Қазақстан Республикасының ұлттық компанияларын мемлекеттік реттеу
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде
Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде оларды реттеу қағидалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ («ҚАЗМҰНАЙГАЗ» ҰК» АҚ МЫСАЛЫНДА)
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметі
ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Ұлттық компанияларды басқаруды жетілдіру мәселелері
Қазақстан Республикасындағы ұлттық компанияларды дамытудың негізгі бағыттары
«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
6
1.1
6
1.2 10
1.3
15
2
21
2.1
2.2
2.3 21
32
3
43
3.1
54
3.2
3.3 54
56
63
74
77
1 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде
Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде оларды реттеу қағидалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕН ДАМУЫН ТАЛДАУ («ҚАЗМҰНАЙГАЗ» ҰК» АҚ МЫСАЛЫНДА)
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметі
ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Ұлттық компанияларды басқаруды жетілдіру мәселелері
Қазақстан Республикасындағы ұлттық компанияларды дамытудың негізгі бағыттары
«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
6
1.1
6
1.2 10
1.3
15
2
21
2.1
2.2
2.3 21
32
3
43
3.1
54
3.2
3.3 54
56
63
74
77
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей: «... ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады» [1]. Осы орайда ұлттық компаниялардың алатын орны да ерекше.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады. Бірінші бөлімде - «мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері». Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Екінші бөлім - «Қазақстан Республикасындағы ұлттық компаниялардың дамуын талдау». Қазіргі таңдағы мемлекеттік мүлікті, сонымен қатар ұлттық компанияларды басқарудың жағдайы талданып, бірнеше ұлттық компаниялар қызметіне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мұнай-газ саласында қызмет ететін «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметін талдауға баса назар аударылған.
Үшінші бөлімінде - «Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру жолдары», мемлекеттік меншікті басқаруда мемлекеттің ролін анықтау, мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының қажеттілігі, сонымен қатар ұлттық компаниялар қызметіндегі кемшіліктер, оларды жою жолдары және де «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясының негізгі қаржылық көрсеткіштері бойынша талдау жасалып, жетілдіру жолдары көрсетілген.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде Ұлттық компанияларды басқаруды мемлекет тарапынан реттеуге қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасалды.
Диплом жұмысының өзектілігі - мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа сәтті интеграциялануы оның барлық элементтерімен, және де ең алдымен оның негізгі субъектілері-трансұлттық корпорацияларының оңтайлы өзара байланыс механизмінің қалыптасуын болжайды. Ол үшін елдің ішкі рыноктарында сол трансұлттық корпорациялардың тарапынан болатын шетелдік бәсекеге төзе алатын ғана емес, сонымен қатар сыртқы рыноктарда да бекіне алатын мықты отандық экономикалық құрылымдарды жасау қажет болып тұр. Басқаша айтқанда, ірі қазақстандық корпорацияларды, соның ішінде трансұлттық бағыттағы корпорацияларды құру ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шешуші факторы бола алады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Жұмыстың негізгі бөлімінде алға қойған міндеттер шешімін табады. Бірінші бөлімде - «мемлекеттік меншікті басқарудың теориялық негіздері». Мұнда меншік, мемлекеттік меншік категорияларының мәні, оның атқаратын қызметтері, мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық компаниялар қызметінің маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Екінші бөлім - «Қазақстан Республикасындағы ұлттық компаниялардың дамуын талдау». Қазіргі таңдағы мемлекеттік мүлікті, сонымен қатар ұлттық компанияларды басқарудың жағдайы талданып, бірнеше ұлттық компаниялар қызметіне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мұнай-газ саласында қызмет ететін «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» Акционерлік қоғамының қызметін талдауға баса назар аударылған.
Үшінші бөлімінде - «Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру жолдары», мемлекеттік меншікті басқаруда мемлекеттің ролін анықтау, мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының қажеттілігі, сонымен қатар ұлттық компаниялар қызметіндегі кемшіліктер, оларды жою жолдары және де «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясының негізгі қаржылық көрсеткіштері бойынша талдау жасалып, жетілдіру жолдары көрсетілген.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде Ұлттық компанияларды басқаруды мемлекет тарапынан реттеуге қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасалды.
Диплом жұмысының өзектілігі - мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа сәтті интеграциялануы оның барлық элементтерімен, және де ең алдымен оның негізгі субъектілері-трансұлттық корпорацияларының оңтайлы өзара байланыс механизмінің қалыптасуын болжайды. Ол үшін елдің ішкі рыноктарында сол трансұлттық корпорациялардың тарапынан болатын шетелдік бәсекеге төзе алатын ғана емес, сонымен қатар сыртқы рыноктарда да бекіне алатын мықты отандық экономикалық құрылымдарды жасау қажет болып тұр. Басқаша айтқанда, ірі қазақстандық корпорацияларды, соның ішінде трансұлттық бағыттағы корпорацияларды құру ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шешуші факторы бола алады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.- 7б.
2. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж. – 15б.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 6 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007 ж.- 9б.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Астана, 2001 ж.- 252б.
5. Әубәкіров Я.Ә. Экономикалық теория. – Алматы: «Қазақ университеті». – 1999. – 397б.
6. Мухтарова К.С. Экономическая безопасность государства. – Алматы: – 2003. – 215с.
7. Чигерова Г. Н. Экономическая теория (политическая экономия). – М.: «Инфра». – 1997. – 355с.
8. Управление государственной собственностью / Под ред. В.И.Кошкина, В.М. Шупыро. – 1997.- 422с.
9. Виноградов В.А. Государственная собственность в развитых капиталистических . – М.: «Мысль». - 1999. – 255с.
10. Лукашенко О. Государственная собственность в странах развитой рыночной экономикой (анализ опыта управления) // Вопросы экономики. – 2007. - №10. С. 34-37.
11. Минаев Г. Масштабы государственной собственности. Экономика и жизнь. – 1993. - №3. С. 22-28.
12. Мамырбаев А. Корпоративное управление // Вопросы экономики. – 2008. - №7. C. 28-32.
13. Пастушенко С. Национальные компании страны // Российский экономический журнал. – 2006. - №3. C. 42-47.
14. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. – Алматы. – 1996.- 212б.
15. 1999 жылдың 12 сәуіріндегі ҚР Үкіметінің №415 қаулысы.- 15б.
16. Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. Т.1. – Алматы. – 2001.- 190б.
17. Мухамбетов Н. Управление государством. Учеб. пособие. – Мн.: ИП «Экоперспектива», 2005. – 278с.
18. Орманов М. Қазақстандағы Ұлттық компаниялар // Егемен Қазақстан. – 2009. – 25 ақпан.
19. Қырымов Ж. Мемлекеттік меншікті тиімді басқару // Егемен Қазақстан.– 2008. – 25 қараша.
20. Калменов П. Проблемы страны // Республика. – 2008. – 2 ноября.
21. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ сайты: http://www.kmg.kz
22. «Қазақтелеком» АҚ сайты: http://www.telecom.kz
23. «KEGOC» ААҚ сайты: http://www.kegok.kz
24. «Қазпошта» АҚ сайты: http://www.kazpost.kz
25. Гусманова А. Итоги 2008 года // National Business. - 2008.-№12.C.35-39.
26. ІІ халықаралық экономикалық конгрестің материалдары. – Қарағанды. – 2004.- 266б.
27. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауын түсіндіру және насихаттау бойынша әдістемелік ұсыным. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
28. Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы.- Алматы, 2003, - 314б.
29. «Қазтрансойл» АҚ сайты: http://www.kaztransoil.kz
30. Данаева Г. Национальные компании // Казахстанская правда. – 2008. – 3 октября.
31. «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 2007-2008 жылғы қорытынды есебі. http://www.kmg.kz
32. Гончаров И. Управление государственной собственностью // Экспресс К. – 2008. – 1 ноября.
33. Қалжанов Т. Мемлекеттік меншік ұйымдары // Республика. – 2007. – №32. Б.54-58.
34. Савченко А. Экономические основы управления государственной собственностью // Проблемы теории и практики управления. – 2008. -№6.
35. ҚР-ның 2013 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары.- http://www.zakon.kz
36. Оспанов М.Т. От стабилизации к росту (Экономическая программа, 1999-2005 годы). – Астана. – 1999. – 342с.
37. Гусманова А. Итоги 2008 года // Панорама. – 2008. – №21. - 1 июня.
38. Industrial Policy. US and UK Debates. London. – 1989. – 456p.
39. Эффективность государственного управления: Пер. с англ. – М.- 1998.- 376c.
40. Золотогоров В.Г. Инвестиционное проектирование: Учеб. пособие. – Мн.:ИП «Экоперспектива», 1998.- 265c.
41. Герчинкова И.Н. Финансовый менеджмент: Учебное пособие. Мн.: АО «Консалтбанкир», 1997.- 421c.
42. Липсиц И.В., Коссов В.В Инвестиционный проект: Методы подготовки и анализа: Учебно-справочное пособие. М.: БЕК, 1996.- 453c.
43. Четыркин Е.М. Методы финансовых и коммерческих расчетов. – М.: «Дело», 1992.- 233c.
44. Экспертные системы в проектировании и управлении строительством (Гусаков А.А., Ильин Н.Н., Х. Эдем и др.). – М. Стройиздат, 1994.-387c.
45. Арабкин В.В., Удовенко Н.И. Бизнес-план: Практические рекомендации. – Алматы: ИД «БИКО», 2001. – 310c.
46. Кочович Е. Финансовая математика: Теория и практика финансово-банковских расчетов. – М.: Финансы и статистика, 1994.- 280c.
47. Асылбаев К. Корпоративное управление // МиСБ. 2009, - №5.С. 23.
2. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж. – 15б.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 6 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007 ж.- 9б.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Астана, 2001 ж.- 252б.
5. Әубәкіров Я.Ә. Экономикалық теория. – Алматы: «Қазақ университеті». – 1999. – 397б.
6. Мухтарова К.С. Экономическая безопасность государства. – Алматы: – 2003. – 215с.
7. Чигерова Г. Н. Экономическая теория (политическая экономия). – М.: «Инфра». – 1997. – 355с.
8. Управление государственной собственностью / Под ред. В.И.Кошкина, В.М. Шупыро. – 1997.- 422с.
9. Виноградов В.А. Государственная собственность в развитых капиталистических . – М.: «Мысль». - 1999. – 255с.
10. Лукашенко О. Государственная собственность в странах развитой рыночной экономикой (анализ опыта управления) // Вопросы экономики. – 2007. - №10. С. 34-37.
11. Минаев Г. Масштабы государственной собственности. Экономика и жизнь. – 1993. - №3. С. 22-28.
12. Мамырбаев А. Корпоративное управление // Вопросы экономики. – 2008. - №7. C. 28-32.
13. Пастушенко С. Национальные компании страны // Российский экономический журнал. – 2006. - №3. C. 42-47.
14. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. – Алматы. – 1996.- 212б.
15. 1999 жылдың 12 сәуіріндегі ҚР Үкіметінің №415 қаулысы.- 15б.
16. Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. Т.1. – Алматы. – 2001.- 190б.
17. Мухамбетов Н. Управление государством. Учеб. пособие. – Мн.: ИП «Экоперспектива», 2005. – 278с.
18. Орманов М. Қазақстандағы Ұлттық компаниялар // Егемен Қазақстан. – 2009. – 25 ақпан.
19. Қырымов Ж. Мемлекеттік меншікті тиімді басқару // Егемен Қазақстан.– 2008. – 25 қараша.
20. Калменов П. Проблемы страны // Республика. – 2008. – 2 ноября.
21. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ сайты: http://www.kmg.kz
22. «Қазақтелеком» АҚ сайты: http://www.telecom.kz
23. «KEGOC» ААҚ сайты: http://www.kegok.kz
24. «Қазпошта» АҚ сайты: http://www.kazpost.kz
25. Гусманова А. Итоги 2008 года // National Business. - 2008.-№12.C.35-39.
26. ІІ халықаралық экономикалық конгрестің материалдары. – Қарағанды. – 2004.- 266б.
27. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауын түсіндіру және насихаттау бойынша әдістемелік ұсыным. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
28. Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы.- Алматы, 2003, - 314б.
29. «Қазтрансойл» АҚ сайты: http://www.kaztransoil.kz
30. Данаева Г. Национальные компании // Казахстанская правда. – 2008. – 3 октября.
31. «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 2007-2008 жылғы қорытынды есебі. http://www.kmg.kz
32. Гончаров И. Управление государственной собственностью // Экспресс К. – 2008. – 1 ноября.
33. Қалжанов Т. Мемлекеттік меншік ұйымдары // Республика. – 2007. – №32. Б.54-58.
34. Савченко А. Экономические основы управления государственной собственностью // Проблемы теории и практики управления. – 2008. -№6.
35. ҚР-ның 2013 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары.- http://www.zakon.kz
36. Оспанов М.Т. От стабилизации к росту (Экономическая программа, 1999-2005 годы). – Астана. – 1999. – 342с.
37. Гусманова А. Итоги 2008 года // Панорама. – 2008. – №21. - 1 июня.
38. Industrial Policy. US and UK Debates. London. – 1989. – 456p.
39. Эффективность государственного управления: Пер. с англ. – М.- 1998.- 376c.
40. Золотогоров В.Г. Инвестиционное проектирование: Учеб. пособие. – Мн.:ИП «Экоперспектива», 1998.- 265c.
41. Герчинкова И.Н. Финансовый менеджмент: Учебное пособие. Мн.: АО «Консалтбанкир», 1997.- 421c.
42. Липсиц И.В., Коссов В.В Инвестиционный проект: Методы подготовки и анализа: Учебно-справочное пособие. М.: БЕК, 1996.- 453c.
43. Четыркин Е.М. Методы финансовых и коммерческих расчетов. – М.: «Дело», 1992.- 233c.
44. Экспертные системы в проектировании и управлении строительством (Гусаков А.А., Ильин Н.Н., Х. Эдем и др.). – М. Стройиздат, 1994.-387c.
45. Арабкин В.В., Удовенко Н.И. Бизнес-план: Практические рекомендации. – Алматы: ИД «БИКО», 2001. – 310c.
46. Кочович Е. Финансовая математика: Теория и практика финансово-банковских расчетов. – М.: Финансы и статистика, 1994.- 280c.
47. Асылбаев К. Корпоративное управление // МиСБ. 2009, - №5.С. 23.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
Дипломдық жұмыс
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРЫН
МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
Орындаған:
4 курс студенті
Ф.С. Айдаралимова
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент __________________________ Қ.С.
Мұхтарова
Норма бақылаушы
аға оқытушы _________________________ А.Ғ.
Жұмагазиева
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор __________________________ К.Е. Кубаев
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ Ұлттық компания 6
мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде
Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде
оларды реттеу қағидалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕН
ДАМУЫН ТАЛДАУ (ҚАЗМҰНАЙГАЗ ҰК АҚ МЫСАЛЫНДА)
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының
қызметі
ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Ұлттық компанияларды басқаруды жетілдіру мәселелері
Қазақстан Республикасындағы ұлттық компанияларды дамытудың
негізгі бағыттары
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының
қызметін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1
6
1.2 10
1.3
15
2
21
2.1 21
2.2
2.3 32
43
3
3.1 54
3.2 54
3.3 56
63
74
77
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей: ... ел
экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды.
Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады [1]. Осы орайда ұлттық
компаниялардың алатын орны да ерекше.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Жұмыстың негізгі бөлімінде алға
қойған міндеттер шешімін табады. Бірінші бөлімде - мемлекеттік меншікті
басқарудың теориялық негіздері. Мұнда меншік, мемлекеттік меншік
категорияларының мәні, оның атқаратын қызметтері, мемлекеттік меншікті
басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық компаниялар қызметінің
маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста
мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып
табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды
орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Екінші бөлім - Қазақстан Республикасындағы ұлттық компаниялардың
дамуын талдау. Қазіргі таңдағы мемлекеттік мүлікті, сонымен қатар ұлттық
компанияларды басқарудың жағдайы талданып, бірнеше ұлттық компаниялар
қызметіне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мұнай-газ саласында қызмет
ететін ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының қызметін
талдауға баса назар аударылған.
Үшінші бөлімінде - Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру
жолдары, мемлекеттік меншікті басқаруда мемлекеттің ролін анықтау,
мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының қажеттілігі,
сонымен қатар ұлттық компаниялар қызметіндегі кемшіліктер, оларды жою
жолдары және де ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясының негізгі қаржылық
көрсеткіштері бойынша талдау жасалып, жетілдіру жолдары көрсетілген.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде Ұлттық компанияларды басқаруды мемлекет
тарапынан реттеуге қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасалды.
Диплом жұмысының өзектілігі - мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа сәтті
интеграциялануы оның барлық элементтерімен, және де ең алдымен оның негізгі
субъектілері-трансұлттық корпорацияларының оңтайлы өзара байланыс
механизмінің қалыптасуын болжайды. Ол үшін елдің ішкі рыноктарында сол
трансұлттық корпорациялардың тарапынан болатын шетелдік бәсекеге төзе
алатын ғана емес, сонымен қатар сыртқы рыноктарда да бекіне алатын мықты
отандық экономикалық құрылымдарды жасау қажет болып тұр. Басқаша айтқанда,
ірі қазақстандық корпорацияларды, соның ішінде трансұлттық бағыттағы
корпорацияларды құру ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың
шешуші факторы бола алады.
Ғаламдану процесі кең көлемде жүріп жатқан әлемдік экономиканың
дамуында ерекше рөлді ірі трансұлттық корпорациялар ойнайды. Олар
халықаралық еңбек бөлінісінің маңызды құралы болып табылады.
Мұндай жағдайда өтпелі экономикасы бар елдердің үкіметтері дұрыс
ойластырылған және икемді макроэкономикалық саясатты жүргізуі тиіс. Ұлттық
экономикалық құрылымдар әлсіз, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмен және
басқару кадрларының біліктілігі жеткіліксіз болған жағдайда бұл елдер үшін
ғаламдану процесінен ұтылғандардың санатына қосылу қаупі жоғарылай түседі.
Қазақстан әлемдік шаруашылық байланыстарға тиімді қосылу мәселелерін
шеше отырып, трансұлттық экономикалық қызмет жүйесінің барлық күрделілігін
ескеруі керек. Бұл жерде Қазақстан әлемдік экономикада қандай орынды
иемденгісі келетіндігі туралы орынды сұрақ пайда болады.
Үкіметке мемлекеттік активтерді басқарудың анық жүйесін жасау қажет.
Мемлекеттік меншіктің инвентаризациясын жүргізіп, жалпы мемлекеттке бірегей
мәліметтер базасын жасау керек. Мемлекеттік кәсіпорындардың банкроттығы
немесе реабилитациялау туралы шешім қабылдағанда бірдей критерийлер
қолданылу керек [2].
Перспективада мемлекеттік активтерді басқару саласындағы саясат шағын
және орта бизнесті дамыту үшін экономиканың бәсекелестік секторларында
мемлекеттің қатысуын азайтуға, мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімділігін
арттыруға және халыққа ұсынылатын қызметтердің сапасын жақсартуға
бағытталады [3].
Халық саны аз Қазақстан секілді елдердің отандық компаниялары
трансұлттық компанияларға төтеп бере алуы үшін ұлттық экономика масштабына
бара бар көлемге ие болуы керек. Яғни ұлттық мүддені жүзеге асырушы
компаниялар мемлекеттің бақылауында болуы тиіс.
Міне осындай мемлекеттік компаниялардың тиімді ұйымдық формасының бірі
- ұлттық компаниялар. Олар арқылы мемлекет экономиканың жекелеген маңызды
салаларында қызмет ете алады.
Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен
интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан
әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика
қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу
мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа
деңгейде дамуы үшін жағымда жағдайлар жасауға бағытталған.
Диплом жұмысының ғылыми-әдістемелік базасы. Қазақстан Республикасының
заңдары мен нормативтік актілері, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, Ұлттық компаниялардың корпоративтік кодекстері мен
нормативтік актілерінен алынған материалдар, түрлі деңгейдегі ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары пайдаланылды. Бұл дипломдық жұмыс әл-
Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінде өткен ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда және Бауыржан Қайырымдылық Қоры ұйымдастырған ғылыми-
тәжірибелік конференцияда, Ұлттық ғылыми-зерттеу орталығы ұйымдастырған
ғылыми-зерттеу конференцияда қорғалып, арнайы басылымдарда шығарылды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу жағдайы. Қазақстан Республикасының
экономикалық әдебиеттерінде мемлекеттік меншік, әсіресе мемлекеттік
кәсіпкерлік мәселелеріне жуырда ғана назар аударыла бастады және әзірше
мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының негізі әлі жетік
қалыптаспаған. Бұл оның ролі мен мәнінің әсер ету объектісі мен
субъектісінің, сондай-ақ басқарудың негізгі принциптерінің мәнін жете
түсінбеушілікке негізделеді.
Жұмыс барысында негізінен келесідей авторлардың еңбегіне сүйендім: Дж.
М. Кейнс И.В. Дойников, В.И. Кошкин, А.К. Қошанов, Е.Б. Жатқанбаев,
Қ.С.Мұхтарова, К.Е.Кубаев, Жұмамбаев С.К. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативті-құқықтық актілері, республиканың
статистикалық органдарының, министрліктердің және ведомстволардың
материалдары қолданылды.
Жұмыстың негізгі мақсаты - мемлекеттік меншіктің объектісі ретіндегі
ұлттық компаниялардың қалыптасуының, қызметінің теориялық және практикалық
қажеттіліктерінің негізі және Қазақстан Республикасындағы қазіргі рыноктық
экономикада мемлекеттік меншікті, оның ішінде ұлттық компанияларды
мемлекеттік реттеу жолдары мен құралдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
– мемлекеттік меншік, ұлттық компания категорияларының және
олардың республика экономикасын реформалаудағы маңыздылығын ашу;
– мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесіне зерделеу;
– стратегиялық маңызы бар салаларда қызмет ететін ұлттық компаниялардың
бірқатарының қызметін қарастыру;
– мемлекеттік меншікті, сонымен қатар ұлттық компанияларды басқарудың
тиімділігін арттыру жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының объектісі – Қазақстан Республикасындағы Ұлттық
компанияларды басқару.
Диплом жұмысының зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы Ұлттық
компанияларды басқаруды мемлекеттік реттеу барысындағы қалыптасатын
қатынастар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, 4 кесте, 2
сурет, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 81 бет.
1 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны
ретінде
Рынокқа көшу шартындағы мемлекеттік меншіктің дамуы мен қызметі туралы
өзекті сұрақтардың бірі - оны басқарудың пайдалылығын қамтамасыз ету,
сонымен бірге рационалды және тиімді (эффективті) ұйым формаларының қызметі
мен мемлекеттік меншікті басқару.
Өндіріс саласындағы өзіне тиесілі кәсіпорындар жиынтығы түріндегі
мемлеккеттің экономикалық қызметінің мәселелері бүгінгі күні қазақстандық
экономика үшін өзекті болып табылады. Қазақстанда мемлекекттік
кәсіпкерліктің ұйымдық экономикалық нысандарының тізімі Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексімен бекітілген. Кодексте мемлекеттік
секторға қатысты келесілер бөліп көрсетілген [4, 76б.]:
1. Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар
(медикаменттерді, емдеу препараттарын, өндіру және өткізу саласы,
мемлекеттің монополияға жатқызылған салалар, энергия мен сумен қамтамасыз
ету жүйелері және т.б.);
2. Жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, оларға
жататындар: транспорт және инфрақұрылымның өзге де обьектілері, байланыс,
білім беру, ғылым, мәдениет, табиғатты қорғау және т.б.;
3. Мемлекеттік акциялар пакеті 51% және одан да жоғары акционерлік
компаниялар, сонымен қатар 51%-дан төмен, бірақ өндірістік қызметті
бақылауды қамтамасыз ететін компаниялар;
4. Мемлекеттік акциялар пакетінсіз, бірақ алтын акциясы бар
акционерлік компаниялар.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік меншікті басқару
тиімділігін арттыру мақсатында Республикалық меншіктегі акционерлік
қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер тізімін бекітті [5]. Республикалық
меншікке барлығы 56 акционерлік қоғамдар жатқызылды. Мемлекеттік меншіктің
негізі болып ұлттық компаниялар табылады. Олар арқылы мемлекет экономиканың
жекелеген стратегиялық салаларында қызмет ете алады.
Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен
интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан
әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика
қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу
мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа
деңгейде дамуы үшін жағымды жағдайлар жасауға бағытталған.
Мемлекет рыноктық экономикаға көшердің алдында-ақ көптеген шешім
қабылдады және рыноктық экономикаға көшкенде қалыптасуы мен құрамындағы
этаптарға реалды көрініс беретін, оптималды және тиімді (эффективті)
форманы іздеуде әртүрлі ұйымдық формалар қарастырылды. Алғашқыда салалық
әкімшілік сияқты формалар қолданылды: концерндер, ал ликвидацияланған
салалық әкімшілік базасында мемлекеттік акционерлік және холдингтік
компаниялар, т.б. құрылды. Соңғы жылдары мемлекеттік меншіктер
объектілерін басқару мен қызмет жүргізудің негізгі ұйымдық формасы ұлттық
банктер. 1999-2000 жылдардағы мемлекеттік мүлікті жекешелендіру және
басқару бағдарламасында ұлттық банктерге қатысты мемлекет республиканың
жеке маңызды стратегиялық салаларына қатысу керек делінген. Оған мұнайды
алу, дайындау, тасымалдау, темір жол және әуе транспорты, электр энергиясын
бөлу, уран шикізаты мен материалдарын өңдеу жатады.
Қазақстандағы ірі ұлттық компаниялар мұнай-газ, электр энегетикасы және
көлік салаларында көрінеді.
Әр ұлттық компания бойынша қарыз алудың инвестициялық жоспарларын,
өндірістік қуаттарды жаңартудың көрсеткіштерін, тарифтік саясат әдістері
(табиғи монополиялар үшін), өнімділіктің өсуінің, шығарылатын өнімнің
артуының, өнімнің (қызметтің) өзіндік құнының төмендеуінің көрсеткіштерін,
табысты, оны пайдаланудың негізгі бағыттарын, өзіндік капиталды арттырудың
көздерін болжауды қамтитын дамудың орта мерзімді индикативтік жоспарлары
бекітіледі.
Ұлттық компаниялардың мемлекеттік акциялар пакетін пайдалану және
иелену құқығы салалық министрліктерге берілген. Мемлекеттік акциялар
пакетіне билік ету бойынша шешім қабылдау құқығы тек үкіметтің құзырында.
Ұлттық компанияларды эффективті басқару критериі ретінде алғашқы рет
Қазақстандық қор биржасында компаниялық меншікті алуды қарастырып жатыр.
Үкімет ұлттық компанияларды басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін
бірінші басқарушылардың (топ менеджерлердің) сайлануын енгізеді. Мұнда екі
әдіс қолданылады: сәйкес білімі, іскерлік репутациясы, бизнесте немесе
мемлекеттік қызметте жақсы қызмет тәжірибесі бар жеке тұлғалар арасынан топ
менеджерлерді конкурстық таңдау; заңды тұлғалар арасында бірнеше топ
менеджерлерді тағайындау құқығына белгілі бір қаржылық және өндірістік
көрсеткіштерге қол жеткізу кепілдігі бойынша конкурстық таңдау жүргізіледі.
Мұндай конкурсқа отандық, сонымен қатар шетел компаниялары да
қатыстырылатын болады [6].
Қазақстан Республикасында ұлттық компаниялар мемлекеттік меншіктің
ұйымдық (организациялық) формасы болып табылады. Ұлттық компаниялар
акционерлік қоғам ретінде қалыптасқан, оның 100% акциясы мемлекет
меншігінде, ал акционерлік қоғамдардың өз кезегінде бірнеше компанияларды,
мемлекеттік холдингті құру процесі өз бастауын алды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру комитетінің бұйрығымен, Ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі кейбір шаралар
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 13 қазандағы №669
Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2008 жылғы 17 қазандағы № 962 қаулысын орындау үшін, Самұрық-
Қазына ұлттық әл-ауқат қоры Акционерлік қоғамы оның жарғылық капиталына
мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен құрылды.
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры Акционерлік қоғамы Самұрық
мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі және
Қазына орнықты даму қоры акционерлік қоғамдарын біріктіру жолымен қайта
ұйымдастырылды.
Қазіргі уақытта Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ-ның әділет органдарында
мемлекеттік тіркеуі жүзеге асырылды және қоғам акцияларының эмиссиясы
тіркелінді. Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ құрамына келесідей компаниялар кіреді
және мемлекеттік акция пакеттерінің үлесі келесі кестеде көрсетілген:
1 кесте
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры АҚ-на кіретін компаниялар тізімі
және мемлекеттік акция пакеттерінің үлесі (пайыз есебімен)*
Мемлекеттік
Рет Компаниялар тізімі акция
саны пакеттерінің
үлесі
1. ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы АҚ 100
2. Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы АҚ 100
3. Қазақстандағы электр желілерін басқару компаниясы 100
(KEGOC) ААҚ
4. Қазақтелеком АҚ 51
5. Қазпошта АҚ 100
6. Эйр Астана АҚ 51
7. Қазақстан Инжиниринг Ұлттық компаниясы АҚ 100
8. Самұрық – Энерго АҚ 93,42
9. Қазмортрансфлот Ұлттық компаниясы АҚ 50
10. Академик Ш.Ч.Чокин атындағы Қазақ энергетикалық 50
ғылыми-зерттеу институты АҚ
11. Қазақстандық электр энергиясы және қуаты рыногының 100
операторы АҚ
12. Повладар Аэропорты АҚ 100
13. Ақтөбе Халықаралық Аэропорты АҚ 100
14. Қамқор Жөндеу корпорациясы ЖШС 100
15. Самұрық – Инвест ЖШС 100
16. Телеком Самұрық – Инвест ЖШС 100
17. Қазақстан Даму Банкі АҚ 100
18. Kazyna Capital Menagment АҚ 100
19. Даму кәсіпкерлікті дамыту Қоры АҚ 100
20. Ұлттық инновациялық Қор АҚ 100
21. Экспорттық несие және инвестицияны сақтандыру бойынша100
Мемлекеттік Сақтандыру корпорациясы АҚ
22. Қазақстанның инвестициялық Қоры АҚ 100
23. Экспорттың дамуы бойынша Kaznex корпорациясы АҚ 100
24. Астана – Финанс АҚ 26
25. Қазақстандық ипотекалық компания АҚ 91
26. Қазақстандық ипотекалық несиені кепілдендіру Қоры АҚ89
27. Қазақстанның тұрғын-үй, құрылыс жинақтық Банкі АҚ 100
28. Сарыарқа Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ100
29. Оңтүстік Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ100
30. Ертіс Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
31. Жетісу Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
32. Каспий Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
33. Тобыл Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
34. Батыс Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
35. Қазатомпром АҚ 100
36. Майкаинзолото АҚ 25
37. Kazakhmys PLC (Ұлыбритания) 14,99
38. Eurasian Natural Resources Corporation (Ұлыбритания)11,65
*Дерек көзі: Кесте Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ-ның http:www.samruk-
kazyna.kz сайтының мәліметтері негізінде автордың идеясымен құрастырылған
Осы жұмыста келесідей ұлттық компаниялардың қызметтері қарастырылған:
ҚазМұнайГазҰК, оның құрамындағы ҚазТрансОйл АҚ, Қазақтелеком АҚ,
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ, Қазақстандағы электр желілерін басқару
компаниясы (KEGOC) ААҚ, Қазпошта АҚ, Қазақстан инжиниринг Ұлттық
компаниясы АҚ.
Ұлттық компаниялар өз мақсатын өндіріс қуатының жаңа көрсеткішерін,
өнімділік бөлімін, өндірілетін продукцияның жоғары сапалылығын, продукция
құнының түсуін, кірістің дәлелі мен болжамын, оны қолданудың негізгі
бағыттары, меншік капиталының бастауының өсуі деп түсінеді. Ұлттық
компаниялардың эффективті критерийлері:
- Қазақстан қор биржасының митинг алуы;
- индикативті орта мерзімді жоспарды, ұлттық компанияның жылдық
кәсіпкерлік жоспарын жүзеге асыру;
- есеп беру кезеңіне дейін ұлттық компания қызметінің қаржылық
нәтижелері;
- ұлттық компанияның экономика және оған сай секторының дамуына әсер
ету.
Әлі де болса ұлттық компаниялардың қызмет ететін мемлекеттік активтерін
басқару мәселелері әлі толық шешілген жоқ. Олар таза коммерциялық
кәсіпорындарға айналмай, ең алдымен мемлекет мүддесін қамтамасыз етуі
қажет. Қазіргі күні ұлттық компаниялардың табыстары мен шығыстары көбінесі
формалді түрде бақыланады, олардың үкімет және сәйкес құзіретті органдар
алдындағы қызметі жиі регламенттелмеген, транспарентті емес болып келеді.
Мемлекеттің бюджеттегі және жалпы ішкі өнімдегі үлесін анықтайтын
мемлекеттік кәсіпкерліктің негізі ретіндегі ұлттық компаниялардың басқару
мәселесін қолға алу қажеттілігі пісіп жетілді. Ұлттық компаниялардың
қызметін реттейтін нормативті заң актілерінің пакетін бекітуді кейінге
қалдыруға болмайды.
Олардың заңнамалық базасын қамтамасыз ету үшін ұлттық компаниялардың
статусы, қызмет ету режимі, оларды қолдау және дамыту бойынша шаралар
бекітілетін Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниялар туралы заңын
қабылдауымыз қажет. Ұлттық компаниялар негізінде шикізаттық бағыттан дайын
өнім өндірісіне қарай өз қызметін кеңейтетін жалпы ұлттық компанияларды
қалыптастыру қажет.
1.2 Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік және аралас меншік нысанындағы кәсіпорындарды басқару
жүйесін зерттегенде түрлі елдерде қолданылатын терминологиядағы
айырмашылықтарды ескеру керек. Мәселен, АҚШ-та осы зерттеу мәселесі
төңірегінде басты назар федералдық меншік мәселесіне аударылады, Францияда
алдыңғы орынға қоғамдық кәсіпорындар мен қоғамдық сектор шығады. Бұл жерде
жалпы қолданыстық сипатына қарамастан қоғамдық кәсіпорын категориясының
нақты заңды сипаттамасы жоқ. Қоғамдық кәсіпорын ретінде әдетте аралас,
мемлекеттік және ұлттандырылған кәсіпорындарды, т.б. түсінеді. Мемлекеттік
кәсіпорындарды жалғыз ресми тізімі ретінде жыл сайын жасалатын мемлекеттің
қатысуы 30%-дан асатын ұлттық кәсіпорындардың номенклатурасын санауға
болады.
Мемлекеттік меншік субъектісінің өкілеттілігін жүзеге асыру шегінде
үкімет барлық қоғамдық, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындарда болатын
әкімшілік кеңес, ал жекелеген жағдайларда - бақылау кеңесін тағайындайды.
Бұл кеңестер мүдделер өкілдігі жүйесіне сәйкес құрылады. Олар мемлекет,
жұмыскерлер, тұтынушылар мен біліктілігі жоғары тұлғалардың мүддесін
білдіретін 3 немесе 4 басқарушылар тобынан тұрады.
Мемлекет өкілдерін үкімет тағайындайды; жұмыскерлердің өкілдерін
кәсіподақ таңдайды; тұтынушылардың өкілдерін Сауда палатасы секілді
өкілетті органдармен сайлануы мүмкін, бірақ әдетте оларды үкімет
тағайындайды. Біліктілігі жоғары тұлғалар-мемлекеттік және жеке сектордың
ірі өкілдері, олар өздерінің ірі кәсіпорындарды басқару саласындағы
жетістіктері арқылы танымал болған адамдар. Оларды жоғарыда тұрған
министрлік тағайындайды [7].
Францияда 1953 жылдан бастап мемлекет кәсіпорынды басқаруға үкімет
тағайындаған өкілдерді енгізетін жүйе қызмет етеді. Бұл жерде сонымен қатар
олардың экономикалық және қаржылық біліктілігі ескеріледі.
Мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін бақылау тек олардың басшыларын
тағайындау және алып тастау арқылы ғана жүзеге аспайды. Мемлекеттік
кәсіпорындар қызметін реттейтін заңнамаға сәйкес белгілі бір шешімдерді
қабылдау үкімет пен жекелеген министрліктердің алдын ала келісімін қажет
етеді. Мұндай шешімдерге стратегиялық сипаттағы, қаржылық қызметті
бейнелейтін және оның техникалық аспектілерін бейнелейтін шешімдер жатады.
Үкімет қаржылық мәселелерге келгенде өте сезімтал келеді, сондықтан
экономика және қаржы министрлігінің өкілдері автоматты түрде барлық
мемлекеттік кәсіпорындардың қамқоршысы болып табылады. Сонымен қатар
әрбір кәсіпорын қандай да бір салалық министрлікке тіркелген: Эр Франс
және Темір жолдың ұлттық компаниясы - көлік министрлігіне, Франция
электрик және Рено - өнеркәсіп министрлігіне қарайды.
1948-1976 жылдар арлығында қоғамдық кәсіпорындардың қаржылық бақылауы
Есеп палатасы жанындағы қоғамдық кәсіпорындар есебін тексеру жөніндегі
комиссияға жүктелді. 1976 жылы оның өкілеттілігі Есеп палатасына берілді.
Реформа екі маңызды сәтке тіреледі. Біріншіден, Есеп палатасы заң шығарушы
және атқарушы билік органдарынан тәуелсіз болып табылады, ал комиссия жай
ғана экономика және қаржы министрлігі жанындағы консультативті орган
болған. Екіншіден, Есеп палатасының бақылау өкілеттілігі кәсіпорындардың
көбісіне таралады, өйткені оған мемлекеттің капиталы қатысушы барлық
кәсіпорындардың қаржылық бақылауы жүктеледі.
Мемлекеттік бақылау дәрежесі кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты
болады. Қоғамдық кәсіпорындарды үш топқа біріктіруге болады. Біріншісіне
жақсы қызмет ететіндері кіреді, бұл олардың өндіріс қарқынының өсуінде,
өнімділік пен рентабельділігінің артуында т.б. көрінеді; екіншісіне-жиі
жақсы нәтижеге қол жеткізетін, бірақ кезеңдік дағдарыстарға ұшырайтын,
сондықтан мемлекеттің көмегін қажет ететін кәсіпорындар; үшіншісіне-шығынды
қызмет жүргізуші кәсіпорындар кіреді.
Бірінші топтағы кәсіпорындардағы мемлекеттік бақылау тек дербес
коммерциялық және ағымдағы саястты жүргізу кезінде ең маңызды деген
инвестицияларды алдын ала бекітумен шектеледі. Екінші топқа кіретін
кәсіпорындар үшін ең алдымен, ағымдағы өндірістік қызмет және инвестициялар
саласындағы кейбір қаржылық шектеулер тән. Бірақ, жалпы даму стратегиясын
айқындау кәсіпорын құзырында болады. Үшінші топтың кәсіпорындары дамуының
стратегиялық бағыттарын анықтайтын мемлекеттің толық араласуы жағдайында
қызмет етеді (мысалы, пошта және байланыс).
Жеке кәсіпорындармен салыстырғанда қоғамдық, ең алдымен мемлекеттік
кәсіпорындар жиі өздеріне оларға тән емес, бірақ оларды қарастыруға,
орындауға мемлекет қоғамдық мүдде үшін мәжбүрлейтін міндеттерді алуына тура
келеді. Бұл міндеттер кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының көлеміне
елеулі ықпал етеді; оларды екі топқа біріктіруге болады. Бірінші топқа
табыстарды жоғалтумен байланысты міндеттер кіреді. Оның көрнекті мысалы
ретінде тұтынушылардың кейбір категорияларына: көп балалы отбасыларға,
әскери қызметкерлерге, қарттарға, зейнеткерлерге және т.б. ұсынылатын
бағалар мен тарифтердің төмендетілуі немесе олардан мүлде босату. Екінші
топ шығындардың мәжбүрлі түрдегі салыстырмалы өсуіне қатысты. Оған әртүрлі
залалды линиялар мен жабдықтарды пайдалануды жатқызуға болады.
Францияда жобамен барлық қоғамдық кәсіпорындарды басқарудың мемлекеттік
қызметін мемлекеттік билік және басқарудың орталық органдары, сонымен қатар
ресми сипаттағы түрлі ассоциациялар мен қорлар атқарады. Осыған қарамастан
орталық мемлекеттік меншікті басқару мен оның дамуына жергілікті, ең
алдымен аймақтық басқару органдары белгілі бір деңгейде (көбінесе жанама)
ықпал етеді.
Мемлекет бірінші кезекте жергілікті органдарды оларға келісімді негізде
қандай да бір басқарушылық қызметтерін табыстау, мемлекеттік кәсіпорындарды
жалға беру, әкімшілік кеңес қызметіне аймақтық және жергілікті басқару
органдарының қызметкерлерін тарту арқылы мемлекеттік кәсіпорындарды
басқаруға қатыстыра алады. Жергілікті басқару органдарының қоғамдық
кәсіпорындарға әсер етуінің негізгі формасының бірі болып фискалды әдістер
табылады. Қалыптасқан жүйе шегінде жергілікті басқару органдарын
жалпыұлттық сипаттағы төрт негізгі салықтардың ставкасын өздері бекітуге,
кей жағдайларда салықтық жеңілдіктерді және де арнайы, таза жергілікті
алым-салықтарды енгізуге құқылы. Мемлекеттік меншіктің дамуына аймақтардың
әсер етуінің өзге формасы бастамашылдық сипатта болады [8].
Батыстың дамыған елдерінде соңғы он жылдықта экономикаға кеңінен
араласатын өнеркәсіптің белгілі бір салаларын мемлекеттік тұрғыда қатты
қолдайтын орталықтандырылған мемлекеттік саясат әдістерінің орнына әлсіз
реттеу, деұлттандыру, салық реформасын, сонымен қатар негізінен ғылым
сыйымдылығы жоғары технологиялармен байланысты салалар тобына, және де
әлеуметтік маңызы жоғары салаларға таңдамалы негізде көмек көрсетуді
қамтитын рынокқа бағдар алған саясат келді. Оған әкімшілік мақсаттағы
шектен тыс бюджеттік шығындарды азайту; тіршілік етіп болған әкімшілік
құрылымдарды ликвидациялау негізінде тиімділік пен ынталандыруды
жоғарылату, өнеркәсіптік ұйымдардың жаңа формаларының – жаңа бизнес
типіндегі құрылымдардың дамуына мемлекеттік қызметтердің бақылауы түріндегі
кедергілерді жою; ақпараттық кешеннің жаңа сапалық типін қалыптастыру; осы
негізде экономиканың жалпы жандануын қамтамасыз ету қажеттілігі түрткі
болды.
АҚШ-та мемлекеттік меншіктің құрамдас бөлігі болып 774 млн. акр
мемлекеттік жер қоры, пошта қызметінің, сумен қамтамасыз ету жүйесінің
мүлкі, каналдар, жолдар, автожолдар және порттық шаруашылық, электр
станцияларының желісі және т.б. табылады. АҚШ-та мемлеткеттік сектордың
дамуы мемлекеттік инвестициялар есебінен жүзеге асырылды. Мәселен, екінші
дүние жүзілік соғыс жылдары бюджет қаражаты есебінен 2600 ірі өнеркәсіптік
кәсіпорындар, көбінесе әскери зауыттар салынды. Сонымен қатар машина жасау,
химиялық, металлургиялық, кеме жасау кәсіпорындары, электр станциялары,
синтетикалық каучук өндіретін зауыттар құрылды. Соғыстан кейінгі кезеңде
бұл зауыттардың едәуір бөлігі жеке компанияларға сатылды.
АҚШ-та мемлекеттік меншік елдің ұлттық байлығы шамамен 20%-ін құрайды,
бұл Франциядағыдан төмен, бірақ Германия мен Ұлыбританиядағыдан жоғары
болып табылады. Мемлекет капиталды көп қажет ететін объектілер құрылысын
қаржыландыруды өз мойнына алады, жеке капитал үшін коммерциялық қызығушылық
тудырмайтын шаруашылық салаларына инвестициялар салады. Сонымен қатар
мемлекеттік қаражат есебінен жаңа жоғары технологиялық салалардың-атом
өнеркәсібі, электроника, лазерлік және ғарыштық өнеркәсіптің дамуы
қаржыландырлады. Мемлекет қаражаты есебінен құрылған кәсіпорындар кейіннен
жеке корпорацияларға басқаруға беріледі. Мемлекеттің реттеуші ролі оларды
жеңілдікті негіздегі несиелермен, субсидиялармен, пайдалы тапсырыстармен
қамтамасыз етуде және т.б. көруге болады.
Бұл елде мемлекеттік меншікке ғылыми-зерттеу мекемелері,
лабораториялар, университеттер, колледждер кіреді. Ғылыми зерттеулер
мемлекеттің капитал салымдарының өте маңызды объектісі болып табылады.
Мемлекеттік қаражаттар авиациялық өнеркәсіпке және ракета жасауға
жұмсалатын қаржының 90%-дан астамын,электроника мен электр техникасына
жұмсалатын қаржының 13 бөлігін жабады.
АҚШ-та мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруды сәйкес министрліктер мен
Конгресс шешімімен құрылатын арнайы тұрақты қызмет етуші комиссиялар жүзеге
асырады. Мәселен, энергетикалық сектордың кәсіпорындары ауылдық аудандарды
электрлендіру әкімшілігі, Теннеси жазығының басқармасы, табиғи ресурстарды
игеру бюросы секілді т.б. ұйымдармен басқарылады. Атом өнеркәсібіндегі
мемлекеттік кәсіпорындар атом энергиясының федералды комиссиясына, игеруші
өнеркәсіп кәсіпорындары АҚШ-тың шахталар бюросына бағынады [9].
Мемлекеттік секторды басқарудың американдық моделінің өзіне тән
ерекшелігі болып мемлекеттік пакеттерді әкімшіліктердің басқаруына беру
болып табылады. Кәсіпорынның меншік иесі ретінде мемлекет оның өнімін
өткізуді өз қамқорлығына алады, сәйкес тапсырыстармен қамтамасыз етеді.
Италияда мемлекеттік меншіктің үлесі өте жоғары - 39-42 %, оның
ішінде өнеркәсіпте -30%, бұл экономикасын Батыстың өзге елдерінің
экономикасымен салыстырғанда әлсіз болуына байланысты. Италия үшін жеке
компанияларды банкроттықтан құтқару жөніндегі мемлекеттің ауқымды
операциялары, жаңа мемлекеттік кәсіпорындарды құру, екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін мемлекеттік сектордың тұрақты дамуы тән болды. Осы уақытқа
дейін мемлекеттік сектор аталмыш елдің халық шаруашылығының ажырамас бөлігі
болып табылады және рыноктық қағидалармен дамиды. Ол негізгі өнім және
қызмет түрдерін өндіруші және жеткізуші, рыноктық қатынастардың белсенді
реттеуіші ретінде қолданады.
Басқару сипатына қарай мемлекеттің тікелей бақылауындағы, үкіметтің
және парламенттің ұзақ мерзімді қаулылары негізінде қызмет ететін
министрліктер мен ведомстволарға қарасты акционерлік емес кәсіпорындар
(мемлекеттік кәсіпорындардың 30-35 %-ы); сәйкес органдар мен мекемелер
арқылы мемлекетпен жанама түрде бақыланатын аралас мемлекеттік –жеке
капиталы бар акционерлік қоғамдар, холдингтер және де автономды
кәсіпорындар (мемлекеттік кәсіпорындардың 65-70%-ы).
Федералды, аймақтық және муниципалды меншік объектілерін және түрлі
деңгейлердегі мемлекеттік меншкті басқару механизмдерін ажырату мәселесі
принципиалды маңызға ие. Федералды меншіктегі кәсіпорындар федералды бюджет
қаржысына құрылады немесе федералды үкіметтің жеке меншік объектілерін
ұлттандыру нәтижесінде құрылады. Сәйкесінше бұл кәсіпорындардың қызметін
басқару және бақылау осы кәсіпорын тікелей мемлекеттік басқару объектісіне
жатады ма немесе жанама реттеуге жататындығына байланысты белгілі бір
федералды басқару органдары, министрліктер, ведомстволар, комитеттер және
комиссиялармен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік меншік көлемі мен үлесі, оның экономика салаларын қамту
дәрежесі әрбір елде әлеуметтік-экономикалық жөнділігімен, оның әлемдік
шаруашылық байланыстардағы орнымен, экономиканы бәсекеге қабілеттілігімен,
сонымен бірге тарихи-мәдени дәстүрлермен, халық шаруашылығын
қалыптастырудың ерекшеліктерімен анықталады.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындарын тікелей мемлекеттік басқару, қоғамдық
корпорациялар қызметін жанама реттеу, аралас мемлекеттік - жеке
құрылымдарда мемлекеттің өз пакетін, соның ішінде бақылау пакетін басқаруы,
жеке сектордың жекелеген қызметтерін мемлекеттік құқықтық нормалар,
қаржылық, ақша-несие, өнеркәсіптік саясаттар арқылы реттеу әдістерін
үйлестіру мемлекетке меншік иесі және кәсіпкер, сонымен қатар әлеуметтік-
экономикалық процестердің реттеуші , соның ішінде рыноктық механизмнің
әлеуетін белсенді түрде жүзеге асыруға жағдай жасау ретінде өз қызметтерін
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындар үшін ережелердің әртүрлілігіне
қарамастан, оларға істі ашу және жабу, оның мазмұны мен дамуы бір
ведомствомен емес, биліктің тұтас иерархиясымен (парламент, қаржы
министрлігі, арнайы және салалық ведомстволар) қатаң регламенттеліп,
тексерілуі ортақ болып келеді. Мұндай регламентация дербес шешімдерді
болдырмайды, тәуекелге орын қалдырмайды және де теориялық тұрғыда теріс
пайдалануды болдырмауды мақсат етеді. Оның негізі болып халық ақшаларын
пайдалануды тексерудің толық заңды демократиялық талаптары табылады.
Осылайша, мемлекеттік секторда қатаң тәртіп орнайды, ал оның қоғамдық
бақылау қоғам мүддесін саналы түрде қорғау ретінде шығады [10].
70 жылдардың соңында Батыс елдерінде қоғамның мемлекеттік секторға
деген сенімі ауытқи бастады. Көптеген елдердің үкіметі өз алдына оның
масштабтарын, жұмыстың әкімшілік шығындарын қайта бағалау, регламентация
сипатын қайта қарау, тиімсіз кәсіпорындарды жеке меншікке сату мақсатын
қойды. Кәсіпкерлік тиімсіздіктің жалпы себебі әкімшілік басқарудың
жарамсыздығы формуласына келіп саяды. Мемлекеттік кәсіпорындардың не
заңдардың сапасына, не әкімшіліктің сапасына тәуелсіз бір ақауы бар.
Белгілі венгер экономисі Я.Корнаидің пікірінше, бұл – олардың
мінез–құлқының жұмсақ бюджеттік шектеулері. Әкімшілік бақылаудың барынша
қатаңдығында мемлекеттік кәсіпорындар өз шығындарын өз табыстары есебінен
өтей алмайды. Банкроттықтың мүмкін еместігі басқарушылардың
жауапкершілігінің болмауына әкеледі. Бірде бір мемлекеттік фирма
акцияларының қор рыногына шығармайды. Жеке инвесторлар оған ақша салуға
және оның басқарылуын қайта құруға (қажетті болса) мүдделі емес. Әрине,
фирма жұтылу тәуекеліне қорғалған, бірақ сонымен бірге ол қор рыногы
орнататын тәртіптен шеттетілген. Рыноктық тәртіптің болмауының келесі бір
жағы бар, ол – фирма шығынға ұшырағанда шығынды барлық салық төлеушілер
көтереді. Қазыналық кәсіпорын мен қоғамдық корпорацияның таза табысын
иемдену құқығы бюджетпен бекітілген кез келген мемлекеттік фирманың мүлігін
шеттету (сату, жалға беру, т.б.) құқығы, және де шешім қабылдау, бақылау
құқығы ведомстволарға бөлінген. Бюрократия бекіткен менеджерлер тұтынушылар
сұранысына, қаржылық рыноктарға бейімделмейді, олар билік иерархиясына
бейімделеді. Мемлекеттік кәсіпорын мүліктік құқықтарды бере (сата) алмайды
және қаржы, сонымен қатар тауар рыноктарының сыртқы бақылауынан қорғалған.
Бұған кінәлі әкімшілік бақылау. Бақыланушы фирманы қадағалап тұру үшін
заңдар оған мәжбүрлі мамандануды бекітеді және қаражаттарды қызметінің өзге
де түрлеріне салуға құқық бермейді. Бұл басқару тиімділігінің төмендеуіне
әкеледі.
Осы уақытқа дейін жоғарыда аталып өткен дамыған ірі мемлекеттердің
экономикасының, соның есебінен ұлттық компанияларының даму деңгейі, рынокта
алатын орындарының ерекше екендігі белгілі. Алайда 2007 жылдан басталып,
2009 жылы жалғасын тауып келе жатқан Әлемдік дағдарыс жоғарыда аталған
елдердің экономикасын да әлсіретіп отыр.
1.3 Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде оларды
реттеу қағидалары
Меншік экономикалық категория ретінде адам қоғамының дамуында шешуші
рөл атқарады. Қоғамдық экономикалық формация бір-бірінен не өндіріледі
дегенмен емес, қалай өндіріледі, қандай өндіріс құралдарымен, кімнің
қолымен, және бұл өндіріс құралдары кімнің меншігінде дегенмен
айрықшаланады. Әкімшілік-әміршілік жүйеден нарықтық экономикаға өту
кезеңінде нарықтық қатынастардың барлық әлеуметтік-экономикалық жүйесінің
басты негізі экономикадағы меншіктің әртүрлі пішіндері болып табылады [11].
Рыноктық экономика бұл, ең алдымен рыноктық, экономикалық, өндірістік
қатынастар. Мұндағы басты мәселе – меншіктілік. Меншіктіліктің әрбір қоғам
мүшесінің, тауар өндірушінің қолында болуы экономика тұрақтылығының
кепілдігі.
Меншік деген терминнің экономикалық мағынасы – адамдар арасындағы
барлық мүлікті, шаруашылықты пайдалану және иемдену жөніндегі қатынастар.
Меншіктің экономикалық мазмұны иемдену–шектетілу қатынастарын көрсетеді
[12].
Меншіктің субъектілері: жеке тұлға, отбасы, әлеуметтік топ, өндірістік
ұжым, халық, басқару органдары. Меншіктің объектілері болып өндіріс
құралдары, мүлік, құнды қағаздар, ақпарат, жұмыс күші табылады.
Тарихта меншіктің екі үлгісі белгілі, олар – жеке меншік пен қоғамдық,
мемлекеттік меншік. Бұл үлгілердің әрқайсысы әртүрлі формаларда өмір
сүреді. Тарихи тұрғыда мемлекеттік меншіктің формалары мемлекеттің қоғам
үстінде тұрған және қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық құрылымды қорғаудың
спецификалық қызметін атқаратын ерекше аппарат ретіндегі қажеттілігінен
туындайды. Мұндай қызметтерді атқару үшін мемлекет мемлекеттік билік
органдарын, полиция, әскер, соттарды және т.б. материалдық қамтамасыз ету
үшін қажетті табыстар мен мүлікке ие болуы керек. Бұл басты орынды
қазынаның ақшалай құрамы мен мемлекеттік бюджеттің ақшалай құралы басты
орынды алатын мемлекеттің меншіктің қарапайым және таза түрі болып
табылады.
Бүгінгі күні экономиканың мемлекеттік секторы қандай да бір тауар және
қызмет өндіруші түрлі кәсіпорындарды қамтиды. Сондықтан да саяси жүйе және
меншік субъектісі ретіндегі мемлекетті және экономикалық қызмет субъектісі
ретіндегі суперкәсіпкер мемлекетті ажырата білген абзал.
Мемлекет заң шығарушы, атқарушы және сот органдары қызметінің саласы
болып табылады. Мемлекет материалды ешнәрсе жасамайды, ол билік және
басқару аппараты болып табылады.
Ал экономиканың мемлекеттік секторына келсек, ол тек тұтынбайды,
сонымен қатар өнім өндіріп, табыс әкеледі. Мазмұны бойынша ол халық
шаруашылығының өзге секторларының кәсіпорындары секілді шаруашылық өмірдің
қатысушысы болып табылады.
Жеке меншік мемлекеттік меншікпен салыстарғанда қарапайымдау категория.
Ол меншік объектісіне тек бір адам ғана билік етуін білдіреді.
Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі оның әскер, полиция және т.б.
қолдайтын саяси билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты. Ең алдымен осы
себепке байланысты қоғамның саяси жүйесін реформаламай меншікті мемлекет
иелігінен алуды қандай да бір кең көлемде жүргізуге болмайды.
Бір жағынан, мемлекеттің тікелей мәжбүрлеуінсіз оның меншігі үстем
болмас па еді, екінші жағынан - бұл форма оның бөліну және қайта бөліну
процесінде мемлекеттің тұрақты араласуынсыз бірнеше онжылдықтар бойы
тіршілік етпес еді. Осы тұрғыдан мемлекеттік меншікті тоталитарлық саяси
жүйенің басты ерекшеліктерінің бірі ретінде қарастыру қажет.
Мемлекеттік меншік иерархиялық принцип бойынша құрылған алуан түрлі
және өзара байланысты қарым-қатынастарды қамтиды. Біріншіден, бұл мемлекет
иелігіндегі меншіктің иемдену, пайдалану және билік етумен, мемлекеттік
бюджетті бекіту және толтырумен байланысты мемлекеттік билік және басқару
органдарының ішіндегі қатынастар; екіншіден, билік пен басқарудың орталық
және жергілікті (аймақтық) органдар арасындағы, үшіншіден, мемлекет
аппараты және нақты тауар өндіруші және шынайы кәсіпкерлер ретіндегі
мемлекеттік кәсіпорындар арасындағы қатынастар.
Мемлекеттік меншікке оның субъектілерінің және иемдену, пайдалану,
билік ету қатынастарының иерархиялық құрылымы тән. Батыс елдерінде
мемлекеттік меншікті жеке меншіктің бір түрі ретінде бейнелеуі дұрыс емес.
Мемлекеттік меншік әрдайым жеке меншікке қарама-қарсы қойылады және оның әр
түрлі елдердегі ерекшеліктері ең алдымен оның нақты тарихи формасының
ерекшеліктеріне әкеліп тіреледі.
Мысалы, Батыс елдеріндегі мемлекеттік кәсіпорындар КСРО-дағымен
салыстырғанда тарихтың кез келген кезеңінде дербестеу болды. Тек соңғы
жылдары ғана Ресейлік мемлекеттік кәсіпорындар өз формалары бойынша
батыстық типке жақындай бастады. Бірақ олардың ауылы жеке меншіктен тек
бүкіл халық мүддесі үшін қызмет етуден секілді алыс, өйткені меншігі бар
мемлекетте өзге меншік иелерінің мүддесінен айрықша мүдделері қалыптаспауы
мүмкін емес.
Кеңестік ғылыми әдебиетте және заңнамада мемлекеттік меншікті жеке
меншіктің бір түрі ретінде саналатын буржуазиялық мемлекеттердің
меншіктерінен айырмашылығы бүкіл халықтық деп түсіндірілуінде. Бірақ
саяси декларацияларға қарамастан ешбір мемлекет барша халықтың ерігі мен
мүддесін білдіре алмайды. Халық ең алдымен экономикалық өмір жағдайының
айырмашылығының нәтижесінде әр түрлі әлеуметтік кластарға, топтарға,
ұлттарға және т.б. дифференциацияланған. Олар бір бірінен қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі алатын орны бойынша ерекшеленеді. Сонымен қатар, мемлекеттің
өзі халықтың үстінде тұрған және ерекше мүддесі бар айрықша аппарат болып
табылады. Сондықтан мемлекеттің саясатыда, оның ішінде меншікке қатысты
саясаты да тең дәрежеде баршаның мүддесіне сай келе бермейді. Яғни,
қоғамның әлеуметтік құрылымы тұрғысынан да, мемлекеттің мәні тұрғысынан да
мемлекеттік меншік жалпы халықтық сипатта бола алмайды. Ол қатысушылары
мемлекет меншігінің объектілерін қамтитын мүлікті нақты пайдалану
нәтижесінде теңсіздік жағдайында болатын және өз қажеттіліктерін әр түрлі
дәрежеде қанағаттандыратын қатынастарды білдіреді [13].
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста
мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып
табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Рыноктық шаруашылық белгілі бір жағдайларда инфрақұрылымды дамыту,
өнеркәсіптің кейбір салаларын реконструкциялау, халық шаруашылығын арзан
электр энергиясымен және шикізатпен қамтамасыз ету, жалпымемлекеттік
деңгейдегі ғылыми-зерттеу, экспериментальдық және тәжірибелік-
конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру және ұйымдастыру мәселелерін шеше
алмайды. Аталмыш мәселелерді мемлекеттік сектор өз мойнына алуға мәжбүр.
Жалпы, мемлекеттік секторға тек кәсіпорындар ғана кірмейді. Мемлекеттік
бағалы қағаздар қор рыногының бір секторын құрайды, ал мемлекеттік акциялар
пакеті - унитарлы кәсіпорындар секілді басқару объектісі болып табылады.
Бұл мәселе мемлекеттік несиелерге де, табиғи қазба байлықтардың барланған
қорына және өзге де ресурстарға қатысты. Бірақ, әдетте мемлекеттік сектор
туралы айтқанда мемлекеттік кәсіпорындарды меңзеп тұрады.
Көптеген елдерде орталық үкіметке тиесілі халықтық меншік және
жергілікті басқару органдарының меншігіндегі коммуналды меншікті ажыратады
[14].
Мемлекеттік сектор көптеген елдерде капитализмнің дамуынан көп бұрын
болған. Оған мемлекет иелігіндегі жер массивтері, ормандар, жылжымайтын
мүлік, провианттық және отын қоймалары, қару қоймасы, әскери базалар және
өзге де әскери шаруашылық, пошта, көлік қызметінің бір бөлігі, кейбір
зауыттар, ең алдымен әскери зауыттар кіреді.
Капитализмнің дамуы барысында мемлекет құрылыс жүргізді, жеке меншік
иелерінен шаруашылық объектілерін сатып алды, бірінші кезекте инфрақұрылым,
ауыр өнеркәсіп саласында. Бұлардың қызмет етуі ел экономикасы үшін қажетті,
бірақ жеке меншік капиталы тұрғысынан әрдайым тиімді бола бермейді.
Қандай да көлемде болмасын кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және Еуропаның, Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдерінде,
дамушы елдерде мемлекеттік секторға маңызды орын беріледі. Қазіргі таңда
Еуропалық қауымдастықта мемлекеттің шаруашылық объектілерінде 8 млн адам
жұмыспен қамтылған, бұл жалданып жұмыс істеушілердің 11% - ы. ЖІӨ-гі
мемлекеттік сектордың үлесі максималды ел Греция - 23,2 %, минималдысы
Нидерландыда - 8,3%. Мемлекеттік кәсіпорындар энергетикада (Еуропалық
қауымдастықта осы салада жұмыс істеушілердің шамамен 70%-ы), көлік және
байланыста (шамамен 60%); қаржы секторында (30%) басым. Мемлекеттік
сектордың әсері әсіресе Францияда, Италияда, Австрияда, Испанияда,
Португалияда металлургия, кеме және машина жасау, химия, тамақ өнеркәсібі,
көлік жасау, атом энергетикасы, ғарышты зерттеу секілді маңызды салаларда
жоғары болып келеді.
Италияда мемлекет меншігіндегі акциялар пакетін басқару жөніндегі
арнайы министрлік бар [15].
Мемлекеттік секторда отын, шикізат және азық-түліктің мемлекеттік
резервтері елеулі орын алады. Олар елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және экономикалық тұрақтылыққа себеп болады. Әлемдік
саудада АҚШ-тың түсті және сирек металдарының стратегиялық қорының ролі
белгілі. Әлемдік бағалар көтерілген кезде АҚШ үкіметі осы қордың бір
бөлігін сатады. Энергетикалық дағдарыс дүмпуінен кейін көптеген Батыс
Еуропа елдерінде және Жапонияда ұлттық шаруашылықты болуы мүмкін мұнай
эмбаргосы немесе бағалардың бірден көтерілуінен қорғау үшін сұйық отынның
мемлекеттік резервтері құрылды [16].
Мемлекеттік сектордың басым бөлігі - бұл инфрақұрылым объектілері,
көбінесе рентабельді емес, келесі бөлігі - үлкен инвестицияларды қажет
ететін және капитал айналымдылығы баяу шикізат және энергетикалық саладағы
мемлекеттік кәсіпорындар. Мемлекеттік фирмалардың рентабельділігі жеке
меншік фирмалардыкінен төмендеу болады (көбінесе). Мемлекеттік сектордың
енді бір бөлігі - аралас компаниялардың акциялары.
Мемлекеттік сектор көлемі, оның ұлттық экономикадағы үлесі тек жаңа
құрылыс нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге рентабельді, қайта құрылған
мемлекеттік меншік объектілерін жеке меншік капиталға сату нәтижесінде де
өзгереді [17].
Мемлекеттік сектор өзге құралдармен бірге жобамен барлық әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін реттеу құралы ретінде
қолданылады.
Мемлекеттік сектордың үлесі қомақты болып келетін елдерде ол
экономикалық циклді тегістеу және жұмыспен қамтылуды қолдау үшін қазық
ретінде қызмет етеді. Конъюктураның нашарлауы, депрессия және дағдарыс
жағдайында мемлекеттік объектілер өндірісті қысқартпайды. Және де
мемлекеттік темір жолдардағы негізгі капиталдың жаңартылуы, пошта және
телеграфтың қымбат жабдықтарды сатып алуы, автомобиль жолдарын салудағы
бум, порттар мен әуежайлар реконструкциясы әдетте дағдарыстық кезеңдерге
келеді. Осылайша, мемлекеттік шаруашылық объектілері реттеу органдарының
инициативасы бойынша өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздықтың өсуіне қарсы
тұруға ұмтылады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жеке секторда жаппай кәсіпорындар
жабылып, жұмыстан босатулар байқалғанда мемлекеттік объектілер мен
фирмаларда мұндай жағдай болмаған. Керісінше, Солтүстік Швеция мен
Финляндияда инфрақұрылым және энергетика объектілері құрылысының өсуі
конъюктураның нашарлауы жағдайында жүрген. ХХ ғасырдың ең үлкен екі
құрылысы Батыс Еуропадағы - Ла-Манш астындағы тоннельдің және Германия
территориясындағы Рейн-Майн-Дунай каналының құрылысы осы елдердегі
экономикалық өсімінің төменгі қарқыны байқалған жылдары жүрген болатын.
Мемлекеттік сектор мемлекеттік құрылымдық саясатта елеулі роль ойнайды.
Мемлекет жаңа объектілерді салады, кеңейтеді, жеке меншік иелерінен сатып
алады және ескілерін реконструкциялайды. Ағылшынның көмір өнеркәсібі мен
қара металлургиясын 40-шы жылдардың соңы мен 50-ші жылдардың басында
лейбористік үкімет бұл салаларды ұлттандыру процесін жүргізбегенде құлдырап
кетер еді [18, 20 б.].
Мемлекеттік сектор қаржы рыногында бірқатар маңызды қызметтерді
атқарады:
- ақша қаражаттарын аккумуляциялайды және оларды дамуына елдің халық
шаруашылығының экономикалық конъюктурасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
Дипломдық жұмыс
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРЫН
МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
Орындаған:
4 курс студенті
Ф.С. Айдаралимова
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент __________________________ Қ.С.
Мұхтарова
Норма бақылаушы
аға оқытушы _________________________ А.Ғ.
Жұмагазиева
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор __________________________ К.Е. Кубаев
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ Ұлттық компания 6
мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны ретінде
Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде
оларды реттеу қағидалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ БАСҚАРУ МЕН
ДАМУЫН ТАЛДАУ (ҚАЗМҰНАЙГАЗ ҰК АҚ МЫСАЛЫНДА)
Ұлттық компаниялардың қызметін экономикалық бағалау
Ұлттық компанияларды басқарудың қазіргі жағдайын талдау
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының
қызметі
ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Ұлттық компанияларды басқаруды жетілдіру мәселелері
Қазақстан Республикасындағы ұлттық компанияларды дамытудың
негізгі бағыттары
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының
қызметін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1
6
1.2 10
1.3
15
2
21
2.1 21
2.2
2.3 32
43
3
3.1 54
3.2 54
3.3 56
63
74
77
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетілгендей: ... ел
экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды.
Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады [1]. Осы орайда ұлттық
компаниялардың алатын орны да ерекше.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Жұмыстың негізгі бөлімінде алға
қойған міндеттер шешімін табады. Бірінші бөлімде - мемлекеттік меншікті
басқарудың теориялық негіздері. Мұнда меншік, мемлекеттік меншік
категорияларының мәні, оның атқаратын қызметтері, мемлекеттік меншікті
басқарудың шетелдік тәжірибесі және ұлттық компаниялар қызметінің
маңыздылығы сипатталады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста
мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып
табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Қандай да болмасын көлемде кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және әлемнің барша елдерінде мемлекеттік секторға маңызды
орын берілетіндігі айқын көрсетілген.
Екінші бөлім - Қазақстан Республикасындағы ұлттық компаниялардың
дамуын талдау. Қазіргі таңдағы мемлекеттік мүлікті, сонымен қатар ұлттық
компанияларды басқарудың жағдайы талданып, бірнеше ұлттық компаниялар
қызметіне сипаттама берілген. Сонымен қатар, мұнай-газ саласында қызмет
ететін ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы Акционерлік қоғамының қызметін
талдауға баса назар аударылған.
Үшінші бөлімінде - Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру
жолдары, мемлекеттік меншікті басқаруда мемлекеттің ролін анықтау,
мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының қажеттілігі,
сонымен қатар ұлттық компаниялар қызметіндегі кемшіліктер, оларды жою
жолдары және де ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясының негізгі қаржылық
көрсеткіштері бойынша талдау жасалып, жетілдіру жолдары көрсетілген.
Жұмыстың қорытынды бөлімінде Ұлттық компанияларды басқаруды мемлекет
тарапынан реттеуге қатысты тұжырымдар мен ұсыныстар жасалды.
Диплом жұмысының өзектілігі - мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа сәтті
интеграциялануы оның барлық элементтерімен, және де ең алдымен оның негізгі
субъектілері-трансұлттық корпорацияларының оңтайлы өзара байланыс
механизмінің қалыптасуын болжайды. Ол үшін елдің ішкі рыноктарында сол
трансұлттық корпорациялардың тарапынан болатын шетелдік бәсекеге төзе
алатын ғана емес, сонымен қатар сыртқы рыноктарда да бекіне алатын мықты
отандық экономикалық құрылымдарды жасау қажет болып тұр. Басқаша айтқанда,
ірі қазақстандық корпорацияларды, соның ішінде трансұлттық бағыттағы
корпорацияларды құру ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың
шешуші факторы бола алады.
Ғаламдану процесі кең көлемде жүріп жатқан әлемдік экономиканың
дамуында ерекше рөлді ірі трансұлттық корпорациялар ойнайды. Олар
халықаралық еңбек бөлінісінің маңызды құралы болып табылады.
Мұндай жағдайда өтпелі экономикасы бар елдердің үкіметтері дұрыс
ойластырылған және икемді макроэкономикалық саясатты жүргізуі тиіс. Ұлттық
экономикалық құрылымдар әлсіз, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі төмен және
басқару кадрларының біліктілігі жеткіліксіз болған жағдайда бұл елдер үшін
ғаламдану процесінен ұтылғандардың санатына қосылу қаупі жоғарылай түседі.
Қазақстан әлемдік шаруашылық байланыстарға тиімді қосылу мәселелерін
шеше отырып, трансұлттық экономикалық қызмет жүйесінің барлық күрделілігін
ескеруі керек. Бұл жерде Қазақстан әлемдік экономикада қандай орынды
иемденгісі келетіндігі туралы орынды сұрақ пайда болады.
Үкіметке мемлекеттік активтерді басқарудың анық жүйесін жасау қажет.
Мемлекеттік меншіктің инвентаризациясын жүргізіп, жалпы мемлекеттке бірегей
мәліметтер базасын жасау керек. Мемлекеттік кәсіпорындардың банкроттығы
немесе реабилитациялау туралы шешім қабылдағанда бірдей критерийлер
қолданылу керек [2].
Перспективада мемлекеттік активтерді басқару саласындағы саясат шағын
және орта бизнесті дамыту үшін экономиканың бәсекелестік секторларында
мемлекеттің қатысуын азайтуға, мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімділігін
арттыруға және халыққа ұсынылатын қызметтердің сапасын жақсартуға
бағытталады [3].
Халық саны аз Қазақстан секілді елдердің отандық компаниялары
трансұлттық компанияларға төтеп бере алуы үшін ұлттық экономика масштабына
бара бар көлемге ие болуы керек. Яғни ұлттық мүддені жүзеге асырушы
компаниялар мемлекеттің бақылауында болуы тиіс.
Міне осындай мемлекеттік компаниялардың тиімді ұйымдық формасының бірі
- ұлттық компаниялар. Олар арқылы мемлекет экономиканың жекелеген маңызды
салаларында қызмет ете алады.
Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен
интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан
әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика
қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу
мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа
деңгейде дамуы үшін жағымда жағдайлар жасауға бағытталған.
Диплом жұмысының ғылыми-әдістемелік базасы. Қазақстан Республикасының
заңдары мен нормативтік актілері, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, Ұлттық компаниялардың корпоративтік кодекстері мен
нормативтік актілерінен алынған материалдар, түрлі деңгейдегі ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары пайдаланылды. Бұл дипломдық жұмыс әл-
Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінде өткен ғылыми-тәжірибелік
конференцияларда және Бауыржан Қайырымдылық Қоры ұйымдастырған ғылыми-
тәжірибелік конференцияда, Ұлттық ғылыми-зерттеу орталығы ұйымдастырған
ғылыми-зерттеу конференцияда қорғалып, арнайы басылымдарда шығарылды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу жағдайы. Қазақстан Республикасының
экономикалық әдебиеттерінде мемлекеттік меншік, әсіресе мемлекеттік
кәсіпкерлік мәселелеріне жуырда ғана назар аударыла бастады және әзірше
мемлекеттік меншікті басқарудың кешенді тұжырымдамасының негізі әлі жетік
қалыптаспаған. Бұл оның ролі мен мәнінің әсер ету объектісі мен
субъектісінің, сондай-ақ басқарудың негізгі принциптерінің мәнін жете
түсінбеушілікке негізделеді.
Жұмыс барысында негізінен келесідей авторлардың еңбегіне сүйендім: Дж.
М. Кейнс И.В. Дойников, В.И. Кошкин, А.К. Қошанов, Е.Б. Жатқанбаев,
Қ.С.Мұхтарова, К.Е.Кубаев, Жұмамбаев С.К. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативті-құқықтық актілері, республиканың
статистикалық органдарының, министрліктердің және ведомстволардың
материалдары қолданылды.
Жұмыстың негізгі мақсаты - мемлекеттік меншіктің объектісі ретіндегі
ұлттық компаниялардың қалыптасуының, қызметінің теориялық және практикалық
қажеттіліктерінің негізі және Қазақстан Республикасындағы қазіргі рыноктық
экономикада мемлекеттік меншікті, оның ішінде ұлттық компанияларды
мемлекеттік реттеу жолдары мен құралдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
– мемлекеттік меншік, ұлттық компания категорияларының және
олардың республика экономикасын реформалаудағы маңыздылығын ашу;
– мемлекеттік меншікті басқарудың шетелдік тәжірибесіне зерделеу;
– стратегиялық маңызы бар салаларда қызмет ететін ұлттық компаниялардың
бірқатарының қызметін қарастыру;
– мемлекеттік меншікті, сонымен қатар ұлттық компанияларды басқарудың
тиімділігін арттыру жолдарын көрсету.
Диплом жұмысының объектісі – Қазақстан Республикасындағы Ұлттық
компанияларды басқару.
Диплом жұмысының зерттеу пәні – Қазақстан Республикасындағы Ұлттық
компанияларды басқаруды мемлекеттік реттеу барысындағы қалыптасатын
қатынастар.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, 4 кесте, 2
сурет, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 81 бет.
1 ҰЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлттық компания мемлекеттік кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны
ретінде
Рынокқа көшу шартындағы мемлекеттік меншіктің дамуы мен қызметі туралы
өзекті сұрақтардың бірі - оны басқарудың пайдалылығын қамтамасыз ету,
сонымен бірге рационалды және тиімді (эффективті) ұйым формаларының қызметі
мен мемлекеттік меншікті басқару.
Өндіріс саласындағы өзіне тиесілі кәсіпорындар жиынтығы түріндегі
мемлеккеттің экономикалық қызметінің мәселелері бүгінгі күні қазақстандық
экономика үшін өзекті болып табылады. Қазақстанда мемлекекттік
кәсіпкерліктің ұйымдық экономикалық нысандарының тізімі Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексімен бекітілген. Кодексте мемлекеттік
секторға қатысты келесілер бөліп көрсетілген [4, 76б.]:
1. Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар
(медикаменттерді, емдеу препараттарын, өндіру және өткізу саласы,
мемлекеттің монополияға жатқызылған салалар, энергия мен сумен қамтамасыз
ету жүйелері және т.б.);
2. Жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, оларға
жататындар: транспорт және инфрақұрылымның өзге де обьектілері, байланыс,
білім беру, ғылым, мәдениет, табиғатты қорғау және т.б.;
3. Мемлекеттік акциялар пакеті 51% және одан да жоғары акционерлік
компаниялар, сонымен қатар 51%-дан төмен, бірақ өндірістік қызметті
бақылауды қамтамасыз ететін компаниялар;
4. Мемлекеттік акциялар пакетінсіз, бірақ алтын акциясы бар
акционерлік компаниялар.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік меншікті басқару
тиімділігін арттыру мақсатында Республикалық меншіктегі акционерлік
қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер тізімін бекітті [5]. Республикалық
меншікке барлығы 56 акционерлік қоғамдар жатқызылды. Мемлекеттік меншіктің
негізі болып ұлттық компаниялар табылады. Олар арқылы мемлекет экономиканың
жекелеген стратегиялық салаларында қызмет ете алады.
Ұлттық компаниялар барлық өндіріс процесі бойынша тігінен
интеграцияланған компаниялар болып табылады және де ол өзге компаниялардан
әлдеқайда мықтырақ болып келеді. Ұлттық компаниялар республика
қауіпсіздігінің мүдделері, мемлекеттің әлемдік рынокқа абыроймен шығу
мақсаттары бірінші кезекте ескерілетін Қазақстан экономикасының жаңа
деңгейде дамуы үшін жағымды жағдайлар жасауға бағытталған.
Мемлекет рыноктық экономикаға көшердің алдында-ақ көптеген шешім
қабылдады және рыноктық экономикаға көшкенде қалыптасуы мен құрамындағы
этаптарға реалды көрініс беретін, оптималды және тиімді (эффективті)
форманы іздеуде әртүрлі ұйымдық формалар қарастырылды. Алғашқыда салалық
әкімшілік сияқты формалар қолданылды: концерндер, ал ликвидацияланған
салалық әкімшілік базасында мемлекеттік акционерлік және холдингтік
компаниялар, т.б. құрылды. Соңғы жылдары мемлекеттік меншіктер
объектілерін басқару мен қызмет жүргізудің негізгі ұйымдық формасы ұлттық
банктер. 1999-2000 жылдардағы мемлекеттік мүлікті жекешелендіру және
басқару бағдарламасында ұлттық банктерге қатысты мемлекет республиканың
жеке маңызды стратегиялық салаларына қатысу керек делінген. Оған мұнайды
алу, дайындау, тасымалдау, темір жол және әуе транспорты, электр энергиясын
бөлу, уран шикізаты мен материалдарын өңдеу жатады.
Қазақстандағы ірі ұлттық компаниялар мұнай-газ, электр энегетикасы және
көлік салаларында көрінеді.
Әр ұлттық компания бойынша қарыз алудың инвестициялық жоспарларын,
өндірістік қуаттарды жаңартудың көрсеткіштерін, тарифтік саясат әдістері
(табиғи монополиялар үшін), өнімділіктің өсуінің, шығарылатын өнімнің
артуының, өнімнің (қызметтің) өзіндік құнының төмендеуінің көрсеткіштерін,
табысты, оны пайдаланудың негізгі бағыттарын, өзіндік капиталды арттырудың
көздерін болжауды қамтитын дамудың орта мерзімді индикативтік жоспарлары
бекітіледі.
Ұлттық компаниялардың мемлекеттік акциялар пакетін пайдалану және
иелену құқығы салалық министрліктерге берілген. Мемлекеттік акциялар
пакетіне билік ету бойынша шешім қабылдау құқығы тек үкіметтің құзырында.
Ұлттық компанияларды эффективті басқару критериі ретінде алғашқы рет
Қазақстандық қор биржасында компаниялық меншікті алуды қарастырып жатыр.
Үкімет ұлттық компанияларды басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету үшін
бірінші басқарушылардың (топ менеджерлердің) сайлануын енгізеді. Мұнда екі
әдіс қолданылады: сәйкес білімі, іскерлік репутациясы, бизнесте немесе
мемлекеттік қызметте жақсы қызмет тәжірибесі бар жеке тұлғалар арасынан топ
менеджерлерді конкурстық таңдау; заңды тұлғалар арасында бірнеше топ
менеджерлерді тағайындау құқығына белгілі бір қаржылық және өндірістік
көрсеткіштерге қол жеткізу кепілдігі бойынша конкурстық таңдау жүргізіледі.
Мұндай конкурсқа отандық, сонымен қатар шетел компаниялары да
қатыстырылатын болады [6].
Қазақстан Республикасында ұлттық компаниялар мемлекеттік меншіктің
ұйымдық (организациялық) формасы болып табылады. Ұлттық компаниялар
акционерлік қоғам ретінде қалыптасқан, оның 100% акциясы мемлекет
меншігінде, ал акционерлік қоғамдардың өз кезегінде бірнеше компанияларды,
мемлекеттік холдингті құру процесі өз бастауын алды.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру комитетінің бұйрығымен, Ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі кейбір шаралар
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 13 қазандағы №669
Жарлығын іске асыру жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2008 жылғы 17 қазандағы № 962 қаулысын орындау үшін, Самұрық-
Қазына ұлттық әл-ауқат қоры Акционерлік қоғамы оның жарғылық капиталына
мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен құрылды.
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры Акционерлік қоғамы Самұрық
мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі және
Қазына орнықты даму қоры акционерлік қоғамдарын біріктіру жолымен қайта
ұйымдастырылды.
Қазіргі уақытта Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ-ның әділет органдарында
мемлекеттік тіркеуі жүзеге асырылды және қоғам акцияларының эмиссиясы
тіркелінді. Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ құрамына келесідей компаниялар кіреді
және мемлекеттік акция пакеттерінің үлесі келесі кестеде көрсетілген:
1 кесте
Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры АҚ-на кіретін компаниялар тізімі
және мемлекеттік акция пакеттерінің үлесі (пайыз есебімен)*
Мемлекеттік
Рет Компаниялар тізімі акция
саны пакеттерінің
үлесі
1. ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы АҚ 100
2. Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясы АҚ 100
3. Қазақстандағы электр желілерін басқару компаниясы 100
(KEGOC) ААҚ
4. Қазақтелеком АҚ 51
5. Қазпошта АҚ 100
6. Эйр Астана АҚ 51
7. Қазақстан Инжиниринг Ұлттық компаниясы АҚ 100
8. Самұрық – Энерго АҚ 93,42
9. Қазмортрансфлот Ұлттық компаниясы АҚ 50
10. Академик Ш.Ч.Чокин атындағы Қазақ энергетикалық 50
ғылыми-зерттеу институты АҚ
11. Қазақстандық электр энергиясы және қуаты рыногының 100
операторы АҚ
12. Повладар Аэропорты АҚ 100
13. Ақтөбе Халықаралық Аэропорты АҚ 100
14. Қамқор Жөндеу корпорациясы ЖШС 100
15. Самұрық – Инвест ЖШС 100
16. Телеком Самұрық – Инвест ЖШС 100
17. Қазақстан Даму Банкі АҚ 100
18. Kazyna Capital Menagment АҚ 100
19. Даму кәсіпкерлікті дамыту Қоры АҚ 100
20. Ұлттық инновациялық Қор АҚ 100
21. Экспорттық несие және инвестицияны сақтандыру бойынша100
Мемлекеттік Сақтандыру корпорациясы АҚ
22. Қазақстанның инвестициялық Қоры АҚ 100
23. Экспорттың дамуы бойынша Kaznex корпорациясы АҚ 100
24. Астана – Финанс АҚ 26
25. Қазақстандық ипотекалық компания АҚ 91
26. Қазақстандық ипотекалық несиені кепілдендіру Қоры АҚ89
27. Қазақстанның тұрғын-үй, құрылыс жинақтық Банкі АҚ 100
28. Сарыарқа Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ100
29. Оңтүстік Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ100
30. Ертіс Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
31. Жетісу Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
32. Каспий Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
33. Тобыл Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
34. Батыс Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ҰК АҚ 100
35. Қазатомпром АҚ 100
36. Майкаинзолото АҚ 25
37. Kazakhmys PLC (Ұлыбритания) 14,99
38. Eurasian Natural Resources Corporation (Ұлыбритания)11,65
*Дерек көзі: Кесте Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ-ның http:www.samruk-
kazyna.kz сайтының мәліметтері негізінде автордың идеясымен құрастырылған
Осы жұмыста келесідей ұлттық компаниялардың қызметтері қарастырылған:
ҚазМұнайГазҰК, оның құрамындағы ҚазТрансОйл АҚ, Қазақтелеком АҚ,
Қазақстан темір жолы ҰК АҚ, Қазақстандағы электр желілерін басқару
компаниясы (KEGOC) ААҚ, Қазпошта АҚ, Қазақстан инжиниринг Ұлттық
компаниясы АҚ.
Ұлттық компаниялар өз мақсатын өндіріс қуатының жаңа көрсеткішерін,
өнімділік бөлімін, өндірілетін продукцияның жоғары сапалылығын, продукция
құнының түсуін, кірістің дәлелі мен болжамын, оны қолданудың негізгі
бағыттары, меншік капиталының бастауының өсуі деп түсінеді. Ұлттық
компаниялардың эффективті критерийлері:
- Қазақстан қор биржасының митинг алуы;
- индикативті орта мерзімді жоспарды, ұлттық компанияның жылдық
кәсіпкерлік жоспарын жүзеге асыру;
- есеп беру кезеңіне дейін ұлттық компания қызметінің қаржылық
нәтижелері;
- ұлттық компанияның экономика және оған сай секторының дамуына әсер
ету.
Әлі де болса ұлттық компаниялардың қызмет ететін мемлекеттік активтерін
басқару мәселелері әлі толық шешілген жоқ. Олар таза коммерциялық
кәсіпорындарға айналмай, ең алдымен мемлекет мүддесін қамтамасыз етуі
қажет. Қазіргі күні ұлттық компаниялардың табыстары мен шығыстары көбінесі
формалді түрде бақыланады, олардың үкімет және сәйкес құзіретті органдар
алдындағы қызметі жиі регламенттелмеген, транспарентті емес болып келеді.
Мемлекеттің бюджеттегі және жалпы ішкі өнімдегі үлесін анықтайтын
мемлекеттік кәсіпкерліктің негізі ретіндегі ұлттық компаниялардың басқару
мәселесін қолға алу қажеттілігі пісіп жетілді. Ұлттық компаниялардың
қызметін реттейтін нормативті заң актілерінің пакетін бекітуді кейінге
қалдыруға болмайды.
Олардың заңнамалық базасын қамтамасыз ету үшін ұлттық компаниялардың
статусы, қызмет ету режимі, оларды қолдау және дамыту бойынша шаралар
бекітілетін Қазақстан Республикасының Ұлттық компаниялар туралы заңын
қабылдауымыз қажет. Ұлттық компаниялар негізінде шикізаттық бағыттан дайын
өнім өндірісіне қарай өз қызметін кеңейтетін жалпы ұлттық компанияларды
қалыптастыру қажет.
1.2 Ұлттық компанияларды басқарудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік және аралас меншік нысанындағы кәсіпорындарды басқару
жүйесін зерттегенде түрлі елдерде қолданылатын терминологиядағы
айырмашылықтарды ескеру керек. Мәселен, АҚШ-та осы зерттеу мәселесі
төңірегінде басты назар федералдық меншік мәселесіне аударылады, Францияда
алдыңғы орынға қоғамдық кәсіпорындар мен қоғамдық сектор шығады. Бұл жерде
жалпы қолданыстық сипатына қарамастан қоғамдық кәсіпорын категориясының
нақты заңды сипаттамасы жоқ. Қоғамдық кәсіпорын ретінде әдетте аралас,
мемлекеттік және ұлттандырылған кәсіпорындарды, т.б. түсінеді. Мемлекеттік
кәсіпорындарды жалғыз ресми тізімі ретінде жыл сайын жасалатын мемлекеттің
қатысуы 30%-дан асатын ұлттық кәсіпорындардың номенклатурасын санауға
болады.
Мемлекеттік меншік субъектісінің өкілеттілігін жүзеге асыру шегінде
үкімет барлық қоғамдық, оның ішінде мемлекеттік кәсіпорындарда болатын
әкімшілік кеңес, ал жекелеген жағдайларда - бақылау кеңесін тағайындайды.
Бұл кеңестер мүдделер өкілдігі жүйесіне сәйкес құрылады. Олар мемлекет,
жұмыскерлер, тұтынушылар мен біліктілігі жоғары тұлғалардың мүддесін
білдіретін 3 немесе 4 басқарушылар тобынан тұрады.
Мемлекет өкілдерін үкімет тағайындайды; жұмыскерлердің өкілдерін
кәсіподақ таңдайды; тұтынушылардың өкілдерін Сауда палатасы секілді
өкілетті органдармен сайлануы мүмкін, бірақ әдетте оларды үкімет
тағайындайды. Біліктілігі жоғары тұлғалар-мемлекеттік және жеке сектордың
ірі өкілдері, олар өздерінің ірі кәсіпорындарды басқару саласындағы
жетістіктері арқылы танымал болған адамдар. Оларды жоғарыда тұрған
министрлік тағайындайды [7].
Францияда 1953 жылдан бастап мемлекет кәсіпорынды басқаруға үкімет
тағайындаған өкілдерді енгізетін жүйе қызмет етеді. Бұл жерде сонымен қатар
олардың экономикалық және қаржылық біліктілігі ескеріледі.
Мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін бақылау тек олардың басшыларын
тағайындау және алып тастау арқылы ғана жүзеге аспайды. Мемлекеттік
кәсіпорындар қызметін реттейтін заңнамаға сәйкес белгілі бір шешімдерді
қабылдау үкімет пен жекелеген министрліктердің алдын ала келісімін қажет
етеді. Мұндай шешімдерге стратегиялық сипаттағы, қаржылық қызметті
бейнелейтін және оның техникалық аспектілерін бейнелейтін шешімдер жатады.
Үкімет қаржылық мәселелерге келгенде өте сезімтал келеді, сондықтан
экономика және қаржы министрлігінің өкілдері автоматты түрде барлық
мемлекеттік кәсіпорындардың қамқоршысы болып табылады. Сонымен қатар
әрбір кәсіпорын қандай да бір салалық министрлікке тіркелген: Эр Франс
және Темір жолдың ұлттық компаниясы - көлік министрлігіне, Франция
электрик және Рено - өнеркәсіп министрлігіне қарайды.
1948-1976 жылдар арлығында қоғамдық кәсіпорындардың қаржылық бақылауы
Есеп палатасы жанындағы қоғамдық кәсіпорындар есебін тексеру жөніндегі
комиссияға жүктелді. 1976 жылы оның өкілеттілігі Есеп палатасына берілді.
Реформа екі маңызды сәтке тіреледі. Біріншіден, Есеп палатасы заң шығарушы
және атқарушы билік органдарынан тәуелсіз болып табылады, ал комиссия жай
ғана экономика және қаржы министрлігі жанындағы консультативті орган
болған. Екіншіден, Есеп палатасының бақылау өкілеттілігі кәсіпорындардың
көбісіне таралады, өйткені оған мемлекеттің капиталы қатысушы барлық
кәсіпорындардың қаржылық бақылауы жүктеледі.
Мемлекеттік бақылау дәрежесі кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты
болады. Қоғамдық кәсіпорындарды үш топқа біріктіруге болады. Біріншісіне
жақсы қызмет ететіндері кіреді, бұл олардың өндіріс қарқынының өсуінде,
өнімділік пен рентабельділігінің артуында т.б. көрінеді; екіншісіне-жиі
жақсы нәтижеге қол жеткізетін, бірақ кезеңдік дағдарыстарға ұшырайтын,
сондықтан мемлекеттің көмегін қажет ететін кәсіпорындар; үшіншісіне-шығынды
қызмет жүргізуші кәсіпорындар кіреді.
Бірінші топтағы кәсіпорындардағы мемлекеттік бақылау тек дербес
коммерциялық және ағымдағы саястты жүргізу кезінде ең маңызды деген
инвестицияларды алдын ала бекітумен шектеледі. Екінші топқа кіретін
кәсіпорындар үшін ең алдымен, ағымдағы өндірістік қызмет және инвестициялар
саласындағы кейбір қаржылық шектеулер тән. Бірақ, жалпы даму стратегиясын
айқындау кәсіпорын құзырында болады. Үшінші топтың кәсіпорындары дамуының
стратегиялық бағыттарын анықтайтын мемлекеттің толық араласуы жағдайында
қызмет етеді (мысалы, пошта және байланыс).
Жеке кәсіпорындармен салыстырғанда қоғамдық, ең алдымен мемлекеттік
кәсіпорындар жиі өздеріне оларға тән емес, бірақ оларды қарастыруға,
орындауға мемлекет қоғамдық мүдде үшін мәжбүрлейтін міндеттерді алуына тура
келеді. Бұл міндеттер кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының көлеміне
елеулі ықпал етеді; оларды екі топқа біріктіруге болады. Бірінші топқа
табыстарды жоғалтумен байланысты міндеттер кіреді. Оның көрнекті мысалы
ретінде тұтынушылардың кейбір категорияларына: көп балалы отбасыларға,
әскери қызметкерлерге, қарттарға, зейнеткерлерге және т.б. ұсынылатын
бағалар мен тарифтердің төмендетілуі немесе олардан мүлде босату. Екінші
топ шығындардың мәжбүрлі түрдегі салыстырмалы өсуіне қатысты. Оған әртүрлі
залалды линиялар мен жабдықтарды пайдалануды жатқызуға болады.
Францияда жобамен барлық қоғамдық кәсіпорындарды басқарудың мемлекеттік
қызметін мемлекеттік билік және басқарудың орталық органдары, сонымен қатар
ресми сипаттағы түрлі ассоциациялар мен қорлар атқарады. Осыған қарамастан
орталық мемлекеттік меншікті басқару мен оның дамуына жергілікті, ең
алдымен аймақтық басқару органдары белгілі бір деңгейде (көбінесе жанама)
ықпал етеді.
Мемлекет бірінші кезекте жергілікті органдарды оларға келісімді негізде
қандай да бір басқарушылық қызметтерін табыстау, мемлекеттік кәсіпорындарды
жалға беру, әкімшілік кеңес қызметіне аймақтық және жергілікті басқару
органдарының қызметкерлерін тарту арқылы мемлекеттік кәсіпорындарды
басқаруға қатыстыра алады. Жергілікті басқару органдарының қоғамдық
кәсіпорындарға әсер етуінің негізгі формасының бірі болып фискалды әдістер
табылады. Қалыптасқан жүйе шегінде жергілікті басқару органдарын
жалпыұлттық сипаттағы төрт негізгі салықтардың ставкасын өздері бекітуге,
кей жағдайларда салықтық жеңілдіктерді және де арнайы, таза жергілікті
алым-салықтарды енгізуге құқылы. Мемлекеттік меншіктің дамуына аймақтардың
әсер етуінің өзге формасы бастамашылдық сипатта болады [8].
Батыстың дамыған елдерінде соңғы он жылдықта экономикаға кеңінен
араласатын өнеркәсіптің белгілі бір салаларын мемлекеттік тұрғыда қатты
қолдайтын орталықтандырылған мемлекеттік саясат әдістерінің орнына әлсіз
реттеу, деұлттандыру, салық реформасын, сонымен қатар негізінен ғылым
сыйымдылығы жоғары технологиялармен байланысты салалар тобына, және де
әлеуметтік маңызы жоғары салаларға таңдамалы негізде көмек көрсетуді
қамтитын рынокқа бағдар алған саясат келді. Оған әкімшілік мақсаттағы
шектен тыс бюджеттік шығындарды азайту; тіршілік етіп болған әкімшілік
құрылымдарды ликвидациялау негізінде тиімділік пен ынталандыруды
жоғарылату, өнеркәсіптік ұйымдардың жаңа формаларының – жаңа бизнес
типіндегі құрылымдардың дамуына мемлекеттік қызметтердің бақылауы түріндегі
кедергілерді жою; ақпараттық кешеннің жаңа сапалық типін қалыптастыру; осы
негізде экономиканың жалпы жандануын қамтамасыз ету қажеттілігі түрткі
болды.
АҚШ-та мемлекеттік меншіктің құрамдас бөлігі болып 774 млн. акр
мемлекеттік жер қоры, пошта қызметінің, сумен қамтамасыз ету жүйесінің
мүлкі, каналдар, жолдар, автожолдар және порттық шаруашылық, электр
станцияларының желісі және т.б. табылады. АҚШ-та мемлеткеттік сектордың
дамуы мемлекеттік инвестициялар есебінен жүзеге асырылды. Мәселен, екінші
дүние жүзілік соғыс жылдары бюджет қаражаты есебінен 2600 ірі өнеркәсіптік
кәсіпорындар, көбінесе әскери зауыттар салынды. Сонымен қатар машина жасау,
химиялық, металлургиялық, кеме жасау кәсіпорындары, электр станциялары,
синтетикалық каучук өндіретін зауыттар құрылды. Соғыстан кейінгі кезеңде
бұл зауыттардың едәуір бөлігі жеке компанияларға сатылды.
АҚШ-та мемлекеттік меншік елдің ұлттық байлығы шамамен 20%-ін құрайды,
бұл Франциядағыдан төмен, бірақ Германия мен Ұлыбританиядағыдан жоғары
болып табылады. Мемлекет капиталды көп қажет ететін объектілер құрылысын
қаржыландыруды өз мойнына алады, жеке капитал үшін коммерциялық қызығушылық
тудырмайтын шаруашылық салаларына инвестициялар салады. Сонымен қатар
мемлекеттік қаражат есебінен жаңа жоғары технологиялық салалардың-атом
өнеркәсібі, электроника, лазерлік және ғарыштық өнеркәсіптің дамуы
қаржыландырлады. Мемлекет қаражаты есебінен құрылған кәсіпорындар кейіннен
жеке корпорацияларға басқаруға беріледі. Мемлекеттің реттеуші ролі оларды
жеңілдікті негіздегі несиелермен, субсидиялармен, пайдалы тапсырыстармен
қамтамасыз етуде және т.б. көруге болады.
Бұл елде мемлекеттік меншікке ғылыми-зерттеу мекемелері,
лабораториялар, университеттер, колледждер кіреді. Ғылыми зерттеулер
мемлекеттің капитал салымдарының өте маңызды объектісі болып табылады.
Мемлекеттік қаражаттар авиациялық өнеркәсіпке және ракета жасауға
жұмсалатын қаржының 90%-дан астамын,электроника мен электр техникасына
жұмсалатын қаржының 13 бөлігін жабады.
АҚШ-та мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруды сәйкес министрліктер мен
Конгресс шешімімен құрылатын арнайы тұрақты қызмет етуші комиссиялар жүзеге
асырады. Мәселен, энергетикалық сектордың кәсіпорындары ауылдық аудандарды
электрлендіру әкімшілігі, Теннеси жазығының басқармасы, табиғи ресурстарды
игеру бюросы секілді т.б. ұйымдармен басқарылады. Атом өнеркәсібіндегі
мемлекеттік кәсіпорындар атом энергиясының федералды комиссиясына, игеруші
өнеркәсіп кәсіпорындары АҚШ-тың шахталар бюросына бағынады [9].
Мемлекеттік секторды басқарудың американдық моделінің өзіне тән
ерекшелігі болып мемлекеттік пакеттерді әкімшіліктердің басқаруына беру
болып табылады. Кәсіпорынның меншік иесі ретінде мемлекет оның өнімін
өткізуді өз қамқорлығына алады, сәйкес тапсырыстармен қамтамасыз етеді.
Италияда мемлекеттік меншіктің үлесі өте жоғары - 39-42 %, оның
ішінде өнеркәсіпте -30%, бұл экономикасын Батыстың өзге елдерінің
экономикасымен салыстырғанда әлсіз болуына байланысты. Италия үшін жеке
компанияларды банкроттықтан құтқару жөніндегі мемлекеттің ауқымды
операциялары, жаңа мемлекеттік кәсіпорындарды құру, екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін мемлекеттік сектордың тұрақты дамуы тән болды. Осы уақытқа
дейін мемлекеттік сектор аталмыш елдің халық шаруашылығының ажырамас бөлігі
болып табылады және рыноктық қағидалармен дамиды. Ол негізгі өнім және
қызмет түрдерін өндіруші және жеткізуші, рыноктық қатынастардың белсенді
реттеуіші ретінде қолданады.
Басқару сипатына қарай мемлекеттің тікелей бақылауындағы, үкіметтің
және парламенттің ұзақ мерзімді қаулылары негізінде қызмет ететін
министрліктер мен ведомстволарға қарасты акционерлік емес кәсіпорындар
(мемлекеттік кәсіпорындардың 30-35 %-ы); сәйкес органдар мен мекемелер
арқылы мемлекетпен жанама түрде бақыланатын аралас мемлекеттік –жеке
капиталы бар акционерлік қоғамдар, холдингтер және де автономды
кәсіпорындар (мемлекеттік кәсіпорындардың 65-70%-ы).
Федералды, аймақтық және муниципалды меншік объектілерін және түрлі
деңгейлердегі мемлекеттік меншкті басқару механизмдерін ажырату мәселесі
принципиалды маңызға ие. Федералды меншіктегі кәсіпорындар федералды бюджет
қаржысына құрылады немесе федералды үкіметтің жеке меншік объектілерін
ұлттандыру нәтижесінде құрылады. Сәйкесінше бұл кәсіпорындардың қызметін
басқару және бақылау осы кәсіпорын тікелей мемлекеттік басқару объектісіне
жатады ма немесе жанама реттеуге жататындығына байланысты белгілі бір
федералды басқару органдары, министрліктер, ведомстволар, комитеттер және
комиссиялармен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік меншік көлемі мен үлесі, оның экономика салаларын қамту
дәрежесі әрбір елде әлеуметтік-экономикалық жөнділігімен, оның әлемдік
шаруашылық байланыстардағы орнымен, экономиканы бәсекеге қабілеттілігімен,
сонымен бірге тарихи-мәдени дәстүрлермен, халық шаруашылығын
қалыптастырудың ерекшеліктерімен анықталады.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындарын тікелей мемлекеттік басқару, қоғамдық
корпорациялар қызметін жанама реттеу, аралас мемлекеттік - жеке
құрылымдарда мемлекеттің өз пакетін, соның ішінде бақылау пакетін басқаруы,
жеке сектордың жекелеген қызметтерін мемлекеттік құқықтық нормалар,
қаржылық, ақша-несие, өнеркәсіптік саясаттар арқылы реттеу әдістерін
үйлестіру мемлекетке меншік иесі және кәсіпкер, сонымен қатар әлеуметтік-
экономикалық процестердің реттеуші , соның ішінде рыноктық механизмнің
әлеуетін белсенді түрде жүзеге асыруға жағдай жасау ретінде өз қызметтерін
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік сектор кәсіпорындар үшін ережелердің әртүрлілігіне
қарамастан, оларға істі ашу және жабу, оның мазмұны мен дамуы бір
ведомствомен емес, биліктің тұтас иерархиясымен (парламент, қаржы
министрлігі, арнайы және салалық ведомстволар) қатаң регламенттеліп,
тексерілуі ортақ болып келеді. Мұндай регламентация дербес шешімдерді
болдырмайды, тәуекелге орын қалдырмайды және де теориялық тұрғыда теріс
пайдалануды болдырмауды мақсат етеді. Оның негізі болып халық ақшаларын
пайдалануды тексерудің толық заңды демократиялық талаптары табылады.
Осылайша, мемлекеттік секторда қатаң тәртіп орнайды, ал оның қоғамдық
бақылау қоғам мүддесін саналы түрде қорғау ретінде шығады [10].
70 жылдардың соңында Батыс елдерінде қоғамның мемлекеттік секторға
деген сенімі ауытқи бастады. Көптеген елдердің үкіметі өз алдына оның
масштабтарын, жұмыстың әкімшілік шығындарын қайта бағалау, регламентация
сипатын қайта қарау, тиімсіз кәсіпорындарды жеке меншікке сату мақсатын
қойды. Кәсіпкерлік тиімсіздіктің жалпы себебі әкімшілік басқарудың
жарамсыздығы формуласына келіп саяды. Мемлекеттік кәсіпорындардың не
заңдардың сапасына, не әкімшіліктің сапасына тәуелсіз бір ақауы бар.
Белгілі венгер экономисі Я.Корнаидің пікірінше, бұл – олардың
мінез–құлқының жұмсақ бюджеттік шектеулері. Әкімшілік бақылаудың барынша
қатаңдығында мемлекеттік кәсіпорындар өз шығындарын өз табыстары есебінен
өтей алмайды. Банкроттықтың мүмкін еместігі басқарушылардың
жауапкершілігінің болмауына әкеледі. Бірде бір мемлекеттік фирма
акцияларының қор рыногына шығармайды. Жеке инвесторлар оған ақша салуға
және оның басқарылуын қайта құруға (қажетті болса) мүдделі емес. Әрине,
фирма жұтылу тәуекеліне қорғалған, бірақ сонымен бірге ол қор рыногы
орнататын тәртіптен шеттетілген. Рыноктық тәртіптің болмауының келесі бір
жағы бар, ол – фирма шығынға ұшырағанда шығынды барлық салық төлеушілер
көтереді. Қазыналық кәсіпорын мен қоғамдық корпорацияның таза табысын
иемдену құқығы бюджетпен бекітілген кез келген мемлекеттік фирманың мүлігін
шеттету (сату, жалға беру, т.б.) құқығы, және де шешім қабылдау, бақылау
құқығы ведомстволарға бөлінген. Бюрократия бекіткен менеджерлер тұтынушылар
сұранысына, қаржылық рыноктарға бейімделмейді, олар билік иерархиясына
бейімделеді. Мемлекеттік кәсіпорын мүліктік құқықтарды бере (сата) алмайды
және қаржы, сонымен қатар тауар рыноктарының сыртқы бақылауынан қорғалған.
Бұған кінәлі әкімшілік бақылау. Бақыланушы фирманы қадағалап тұру үшін
заңдар оған мәжбүрлі мамандануды бекітеді және қаражаттарды қызметінің өзге
де түрлеріне салуға құқық бермейді. Бұл басқару тиімділігінің төмендеуіне
әкеледі.
Осы уақытқа дейін жоғарыда аталып өткен дамыған ірі мемлекеттердің
экономикасының, соның есебінен ұлттық компанияларының даму деңгейі, рынокта
алатын орындарының ерекше екендігі белгілі. Алайда 2007 жылдан басталып,
2009 жылы жалғасын тауып келе жатқан Әлемдік дағдарыс жоғарыда аталған
елдердің экономикасын да әлсіретіп отыр.
1.3 Мемлекеттік компаниялардың меншіктерін басқару негізінде оларды
реттеу қағидалары
Меншік экономикалық категория ретінде адам қоғамының дамуында шешуші
рөл атқарады. Қоғамдық экономикалық формация бір-бірінен не өндіріледі
дегенмен емес, қалай өндіріледі, қандай өндіріс құралдарымен, кімнің
қолымен, және бұл өндіріс құралдары кімнің меншігінде дегенмен
айрықшаланады. Әкімшілік-әміршілік жүйеден нарықтық экономикаға өту
кезеңінде нарықтық қатынастардың барлық әлеуметтік-экономикалық жүйесінің
басты негізі экономикадағы меншіктің әртүрлі пішіндері болып табылады [11].
Рыноктық экономика бұл, ең алдымен рыноктық, экономикалық, өндірістік
қатынастар. Мұндағы басты мәселе – меншіктілік. Меншіктіліктің әрбір қоғам
мүшесінің, тауар өндірушінің қолында болуы экономика тұрақтылығының
кепілдігі.
Меншік деген терминнің экономикалық мағынасы – адамдар арасындағы
барлық мүлікті, шаруашылықты пайдалану және иемдену жөніндегі қатынастар.
Меншіктің экономикалық мазмұны иемдену–шектетілу қатынастарын көрсетеді
[12].
Меншіктің субъектілері: жеке тұлға, отбасы, әлеуметтік топ, өндірістік
ұжым, халық, басқару органдары. Меншіктің объектілері болып өндіріс
құралдары, мүлік, құнды қағаздар, ақпарат, жұмыс күші табылады.
Тарихта меншіктің екі үлгісі белгілі, олар – жеке меншік пен қоғамдық,
мемлекеттік меншік. Бұл үлгілердің әрқайсысы әртүрлі формаларда өмір
сүреді. Тарихи тұрғыда мемлекеттік меншіктің формалары мемлекеттің қоғам
үстінде тұрған және қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық құрылымды қорғаудың
спецификалық қызметін атқаратын ерекше аппарат ретіндегі қажеттілігінен
туындайды. Мұндай қызметтерді атқару үшін мемлекет мемлекеттік билік
органдарын, полиция, әскер, соттарды және т.б. материалдық қамтамасыз ету
үшін қажетті табыстар мен мүлікке ие болуы керек. Бұл басты орынды
қазынаның ақшалай құрамы мен мемлекеттік бюджеттің ақшалай құралы басты
орынды алатын мемлекеттің меншіктің қарапайым және таза түрі болып
табылады.
Бүгінгі күні экономиканың мемлекеттік секторы қандай да бір тауар және
қызмет өндіруші түрлі кәсіпорындарды қамтиды. Сондықтан да саяси жүйе және
меншік субъектісі ретіндегі мемлекетті және экономикалық қызмет субъектісі
ретіндегі суперкәсіпкер мемлекетті ажырата білген абзал.
Мемлекет заң шығарушы, атқарушы және сот органдары қызметінің саласы
болып табылады. Мемлекет материалды ешнәрсе жасамайды, ол билік және
басқару аппараты болып табылады.
Ал экономиканың мемлекеттік секторына келсек, ол тек тұтынбайды,
сонымен қатар өнім өндіріп, табыс әкеледі. Мазмұны бойынша ол халық
шаруашылығының өзге секторларының кәсіпорындары секілді шаруашылық өмірдің
қатысушысы болып табылады.
Жеке меншік мемлекеттік меншікпен салыстарғанда қарапайымдау категория.
Ол меншік объектісіне тек бір адам ғана билік етуін білдіреді.
Мемлекеттік меншіктің ерекшелігі оның әскер, полиция және т.б.
қолдайтын саяси билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты. Ең алдымен осы
себепке байланысты қоғамның саяси жүйесін реформаламай меншікті мемлекет
иелігінен алуды қандай да бір кең көлемде жүргізуге болмайды.
Бір жағынан, мемлекеттің тікелей мәжбүрлеуінсіз оның меншігі үстем
болмас па еді, екінші жағынан - бұл форма оның бөліну және қайта бөліну
процесінде мемлекеттің тұрақты араласуынсыз бірнеше онжылдықтар бойы
тіршілік етпес еді. Осы тұрғыдан мемлекеттік меншікті тоталитарлық саяси
жүйенің басты ерекшеліктерінің бірі ретінде қарастыру қажет.
Мемлекеттік меншік иерархиялық принцип бойынша құрылған алуан түрлі
және өзара байланысты қарым-қатынастарды қамтиды. Біріншіден, бұл мемлекет
иелігіндегі меншіктің иемдену, пайдалану және билік етумен, мемлекеттік
бюджетті бекіту және толтырумен байланысты мемлекеттік билік және басқару
органдарының ішіндегі қатынастар; екіншіден, билік пен басқарудың орталық
және жергілікті (аймақтық) органдар арасындағы, үшіншіден, мемлекет
аппараты және нақты тауар өндіруші және шынайы кәсіпкерлер ретіндегі
мемлекеттік кәсіпорындар арасындағы қатынастар.
Мемлекеттік меншікке оның субъектілерінің және иемдену, пайдалану,
билік ету қатынастарының иерархиялық құрылымы тән. Батыс елдерінде
мемлекеттік меншікті жеке меншіктің бір түрі ретінде бейнелеуі дұрыс емес.
Мемлекеттік меншік әрдайым жеке меншікке қарама-қарсы қойылады және оның әр
түрлі елдердегі ерекшеліктері ең алдымен оның нақты тарихи формасының
ерекшеліктеріне әкеліп тіреледі.
Мысалы, Батыс елдеріндегі мемлекеттік кәсіпорындар КСРО-дағымен
салыстырғанда тарихтың кез келген кезеңінде дербестеу болды. Тек соңғы
жылдары ғана Ресейлік мемлекеттік кәсіпорындар өз формалары бойынша
батыстық типке жақындай бастады. Бірақ олардың ауылы жеке меншіктен тек
бүкіл халық мүддесі үшін қызмет етуден секілді алыс, өйткені меншігі бар
мемлекетте өзге меншік иелерінің мүддесінен айрықша мүдделері қалыптаспауы
мүмкін емес.
Кеңестік ғылыми әдебиетте және заңнамада мемлекеттік меншікті жеке
меншіктің бір түрі ретінде саналатын буржуазиялық мемлекеттердің
меншіктерінен айырмашылығы бүкіл халықтық деп түсіндірілуінде. Бірақ
саяси декларацияларға қарамастан ешбір мемлекет барша халықтың ерігі мен
мүддесін білдіре алмайды. Халық ең алдымен экономикалық өмір жағдайының
айырмашылығының нәтижесінде әр түрлі әлеуметтік кластарға, топтарға,
ұлттарға және т.б. дифференциацияланған. Олар бір бірінен қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі алатын орны бойынша ерекшеленеді. Сонымен қатар, мемлекеттің
өзі халықтың үстінде тұрған және ерекше мүддесі бар айрықша аппарат болып
табылады. Сондықтан мемлекеттің саясатыда, оның ішінде меншікке қатысты
саясаты да тең дәрежеде баршаның мүддесіне сай келе бермейді. Яғни,
қоғамның әлеуметтік құрылымы тұрғысынан да, мемлекеттің мәні тұрғысынан да
мемлекеттік меншік жалпы халықтық сипатта бола алмайды. Ол қатысушылары
мемлекет меншігінің объектілерін қамтитын мүлікті нақты пайдалану
нәтижесінде теңсіздік жағдайында болатын және өз қажеттіліктерін әр түрлі
дәрежеде қанағаттандыратын қатынастарды білдіреді [13].
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кез келген қоғамдық және саяси құрылыста
мемлекеттік сектор елдің негізгі экономикалық тіректерінің бірі болып
табылады және мемлекеттік басқарудың маңызды саласы болып табылады.
Рыноктық шаруашылық белгілі бір жағдайларда инфрақұрылымды дамыту,
өнеркәсіптің кейбір салаларын реконструкциялау, халық шаруашылығын арзан
электр энергиясымен және шикізатпен қамтамасыз ету, жалпымемлекеттік
деңгейдегі ғылыми-зерттеу, экспериментальдық және тәжірибелік-
конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру және ұйымдастыру мәселелерін шеше
алмайды. Аталмыш мәселелерді мемлекеттік сектор өз мойнына алуға мәжбүр.
Жалпы, мемлекеттік секторға тек кәсіпорындар ғана кірмейді. Мемлекеттік
бағалы қағаздар қор рыногының бір секторын құрайды, ал мемлекеттік акциялар
пакеті - унитарлы кәсіпорындар секілді басқару объектісі болып табылады.
Бұл мәселе мемлекеттік несиелерге де, табиғи қазба байлықтардың барланған
қорына және өзге де ресурстарға қатысты. Бірақ, әдетте мемлекеттік сектор
туралы айтқанда мемлекеттік кәсіпорындарды меңзеп тұрады.
Көптеген елдерде орталық үкіметке тиесілі халықтық меншік және
жергілікті басқару органдарының меншігіндегі коммуналды меншікті ажыратады
[14].
Мемлекеттік сектор көптеген елдерде капитализмнің дамуынан көп бұрын
болған. Оған мемлекет иелігіндегі жер массивтері, ормандар, жылжымайтын
мүлік, провианттық және отын қоймалары, қару қоймасы, әскери базалар және
өзге де әскери шаруашылық, пошта, көлік қызметінің бір бөлігі, кейбір
зауыттар, ең алдымен әскери зауыттар кіреді.
Капитализмнің дамуы барысында мемлекет құрылыс жүргізді, жеке меншік
иелерінен шаруашылық объектілерін сатып алды, бірінші кезекте инфрақұрылым,
ауыр өнеркәсіп саласында. Бұлардың қызмет етуі ел экономикасы үшін қажетті,
бірақ жеке меншік капиталы тұрғысынан әрдайым тиімді бола бермейді.
Қандай да көлемде болмасын кез келген ел экономикасына мемлекеттік
сектор қажетті және Еуропаның, Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдерінде,
дамушы елдерде мемлекеттік секторға маңызды орын беріледі. Қазіргі таңда
Еуропалық қауымдастықта мемлекеттің шаруашылық объектілерінде 8 млн адам
жұмыспен қамтылған, бұл жалданып жұмыс істеушілердің 11% - ы. ЖІӨ-гі
мемлекеттік сектордың үлесі максималды ел Греция - 23,2 %, минималдысы
Нидерландыда - 8,3%. Мемлекеттік кәсіпорындар энергетикада (Еуропалық
қауымдастықта осы салада жұмыс істеушілердің шамамен 70%-ы), көлік және
байланыста (шамамен 60%); қаржы секторында (30%) басым. Мемлекеттік
сектордың әсері әсіресе Францияда, Италияда, Австрияда, Испанияда,
Португалияда металлургия, кеме және машина жасау, химия, тамақ өнеркәсібі,
көлік жасау, атом энергетикасы, ғарышты зерттеу секілді маңызды салаларда
жоғары болып келеді.
Италияда мемлекет меншігіндегі акциялар пакетін басқару жөніндегі
арнайы министрлік бар [15].
Мемлекеттік секторда отын, шикізат және азық-түліктің мемлекеттік
резервтері елеулі орын алады. Олар елдің экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және экономикалық тұрақтылыққа себеп болады. Әлемдік
саудада АҚШ-тың түсті және сирек металдарының стратегиялық қорының ролі
белгілі. Әлемдік бағалар көтерілген кезде АҚШ үкіметі осы қордың бір
бөлігін сатады. Энергетикалық дағдарыс дүмпуінен кейін көптеген Батыс
Еуропа елдерінде және Жапонияда ұлттық шаруашылықты болуы мүмкін мұнай
эмбаргосы немесе бағалардың бірден көтерілуінен қорғау үшін сұйық отынның
мемлекеттік резервтері құрылды [16].
Мемлекеттік сектордың басым бөлігі - бұл инфрақұрылым объектілері,
көбінесе рентабельді емес, келесі бөлігі - үлкен инвестицияларды қажет
ететін және капитал айналымдылығы баяу шикізат және энергетикалық саладағы
мемлекеттік кәсіпорындар. Мемлекеттік фирмалардың рентабельділігі жеке
меншік фирмалардыкінен төмендеу болады (көбінесе). Мемлекеттік сектордың
енді бір бөлігі - аралас компаниялардың акциялары.
Мемлекеттік сектор көлемі, оның ұлттық экономикадағы үлесі тек жаңа
құрылыс нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге рентабельді, қайта құрылған
мемлекеттік меншік объектілерін жеке меншік капиталға сату нәтижесінде де
өзгереді [17].
Мемлекеттік сектор өзге құралдармен бірге жобамен барлық әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін реттеу құралы ретінде
қолданылады.
Мемлекеттік сектордың үлесі қомақты болып келетін елдерде ол
экономикалық циклді тегістеу және жұмыспен қамтылуды қолдау үшін қазық
ретінде қызмет етеді. Конъюктураның нашарлауы, депрессия және дағдарыс
жағдайында мемлекеттік объектілер өндірісті қысқартпайды. Және де
мемлекеттік темір жолдардағы негізгі капиталдың жаңартылуы, пошта және
телеграфтың қымбат жабдықтарды сатып алуы, автомобиль жолдарын салудағы
бум, порттар мен әуежайлар реконструкциясы әдетте дағдарыстық кезеңдерге
келеді. Осылайша, мемлекеттік шаруашылық объектілері реттеу органдарының
инициативасы бойынша өндірістің құлдырауы мен жұмыссыздықтың өсуіне қарсы
тұруға ұмтылады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жеке секторда жаппай кәсіпорындар
жабылып, жұмыстан босатулар байқалғанда мемлекеттік объектілер мен
фирмаларда мұндай жағдай болмаған. Керісінше, Солтүстік Швеция мен
Финляндияда инфрақұрылым және энергетика объектілері құрылысының өсуі
конъюктураның нашарлауы жағдайында жүрген. ХХ ғасырдың ең үлкен екі
құрылысы Батыс Еуропадағы - Ла-Манш астындағы тоннельдің және Германия
территориясындағы Рейн-Майн-Дунай каналының құрылысы осы елдердегі
экономикалық өсімінің төменгі қарқыны байқалған жылдары жүрген болатын.
Мемлекеттік сектор мемлекеттік құрылымдық саясатта елеулі роль ойнайды.
Мемлекет жаңа объектілерді салады, кеңейтеді, жеке меншік иелерінен сатып
алады және ескілерін реконструкциялайды. Ағылшынның көмір өнеркәсібі мен
қара металлургиясын 40-шы жылдардың соңы мен 50-ші жылдардың басында
лейбористік үкімет бұл салаларды ұлттандыру процесін жүргізбегенде құлдырап
кетер еді [18, 20 б.].
Мемлекеттік сектор қаржы рыногында бірқатар маңызды қызметтерді
атқарады:
- ақша қаражаттарын аккумуляциялайды және оларды дамуына елдің халық
шаруашылығының экономикалық конъюктурасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz