атқа шабуға, садақ тартуға,
күреске үйретудегі шеберлігін, әсіресе дене тәрбиесіне ерекше көңіл
бөлетінін атап өтеді. Қазақ халқының шыдамды, мықты болып өсетінін А.И.
Левшин былай деп суреттеген: Халықтың өмірі үнемі мал бағумен, табиғатпен,
таза ауада тіршілік етумен өмір өткізуі олардың дене бітімінің зор, күшті
болып өсуіне себепкер болған. Сондықтан да олар ыстыққа, суыққа төзімді,
көп жасайды, бас ауруы дегендер сирек кездеседі. Олардың көзі қырағы болып
келеді. Алыстағы көрінген малдың түсі-түгін айнытпай дәл ажыратады. Атқа
мініп жүруді балалары жастайынан үйренген. Олар үшін атқа шабу
гимнастикалық жаттығудың бір түрі сияқты болып кеткен [32].
Халқымыздың әдет-ғұрпын, ойын-сауықтарын, ұлттық ойындарын зерттеуде
ғалым Е. Букиннің еңбегі ерекше. Е. Букин - дене тәрбиесін пән ретінде
қарап, теориялық тұрғыдан зерттеген алғашқы ізденуші. Зерттеуші өзінің
Физическое и умственное воспитание у киргиз атты еңбегінде алғаш рет
гимнастика деген терминге ғылыми түсініктеме берген. Гимнастика-адам
ағзасына жан-жақты әсер ететін, оның негізгі функционалдық процестерін
күшейтетін, үйлесімді дамуына көмектесетін, арнайы іріктелген жаттығулар
жүйесі деп дәлелдеді [33].
Қазақтың ұлттық ойындарына мән беріп, оны жинақтап, топтап жарыққа
шығарған орыс ғалымы А. Диваев. Өзінің Игры киргизских детей атты
еңбегінде автор тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп
қарастырады: 1-ші кішкентай балалар ойыны, 2-ші ересек балалар ойыны, 3-ші
жігіттер ойыны.
А. Диваев ұлттық ойындарды топтап, жинаушы ғана емес, оның бала
тәрбиесіндегі әлеуметтік құнын көрсеткен ғалым. Аталған жинақта автор
ұлтымыздың ойындарын классификациялап қана қоймай, әр жас коэффициентіне
қарай ажыратып көрсетеді. Мысалы: 1-ші 1 жастан 7 жасқа дейінгі балалар
ойыны, 2-ші жеті жастан он бес жас аралығындағы жасөспірімдерге арналған
қимыл-қозғалыс ойындары, 3-ші он бестен отызға дейінгі ересектер ойыны.
Бізге қатысты 3 тен 5-ке дейінгі балалар ойынын жас баланың обьективті
түрде материалдық әлемге қатысын суреттейтін ойын түрлерін, мысалы: қой
бағу, көк сиыр, соқыр теке, түйе-түйе, жоғалған бөрік секілді ойындармен
келтірсе, жасөспірімдер үшін тақия телпек, домалақ ағаш тағы да басқа
топтасып ойнайтын ойын түрлерін бір жинаса, жігіттер ойнайтын ойындарды
тағы да үш топқа топтап былай анықтайды: бірінші қазақ халқының әлеуметтік
жікшілдік руханиятына қатысты Хан жақсы ма, Кім күшті, жеке дара ойыны,
екінші қимыл-қозғалысты көрсететін: Ақсүйек, Көрші, Арқантартыс, т.б.
ойындары. Үшінші ойын түрлеріне спорттық ойындар: Көкпар, Жамбы ату,
Жаяу жарыс, Қыз қуу, Бәйге тағы да басқалары келтірілген [34].
А. Диваевтың бұл тұжырымдамасы қазақтың дәстүрлі халық арасында
қалыптасқан ұлттық ойындары туралы тұңғыш рет дұрыс классификациялық
бөлініс жасалып, дәлелді таразыланып, талданған іргелі еңбек болып
табылады.
А. Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қимыл-
қозғалыс ойындарын, үшінші топқа-спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар, денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады [35].
А. Диваевтың бұл еңбегінен басқа Как киргизы развлекають детей
мақаласында Шымкент уезіндегі қырғыз балаларының бес саусақ ойыны, саусақ
атаулары - оның діни сенімділік, дәстүр және табиғат пен күнделікті мал
шаруашылығымен байланысы жақсы суреттелген. Мысалы: баланың бас бармағын
көтеріп малды барымталаймыз, ортан бармақты көтеріп оған пайғамбарымыз не
дейді деп көк аспанға қарап құдай тәңірінен рұқсат сұраған. Аталған
мақалада кішкене нәрестенің саусақтарын бүгіп-жазып ойнауы
суреттелгеніменде бұл жерде халықтың халықтың өмірінің күрмеуі мал мен
құдайшылдықты бала санасына күнделікті сіңіруді саусақпен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде іске асыруы баланы тәрбиелеп, шынықтыруды үлкен
даналық философиялық мағына жатқандығын көрсетеді [36].
Ғалым қазақтың балаларды жас ерекшеліктеріне қарай жіктеп, бір жастан
жеті жасқа дейінгілерді нәресте, жетіден он беске дейінгілерді бозбала, он
бестен отызға дейінгілерді жігіт деп атайтынын келтіріп, адамның жас
ерекшеліктеріне қарай ұлттық ойын түрлеріне түсініктер беріп, талдау
жасаған. А. Диваев еуропалық фабрикада жасалған ойыншықтардан қазақ
балаларының өздері қолынан жасаған қуыршақтар мен саз балшықтан жасайтын ат
пен түйе, қой сияқты ойыншықтардың артықшылығын сөз ете келе, олардың
баланың қиялдау қабілетін дамытудағы шығармашылық мәнін ашып көрсетеді. Ол
өзінің қазақ балаларын қалай жұбатады деген мақаласында қазақтың
бауырмалдығын, балажандылығын сипаттай келіп, саусақ санату арқылы олардың
ойын өсіруге және ойынның күнделікті тіршілікпен байланысты болуына жете
мән беретініне тоқталады. Ә. Диваев, Г.П. Потанин еңбектеріне сүйене
отырып, қазақ ойындарының мазмұны Орал-Алтай халықтарының ойындарымен үндес
келетіндігін де сөз етеді [37].
19 ғасырдың 2-ші ширегінен бастап қазақтың ұлттық ойындары орыстар
арасында беделге ие бола бастады. Оның басты себебі қазақ даласын жаулау
барысындағы капитализм генезисінің бір бағыты жәрмеңкелік сауданың
өрлеуінің нәтижесі - сол кезеңдегі ірі қазақ-орыс алыс-берістерінің
орталықтары: Қоянды, Қарқаралы, Бөкейдегі хан ордасы жанындағы жәрмеңке
тағы да басқаларының далалық және қалалық халықтың жылына екі рет жиналатын
орнына айналуы өз септігін тигізді. Жәрмеңкелер орыс көпестерімен қазақ
малшылары арасындағы сауда қатынасын дамытып қоймай мәдени өмір өлшемінен
де көрініс көрсетіп, оның ішінде жарыс сайысының негізгі аренасына айналды.
Бұл жерде белгілі ақын-жыраулар айтысып, ұлттық халық ойындарының жарыс
түрлерінен сайыстар өткізілді [38].
Қазақ халқының этнографиясы мен ауызекі шығармаларын жинап, зерттеп аса
құнды еңбек жазған В.В. Радлов қазақтың қыз ұзату, баланы бесікке салу,
атқа мінгізу, сүндетке отырғызу сияқты салт-дәстүрлерінің шығу тарихына,
баланы жастайынан тәрбиелеуге көңіл бөлетініне тоқталады. Ол баланы
еңбекке, кәсіпке тәрбиелеудегі ұлттық ойындардың маңызын, қазақ әйелдерінің
еңбексүйгіштік қасиеттеріне, қолөнер шеберлігі мен төзімділігіне сүйсінді
[39].
1873 жылы И. Герцтың Сборник игр и полезных занятий для детей всех
возрастов -СПб, 1873-еңбегінде халық ойындарын баланың жас ерекшелігін
ескере отырып енгізу әдістері көрсетіліп, жүйелі түрде халық ойындарына
сипаттама жасалған [40].
Келесі қазақтардың ұлттық ойындарына тоқталған орыстың ғалымы А.
Алекторовтың жазған О рождении и воспитании детей киргизов, о правилах и
власти родителей еңбегін атауға болады [41].
Бұл ізденісінде автор көшпенді қазақтардың өмір сүру салтындағы баланың
дүниеге келген сәтінен өсу динамикасындағы ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс
әрекетінің алатын орны мен бала денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып
дамуындағы халық ойындарының қажетті жақтарын ашады. Мысалы:
Орыс офицері Ф.С. Ефремовтың жазған Девятилетнее странствование
еңбегінің бір тарауы қазақ халқының аңшылығы мен ойын-сауықтары туралы
сипаттаған [42].
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін
жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой
талабының өсуінде атқаратын қызметінің жоғары деңгейін бағалады [43].
Ш. Уәлиханов халықтың салт-дәстүрлері мен діні, наным-сенімдерін
зерттей отырып, қазақ мәдениетін өзбек, қырғыз, түркмен, қарақалпақтардың
өмір сүру әдісімен байланысты қарастырып, олардың бір-біріне тигізетін игі
әсерін жан-жақты сөз еткен.
Қай халықтың болмасын, жалғыз өзіне ғана тән салт-дәстүрінің
болмайтынын, шаруашылық кәсібі мен мәдени тұрмыс-тіршілігі аралас елдердің
бір-біріне тигізер әсерінің сөзсіз болатынын дәлелдеген зерттеуші Иш-
Мухамед ұлттық ойындарды сол елдің өмір сүру салтымен байланыстырады [44].
Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының күрмеу жалғасы.
Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік
еңбегі, ұлттық дәстүрі, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа,
күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық рухын қайраттауға мән берілуі, халықтың
данышпандығының дәлелі.
Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан ойындарындағы көзделген мүдделер
жеке адамның әлеуметтік белсенділігіне ғана емес, ұлттық құндылықтар болып
табылатын жеке адам құрылымы психологиялық жұмыс көлемінің кейбір
элементтеріне де байланысты. Ұлттық мирас қатарына дәстүрлі ұлттық спорт
ойындары мен ұлттық спорт жатады, оның ұлттық құндылықтың бөлшегі екендігін
дәлелдеген.
Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ халқының этнографиясы мен мәдени дамуын
зерттеген Европалық миссионерлер мен зерттеуші ғалымдар өз еңбектерінде
көшпелі қазақ даласының жергілікті тұрғындары қазақтар үшін халық спорты
мен спорттық ойындардың халық үшін маңызы, тойлар мен үлкен ас берудегі
халықтық ойындардың әлеуметтік мәні айтылған [45].
Халық ойындарын бала тәрбиесінің бір құралы деп қарастырған және оны
логикалық тұрғыдан нақтылап дәлелдей білген ғалым Г.А. Покровский.
Балаларды жан-жақты тәрбиелеу әдісін іздестіру барысында Г.А. Покровский
бірден-бір тиімді әдіс деп халық ойындарына жете мән беріп, оны балаларды
табиғи тәрбиелеуде әрі тартымды, таңдаулы тәрбие құралы деп білді. Дәстүрлі
халық ойындары бала денесін шынықтыруда көшпенді қазақтардың мінез-құлқын
қалыптастырып, оны айқындай түсетінін көрсетті. Г.А. Покровский өз
зерттеулерінде орыстардан басқа халықтардың ұлттық ойындарын жинап,
зерттеп, оларды өзінің жинақтарына кіргізіп, ол туралы өз ойын жазған.
Ғалым Г.А. Покровский жазған еңбегінде қазақтың халық ойындарында кіргізіп,
оның әлеуметтік-тәрбиелік, білімдік жағынан өзіне тән ерекшелігін ескере
білді. Г.А. Покровский Азияның көшпенді халықтарының ұлттық ойындарын халық
мәдениетінің бір бөлшегі ретінде алып қараған [46].
ХХ-ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М. Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарына мынадай классификация жасады: 1. -жалпы ойындар, 2. -қарсыласу
мен күресу сипатындағы ойындар, 3. -ашық алаңқайдағы ойындар, 4. -қыс
мезгіліндегі ойындар, 5. -демалыс ойындары, 6. -ат үстіндегі ойындар, 7.
-аттракциондық-көрініс ойындары. Келесі бір айта кететін дерек Қазақ ССР
Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық
көрген Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта еңбегі
аталған автор кітабының толықтырылып, өңделеген түрі.
Ғылымда М. Гуннер қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын, спорттық
ойындардан ажыратып алғаш рет бөліп қараған автор ретінде танылады. Қазақ
ойындарын осылайша топтамалық жіктеу жасай отырып ғалым ұлттық ойындарды
оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды [47].
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде итальян педагогі Д.А. Колоццо ойынның
бала үшін қандай қажеттілік екендігін дәлелдеді. Д.А. Колоццо ойынның
қоғамдық дамудағы мәнін, әлеуметтік ортадағы тәрбие беру тұрғысынан өзіндік
орнын айқындады [48].
Қазақтың Тоғыз құмалақ ойынының суреті мен ойнау тәртібін қағаз
бетіне алғаш түсірген этнограф Н. Пантусов өз еңбегінде бұл ойын өте көне
және кім ойлап тапқаны белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының барлығына тегіс
тараған деп жазды [49].
ХХ-шы ғасырдың басында көшпелі халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркмен,
қалмақ тағы да басқа отар елдер туралы этнографиялық деректер жинақталумен
қатар олардың ұлттық мәдениетінің тармағы халық ойындарын жинап зерттеуді
Түркістан генерал-губернаторы арнайы чиновниктер мен миссионер ғалымдарға
жүктеді.
Түркістан жинағының 520-шы томында жарық көрген Закаспий облысында
түркмен балаларының ойыны жайлы мақала халық арасындағы ойындар түрлері,
оның ойналу тәртібі және мақсаты баяндалған [50].
Лябейка деген автордың Туркменія и туркмены мақаласында түркмендердің
ұлттық күресінің күресу ережесі таразыланған . Бұл жерде біздің мән берген
мәселеміз: түркмен халқының ұлттық күрес ойынындағы қолданылатын ереженің
қазақ халқының күрес ойыны ережесімен көп ұқсастық бар екендігі [51].
Орыс миссионері А Васильевтің Игры сартовских детей мақаласында
негізгі арқауы Ферғана және Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының
ұлттық ойындарының бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты анықтап
зерттеген. Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын
ертеден келе жатқан дәстүрлі Чимчукь тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт
балаларына таныс емес екендігін айтып, осы ойынға байланысты сұрақ қойылған
200 бала бұл ойын туралы ештеңе білмейтіндіктерін айтқан [52]. Бұл ойын
түрлері де қазақтың асық ойындарындағы негізгі идеяны қайталайды.
Бұдан басқа М. Гавриловтың авторлығымен жазылған Перепелиный спорть у
Ташкентских сартов мақаласында өзбек халқының 3 басты ойын түрлерінің
айрықша маңыздысы жыл мезгілінің белгілі уақытында Құстар ойыны тауық,
қаз тағы да басқалармен ойнаудың ережесі мен ойын түрлері, тәртібі
зерттелген [53]. Өркениеттің өркендеуі адамның даму эволюциясында үлкен
өзгерістерді алып келді. Халық ұлт болып қалыптасу жолында өзіндік бейнесі
мен әдет-ғұрпы, мәдениеті мен діні тұрғысынан ерекше даралығымен
оқшауланады деп тұжырымдаған В.В. Гориневский ұлттық ойындарға қатысты
ойын былай деп сабақтайды: Әр халық өзінің ұлттық ойынын дүниеге әкеледі.
Барлық халықтың өзіндік тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін ерекше өз ойыны бар
[54].
Орыс халқының ұлы педагогі К.Д. Ушинский балаға берілетін білім ең
алдымен ойын арқылы іске асатынын нақтылап, оған үлкен мән берді. Ойын
үстінде балалардың ұжымдық мінез-құлқы қалыптасатынын дәлелдеді.
К.Д. Ушинский ойынның әлеуметтік-педагогикалық негіздерін көре білді.
Өзінің пікірін дәлелдей келе ғалым былай деді: Ойынның бала қабілетін
дамытуға үлкен әсері бар, олай болса ойын баланың келешек тағдырына өз
ықпалын тигізеді [55]. Бұдан басқа К.Д. Ушинский халықтық тәрбиенің
мақсаты мен мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдістеріне тоқтала келе ойын
былай сабақтайды: Халықтың бала тәрбиесі сол халықтың сан ғасырлық
тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің негізін халықтың жақсы-жаман
дәстүрінен іздестіру керек [56].
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болмағанына қарамастан Қазақстан ғалымдарының
бір тобы тақырып төңірегінде біраз жұмыстанып, соның қорытындысы бізге
дейін жеткен ғылыми еңбектер жинағы болып табылады. Тоталитаризм кезеңінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М. Тәнекеев, Б.
Төтенаев, М. Болғамбаев, Ә. Бүркітбаев тағы да басқа ғалымдарды атауға
болады.
Аталған ғалымдардың ішінде М. Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі
ойындарын зерттеген еңбектері көп. Еңбектерінің көбі Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі тарихына арналған, ол дене тәрбиесінің халықтық
педагогиканың маңызды бір саласы екендігін дәлелдеп негізін қалады.
М. Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды еңбек: Казахские
национальные виды спорта и игры [57]. Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
тоғызқұмалақ ойынының ереже-тәртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды архив деректеріне сүйене
отырып ғылыми жаңаша пікірлер айтады. Ғалым М. Тәнекеев халықтың арасында
танымал ұлттық ойындар мен спорттық ойындарды екі үлкен топқа бөлген. Оның
біріншісі: қазақтың халық ойындарымен спорттық ойын түрлері, екіншісі: ат
үстінде жүріп ойналатын спорттық ұлттық ойын түрлері. М. Тәнекеев қазақтың
ұлттық ойындарын ең көп жинақтап, топтаған, оны нақтылап талдаған алғашқы
ғалымдардың қатарындағы ізденуші. Ғалым бұрыннан белгілі, бірақ оған дейін
дұрыс маңызына жеткізе ешкім мән бермеген қазақтың аты шулы ойындары:
тоғыз құмалақ, түйе жарыс, қыз қуу, көкпар, күміс алу, жаяу
жарыс, жамбы ату, тағы да басқа ойындарды таразылаған. Бұл жұмыстың
құндылығын арттырып тұрған бір мәселе қазақтың ұлттық ойындарындағы қимыл-
қозғалыс белсенділігінің халық медицинасымен байланысы жақсы ашылып
көрсетілген.
М. Тәнекеевтің ғылыми кандидаттық диссертациясының тақырыбы да біздің
қарастырып отырған сұрағымыз төңірегінде Қазақстанның Ресейге қосылу
кезеңінен ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі аралықтағы қазақтың ұлттық спорт
және ойын түрлерінің дамуы. Ғалымның бұл ғылыми еңбегіндегі зерттеу негізі-
Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің
дамуын талдай отырып, дене мәдениеті мен спорттың ұлттық ойындарды қара
халықтың ойнайтын және ақсүйектік ойындар деп көрсетіп, оны формациялық
әдістемеге сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым
зерттеуінде әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорттық ойын түрлерінің
өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді.
Бұдан басқа қазақ дене мәдениеті институтында ұлттық спорт және халық ойын
түрлері бойынша арнайы курс ұйымдастыруға байланысты теориялық ұсыныстар
айтылған. М. Тәнекеевтің аталған еңбегі таптық-формациялық идеологиялық
көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні
өз құндылығын жоймаған, ғылыми еңбек болып табылады [58].
М. Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық
еңбектер жазылды.
Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б. Төтенаевтың Қазақтың ұлттық ойындары
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. Ғалым
қазақтың ұлттық ойындарын үлкен екі топқа бөліп классификация жасаған. Оның
біріншісі салт-дәстүр негізінде дүниеге келген ұлттық ойындар, екіншісі
жастар ойыны және қозғалмалы ойындар. Алғашқы топтағы ойындардың өзін
бірнеше топтамаға бөледі. Олар: бірінші, қарапайым халықтың еңбек үрдісімен
байланысты мерекелік ойындар, мысалы, ақ боран, қалтырауық, қамыр
кемпір ойындарын кіргізсе, келесі екінші топтамадағы ойындарды дәстүрлі
халық ойындары деп атап, олардың қатарына : қазақша күрес, жаяу жарыс,
жамбы ату, күміс алу, қыз қуу, көкпар тарту, жорға жарыс
ойындарын енгізеді. Үшінші топтамада халықтың жерге байланысты әдет-ғұрып,
дәстүрімен ұштасқан ұлттық ойындары деп атаған. Келесі жастар ойыны және
қозғалмалы ойындар тобын тағыда бірнеше топтамаға бөлген. Олар: бір жасқа
дейінгі балалар ойыны, бесік жыры негізінде баланың саусағын қимыл-
қозғалысқа түсіретін саусақ санау, тұсау кесер, шылдыр-шылдыр, тағы
да басқа ойындар, келесі баланы өмірге бейімдейтін, әр түрлі ойыншықтармен
ойнайтын табиғатпен байланысты ұлттық ойындар: қой бағу, ағаш ат,
шүмек ойындары. Бұдан кейінгі топтамадағы ұлттық ойындар табиғаттың
кеңістігінде ойналатын ұлттық ойындар деп аталып оған: алшы, омқа,
хан, кетсең бір, бес тас ойындары жинақталған. Әрі қарай педагог-
ғалым жан-жануарларға еліктеп ойналатын ұлттық ойындар деп бөлектеп,
олардың сапына: аңшылар, тұзақ құру, қара қыз, көк сиыр, түйе-
түйе ойындарын келтірген. Белгілі бір заттай нәрсе немесе ойын құралы
арқылы ойналатын ұлттық ойындар деген топтамаға: шалма, түйілген шыт,
арынды арқан, шүлдік, қазан ойындары іріктелген. Ал ойын құралынсыз
немесе затсыз ойналатын ұлттық ойындар топтамасына: шынбике, мәлке
тотай, ұшты-ұшты, бұғынай, айгөлек ойындары енгізілген. Соңғы
топтама қимыл-қозғалыс ойындарына: ақ сүйек, ақ шымшық, шыт тастау,
көрші, қыз бөрі ұсынылған. Біздің ойымызша автордың бұл
классификациясында келтірілген ұлттық ойындар топтамасы нақты белгілі бір
ерекшелігіне сай бөлінбеген, себебі топтамалардағы ойындар тізбегі көбіне
ұқсас, мысалы, әр түрлі ойыншықтармен ойналатын ұлттық ойындармен табиғат
кеңістігінде ойналатын ойындар арасында сапалық өзгеріс жоқтың қасы.
Сондықтанда екі үлкен топтағы, көптеген топтамаларды біріктіріп жіберген
жағдайда да бұл жұмыс өз құндылығын жоймаған болар еді деп ойлаймыз. Б.
Төтенаевтың бұл жұмысы Кеңестік кезеңдегі қазақтың ұлттық ойындарын
классификациялап, жүйелеуде қорықпай өз пікірін айтып, ұлттық ойындардың
даму жолындағы жазылған үлкен еңбек болып табылады. Аталған автор
қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс
және ойындардың ертеңгі болашаққа керектігін зерттеген басқа да қомақты
ізденістер дүниеге келді [59].
Е. Сағындықовтың ғылыми монографиясы Ұлттық ойындарды оқу тәрбие
ісінде пайдалану деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептеріндегі 1-4
сыныптардағы қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны
сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып,
ұлттық ойындарға педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану
қажеттілігі негізделеді [60].
Ә. Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын
түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық
спорт ойындарының балалардың күнделікті тіршілігіндегі алатын орны,
тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындар ережесі қарастырылған
[61].
М. Болғамбаев жазған Қазақтың ұлттық спорт түрлері ат спортына
қатысты бейгеден бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан
бәйге.қазақша күреске тағы басқа спорт түрлеріне арналған [62].
Орыс педагогі дене тәрбиесі теориясының негізін салушы П.Ф. Лесгафт
бала ойыны туралы былай деп тұжырымдайды: Ойын дегеніміз жаттығу, ол өз
кезегінде баланы өмірге дайындайтын күрмеудің жалғасы [63].
В.Ф. Афанасьевтің авторлығымен шыққан Этнопедагогика нерусских народов
Сибири и Дальнего Востока зерттеуінде балалар ұлттық тәлім-тәрбиенің
обьектісі ретінде көрсетілген. Ізденуші балаларды отбасында тәрбиелеуде
пайдаланылатын аймақтағы аз санды халықтардың ұлттық дәстүрлерін жинақтап,
таразылайды [64].
Ғалым Т.И. Дмитренконың кітабында балабақша балаларына спорттық
жаттығуларды жас ерекшелігіне қарай жоспарлы бір жүйелі сипатта өткізу, оны
минуттық уақытқа сиғызып, 1,5 жастағы балаларға арналған спорттық жаттығу
элементі 3-6 минуттан басталса, 5-6 жастағылар үшін 30-45 минутқа созылатын
бағдарлама жасалып, жаттығу аралығындағы демалыс рационы болған жағдайда
дененің шынығу мүмкіндігі жоғары екендігін ашқан [65].
Осы автордың 1976 жылы Қазан университетінің баспасынан шыққан
Воспитание детей в игре еңбегінде бірнеше автордың балалар ойыны туралы
ғылыми мақалалары жарияланған, ондағы ғалымдардың негізгі ойлары баланың
психологиялық және дене мүшелерінің дамуында ойын тәуелсіз фактор болып
табылуымен қатар, мектеп жасына дейінгі адам өмірі ойын кезеңі немесе ойын
жылдарындағы жас деп екшеленеді деп дәлелдейді [66].
Бала өміріндегі ұлттық ойынның және спорттық қимыл-қозғалыстың алатын
орны, формасы, мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен,
мазмұнымен салыстырылса онда қоғамдағы қажеттіліктің бір тұсы адамды
дағдыға үйрету екендігін байқаймыз.
Жалпы психология мен педагогика ғылымдарының теориялық тұжырымдамасы
ойынды баланың дербес белсенділігінің айналадағы дүниемен араласуы, жан-
жағын, өзін тануының, өзінің көп қырлы мүмкіндіктерін сынап көруінің
алғашқы бір көрінісі деп қарайды. Ғалым А.П. Усова еңбегінде ойынның мәнін
баланың дербес іс-әрекеті айналасындағы өзгерістерді танып білуге, белсенді
әрекет етуге жол ашушы ретінде түсіндіреді. Автордың ойынша: шынайы өмірде
баланың аты-бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-
қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады: ал ойын үстінде ол бейнебір
ересек адам тәрізді, өз күшін сынап көреді [67].
И.Ю. Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп
мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөніндегі жекелеген нақты түсініктер
жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру
мен ойын ақыл-ой дамуында, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды
ойлау операциялары-талдау, салыстыру, қорыту қабілетіне қажетті организм
деп тұжырымдайды [68].
Д.В. Хухлаеваның пікірінше дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтанда дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болумен
қатар денсаулықтың, шыдамдылықпен тез қимыл-қарекеттің символы болып
табылады [69].
Кеңес дәуіріндегі жазылған келесі еңбектердің авторлары: М.М.
Конторович, Л.И. Михайлова, А.И. Быкова, В.Г. Компаниец, В.А. Шашкина, Г.В.
Шалыгина [70].
М.М. Конторович, Л.И. Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын
ойындар, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс
ойындарының әдістемелік нұсқаулығы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын
бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарының
ойнау тәртібін ұсынады. Олардың ішінде далада ойнайтын қозғалмалы ойындар:
қояндар 3 жасарларға, аңшымен ит және қояндар 4 жастағылар үшін, торғай
мен мысық 5 жастағыларға арналған тағы да басқаларын зерттеп, қолданысқа
түсірген [71].
Мектеп жасына дейінгі баланың денсаулығын дене шынықтыру арқылы дамыту
мәселесіне көп көңіл бөлген Кеңес дәуірінің келесі бір ғалымы О.Г.
Аракельян. Ол өзінің ғылыми тұжырымдамаларында баланың психикалық даму
ерекшеліктеріне дене тәрбиесі мен спорттық жаттығулардың тигізер ықпалының
деңгейін зерттеп, баланың дене күшін түрлі ойындар көмегімен жетілдіру
жолдарын көрсетеді [72].
Барлық дене тәрбиесі жаттығулары, ойындар бала денсаулығын нығайтуға
арналуы тиіс. Осыған орай ойынның теориясына қатысты жаңаша концепция
жасаған ғалым Пиаже болып табылады. Пиаже интеллекттің функционалдық екі
модусы аккомодация мен ассимиляцияны ала отырып когнитивті даму тоериясын
имитация мен ойын негізіндегі қажеттілік деп дәлелдеді. Пиаже имитацияны
аккомодация үрдісімен байланыстырса, ойын оның ассимиляциялық жалғастығы
ретінде, нақтырақ айтқанда ойын интеллектінің даму үрдісінде арнайы мәнге
ие болады деп тұжырымдайды [73]. Пиаже үш үлкен құрылым жаттығу, символ
және ережені бөліп алып қарайды. Барлық үш құрылымға қатысты үш ойын түрін:
жаттығу мен дағдыны талап ететін ойындар, символдарға бағынатын ойындар
және арнайы ережелермен ойналатын ойындар деп жіктеді [74].
Ізденуші ғалымдар З.М. Богуславская, Е.О. Смирнованың авторлығымен
шыққан Развивающие игры для детей младшего дошкольного возраста -М., 1991
еңбегі көп жылдық психологиялық-педагогикалық зерттеудің негізінде жазылған
ізденіс. Бұл зерттеулерінде авторлар 3-4 жастағы балалардың ой-өрісін
дамытып, дене қимылын жақсартатын ойын түрлерін ұсынады. З.М. Богуславская
мен Е.О. Смирнова дамыту ойындарының құрылым негізінде бірнеше принциптік
бағыт көрсетеді. Аталған авторлардың дәлелдеуінше: баланың ой-өрісінің жан-
жақты дамуына ойын элементтерін дене шынықтыру сабағы барысында аз-аздан
енгізе отырып, келесі сәтте ойлану ойындарына өтіп оқу-тәрбиелік үрдіс
жалғастығын тұрақты күрделендіре берген жағдайда ол өз жемісін береді
деген пікір айтқан [75].
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жас ұрпақтың қалыптасып өсіп-өнуіне
әсер ететін факторлардың негізгі бірі, дәстүрлі халық мәдениетінің бір
бөлшегі халықтың ұлттық ойындары болып табылады.
Халықтың қалыптасуын айқындайтын оның ділі, тілі және этникалық тарихи
айнасының жалғасы ұрпақтан-ұрпаққа мұрагерлік мирас жолымен жететін
мәдениеті, оның ішінде біз қарастырып отырған дәстүрлі халық ойындарын
қазіргі жас ұрпақ өміріне енгізу, сонымен қатар бұл мәселені бүгінгі
жаңарған көзқараспен қайтадан жаңғырту қазіргі дербес қазақ ғылымының
қалыптасу жылдарындағы зерделеуді қажет ететін өзекті тақырыптардың бірі.
Қазақстан егемен мемлекет ретінде қалыптасып бүкіл дүниежүзілік саяси
аренадағы орны айқындалып жатқан сәтте, жеке адамның әлеуметтік дамуы мен
ұлттық санасының өсуіне денсаулығын сақтау мәселесіне терең ден қойылуда.
Осы орайда жүзеге асырылып жатқан жұмыстарға бағыт бағдар беретін
негізгі құжаттарға Қазақстан Республикасының Конституциясы [1], Білім беру
туралы Заңы [2], Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын
жаңарту тұжырымдамасы [3], Балбөбек бағдарламасы [4], Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасы болып табылады [5].
1999 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының дене шынықтыру және
спорт заңында ... . дене тәрбиесі-дені сау, дене бітімі және рухани
жағынан жетілген, моралдік жағынан табанды жеткеншек ұрпақты
қалыптастыруға, адамның денсаулығын нығайтуға, жұмыс қаблетін арттыруға,
шығармашылық ғұмырлылығы мен өмірін ұзартуға бағытталған педагогикалық
процесс екендігін атап көрсетеді [6].
Осы заңның 9-бабында Міндетті дене тәрбиесі сабақтары бүкіл оқу кезеңі
бойынша аптасына мектепке дейінгі мекемелерде-кемінде 8 сағат деп атап
көрсетілген яғни мектеп жасына дейінгі мекемелерде негізгі сабақ түрі дене
тәрбиесі екендігін көруге болады.
Адам тәнінің саулығын сақтауды сәбилік жастан бастау керек. Жалпы қай
ұлттың болсада даму тарихына қарасақ өздеріне тән ұлттық ойындары
қалыптасқандығын көреміз. Халықтық ұлттық ойындар көшпенді түрік әлемінде
ерекше үлкен мәнге ие болып жас ұрпақты шыдамдылық пен төзімділікке
шыңдауда өмір мектебінің бір бағыты ретінде қарастырылды.
Қазіргі Қазақстан Республикасының жергілікті тұрғындары-қазақтар
өздерінің өскелең ұрпағын өсіру барысында қимыл-қозғалыс, яғни дене
тәрбиесімен айналысуды тал бесіктен бастайды.
Ұлттық спорт түрлерінің арнайы және негізгі бағыты адамның бойындағы
дене күшінің сапалық қасиеттерін дамытып жетілдірумен қатар, оның мінез-
құлқы мен адамгершілік қабілеттеріне оң әсерін тигізіп, кәсіптік және
әлеуметтік белсенділігін сәби кезеңнен қартайған шағына дейін сақтауға
арқау болады.
Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру проблемасына
ұлттық ойындардан құралған қимыл-қозғалыс элементтерін енгізе отырып
баланың сауаттылығына да оң әсер ете білудің маңызы зор. Ұлттық дәстүрлі
ойындар балалар ағзасының мықты болып өсуінде және мінез-құлқының орнықты
қалыптасуында негізгі рөлін атқарады. Осындай жағдайларды ескере отырып,
біздің зерттеу ретінде қарастыратын мәселеміз: Мектеп жасына дейінгі 3-5
жастағы балалар үшін атын ұлттық дәстүрлі халық ойындарының маңызын
дәлелдеп, яғни бала қимыл-қозғалысының дұрыс қалыптасуына әсерін зерттеп,
бүгінгі күнгі өзекті тақырыптың бірі ретінде қарастыру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлттық ойындар халық педагогикасының
құрамды бір бөлігі ретінде бүгінгі оқу-тәрбие жұмысының белсенді көкейкесті
мәселесін құрап, өсіп келе жатқан еркін елдің жас ұрпағының денсаулығын
нығайтып өз Отанын сүйе білетін патриоттық, интерноционалдық рухта
тәрбиелеуге қызмет етеді. Сонымен бірге ол балалардың бойына өзінің ана
тілінің негіздерін қалап, салт-санасын, әдет-ғұрпын, дәстүрін сіңіріп өз
ұлтына тән ділін қалыптастыруға мүмкіншілік жасайды. Ұлттық спорт
түрлерінің қазіргі Дене шынықтыру пәнімен қатысын әдістемелік байланыс
арқылы қарастырған ғылыми еңбектер біршама баршылық. Олардың қатарына:
Құралбекұлы А, Әкімбайұлы С Оқушылар дене шынықтыруының этнопедагогикалық
негіздері [7], Е. Уаңбаевтың Дене тәрбиесінің негіздері [8], З.
Есмағанбетовтың Дене тәрбиесінің теориясы әдістемесі [9], К.Н.
Менлибаевтың Роль национальных традиции в формировании и развитии
патриотизма [10], М. Болғамбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойын түрлері
[11], А. Қарақовтың Студенттердің дене тәрбиесінде спорттық күрестің
ұлттық түрлерін пайдалану [12], Ж.К. Оңалбековтың Дене тәрбиесі мен
спорттың жеке адамдар арасындағы ұлттық қарым-қатынастарды дамытудағы орны
[13] атты еңбектерді жатқызуға болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі қазіргі қоғамдық дамуда
үлкен әлеуметтік мәнге ие. Ал дене тәрбиесі мен халықтың ұлттық ойын спорты
түрлерімен үйлесімді ұштастыру баланың болашағына зор әсер ететін үрдіс
болып табылады. Соңғы жылдары зерттелген көптеген ғылыми еңбектердің
негізгі тұжырымдамасы бойынша осы мектеп жасына дейінгі балалардың дене
шынықтыруын нақты бір мақсатты бағытпен дамытқанда ғана денсаулығы нығайып,
қалыпты жұмыс жасау қабілеті, шыдамдылығы тұрақты дәрежеде өсіп, осы жағдай
баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына тікелей әсер ететін фактор есебінде
дәлелденіп қарастырылды. Мұндай теориялық көзқарас тұжырымы дәлелдеген Э.Я.
Степанкова [14], В.Л. Страковская [15], Е.Мухитдинов [16], А.Б. Нұрлыбекова
[17] сынды ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде жарияланған көлемді
еңбектерінде дәлелденген.
Кезінде қазақтың ұлттық ойындарының этникалық ерекшелігін саралап,
талдап өз әлінше топқа бөліп, жіктеуге талпынған белгілі ғалымдар: Е.А.
Алекторов [18], А.А. Диваев [19], М. Гуннер [20], Н. Пантусов [21], Е.М.
Пещеровалардың [22] еңбектерін атауға болады. Алайда қазақтың ұлттық
ойындарына ғылыми тұрғыдан мән беріліп, оны бірнеше сатыға бөліп, теориялық
тұрғыдан тұжырым жасап дәлелдеу ХХ-шы ғасырдың басынан басталады. Тұңғыш
рет ұлттық ойындардың ғылыми мәртебесін көтеріп, ойын түрлерін айшықтап
ашып, даралап көрсете білген Н. Мелкованың Игры киргизов [23] еңбегі
екендігі белгілі.
Қазақтың ұлттық ойындарының тарихи қалыптасуын, оның типтік түрлерін
бірнеше топқа бөліп жіктеген қазақстандық ғалымдар: М. Тәнекеев [24], М.
Төтенаев [25], Е. Сағындықов [26], Т.Ш. Қуанышев [27] сынды ғалымдар.
Қарастырып отырған тақырыбымызға қатысты еңбектерге ғылыми-әдістемелік
талдау жасау арқылы тарихи деректер мен мұражай қорларының құжаттарына
сүйене отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың халық ойындары арқылы
денесін шынықтыру үрдісін дамыту мәселесі әлі нақты қолға алынып
қарастырылмағанын байқадық. Сондықтан да бізге дейінгі ұлттық ойындарға
қатысты жүргізілген ғылыми еңбектерді зерттеу нәтижесінде, аталған
тақырыптың бүгінгі күн тәртібіндегі өзекті мәселенің бірі екендігін айқын
болды.
Зерттеу мақсаты. Мектеп жасына дейінгі балаларға ұлттық ойындарды
үйрету арқылы денесін шынықтыру, ой сауаттылығын ашу және дәстүрлі ұлттық
ойындардағы қимыл-қозғалыс әрекеттерінің бала өсуіндегі біртұтас
сабақтастық жолын теориялық-әдістемелік тұрғысынан зерттеу болып табылады.
Зерттеу обьектісі. Мектеп жасына дейінгі балабақша балаларының дене
шынықтыру сабағы, дәстүрлі халық ойындары.
Зерттеу нысаны. Мектеп жасына дейінгі балалар өмірдегі халық
ойындарының орны.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- балабақша жасындағы балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық
ойындарды қолданудың ғылыми-педагогикалық негіздері айқындалады.
- сабақ мақсатына байланысты ұлттық ойындарды таңдап алу негізі
жасалады.
- балабақшадағы дене тәрбиесі жұмыстарының комплексті бағдарламасы
жасалады.
- дене шынықтыру сабағында ұлттық ойын түрлерін ойнатудың
педагогикалық және әдістемелік жолдары көрсетіледі.
- ұлттық ойын түрлерімен қатар басқа дене шынықтыру жаттығуларын
қолдану негізі жасалады.
- ұлттық ойындар арқылы балабақша жасындағы балаларға қоршаған ортаны
қорғау, ұлттық салт-дәстүрлерді білу, оны орындауға тәрбиелеу
жолдары көрсетіледі.
- ұлттық ойындарды ойнау бала сауаттылығын ашу, тіл дамытуға
болатындығы дәлелденеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Халық ойындары арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру
қабілетін дамытудың ғылыми-педагогикалық негізін анықтау.
2. Ұлттық ойындарды мектеп жасына дейінгі балалардың күнделікті өміріне
енгізу.
3. Ойындар түрлерінің баланың қимыл-қозғалыс дағдысының қалыптасуына бала
физиологиясына тигізер әсерін айқындау.
4. Балалардың денесін ширату мен шынықтыру үшін спорттық жаттығуларды
халықтың дәстүрлі ұлттық ойындарымен үйлесімді ұштастыру әдістемелерін
зерттеу.
5. Мектеп жасына дейінгі балалардың денесін шынықтыруды ұлттық халық
ойындары арқылы жүзеге асырудың ғылыми-әдістемелік жүйесін талдау.
6. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтыру сабағында ұлттық ойын
түрлерін қолданудың тиімділігін дәлелдеу.
7. Мектеп жасына дейінгі балалардың ұлттық ойындарға деген қызығушылығын
оятып, олардың салт-дәстүрді сақтау патриоттық сана-сезімін нығайту
арқылы тәрбиелеу.
Зерттеудің жетекші идеясы.
Ұлттық халық ойындары арқылы баланың денесін шынықтыру, қимыл-қозғалыс
дағдыларын дамыту, ұлттық ойындарды насихаттау.
Зерттеудің теориялық, методологиялық негізі мен әдістері.
Зерттеудің әдістері салыстырмалы тарихи сипатта, яғни формациялық және
өркениетті методология негізінде тарихи таным принципі бойынша көшпенді
халықтардың ұлттық ойындарының маңызын және оның бірнеше бағытын қазіргі
психологиялық-педагогикалық тұжырымдарға сүйене отырып дәлелдеп, келешек
ұрпақты дене шынықтыруға баулудың ғылыми қажеттілігін жүйелі-салыстырмалы
кешенді әдіс негізінде қарастыру.
Зерттеу әдістері-тарихи және тарихнамалық еңбектерді талдап, түркі
әлеміндегі көшпенді номадтар өркениетін бірнеше ұлттық этногенездік өрлеу
ерекшелігін ойындармен байланыстыра отырып, этнография ғылымы арқылы және
мұражай қорларынан табылған деректер жинағын пайдалана отырып зерттелді.
Сонымен қатар диссертацияны жазу барысында оқу-әдістемелік және халық ауыз
әдебиеті жазбаларына көңіл бөлініп, ұлттық ойындарды жинау, оны жүйелеп
балаларға үйретіп ойнату негізінде педагогикалық бақылау әдісі.
Педагогикалық-теориялық ізденістерді басшылыққа ала отырып педагогикалық
эксперимент өткізу. Балалардың ата-аналарымен жүздесіп сұрақ-жауап іс-
шарасын өткізу, балаларды дидактикалық көрнекі құралдар арқылы тесті сынақ
әдісімен ұлттық ойындар жүйесінің қажеттілігін қарастырып байқау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. тұңғыш рет мектеп жасына дейінгі балалардың балабақшадағы дене шынықтыру
сабағында ұлттық ойындарды үздіксіз пайдалану арқылы бала денесін жан-жақты
шынықтырудың педагогикалық негізі жасалды.
2. алғаш рет дене шынықтыру сабағындағы: жүгіру, секіру, лақтыру, еңбектеу,
өрмелеу, тепе-теңдікті сақтау, қимыл-қозғалыс жаттығуларын ұлттық ойындар
негізінде бала өміріне енгізудің жүйесі және бағдарламасы жасалып,
балабақшаларға ұсынылды;
3. мектеп жасына дейінгі балаларға халық ойындарын күнделікті өмірдің
тұрақты элементіне айналдыру барысы тек қазақ халқының ойындарымен ғана
шектемей, басқа ұлттардың да дәстүрлі ойындарымен байланыстыра отырып
зерттелді;
4. бірінші рет балабақша жасындағы балаларға арналған қазақтың ұлттық
ойындар жүйесінің педагогикалық жіктелуі құрастырылды;
5. ұлттық ойындардың ғылыми-педагогикалық негізі мен оны пайдаланудың әдіс-
тәсілдері жасалып, жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеу үрдісін ғылымға
енгізу жолдары қарастырылды;
6. мектепке дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне сай дәстүрлі халық
ойындарын экспериментке енгізіп, соның нәтижесінде жеткен табыстардың
ғылыми қажеттілігі анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы - диссертацияда қарастырылған мектеп
жасына дейінгі балаларға ұлттық дәстүрлі халық ойындарын үйретудің ғылыми-
педагогикалық негізі, әдістік жолдарын балабақшалардағы дене тәрбиесі
сағаттарында тұрақты өткізіп, жалпы балалардың физиологиялық тұрғыдан дұрыс
өсуіне байланысты ойын элементтерін күнделікті өмірде пайдалануға болады.
Зерттеудің эксперименттік қорытындыларын жүйелі және жоспарлы бағытта
мектеп жасына дейінгі балалардың пәндік сабағына енгізуге және жоғары оқу
орындарындағы арнайы курстарды дайындауға, осы сала бойынша жазылатын
ғылыми еңбектерге пайдалануға ұсынамыз.
Зерттеудің деректік қоры - қазақстан ұлттық кітапханасы Өзбекстан
республикасы орталық мемлекеттік архивінің И-69 қоры, Ресей императорының
жағрафиялық қоғамының Түркістан бөлімі, Қалмақ Республикасының
мемлекетттік мұражайынан Р-145-ші қор. Өзбекстан мемлекеттік орталық
кітапханасынан Түркістан ведомстісі тағы да басқа қазан төңкерісіне
дейінгі қазақ, өзбек, түркмен, қырғыз, орыс ғалымдарының және
миссионерлердің жазбалары ендіріліп қарастырылды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
1-ші кезең 2001-2002 жылдар аралығында диссертацияның тақырыбы анықталып,
оған дәлелді негіздеме жазылып, жұмыс құрылымы Қазақтың спорт және туризм
академиясының Күрес және ұлттық спорт кафедрасында талқыланып,
академияның Ғылыми Кеңесінде бекітілді. Тақырыпқа қатысты ғылыми-
педагогикалық, теориялық және тарихи еңбектермен танысу, мұражай қорларынан
деректік құжат жинау, оларды қарастырып, талдау ісі жүргізілді.
2-кезең 2002-2006 жылдар аралығында эксперименттік байқау жұмыстарын
балабақшаларда және жеке отбастарында ұйымдастыру, балаларға ұлттық ойынның
қажеттілігін түсіндіру, ата-аналармен сұрақнамалық жұмыс және тестілік
сұрақ-жауап өткізу.
3-кезең 2006-2007 жылдар аралығы, жинақталған деректік қорлар мен
материалдық құжаттар негізінде тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың
нәтижесін қорытындылап, диссертацияны жазып, қорғауға дайындау.
Қорғауға ұсынылатын мәселелер:
1. Ұлттық ойындарды мектеп жасына дейінгі балаларға үйретудің ғылыми-
педагогикалық әдістемелік бағдарламасын жасау.
2. Тарихи-деректік құжаттарды педагогикалық-теориялық еңбектермен
ұштастыра отырып, ұлттық ойындардың қоғамдағы саяси мәнін талдау.
3. Ұлттық ойындардың әдістері мен негізгі құрылымын дене шынықтырудың
ғылыми-педагогикалық бағытына сәйкестендіріп, жас баланың жеке тұлға
ретінде тәрбиелеу жолдары.
4. Спорттық жаттығуларды ұлттық ойындар арқылы күнделікті бала өмірінің
қажеттілігіне енгізу әдістері.
Зерттеу қорытындыларының нақтылығы мен негізділігі. Зерттеу нәтижесінде
анықталған негізгі теориялық, тәжірибелік қорытындылар мен ұсыныстар,
методологиялық бағыттар, мәселені талдау жолдары дене шынықтыруға қатысты
арнайы курстар мен педагогика ғылымында баланы тәрбиелеу мәселесіне өз
үлесін қосады.
Ізденіс жұмысын зерттеу нәтижесінде жасалған пікірлер мен қорытынды
тұжырымдар балабақшалардың оқу-тәрбие сағаттарына енгізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру обьектілері: Маңғыстау
облысы, Ақтау қаласындағы № 59-шы С. Шапағатов атындағы балабақша, № 11-ші
балабақша, № 46-шы Ручеек балабақшасы.
Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары - Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университеті Ақтау филиалында 2002 мен 2005 жылдар аралығында
өткізілген Ғылым және жастар атты конференцияда 1-ші, 2-ші, 3-ші, 4-ші
конф.. тақырыптар бойынша баяндамалар жасалды. 2006 жылы Алматы қаласында
өткен Дене тәрбиесі мен спорттың теориясы және практикасы атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференция Спорттық жаттығу ойындарын
түрлі ұлттық ойындармен ұштастыру тақырыбында баяндама жасалып, мақала
жинаққа енгізілді. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен тұжырымдары
мерзімді баспасөздерде жарияланды.
Диссертацияның құрылымы-жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады. Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, деректік және методологиялық негіздері, ғылыми
жаңалығы мен қолданыстық маңызы анықталды.
Тарауларда мәселеге қатысты сұрақтар төңірегінде зерттеулер жүргізіліп,
теориялық тұжырымдар негізінде ізденіс қажеттілігі дәйекті дәлелденді.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының мазмұнынан туындайтын ойларға
қорытындылар жасалып, тұжырымдалды.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА ҰЛТТЫҚ
ОЙЫНДАРДЫ ҮЙРЕТУДІҢ ҒЫЛЫМИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықтың дәстүрлі ұлттық ойындарының ғылыми тұрғыдан
қарастырылып зерттелуі
Қай халықтың болмасын ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан да
халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер
және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Халық ұлт ойындарын туғызушы, оны сан-салалы өмір талқысынан өткізуші,
өзінің керегіне жаратушы ретінде, оны өзінің ұрпағын өмірге әзірлеу
ниетінде дүниеге әкелген.
Ұлттық ойындардың ел арасында тарауы, қоғамдағы ролі, болашақ ұрпақты
тәрбиелеудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы төңірегіндегі мәселелермен
бізге дейін де ғалымдар ізденіс жасаған.
Осы мәселеге байланысты зерттелген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
тәртіп бойынша бірнеше топқа бөліп қарастырдық:
1. Патшалық Россияның қазақ жерін отарлау саясаты кезеңіндегі көшпенділер
туралы зерттеу жұмыстары.
2. Кеңес заманы тұсындағы Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық
ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер.
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін
педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Егемендік алған Қазақстандағы аталған тақырыпқа қатысты ізденістері.
Қазақ халқының өмірі жайында көптеген материалдар жинаған орыс
ғалымдарының бірі И.С. Паллас өз зерттеулерінде қазақ халқының тыныс-
тіршілігін бақылай келе ұлттық ойындарға сипаттама беріп, қазақ қоғамындағы
аңға шығу мен аңшылықты суреттейді [28].
Ойынға дұрыс мән беріп, оны ғылыми тұрғыдан зерттеу ХІХ ғасырдың 1
-ширегінде қолға алынды. Ең алғаш неміс ғалымы психолог К. Гросс бала
өміріндегі ойынның алатын орнын айқындап, жеке тұлғаның қалыптасу
сатысындағы ойын құдіретін ашты. Ғалым К. Гросстың зерттеу жұмысы
жарияланғанға дейін ойын әрекеті адамның аса күрделі іс-әрекетінің бірі
екенін және оған сүйеніп өсіп келе жатқан баланың психикасын қадағалау,
оның баланың жетілуі үшін қажетті компоненттердің қатарына жататынын
дәлелдеу оған дейін ғылым ретінде зерттелмеді. К. Гросс ойын бала-өмірінде
тұқым қуалаушылықтың негізінде пайда болатын, жас төл секілді, өздерінің
енесі арқылы берілетін инстингті жаттығу арқылы өз бойына орнықтыра отырып,
өмір сүруге әзірлену деп түсіндіреді [29].
Неміс ғалымы А. Гумбольдт 1829 жылы орыс өкіметінен арнайы рұқсат алып
Каспий теңізінің бойына, Орал мен Алтай және Орынбор, Семей, Өскемен
қалаларына саяхат жасап, көшпелі қазақ ауылдарының өмірімен танысып,
олардың күнделікті тіршілігін, әдет-ғұрпын зерттей келе: Қазақ елінің
жолаушы қонаққа көрсететін құрметімен бірге ұлттық ерекшеліктері күрестері
мен ат жарыстары халықтың өзіндік ерекшелігімен сүйсіндіріп, сырт адамды
қызықтырады, - дейді [30].
Қазақ даласында тұңғыш география қоғамы бөлімшесін ашушылардың бірі,
көрнекті орыс ғалымы, географ, тарихшы А.И. Левшиннің қазақтар туралы 1832
жылы жазған ең көлемді монографиясы: Описание киргиз-казачьи или киргиз-
кайсацких орд и степей деп аталады. Осы еңбектің бірінші бөлімінде Қазақ
даласына географиялық сипаттама берілген, екінші бөлімі қазақтардың
тарихына, үшінші бөлімі олардың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына арналған.
А.И. Левшин ойын-тойлардағы ұлттық спорт түрлеріне: ат жарыс, теңге алу,
қыз қуу, балуан күресіне тоқталып, қазақ балаларының жастайынан ерінбей
қимыл-әрекет дағдысын қалыптастыруға ұмтылатынын көрсеткен [31].
А.И. Левшин қазақ халқының балаларды атқа шабуға, садақ тартуға,
күреске үйретудегі шеберлігін, әсіресе дене тәрбиесіне ерекше көңіл
бөлетінін атап өтеді. Қазақ халқының шыдамды, мықты болып өсетінін А.И.
Левшин былай деп суреттеген: Халықтың өмірі үнемі мал бағумен, табиғатпен,
таза ауада тіршілік етумен өмір өткізуі олардың дене бітімінің зор, күшті
болып өсуіне себепкер болған. Сондықтан да олар ыстыққа, суыққа төзімді,
көп жасайды, бас ауруы дегендер сирек кездеседі. Олардың көзі қырағы болып
келеді. Алыстағы көрінген малдың түсі-түгін айнытпай дәл ажыратады. Атқа
мініп жүруді балалары жастайынан үйренген. Олар үшін атқа шабу
гимнастикалық жаттығудың бір түрі сияқты болып кеткен [32].
Халқымыздың әдет-ғұрпын, ойын-сауықтарын, ұлттық ойындарын зерттеуде
ғалым Е. Букиннің еңбегі ерекше. Е. Букин - дене тәрбиесін пән ретінде
қарап, теориялық тұрғыдан зерттеген алғашқы ізденуші. Зерттеуші өзінің
Физическое и умственное воспитание у киргиз атты еңбегінде алғаш рет
гимнастика деген терминге ғылыми түсініктеме берген. Гимнастика-адам
ағзасына жан-жақты әсер ететін, оның негізгі функционалдық процестерін
күшейтетін, үйлесімді дамуына көмектесетін, арнайы іріктелген жаттығулар
жүйесі деп дәлелдеді [33].
Қазақтың ұлттық ойындарына мән беріп, оны жинақтап, топтап жарыққа
шығарған орыс ғалымы А. Диваев. Өзінің Игры киргизских детей атты
еңбегінде автор тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп
қарастырады: 1-ші кішкентай балалар ойыны, 2-ші ересек балалар ойыны, 3-ші
жігіттер ойыны.
А. Диваев ұлттық ойындарды топтап, жинаушы ғана емес, оның бала
тәрбиесіндегі әлеуметтік құнын көрсеткен ғалым. Аталған жинақта автор
ұлтымыздың ойындарын классификациялап қана қоймай, әр жас коэффициентіне
қарай ажыратып көрсетеді. Мысалы: 1-ші 1 жастан 7 жасқа дейінгі балалар
ойыны, 2-ші жеті жастан он бес жас аралығындағы жасөспірімдерге арналған
қимыл-қозғалыс ойындары, 3-ші он бестен отызға дейінгі ересектер ойыны.
Бізге қатысты 3 тен 5-ке дейінгі балалар ойынын жас баланың обьективті
түрде материалдық әлемге қатысын суреттейтін ойын түрлерін, мысалы: қой
бағу, көк сиыр, соқыр теке, түйе-түйе, жоғалған бөрік секілді ойындармен
келтірсе, жасөспірімдер үшін тақия телпек, домалақ ағаш тағы да басқа
топтасып ойнайтын ойын түрлерін бір жинаса, жігіттер ойнайтын ойындарды
тағы да үш топқа топтап былай анықтайды: бірінші қазақ халқының әлеуметтік
жікшілдік руханиятына қатысты Хан жақсы ма, Кім күшті, жеке дара ойыны,
екінші қимыл-қозғалысты көрсететін: Ақсүйек, Көрші, Арқантартыс, т.б.
ойындары. Үшінші ойын түрлеріне спорттық ойындар: Көкпар, Жамбы ату,
Жаяу жарыс, Қыз қуу, Бәйге тағы да басқалары келтірілген [34].
А. Диваевтың бұл тұжырымдамасы қазақтың дәстүрлі халық арасында
қалыптасқан ұлттық ойындары туралы тұңғыш рет дұрыс классификациялық
бөлініс жасалып, дәлелді таразыланып, талданған іргелі еңбек болып
табылады.
А. Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қимыл-
қозғалыс ойындарын, үшінші топқа-спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар, денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады [35].
А. Диваевтың бұл еңбегінен басқа Как киргизы развлекають детей
мақаласында Шымкент уезіндегі қырғыз балаларының бес саусақ ойыны, саусақ
атаулары - оның діни сенімділік, дәстүр және табиғат пен күнделікті мал
шаруашылығымен байланысы жақсы суреттелген. Мысалы: баланың бас бармағын
көтеріп малды барымталаймыз, ортан бармақты көтеріп оған пайғамбарымыз не
дейді деп көк аспанға қарап құдай тәңірінен рұқсат сұраған. Аталған
мақалада кішкене нәрестенің саусақтарын бүгіп-жазып ойнауы
суреттелгеніменде бұл жерде халықтың халықтың өмірінің күрмеуі мал мен
құдайшылдықты бала санасына күнделікті сіңіруді саусақпен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде іске асыруы баланы тәрбиелеп, шынықтыруды үлкен
даналық философиялық мағына жатқандығын көрсетеді [36].
Ғалым қазақтың балаларды жас ерекшеліктеріне қарай жіктеп, бір жастан
жеті жасқа дейінгілерді нәресте, жетіден он беске дейінгілерді бозбала, он
бестен отызға дейінгілерді жігіт деп атайтынын келтіріп, адамның жас
ерекшеліктеріне қарай ұлттық ойын түрлеріне түсініктер беріп, талдау
жасаған. А. Диваев еуропалық фабрикада жасалған ойыншықтардан қазақ
балаларының өздері қолынан жасаған қуыршақтар мен саз балшықтан жасайтын ат
пен түйе, қой сияқты ойыншықтардың артықшылығын сөз ете келе, олардың
баланың қиялдау қабілетін дамытудағы шығармашылық мәнін ашып көрсетеді. Ол
өзінің қазақ балаларын қалай жұбатады деген мақаласында қазақтың
бауырмалдығын, балажандылығын сипаттай келіп, саусақ санату арқылы олардың
ойын өсіруге және ойынның күнделікті тіршілікпен байланысты болуына жете
мән беретініне тоқталады. Ә. Диваев, Г.П. Потанин еңбектеріне сүйене
отырып, қазақ ойындарының мазмұны Орал-Алтай халықтарының ойындарымен үндес
келетіндігін де сөз етеді [37].
19 ғасырдың 2-ші ширегінен бастап қазақтың ұлттық ойындары орыстар
арасында беделге ие бола бастады. Оның басты себебі қазақ даласын жаулау
барысындағы капитализм генезисінің бір бағыты жәрмеңкелік сауданың
өрлеуінің нәтижесі - сол кезеңдегі ірі қазақ-орыс алыс-берістерінің
орталықтары: Қоянды, Қарқаралы, Бөкейдегі хан ордасы жанындағы жәрмеңке
тағы да басқаларының далалық және қалалық халықтың жылына екі рет жиналатын
орнына айналуы өз септігін тигізді. Жәрмеңкелер орыс көпестерімен қазақ
малшылары арасындағы сауда қатынасын дамытып қоймай мәдени өмір өлшемінен
де көрініс көрсетіп, оның ішінде жарыс сайысының негізгі аренасына айналды.
Бұл жерде белгілі ақын-жыраулар айтысып, ұлттық халық ойындарының жарыс
түрлерінен сайыстар өткізілді [38].
Қазақ халқының этнографиясы мен ауызекі шығармаларын жинап, зерттеп аса
құнды еңбек жазған В.В. Радлов қазақтың қыз ұзату, баланы бесікке салу,
атқа мінгізу, сүндетке отырғызу сияқты салт-дәстүрлерінің шығу тарихына,
баланы жастайынан тәрбиелеуге көңіл бөлетініне тоқталады. Ол баланы
еңбекке, кәсіпке тәрбиелеудегі ұлттық ойындардың маңызын, қазақ әйелдерінің
еңбексүйгіштік қасиеттеріне, қолөнер шеберлігі мен төзімділігіне сүйсінді
[39].
1873 жылы И. Герцтың Сборник игр и полезных занятий для детей всех
возрастов -СПб, 1873-еңбегінде халық ойындарын баланың жас ерекшелігін
ескере отырып енгізу әдістері көрсетіліп, жүйелі түрде халық ойындарына
сипаттама жасалған [40].
Келесі қазақтардың ұлттық ойындарына тоқталған орыстың ғалымы А.
Алекторовтың жазған О рождении и воспитании детей киргизов, о правилах и
власти родителей еңбегін атауға болады [41].
Бұл ізденісінде автор көшпенді қазақтардың өмір сүру салтындағы баланың
дүниеге келген сәтінен өсу динамикасындағы ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс
әрекетінің алатын орны мен бала денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып
дамуындағы халық ойындарының қажетті жақтарын ашады. Мысалы:
Орыс офицері Ф.С. Ефремовтың жазған Девятилетнее странствование
еңбегінің бір тарауы қазақ халқының аңшылығы мен ойын-сауықтары туралы
сипаттаған [42].
Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін
жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой
талабының өсуінде атқаратын қызметінің жоғары деңгейін бағалады [43].
Ш. Уәлиханов халықтың салт-дәстүрлері мен діні, наным-сенімдерін
зерттей отырып, қазақ мәдениетін өзбек, қырғыз, түркмен, қарақалпақтардың
өмір сүру әдісімен байланысты қарастырып, олардың бір-біріне тигізетін игі
әсерін жан-жақты сөз еткен.
Қай халықтың болмасын, жалғыз өзіне ғана тән салт-дәстүрінің
болмайтынын, шаруашылық кәсібі мен мәдени тұрмыс-тіршілігі аралас елдердің
бір-біріне тигізер әсерінің сөзсіз болатынын дәлелдеген зерттеуші Иш-
Мухамед ұлттық ойындарды сол елдің өмір сүру салтымен байланыстырады [44].
Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының күрмеу жалғасы.
Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік
еңбегі, ұлттық дәстүрі, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа,
күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық рухын қайраттауға мән берілуі, халықтың
данышпандығының дәлелі.
Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан ойындарындағы көзделген мүдделер
жеке адамның әлеуметтік белсенділігіне ғана емес, ұлттық құндылықтар болып
табылатын жеке адам құрылымы психологиялық жұмыс көлемінің кейбір
элементтеріне де байланысты. Ұлттық мирас қатарына дәстүрлі ұлттық спорт
ойындары мен ұлттық спорт жатады, оның ұлттық құндылықтың бөлшегі екендігін
дәлелдеген.
Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ халқының этнографиясы мен мәдени дамуын
зерттеген Европалық миссионерлер мен зерттеуші ғалымдар өз еңбектерінде
көшпелі қазақ даласының жергілікті тұрғындары қазақтар үшін халық спорты
мен спорттық ойындардың халық үшін маңызы, тойлар мен үлкен ас берудегі
халықтық ойындардың әлеуметтік мәні айтылған [45].
Халық ойындарын бала тәрбиесінің бір құралы деп қарастырған және оны
логикалық тұрғыдан нақтылап дәлелдей білген ғалым Г.А. Покровский.
Балаларды жан-жақты тәрбиелеу әдісін іздестіру барысында Г.А. Покровский
бірден-бір тиімді әдіс деп халық ойындарына жете мән беріп, оны балаларды
табиғи тәрбиелеуде әрі тартымды, таңдаулы тәрбие құралы деп білді. Дәстүрлі
халық ойындары бала денесін шынықтыруда көшпенді қазақтардың мінез-құлқын
қалыптастырып, оны айқындай түсетінін көрсетті. Г.А. Покровский өз
зерттеулерінде орыстардан басқа халықтардың ұлттық ойындарын жинап,
зерттеп, оларды өзінің жинақтарына кіргізіп, ол туралы өз ойын жазған.
Ғалым Г.А. Покровский жазған еңбегінде қазақтың халық ойындарында кіргізіп,
оның әлеуметтік-тәрбиелік, білімдік жағынан өзіне тән ерекшелігін ескере
білді. Г.А. Покровский Азияның көшпенді халықтарының ұлттық ойындарын халық
мәдениетінің бір бөлшегі ретінде алып қараған [46].
ХХ-ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М. Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарына мынадай классификация жасады: 1. -жалпы ойындар, 2. -қарсыласу
мен күресу сипатындағы ойындар, 3. -ашық алаңқайдағы ойындар, 4. -қыс
мезгіліндегі ойындар, 5. -демалыс ойындары, 6. -ат үстіндегі ойындар, 7.
-аттракциондық-көрініс ойындары. Келесі бір айта кететін дерек Қазақ ССР
Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық
көрген Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта еңбегі
аталған автор кітабының толықтырылып, өңделеген түрі.
Ғылымда М. Гуннер қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын, спорттық
ойындардан ажыратып алғаш рет бөліп қараған автор ретінде танылады. Қазақ
ойындарын осылайша топтамалық жіктеу жасай отырып ғалым ұлттық ойындарды
оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды [47].
ХХ-ғасырдың алғашқы ширегінде итальян педагогі Д.А. Колоццо ойынның
бала үшін қандай қажеттілік екендігін дәлелдеді. Д.А. Колоццо ойынның
қоғамдық дамудағы мәнін, әлеуметтік ортадағы тәрбие беру тұрғысынан өзіндік
орнын айқындады [48].
Қазақтың Тоғыз құмалақ ойынының суреті мен ойнау тәртібін қағаз
бетіне алғаш түсірген этнограф Н. Пантусов өз еңбегінде бұл ойын өте көне
және кім ойлап тапқаны белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының барлығына тегіс
тараған деп жазды [49].
ХХ-шы ғасырдың басында көшпелі халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркмен,
қалмақ тағы да басқа отар елдер туралы этнографиялық деректер жинақталумен
қатар олардың ұлттық мәдениетінің тармағы халық ойындарын жинап зерттеуді
Түркістан генерал-губернаторы арнайы чиновниктер мен миссионер ғалымдарға
жүктеді.
Түркістан жинағының 520-шы томында жарық көрген Закаспий облысында
түркмен балаларының ойыны жайлы мақала халық арасындағы ойындар түрлері,
оның ойналу тәртібі және мақсаты баяндалған [50].
Лябейка деген автордың Туркменія и туркмены мақаласында түркмендердің
ұлттық күресінің күресу ережесі таразыланған . Бұл жерде біздің мән берген
мәселеміз: түркмен халқының ұлттық күрес ойынындағы қолданылатын ереженің
қазақ халқының күрес ойыны ережесімен көп ұқсастық бар екендігі [51].
Орыс миссионері А Васильевтің Игры сартовских детей мақаласында
негізгі арқауы Ферғана және Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының
ұлттық ойындарының бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты анықтап
зерттеген. Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын
ертеден келе жатқан дәстүрлі Чимчукь тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт
балаларына таныс емес екендігін айтып, осы ойынға байланысты сұрақ қойылған
200 бала бұл ойын туралы ештеңе білмейтіндіктерін айтқан [52]. Бұл ойын
түрлері де қазақтың асық ойындарындағы негізгі идеяны қайталайды.
Бұдан басқа М. Гавриловтың авторлығымен жазылған Перепелиный спорть у
Ташкентских сартов мақаласында өзбек халқының 3 басты ойын түрлерінің
айрықша маңыздысы жыл мезгілінің белгілі уақытында Құстар ойыны тауық,
қаз тағы да басқалармен ойнаудың ережесі мен ойын түрлері, тәртібі
зерттелген [53]. Өркениеттің өркендеуі адамның даму эволюциясында үлкен
өзгерістерді алып келді. Халық ұлт болып қалыптасу жолында өзіндік бейнесі
мен әдет-ғұрпы, мәдениеті мен діні тұрғысынан ерекше даралығымен
оқшауланады деп тұжырымдаған В.В. Гориневский ұлттық ойындарға қатысты
ойын былай деп сабақтайды: Әр халық өзінің ұлттық ойынын дүниеге әкеледі.
Барлық халықтың өзіндік тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін ерекше өз ойыны бар
[54].
Орыс халқының ұлы педагогі К.Д. Ушинский балаға берілетін білім ең
алдымен ойын арқылы іске асатынын нақтылап, оған үлкен мән берді. Ойын
үстінде балалардың ұжымдық мінез-құлқы қалыптасатынын дәлелдеді.
К.Д. Ушинский ойынның әлеуметтік-педагогикалық негіздерін көре білді.
Өзінің пікірін дәлелдей келе ғалым былай деді: Ойынның бала қабілетін
дамытуға үлкен әсері бар, олай болса ойын баланың келешек тағдырына өз
ықпалын тигізеді [55]. Бұдан басқа К.Д. Ушинский халықтық тәрбиенің
мақсаты мен мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдістеріне тоқтала келе ойын
былай сабақтайды: Халықтың бала тәрбиесі сол халықтың сан ғасырлық
тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің негізін халықтың жақсы-жаман
дәстүрінен іздестіру керек [56].
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болмағанына қарамастан Қазақстан ғалымдарының
бір тобы тақырып төңірегінде біраз жұмыстанып, соның қорытындысы бізге
дейін жеткен ғылыми еңбектер жинағы болып табылады. Тоталитаризм кезеңінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М. Тәнекеев, Б.
Төтенаев, М. Болғамбаев, Ә. Бүркітбаев тағы да басқа ғалымдарды атауға
болады.
Аталған ғалымдардың ішінде М. Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі
ойындарын зерттеген еңбектері көп. Еңбектерінің көбі Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі тарихына арналған, ол дене тәрбиесінің халықтық
педагогиканың маңызды бір саласы екендігін дәлелдеп негізін қалады.
М. Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды еңбек: Казахские
национальные виды спорта и игры [57]. Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
тоғызқұмалақ ойынының ереже-тәртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды архив деректеріне сүйене
отырып ғылыми жаңаша пікірлер айтады. Ғалым М. Тәнекеев халықтың арасында
танымал ұлттық ойындар мен спорттық ойындарды екі үлкен топқа бөлген. Оның
біріншісі: қазақтың халық ойындарымен спорттық ойын түрлері, екіншісі: ат
үстінде жүріп ойналатын спорттық ұлттық ойын түрлері. М. Тәнекеев қазақтың
ұлттық ойындарын ең көп жинақтап, топтаған, оны нақтылап талдаған алғашқы
ғалымдардың қатарындағы ізденуші. Ғалым бұрыннан белгілі, бірақ оған дейін
дұрыс маңызына жеткізе ешкім мән бермеген қазақтың аты шулы ойындары:
тоғыз құмалақ, түйе жарыс, қыз қуу, көкпар, күміс алу, жаяу
жарыс, жамбы ату, тағы да басқа ойындарды таразылаған. Бұл жұмыстың
құндылығын арттырып тұрған бір мәселе қазақтың ұлттық ойындарындағы қимыл-
қозғалыс белсенділігінің халық медицинасымен байланысы жақсы ашылып
көрсетілген.
М. Тәнекеевтің ғылыми кандидаттық диссертациясының тақырыбы да біздің
қарастырып отырған сұрағымыз төңірегінде Қазақстанның Ресейге қосылу
кезеңінен ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі аралықтағы қазақтың ұлттық спорт
және ойын түрлерінің дамуы. Ғалымның бұл ғылыми еңбегіндегі зерттеу негізі-
Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің
дамуын талдай отырып, дене мәдениеті мен спорттың ұлттық ойындарды қара
халықтың ойнайтын және ақсүйектік ойындар деп көрсетіп, оны формациялық
әдістемеге сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым
зерттеуінде әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорттық ойын түрлерінің
өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді.
Бұдан басқа қазақ дене мәдениеті институтында ұлттық спорт және халық ойын
түрлері бойынша арнайы курс ұйымдастыруға байланысты теориялық ұсыныстар
айтылған. М. Тәнекеевтің аталған еңбегі таптық-формациялық идеологиялық
көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні
өз құндылығын жоймаған, ғылыми еңбек болып табылады [58].
М. Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық
еңбектер жазылды.
Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б. Төтенаевтың Қазақтың ұлттық ойындары
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. Ғалым
қазақтың ұлттық ойындарын үлкен екі топқа бөліп классификация жасаған. Оның
біріншісі салт-дәстүр негізінде дүниеге келген ұлттық ойындар, екіншісі
жастар ойыны және қозғалмалы ойындар. Алғашқы топтағы ойындардың өзін
бірнеше топтамаға бөледі. Олар: бірінші, қарапайым халықтың еңбек үрдісімен
байланысты мерекелік ойындар, мысалы, ақ боран, қалтырауық, қамыр
кемпір ойындарын кіргізсе, келесі екінші топтамадағы ойындарды дәстүрлі
халық ойындары деп атап, олардың қатарына : қазақша күрес, жаяу жарыс,
жамбы ату, күміс алу, қыз қуу, көкпар тарту, жорға жарыс
ойындарын енгізеді. Үшінші топтамада халықтың жерге байланысты әдет-ғұрып,
дәстүрімен ұштасқан ұлттық ойындары деп атаған. Келесі жастар ойыны және
қозғалмалы ойындар тобын тағыда бірнеше топтамаға бөлген. Олар: бір жасқа
дейінгі балалар ойыны, бесік жыры негізінде баланың саусағын қимыл-
қозғалысқа түсіретін саусақ санау, тұсау кесер, шылдыр-шылдыр, тағы
да басқа ойындар, келесі баланы өмірге бейімдейтін, әр түрлі ойыншықтармен
ойнайтын табиғатпен байланысты ұлттық ойындар: қой бағу, ағаш ат,
шүмек ойындары. Бұдан кейінгі топтамадағы ұлттық ойындар табиғаттың
кеңістігінде ойналатын ұлттық ойындар деп аталып оған: алшы, омқа,
хан, кетсең бір, бес тас ойындары жинақталған. Әрі қарай педагог-
ғалым жан-жануарларға еліктеп ойналатын ұлттық ойындар деп бөлектеп,
олардың сапына: аңшылар, тұзақ құру, қара қыз, көк сиыр, түйе-
түйе ойындарын келтірген. Белгілі бір заттай нәрсе немесе ойын құралы
арқылы ойналатын ұлттық ойындар деген топтамаға: шалма, түйілген шыт,
арынды арқан, шүлдік, қазан ойындары іріктелген. Ал ойын құралынсыз
немесе затсыз ойналатын ұлттық ойындар топтамасына: шынбике, мәлке
тотай, ұшты-ұшты, бұғынай, айгөлек ойындары енгізілген. Соңғы
топтама қимыл-қозғалыс ойындарына: ақ сүйек, ақ шымшық, шыт тастау,
көрші, қыз бөрі ұсынылған. Біздің ойымызша автордың бұл
классификациясында келтірілген ұлттық ойындар топтамасы нақты белгілі бір
ерекшелігіне сай бөлінбеген, себебі топтамалардағы ойындар тізбегі көбіне
ұқсас, мысалы, әр түрлі ойыншықтармен ойналатын ұлттық ойындармен табиғат
кеңістігінде ойналатын ойындар арасында сапалық өзгеріс жоқтың қасы.
Сондықтанда екі үлкен топтағы, көптеген топтамаларды біріктіріп жіберген
жағдайда да бұл жұмыс өз құндылығын жоймаған болар еді деп ойлаймыз. Б.
Төтенаевтың бұл жұмысы Кеңестік кезеңдегі қазақтың ұлттық ойындарын
классификациялап, жүйелеуде қорықпай өз пікірін айтып, ұлттық ойындардың
даму жолындағы жазылған үлкен еңбек болып табылады. Аталған автор
қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс
және ойындардың ертеңгі болашаққа керектігін зерттеген басқа да қомақты
ізденістер дүниеге келді [59].
Е. Сағындықовтың ғылыми монографиясы Ұлттық ойындарды оқу тәрбие
ісінде пайдалану деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептеріндегі 1-4
сыныптардағы қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны
сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып,
ұлттық ойындарға педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану
қажеттілігі негізделеді [60].
Ә. Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын
түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық
спорт ойындарының балалардың күнделікті тіршілігіндегі алатын орны,
тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындар ережесі қарастырылған
[61].
М. Болғамбаев жазған Қазақтың ұлттық спорт түрлері ат спортына
қатысты бейгеден бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан
бәйге.қазақша күреске тағы басқа спорт түрлеріне арналған [62].
Орыс педагогі дене тәрбиесі теориясының негізін салушы П.Ф. Лесгафт
бала ойыны туралы былай деп тұжырымдайды: Ойын дегеніміз жаттығу, ол өз
кезегінде баланы өмірге дайындайтын күрмеудің жалғасы [63].
В.Ф. Афанасьевтің авторлығымен шыққан Этнопедагогика нерусских народов
Сибири и Дальнего Востока зерттеуінде балалар ұлттық тәлім-тәрбиенің
обьектісі ретінде көрсетілген. Ізденуші балаларды отбасында тәрбиелеуде
пайдаланылатын аймақтағы аз санды халықтардың ұлттық дәстүрлерін жинақтап,
таразылайды [64].
Ғалым Т.И. Дмитренконың кітабында балабақша балаларына спорттық
жаттығуларды жас ерекшелігіне қарай жоспарлы бір жүйелі сипатта өткізу, оны
минуттық уақытқа сиғызып, 1,5 жастағы балаларға арналған спорттық жаттығу
элементі 3-6 минуттан басталса, 5-6 жастағылар үшін 30-45 минутқа созылатын
бағдарлама жасалып, жаттығу аралығындағы демалыс рационы болған жағдайда
дененің шынығу мүмкіндігі жоғары екендігін ашқан [65].
Осы автордың 1976 жылы Қазан университетінің баспасынан шыққан
Воспитание детей в игре еңбегінде бірнеше автордың балалар ойыны туралы
ғылыми мақалалары жарияланған, ондағы ғалымдардың негізгі ойлары баланың
психологиялық және дене мүшелерінің дамуында ойын тәуелсіз фактор болып
табылуымен қатар, мектеп жасына дейінгі адам өмірі ойын кезеңі немесе ойын
жылдарындағы жас деп екшеленеді деп дәлелдейді [66].
Бала өміріндегі ұлттық ойынның және спорттық қимыл-қозғалыстың алатын
орны, формасы, мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен,
мазмұнымен салыстырылса онда қоғамдағы қажеттіліктің бір тұсы адамды
дағдыға үйрету екендігін байқаймыз.
Жалпы психология мен педагогика ғылымдарының теориялық тұжырымдамасы
ойынды баланың дербес белсенділігінің айналадағы дүниемен араласуы, жан-
жағын, өзін тануының, өзінің көп қырлы мүмкіндіктерін сынап көруінің
алғашқы бір көрінісі деп қарайды. Ғалым А.П. Усова еңбегінде ойынның мәнін
баланың дербес іс-әрекеті айналасындағы өзгерістерді танып білуге, белсенді
әрекет етуге жол ашушы ретінде түсіндіреді. Автордың ойынша: шынайы өмірде
баланың аты-бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-
қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады: ал ойын үстінде ол бейнебір
ересек адам тәрізді, өз күшін сынап көреді [67].
И.Ю. Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп
мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөніндегі жекелеген нақты түсініктер
жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру
мен ойын ақыл-ой дамуында, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды
ойлау операциялары-талдау, салыстыру, қорыту қабілетіне қажетті организм
деп тұжырымдайды [68].
Д.В. Хухлаеваның пікірінше дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтанда дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болумен
қатар денсаулықтың, шыдамдылықпен тез қимыл-қарекеттің символы болып
табылады [69].
Кеңес дәуіріндегі жазылған келесі еңбектердің авторлары: М.М.
Конторович, Л.И. Михайлова, А.И. Быкова, В.Г. Компаниец, В.А. Шашкина, Г.В.
Шалыгина [70].
М.М. Конторович, Л.И. Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын
ойындар, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс
ойындарының әдістемелік нұсқаулығы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын
бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарының
ойнау тәртібін ұсынады. Олардың ішінде далада ойнайтын қозғалмалы ойындар:
қояндар 3 жасарларға, аңшымен ит және қояндар 4 жастағылар үшін, торғай
мен мысық 5 жастағыларға арналған тағы да басқаларын зерттеп, қолданысқа
түсірген [71].
Мектеп жасына дейінгі баланың денсаулығын дене шынықтыру арқылы дамыту
мәселесіне көп көңіл бөлген Кеңес дәуірінің келесі бір ғалымы О.Г.
Аракельян. Ол өзінің ғылыми тұжырымдамаларында баланың психикалық даму
ерекшеліктеріне дене тәрбиесі мен спорттық жаттығулардың тигізер ықпалының
деңгейін зерттеп, баланың дене күшін түрлі ойындар көмегімен жетілдіру
жолдарын көрсетеді [72].
Барлық дене тәрбиесі жаттығулары, ойындар бала денсаулығын нығайтуға
арналуы тиіс. Осыған орай ойынның теориясына қатысты жаңаша концепция
жасаған ғалым Пиаже болып табылады. Пиаже интеллекттің функционалдық екі
модусы аккомодация мен ассимиляцияны ала отырып когнитивті даму тоериясын
имитация мен ойын негізіндегі қажеттілік деп дәлелдеді. Пиаже имитацияны
аккомодация үрдісімен байланыстырса, ойын оның ассимиляциялық жалғастығы
ретінде, нақтырақ айтқанда ойын интеллектінің даму үрдісінде арнайы мәнге
ие болады деп тұжырымдайды [73]. Пиаже үш үлкен құрылым жаттығу, символ
және ережені бөліп алып қарайды. Барлық үш құрылымға қатысты үш ойын түрін:
жаттығу мен дағдыны талап ететін ойындар, символдарға бағынатын ойындар
және арнайы ережелермен ойналатын ойындар деп жіктеді [74].
Ізденуші ғалымдар З.М. Богуславская, Е.О. Смирнованың авторлығымен
шыққан Развивающие игры для детей младшего дошкольного возраста -М., 1991
еңбегі көп жылдық психологиялық-педагогикалық зерттеудің негізінде жазылған
ізденіс. Бұл зерттеулерінде авторлар 3-4 жастағы балалардың ой-өрісін
дамытып, дене қимылын жақсартатын ойын түрлерін ұсынады. З.М. Богуславская
мен Е.О. Смирнова дамыту ойындарының құрылым негізінде бірнеше принциптік
бағыт көрсетеді. Аталған авторлардың дәлелдеуінше: баланың ой-өрісінің жан-
жақты дамуына ойын элементтерін дене шынықтыру сабағы барысында аз-аздан
енгізе отырып, келесі сәтте ойлану ойындарына өтіп оқу-тәрбиелік үрдіс
жалғастығын тұрақты күрделендіре берген жағдайда ол өз жемісін береді
деген пікір айтқан [75].
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz