Каспий аймағының экологиялық құқықтық мәртебесі

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 3
КІРІСПЕ 4
1

1.1

1.2

1.3

1.4

1.4.1
1.4.2
1.4.3 КАСПИЙ АЙМАҒЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы құқықтық нормалардың қалыптасуы мен дамуы
Каспий аймағының экологиялық құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері
Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи ресурстарды пайдаланудың құқықтық қағидалары
Каспий аймағындағы жекеленген табиғи ресурстарды пайдаланудың құқықтық негіздері
Каспийдің су ресурстарын пайдаланудың құқықтық режимі
Каспий аймағында жер қойнауын пайдаланудың құқықтық режимі
Каспий аймағындағы жануарлар дүниесін пайдаланудың құқықтық режимі

12

24

38

45
56
64
2

2.1

2.2

2.3 КАСПИЙ АЙМАҒЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАСЫН ҚОРҒАУ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ
Каспий аймағы қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды мемлекеттік реттеу түсінігі, мақсаты мен қызметтері
Каспий аймағындағы қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы экологиялық сараптама, мониторингтің және экологиялық рұқсат берудің құқықтық режимі
Каспий аймағы қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік органдар жүйесі мен өкілеттіліктері

75

80

96
3

3.1

3.2 КАСПИЙ АЙМАҒЫ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ МАҢЫЗДЫ АСПЕКТІЛЕРІ
Каспий табиғи ресурстарын пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықтардың құқықтық негіздері
Каспий аймағы мемлекеттерінің Каспий экологиялық бағдарламалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР

101

112
120
125
132

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде Қазақстан Республикасының Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық ретту ерекшеліктері және оны жүзеге асырудың құқықтық тетігі, осы салада туындайтын қатынастарын мемлекеттік реттеу ерекшеліктері, Каспий аймағы мемлекеттері мен Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамаларын, оны жузеге асыру тәжірибесін жетілдіру мәселелері сараланады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Каспий теңізінің өзге көлдер мен теңіздерден ерекшелігі тұйық (жабық) қоймасы болып табылады. Каспий теңіздің экологиялық жүйесі көптүрлі өсімдіктер мен жануарлар дүнйесіне бай болып келеді. Каспий теңізі жер шарындағы балық шаруашылығы бойынша ең өнімді су қоймасы болып табылады және оның әлемдік генетикалық қорындағы бекіре қосылымы Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің бірегей экожүйесімен оған құятын өзендермен ерекшеленетіндігінде [1].
Каспий аймағының уникалды экологиялық жүйесі қазіргі таңда, Каспий аймағы мемлекеттерінің бірлесе шешуін талап ететін маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін Каспий аймағы мемлекеттерінің теңізге деген экономикалық қызығушылығын тудыруда. Бүгінгі таңда теңіздің табиғи ресурстарын игеру мен пайдаланудан пайда болған түрлі нысандағы мәселелер, соның ішіндегі экологиялық мәселелерді аймақтық деңгейде шешудің нақты мемлекеттік-құқықтық механизмді талап етуде.
Каспийдің экологиялық меселелерін нақты құқықтық базасының жоқтығы, теңіздің құқықтық мәртебесін анықтауда да және оның қоршаған ортасының мәселелерін қорғауда қиындық туғызып отыр. Аймақтың қоршаған ортасының нашарлануының бірнеше себептері бар. Жағалау аумақтарының шөлейттенуімен, топырақтың химиялық ластануымен, оның iшiнде мұнай өнiмдерiмен, бұрғылау, түрлi желiлiк құрылыстарды салу, карьерлер жасау кезiндегi техногендiк әсерлермен, сондай-ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзу уақытында жүйесiз жолдар салумен және жолсыз жерлермен ауыр бұрғылау техникасын тасымалдаумен байланысты қызметтер аймақтың қоршаған ортасына зиянын тигізіп отыр. Сонымен қатар, Каспий теңізі қайраңының ресурстарын қарқынды игерумен байланысты проблемалар Каспий аймағында жүргізіліп жатқан шаруашылық қызметтер жылдан-жылға қарқынды жүргізілуде. Ал осы аймақтағы шаруашылық қызметтерді жүзеге асыру, табиғи ресурстарды игеру және пайдаланумен тығыз байланысты. Аймақтағы жер, су, жер қойнауы шаруашылық қызмет жүргізудің базасы ғана емес, өндірістің негізгі объектісі болып отыр. Осындай табиғи ресурстарды пайдалану өндірістің, ең алдымен қоршаған ортаны қорғау талаптарымен санасуы қажет. Табиғи ресурстарды қарқынды нысанда игеру мен пайдалану салдарынан Каспий аймағының қоршаған ортасының нашарлануына алып келуде. Өтпелі кезеңдегі экономикалық қызмет саласындағы экологиялық талаптардың толық сақталмауы, мемлекеттік басқару механизмінің әлсіздігі мен құқық қорғау органдары қызметтерінің тиісті дәрежеде атқарылмауы, сондай-ақ Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің анықталмағандығы мен Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау туралы арнайы заңнамалық базаның болмауы аймақтағы экологиялық нашарлауына әкеп соқтырды.

1 Қазақстан Республикасы Президенті. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі Тұжырымдамасы: 2003 жыл 3 желтоқсандағы N 1241 Жарлығы // Егемен Қазақстан. – 2003ж. 4 желтоқсан.
2 Қазақстан Республикасы Президенті. Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы туралы: 2003 жыл 16 мамырдағы Жарлық // Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2003. – № 21, 22 құжат.
3 Охрана природы в Казахской ССР., том 1. Алма-ата, «Қайнар», 1975ж. - 82-95 б., 96-99 б
4 Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы; Оқу құралы. 1 бөлім. Тараз.: Тараз Университеті. 2003 ж. 400 б.
5 «Каспий теңізін ластанудан алдын алу шаралары туралы» 1968 жылғы 9 желтоқсанындағы Қазақ ССР-ның Министірлер Советінің қаулысы / Қазақ ССР-да қолданылып жүрген заңдар жинағы. Алма-ата., Қазақстан. 1979 жыл. VI том. - 547б.
6 Муртазалиев А.М. Правовые проблемы охраны окружающей среды в бассейне Каспийского моря. Диссертация доктора юридических наук. – М., 1996. – 375с.
7 «Каспий теңізінің солтүстік бөлігін қорық аймағы деп тану туралы» Қазақ ССР-ның Министірлер Советінің қаулысы / Қазақ ССР-да қолданылып жүрген заңдар жинағы. Алма-ата., Қазақстан. 1979 жыл. VI том. - 557б.
8 1974 жыл 30 тамыз «Каспий теңізінің солтүстік бөлігін қорық аймағы деп тану туралы» Қазақ ССР-ның Министірлер Советінің қаулысы / Қазақ ССР-да қолданылып жүрген заңдар жинағы. Алма-ата., Қазақстан. 1979 жыл. VI том. - 548б.
9 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Каспий теңізінде көмір сутегі шикізатын өндіруді жолға қою және дамыту туралы Қаулы. -1993 жыл 13 ақпан // ПҮАЖ-ы 1993 ж. № 3. - 13б.
10 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Каспий теңізінің қазақстандық секторының мұнай мен газ беру әлеуетін бағалау жөніндегі халықаралық консорциум құру туралы Қаулы. - 1993 жыл 3 желтоқсан. // ПҮАЖ-ы 1993 ж. № 47. - 26б.
11 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Солтүстік Каспийде геологялық барлау жұмыстары туралы Қаулы. - 1993 жыл 23 қыркүйек // Параграф анықтамалық жүйе
12 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Каспий теңізінің Солтүстік бөлігінің қорық аймағын қойылытын экологиялық арнайы талаптар туралы Қаулы. - 1999 жыл 11 шілдеде // Параграф анықтамалық жүйе.
13 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылға арналған қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы. Қаулы. -2004 жыл 6 желтоқсан // Параграф анықтамалық жүйе
14. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Қазақстан Республикасының 2008-2010 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау бағдарламасын бекіту туралы . -2008 жылғы 19 ақпан // Параграф анықтамалық жүйе
15. БҰҰ-ның теңіз құқығы туралы 10 желтоқсан 1982 жылғы Конвенциясы / Действующее международное право. М.: Московский независимый институт международного права. 1997. - 56 б.
16 Эколого-экономические проблемы освоения Каспийского шельфа / Сб. материалов Международной научно-практической конференции. - Алматы: Deluxe, 2006. -168 с.
17 Материалы международной конференции «Каспий: правовые проблемы» // Международная жизнь. 2002. № 4. - 79 с.
18. Каспийская экологическая программа. Правовые и организационные меры охраны и использования природных объектов экосистемы Каспийского моря в прикаспийских государствах Азербайджан, Иран, Казахстан, Россия, Туркменистан // Справочная правовая система ЮРИСТ, 17.07.2008.
19. Әзірбайжан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы 1999 жыл 8 маусымындағы заңы // БД "Законодательство Азербайджана" (Vescc Consultancy - Азербайджан)
20. Ресей Федерациясының Ерекше қорғалатын территория туралы 1995 жыл 14 наурызындағы заңы // Собрание законодательства. 1996. № 3. Ст. 140.
21. Түркменстан Республикасының Мемлекеттік ерекше қорғалатын территориялар туралы 1992 жылғы № 5 заңы // http://sibecocenter.ru/sb.htm
22. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі 9 қаңтар 2007 жылғы // Егемен Қазақстан. 2007 жыл. 23 қаңтар.
23. Бринчук М.М. Экологическое право. (Парво окружающей среды). – М.: Юристь, 1998г. - 559 с
24. Экологическое право России / Под. ред. В.Д. Ермаков, А.Я. Сухарева. – М.: ИМПЭ, 1997г. - 380 с.
25. Петров В.В. Экологическое право России. –М.: Бек, 1995г. - 557с.
26. Ерофеев Б.В. Экологическое право России. –М.: Юристь, 1996г. -75с.
27. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахста. Учебное пособие. Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал» 2004. – 312с.
28. Робинсон Н. Правовое регулирование природопользования и охраны окружающей среды в США: Пер.с англ. под. ред. О.С. Колбасова и А.С. Тимошенко М.: Прогресс, 1990. – 154с.
29. Природоресурсное право и правовая охрана окружающей среды / под. ред. В.В. Петров, С.Б. Байсалов
30. Транин А.А. Национальные парки в СССР: проблемы и перспективы. – М.: Наука, 1991г. -10с.
31. Исаков Ю.А., Криницкий В.В. Система охраняемых природных территорий Советского Союза и перспективы их развития / Охраняемые природные территории Советского Союза, их задачи и некоторые итоги исследования. – М.:1983г. - 12-13с.
32. Меллума А.Ж. Особо охраняемые природные объекты на старсосвоенных территориях. – Рига 1988г. -35с.
33. Сагынбекова Г.М. Проблемы правовой охраны окружающей среды Прибалхашья. Диссерт. на соискание ученой степени кандидата юридических наук. – Алматы, 2005.-130с.
34. Сагынбекова Г.М. Некоторые правовые проблемы охраны природно-хозяйственных комплексов. // Вестник Университета им. Д.А. Кунаева, 2003, № 4, -158-160с.
35. Рысбекова Ж.К. «Правовое регулирование деятельности государственных национальных природных парков Республики Казахстан» Диссерт. на соискание ученой степени кандидата юридических наук. – Алматы, 2007. -147с.
36. Транин А.А. Вопросы правовой охраны природного комплекса столицы России // Государство и право. 2001 г. № - 1. - 40с.
37. Ресей Федерациясының Байкал көлін қорғау туралы 2004 жыл 22 тамыздағы заңы // Собрание законодательства РФ. 2004. № 13. 147c.
38. Кузнецов Н.В. Экологическое право: Учебное пособие. - М. : Юриспруденция, 2000.-140с.
39. Демеген А.А., Жаңбыршин Е.Т., Демеев А.Д. Табиғи ресурстарды үнемді пайдаланудың оңтайлы жолдары. Ақтау, 2005. - 8б.
40. Экологиялық энциклопедия / А. Ақбасова, Е.Ү. Жамалбеков, М.Н. және т.б. Алматы, 2007жылғы- 214б.
41. Цабулевская О.И. Теория государства и права. – М., 1994. - 49 с.
42. Сапаргалив Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. / Алматы. Жеті жарғы 1998 жылғы- 65б.
43. Мухитдинов Н.Б. Основы горного право. – Алматы, 1993. - 100 с.
44. Алексеев С.С. Проблемы теории и права. – М., 1973. - 103 с.
45. Атаманчук Г.В. Государственное управления: проблемы методологии правового исследования. – М., 1975. – 52 с.
46. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильященко Л.В. Правовое обеспечение рационального природопользования. - Алма-Ата, 1985. – 132с.
47. Теория государства и права / Под ред. Н.И. Матузова, А.В.Малько. - М.: ЮРИСТ, 2001. - 398 с.
48. Игнатьева И.А. Принципы экологического законодательства // Государство и право. - 2003. - № 9. - 36-45с.
49. Амандықова С.К ҚР Конституциялық құқығы. А., 2001.-123б.
50. Байдельдинов Д.Л., Конституционная основа охраны природы Республики Казахстан // Материалы международной научно-практической конференции «5-летие Конституции и законотворческий процесс в РК». – Астана, 2000. - 91с.
51. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 2003 жылғы 20 маусым (2008.26.05. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // Параграф анықтамалық жүйе
52. Қазақстан Республикасы. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы 1996 жылғы 27 қаңтардағы Заңы // Параграф анықтамалық жүйе
53. Қазақстан Республикасының Су Кодексі 2003 жылғы 9 шілде // Параграф анықтамалық жүйе
54. Ресей Федерациясының 2002 жылдың 10 қаңтарында қабылданған «Қоршаған оратаны қорғау туралы» заңында // http://www.consultant.ru/popular/okrsred/
55. Түркменстан Республикасының 1991 жылғы «Табиғатты қорғау туралы» заңының // http://enrin.grida.no/htmls/turkmen/soe/htmrus/laws.htm
56. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Су ресурстарын, жануарлар дүниесін сақтау және оңтайлы пайдалану және ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың желісін дамыту жөніндегі 2010 жылға дейінгі бағдарламаны бекіту туралы Қаулысы. - 2007 жыл 8 қазан // Параграф анықтамалық жүйе
57. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Қазақстан Республикасы экономикасының су секторын дамытудың және су шаруашылығы саясатының 2010 жылға дейiнгі тұжырымдамасын мақұлдау туралы Қаулы. -2002 жыл 21 қаңтар // Параграф анықтамалық жүйе
58. Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР. - Алама-ата. 1995. - 128 с.
59 Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж. Право собственности на воды РК в период перехода к рынку. - Алматы. 1995. – 128 с.
60. Мухитдинов Н.Б., Куандыков К.Ж. Право сельскохозяйственного водопользования. - Туркистан. 1998. - 212с.
61. Мукашева А.А. Право водопользования в Республике Казахстан в условиях рыночных отношений: Автореф. канд. юрид. наук. - Алматы, 2003.-25с.
62. Сүлейменова С.Ж. Теоретические проблемы механизма реализации норм водного права Республики Казахстан: Диссер. д-ра. юрид. наук. 2009. - 259 с.
63. Досымбет К. Правовой режим земель воднго фонда в Республике Казахстан: Дисс. канд.юрид.наук:12.00.06. Алматы, 2007. - 28 с.
64. Вода которую мы пьем// Экономика и жизнь. -1991. №2. - 50 с.
65. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы.Оқу құралы. II бөлім. Тараз. 2003. - 288 б.
66. Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 16 мамырдағы № 1095 Жарлығы // Юрист анықтама жүйесі
67. Салимгерей А.А., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А. Морское право и внутри континентального государства. Учебник. Алматы, 2000 г. - 222 с.
68. Теңізде және Қазақстан Республикасының ішкі айдындарында мұнайдың төгілуінің алдын алу және оған ден қою жөніндегі ұлттық жоспарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 6 мамырдағы № 676 қаулысы (2007.22.08. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // Юрист анықтама жүйесі
69. «Каспий теңізінің қазақстандық секторының мұнай мен газ беру әлеуетін бағалау жөніндегі халықаралық консорциум құру туралы» 1993 жыл 3 желтоқсандағы ҚР Үкіметінің қаулысы // ПҮАЖ-ы. 1993ж. № 47. 26б.
70. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабы туралы ереженi бекiту туралы Қаулы. - 2004 жылғы 15 желтоқсан // Параграф анықтамалық жүйе
71. Қазақстан Республикасы. Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы 2004 жыл 9 шілдедегі Заңы (2007.09.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // Параграф анықтамалық жүйе.
72 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Қазақстан Республикасының балық шаруашылығын дамытудың 2007-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қаулы. -2006 жыл 6 қазан // Параграф анықтамалық жүйе.
73 Прохорова Н.А. Понятие управления в земельном праве / Государство и право. 2003. - № 6. - 90-95 с.
74. Кравченко А.И. Трудовые организации: структура, функции, поведение. – М., 1991. - 75 с.
75. Алияров Е. Информатизация системы государственного управления в Казахстане // Саясат-Policy. 2006. - № 3. - 33 с.
76. Оспанов А.Ж. Правовая охрана окружающей среды от загрязнения отходами производства и потребления в РК: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 133 с.
77. Колбасов О.С. Водное законодательство в СССР. - М.: Юридическая литература, 1972. - 216 с.
78. Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. - Алматы, 1998. - 98 с.
79. Иконицкая И.А. Правовое регулирование земельных отношений в условиях рынка // Вестник МГУ. Серия 11, Право. – 1992. - № 5. - 24-26с.
80. Еркинбаева Л.К. Аграрные правоотношения в РК: Дис. д-ра юрид. наук. - Алматы, 2008.- 131 с.
81. Косанов Ж.Х. О проекте Экологического кодекса // Аналитическая записка к проекту Экологического кодекса Республики Казахстан. – Астана, 2006. – 6 с.
82. Культелеев С.Т. Экологическое право РК. – Алматы, 2003. – 328 с.
83. Квашин А.А. Правовые проблемы совершенствования государственного управления в сфере охраны окружающей среды и природопользования в Республике Казахстан в условиях рынка: дисс. канд.юрид.наук. – Алматы, 2006. - 44 с.
84. Тюлеубекова С.Ш. Правовое обеспечение исполнения обязательств РК по экологическим конвенциям: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2003. - 154 с.
85. Алехин А.П. Административное право РФ. – М., 1997. - 680с.
86. Бектурганов А.Е. Проблемы обеспечения экологических требований в аграрном секторе. / Эколого-правовая наук и практика Казахстана: Проблемы рационального использования и охраны природных ресурсов: Материалы международной научно-практической конференции - Алматы, 2004 – Библиотека земельного права. Выпуск. 6. – С. 37-41.
87. Государственное регулирование экономики / Под ред. А.Н. Петрова, М.И. Кныша. – С-Пб, 1999. - 16 с.
88. Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики. – М.: Юристъ, - 1999. - 189 с.
89. Губин Г.П. Государственное регулирование экономики и права / Государство и право на рубеже веков. М., 2001.- С.263-269.
90. Кушембаев А.А. Экологическое право Республики Казахстан. – Астана: Фолиант, 2001. - 241 с.
91. Байдельдинов Д.Л, Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: Интерлигал, 2004. - 137 с.
92 Асылбеков А.П. Проблемы правового регулирования экологического контроля в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1998. - 106 с.
93 Ахметов А.С. Правовое регулирование контроля в области охраны окружающей среды: Дис. канд. юрид. наук. - Тараз, 2004. - 43 с.
94 Абдраимов Б.Ж. Проблемы совершенствования процессуальных форм реализации норм земельного права: дис. д-ра юрид. наук. - Алматы, 2001. - 360 с.
95 Упушев Е.М. Экология, природопользование,экономика. – Алматы, 2002. - 233с.
96 Экологическое право / Под. ред. О.Л. Дубовика. - М.: Эксмо, 2005. - 442 с
97 Қазақстан Республикасы Үкіметі. Эмиссиялар нормативтері белгіленетін және қоршаған ортаға эмиссиялар үшін ақы алынатын ластаушы заттар мен қалдық түрлерінің тізбесін бекіту туралы Қаулы. - 2007 жыл 30 маусым // Параграф анықтамалық жүйе.
98. Боголюбов С.А., Минина Е.Л.Аграрное и экологическое законодательство в России и СНГ (сравнительно-правовой анализ). - М.: Инфра -М. - 1999. - 240 с.
99 Баймбетов Н.С. Проблемы регулирования экологической экспертизы в РеспубликеКазахстан. Диссерт. на соискание ученой степени кандидата юридических наук. – Алматы, 1999. -10с.
100 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. -240 б.
101 Голиченков А.К. Экологический контроль: теория, практика правового регулирования. –М: МГУ, 1992.- 19 с.
102 Есжанов М.Е. Проблемы правового регулирования экологического мониторинга в РК: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1999. - 19 с.
103 Каспий теңiзiнің теңiз ортасын қорғау жөнiндегі негiздемелiк Конвенциясы Тегеран, 2003 жыл 4 қараша // Параграф анықтамалық жүйе.
104 Абдраимов Б.Ж. Проблемы приведения экологического права Республики Казахстан в соответствие с международными нормами и стандартами // Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов (Байсаловские чтения - 2005): Материалы международной научно-практической конференции. – Астана, 2005. – С. 16 – 21.
105 Новикова Е.В. Теоретические проблемы развития экологического законодательства в Республике Казахстан. [Электронный ресурс]. Дис. д-ра юрид. наук. - М.: РГП, 2007. - 398 с.
106. Колбасов О.С. Международно-правовая охрана окружающей природной среды. - М.: Международные отношения, 1982. - 240 с.
107 Қазақстан Республикасы Конституциясы. – 30 тамыз 1995 жыл. – (2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).- Алматы.- Юрист, 2007 - 35 б.
108 Международное право: Учебник для вузов. - 2-изд., изм. и доп. / Отв. ред. Проф. Г.В. Игнатенко и проф. О.И. Тиунов. - М.: Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА – ИНФРА. М), 2002. - 592 с.
109 Бурлаков Л. Каспийдің таңғажайып экожүйесін сақтау – маңызды мемлекеттік міндет // Маңғыстау. 14 қыркүйек 2006 жылғы-3б.
110 Салимгерей А.А., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А., Морское право и внутриконтинентальные государства: Учебник. - Алматы: Данекер, 2000 -101с.
111 Аманова А. Правовые проблемы защиты окружающей среды Каспийского моря, связанные с разработкой ресурсов Каспий // НефтьГазПраво Казахстана. 2005, №1. - 40 с.
112 Международное эколого-правовое сотрудничество: Учебник. - Алматы: Данекер, 2001 - 56-58с.
113 Каспийдегі ынтамақтастық // Маңғыстау. 12 қазан 2006жылғы- 2б.
114 Конвенция ООН по морскому праву, 10 декабря 1982 г. // Действующее международное право. М.: Московский независимый институт международного права, 1997. - 56с.
115 Мамедов Р. Международно-правовой статус Каспийского моря: вчера, сегодня, завтра (вопросы теории и практики) // Центральная Азия и Кавказ. Общественно-аналитический журнал. - 2000. - №2(8). - 27с.
116 Каспийское море и экологические потребности: координация борьбы с проблемами // www.caspianenvironment.org/reports.htm 02.24.2002.
117 Новикова Е.В. Эколого-правовые проблемы Каспийского региона и их отражение в научных исследованиях // Нефть Газ и Право Казахстана, 2005. №2. -36-39с.
118 Баркелиев Т. Главные экологические проблемы Каспийского моря // Экспертиза, 2002. – С. 78.
119 Ашимбаев М.С. Курганбаева Г.А. и др. Нефтегазовые ресурсы Казахстана в системе мировых и региональных отношений. – Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований, 2002. с.61
120 Рубан Л. С. Проблема использования ресурсов Каспийского моря: экологическая, технологическая и экономическая безопасность //Экологическая безопасность Каспийского региона, www.kap.kz.
121 Чигаркина О., Скарлато Л. Проблемы охраны окружающей среды при освоении нефтяных месторождений Прикаспия// Саясат, №7, 2002. – с. 70.
122 Қазақстан Республикасы. Мұнай туралы 1995 жыл 28 маусымдағы Заңы (2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // Юрист анықтама жүйесі.
123 Захарова Р.Ф. Правовой режим подводных трубопроводов. Вопросы международного морского и воздушного право. – Москва. 1979. - 96с.
124 Конвенция по защите морской среды района Балтийского моря.// http://www.redbook.ru/article382.html
125 Каленченко М.М. Международно-правовые проблемы управления природопользованием в больших морских экосистемах // Большие морские экосистемы в эпоху глобальных изменений (климат, ресурсы, управление): Мат-лы международ. конф. (Ростов-на-Дону, 10-13 октября 2007 г.). Ростов-на-Дону: Изд-во ЮНЦ РАН, 2007. - С. 61 - 67.
126 Национальный отчёт по сохранению и сбалансированному использованию биологического разнообразия / Карибаева К.Н. – ред. Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан. – Алматы, 1998. – 96 с.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 156 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР 3
КІРІСПЕ 4
1 Каспий аймағының экологиялық құқықтық мәртебесі
Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи ресурстарды
1.1 пайдалану саласындағы құқықтық нормалардың қалыптасуы мен дамуы
Каспий аймағының экологиялық құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері
Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи ресурстарды 12
1.2 пайдаланудың құқықтық қағидалары
Каспий аймағындағы жекеленген табиғи ресурстарды пайдаланудың 24
1.3 құқықтық негіздері
Каспийдің су ресурстарын пайдаланудың құқықтық режимі 38
1.4 Каспий аймағында жер қойнауын пайдаланудың құқықтық режимі
Каспий аймағындағы жануарлар дүниесін пайдаланудың құқықтық
1.4.1 режимі 45
1.4.2 56
1.4.3 64
2 Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалануды мемлекеттік реттеуДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ
Каспий аймағы қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
2.1 пайдалануды мемлекеттік реттеу түсінігі, мақсаты мен қызметтері 75
Каспий аймағындағы қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
2.2 пайдалану саласындағы экологиялық сараптама, мониторингтің және 80
экологиялық рұқсат берудің құқықтық режимі
Каспий аймағы қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
2.3 пайдалану саласындағы мемлекеттік органдар жүйесі мен 96
өкілеттіліктері
3 Каспий аймағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарын
пайдалану мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықтың
маңызды аспектілері
Каспий табиғи ресурстарын пайдалану саласындағы халықаралық
3.1 ынтымақтастықтардың құқықтық негіздері 101
Каспий аймағы мемлекеттерінің Каспий экологиялық бағдарламалары
3.2 Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 112
ҚОСЫМШАЛАР 120
125
132

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР

ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР ЭК – Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі
ЕҚТА – Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
КЭБ- Каспий Экологиялық Бағдарламасы
КТҚС - Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторы
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
СИТЕС –Жойылып кету қаупі бар жабайы фауна мен флораның халықаралық саудасы
туралы Конвенциясы
ЮНЕП- Біріккен Ұлттар Ұйымының қоршаған ортаны қорғау органы
ҚОӘБ - Қоршаған ортаға әсерін бағалау
РФ- Ресей Федерациясы
БҰҰ- Біріккен Ұлттай Ұйымы

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде Қазақстан
Республикасының Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи
ресурстарды пайдалануды құқықтық ретту ерекшеліктері және оны жүзеге
асырудың құқықтық тетігі, осы салада туындайтын қатынастарын мемлекеттік
реттеу ерекшеліктері, Каспий аймағы мемлекеттері мен Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамаларын, оны жузеге асыру тәжірибесін
жетілдіру мәселелері сараланады.

Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Каспий теңізінің өзге
көлдер мен теңіздерден ерекшелігі тұйық (жабық) қоймасы болып табылады.
Каспий теңіздің экологиялық жүйесі көптүрлі өсімдіктер мен жануарлар
дүнйесіне бай болып келеді. Каспий теңізі жер шарындағы балық шаруашылығы
бойынша ең өнімді су қоймасы болып табылады және оның әлемдік генетикалық
қорындағы бекіре қосылымы Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің бірегей
экожүйесімен оған құятын өзендермен ерекшеленетіндігінде [1].
Каспий аймағының уникалды экологиялық жүйесі қазіргі таңда, Каспий
аймағы мемлекеттерінің бірлесе шешуін талап ететін маңызды мәселелерінің
бірі болып отыр. Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін Каспий аймағы
мемлекеттерінің теңізге деген экономикалық қызығушылығын тудыруда.
Бүгінгі таңда теңіздің табиғи ресурстарын игеру мен пайдаланудан пайда
болған түрлі нысандағы мәселелер, соның ішіндегі экологиялық мәселелерді
аймақтық деңгейде шешудің нақты мемлекеттік-құқықтық механизмді талап
етуде.
Каспийдің экологиялық меселелерін нақты құқықтық базасының жоқтығы,
теңіздің құқықтық мәртебесін анықтауда да және оның қоршаған ортасының
мәселелерін қорғауда қиындық туғызып отыр. Аймақтың қоршаған ортасының
нашарлануының бірнеше себептері бар. Жағалау аумақтарының шөлейттенуімен,
топырақтың химиялық ластануымен, оның iшiнде мұнай өнiмдерiмен, бұрғылау,
түрлi желiлiк құрылыстарды салу, карьерлер жасау кезiндегi техногендiк
әсерлермен, сондай-ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзу уақытында
жүйесiз жолдар салумен және жолсыз жерлермен ауыр бұрғылау техникасын
тасымалдаумен байланысты қызметтер аймақтың қоршаған ортасына зиянын
тигізіп отыр. Сонымен қатар, Каспий теңізі қайраңының ресурстарын қарқынды
игерумен байланысты проблемалар Каспий аймағында жүргізіліп жатқан
шаруашылық қызметтер жылдан-жылға қарқынды жүргізілуде. Ал осы аймақтағы
шаруашылық қызметтерді жүзеге асыру, табиғи ресурстарды игеру және
пайдаланумен тығыз байланысты. Аймақтағы жер, су, жер қойнауы шаруашылық
қызмет жүргізудің базасы ғана емес, өндірістің негізгі объектісі болып
отыр. Осындай табиғи ресурстарды пайдалану өндірістің, ең алдымен қоршаған
ортаны қорғау талаптарымен санасуы қажет. Табиғи ресурстарды қарқынды
нысанда игеру мен пайдалану салдарынан Каспий аймағының қоршаған ортасының
нашарлануына алып келуде. Өтпелі кезеңдегі экономикалық қызмет саласындағы
экологиялық талаптардың толық сақталмауы, мемлекеттік басқару механизмінің
әлсіздігі мен құқық қорғау органдары қызметтерінің тиісті дәрежеде
атқарылмауы, сондай-ақ Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің
анықталмағандығы мен Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау туралы арнайы
заңнамалық базаның болмауы аймақтағы экологиялық нашарлауына әкеп соқтырды.

Тұтастай алғанда Каспий жағалауындағы мемлекеттердің ұлттың экологиялық
заңнамасы дамудың жоғары деңгейіне жетті. Каспий теңізінің мәселелерін
қосқанда барлық экологиялық мәселелерді шешу жөніндегі іс жүзіндегі шаралар
заңдар деңгейіндегі жоғары заңнамамен реттеледі. Көптеген заңдар жақында
қабылданған, әсіресе Каспий жағалауында ТМД елдерінде қабылданған, дегенмен
Иран заңдарға үнемі өзгерістер енгізіп отырады, бұл пайда болған
мәселелерді өз уақытында шешуге мүмкіндік береді. Каспий теңізінің саяси,
құқықтық және экономикалық режимі соңғы мезгілде түбегейлі өзгерді. Каспий
теңізіне экономикалық қысым күшейді, жаңа экономикалық қызығушылықтар пайда
болды, ал қазір оның жағасында бес мемлекет орналасқан.
Каспий теңiзi бассейнiнде Қазақстан өз қызметiн Әзiрбайжанмен, Иранмен,
Ресеймен және Түркменстанмен үйлестiредi. Каспий бестiгi елдерiнiң
әрқайсысының мұнай-газ операцияларында үлкен тәжiрибесi бар және Каспий
теңiзi ресурстарына үлкен үмiт артады. Каспий бестігі елдерінің екіжақты
және көпжақты қатынастарының қарқынды әрі жемісті дамуы олардың Каспий
теңізінің Қазақстандық секторын игерудің саяси, экономикалық, экологиялық
және технологиялық мәселелерін шешуге қабілетті екендіктерін көрсетеді [2].
Зерттеудің өзектілігі Қазақстан Республикасында Каспий аймағының
экологиялық мәселелері көпшіліктің назарында жүргенімен, қоршаған ортасын
қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласында туындайтын қатынастарын
құқықтық реттеу бүгінгі таңда экологиялық құқығының теориясы және оны
тәжірибеде қолдану жағынан да жалпы көзқарас бойынша қанағаттанарлық деп
есептеліне алмайтындығымен түсіндіріледі. Ішкі мемлекеттік заңдылықтың
ақтаңдақтары, қарастырылған мәселе бойынша кешенді ғылыми зерттеулердің
жоқтығы, зерттеу тақырыбын таңдауды негіздеді, жұмыстың мазмұнын және
құрылымын, міндеттерін, мақсаттарын анықтады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау
мен табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық реттеу мәселесі нақты
қарастырып, зерттемеген. Алайда, қазақстандық ғалым-заңгерлердің Каспий
аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды
құқықтық реттеудің әртүрлі қырларынан ашуға негіз болған көптеген құнды
ғылыми еңбектері бар. Олардың ішінен қоршаған орта мен табиғаттың жеке
объектілерін қорғау және пайдалануды құқықтық реттеу мәселелерін зерттеген
Б.Ж. Әбдіраймов, Д.Л. Байдельдинов, С.Б. Байсалов, А.Е. Бектұрганов,
А.Е. Еренов, А.С. Стамкұлов, А.Т. Ащеулов, Ж.Х. Қосанов, табиғатты
ұтымды пайдалануды құқықтық реттеу меселелерін зерттеген Л.К. Еркінбаева,
Н.С. Баймбетов, С.Д. Бекишева және т.б. ерекше айтуға болады.
Сонымен қатар А.А. Транин, В.В. Петров, М.М. Бринчук, О.С. Колбасов
секілді ресей заңгер-ғалымдарының еңбектері қолданылды.
Каспий аймағының кейбір экологиялық мәселелері су ресурстарымен
байланысты болғандықтан, су ресурстарын пайдалану мен қорғау мәселелерін
зерттеген А.А. Мукашеваның Право водопользования в Республики Казахстан в
условиях рыночных отношений, С.Ж. Сүлейменованың Теоретические проблемы
механизма реализации норм водного права Республики Казахстан еңбектері
негізге алынды.
Біздің елімізде туындаған мәселелерді кешенді түрде зерттеп, шешу
қажеттілігі, табиғи шаруашылық кешен түсінігі Г.М. Сағынбекованың,
Ж.К. Рысбекованың еңбектерінде кездеседі. Г.М. Сағынбекованың Проблемы
правового регулирования природно-хозяйственных комплексов (на примере
Балхашского водного бассейна) атты еңбегінде табиғи шаруашылық кешен
мәселелері зерттелген.
Каспий аймағы бес мемлекеттің еншісіндегі табиғи объект болып табылады.
Сондықан да оның бір шетінде орын алған өзгеріс оның екінші жағына әсерін
тигізбей қоймайды. Сондықтан біздің елімізде трансшекаралық экологиялық
мәселелерді зерттеген С.Ш. Тюлеубекова, Ю.А. Гаврилова және
Г.К. Копбасарованың еңбектері де қолданылды.
А. Салимгерей Правовые аспекты участие Казахстана в определении
статуса Каспия атты еңбегінде Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің
мәселелері зерттелген болса, А.А. Аманова Международно-правовые проблемы
разработки ресурсов континентального шельфа Каспийского моря өз
зерттеулерін Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық мәселелеріне арнаған.
Аталған еңбектерде Каспий теңізінің кейбір экологиялық мәселелеріне тоқтала
отырып, аймақтың халықаралық-құқықтық мәртебесі қарастырылған.
Дегенмен, жоғарыда айтылған авторлардың еңбектерінде, басқа да отандық
және Каспий аймағы мемлекеттерінің бірде-біреуінде нақты Каспий аймағының
қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық реттеу
мәселелері нақты зерттелмеген. Каспий теңізінің экологиялық-құқықтық
мәселелерін зерттеген ресейлік ғалым А.М.
Муртазалиевтің еңбегін ерекше айтуға болады. Автор өзінің Правовые
проблемы охраны окружающей среды в бассейне Каспиского моря атты еңбегінде
автор Каспий теңізінің ерекше қоршаған ортасын құқықтық қорғау мәселелерін
Кеңес одағы ыдырағанға дейінгі кезеңде зерттеген.
Қазір Каспий аймағы экожүйесінің жылдан-жылға ушығып келе жатқан
құлдырауы нәтижесінде экологиялық тепе-теңдікті бұзу, жан-жануарлар мен
балықтар мекендейтін ортаның табиғаты төмендеу мен өзгеру, жем қорының
азаюы, табиғи өсіп-өну орындарына кәсіпшілік балықтарының өсуіне
кедергілердің пайда болу зардаптары байқалып отыр. Біз үшін теңіздің
қазақстандық бөлігінің экологиялық жағдайы алаңдатып отыр. Оның үстіне
соңғы жылдары шетелдік инвесторлардың мұнай өндіру мен оны тасмалдауға
араласуы кейбір экологиялық мәселелерді ушықтырып жіберді. Атап айтқанда,
қоршаған ортаның мұнай өнімдерімен ластануы, ауа, су ресурстарының
сапасының нашарлауы тұрғындарды алаңдатып отыр. Сондықтан да, біздің
зерттеуіміз қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің біріне арналып отыр.
Диссертациялық зерттеудің объектісі - Каспий аймағының қоршаған ортасын
қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласында туындайтын қоғамдық
қатынастары болып танылады.
Диссертациялық зерттеудің пәні - нарықтық жағдайда Каспий аймағының
қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдаланудың құқықтық тетігі
болып танылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты
нарықтың дамуы жағдайында Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен
табиғи ресусурстарды пайдалануға байланысты туындайтын құқықтық
қатынастарының теориялық негіздерін зерттеу және осы мәселелер бойынша
заң шығару ісін жетілдіру жөнінде нақты тәжірибелік және теориялық
ұсыныстар жасау.
Аталған мақсатқа жету мынадай міндеттерге көңіл бөлуді қажет етеді:
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи ресурстарды
пайдалану саласындағы ұлттық және халықаралық заңнамалардың қалыптасуы мен
дамуын зерттеу;
- Каспий аймағының экологиялық-құқықтық мәртебесін ескере отырып,
аймаққа уникалды табиғи-шаруашылық кешен мәртебесін беру қажеттігін ұсыну;
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалануды мемлекеттік реттеу ерекшеліктерін зерттеу, осы саладағы
мемлекеттік органдардың өкілеттіліктеріне талдау жасау және олардың
қызметтін жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру;
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдаланудың құқықтық қағидалар жүйесін ұсыну;
- Каспий аймағы мемлекеттерінің заңнамаларына салыстырмалы талдау жасау
мен жетілдіру бойынша теориялық және тәжірибелік ұсыныстар дайындау;
- Нарық жағдайында Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи
ресурстарды пайдалануды реттеу саласында қолданыстағы заңдарды жетілдіру
бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар дайындау;
- Қазірігі жаһандандыру жағдайында Каспий аймағының қоршаған ортасын
қорғау және табиғи ресурстарын пайдалану саласында халықаралық
ынтымақтастықтық тетігіне сипаттама беру және оны нығайту жолдарын ұсыну.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі. Диссертациялық зерттеудің
әдістемелік негізі қоғам мен табиғаттың арақатынасы туралы, қоршаған ортаны
қорғаудың ережелері мен халықаралық қағидалары туралы ғылыми ілімдер
құрайды.
Зерттеу барысында ғылыми зерттеудің кешенді, тарихи-логикалық,
жүйелі–құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық талдау жасау және тағы да басқа
әдіс–тәсілдер пайдаланылды. Қолданылып жүрген заңдар, сонымен бірге
ведомстволық нормативтік актілер, құқықты қолдану тәжірибесі, мерзімді
баспасөзде жарияланған материалдар зерттелді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияның ғылыми жаңалығы
монографиялық деңгейде, Қазақстан Республикасының нарықтық жағдайында
Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды
құқықтық реттеу меселелеріне арналған кешенді зерттеулердің бірі болып
табылатындығымен негізделеді.
Диссертациялық зерттеудің жаңалығына мыналар жатады:
• Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалануды құқықтық реттеу саласындағы заңнамалардың қалыптасуы
мен даму кезеңдері анықтала отырып, әр кезеңге құқықтық
сипаттама берілген;
• Каспий аймағының экологиялық-құқықтық мәртебесін ерекшеліктерін
анықтай отырып, бұл аймаққа уникалды табиғи-шаруашылық кешен
мәртебесін беру қажеттігі анықталған;
• Каспий аймағының экологиялық-құқықтық мәртебесін ерекшеліктерін
ескере отырып, оның қоршаған ортасын қорғау мен табиғи
ресурстарын пайдаланудың құқықтық қағидалар жүйесі ұсынылған;
• Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдаланудың мемлекеттік-құқықтық тетігі зерттеліп, осы саладағы
мемлекеттік органдардың қызметтерін жетілдіру жолдары ұсынылған;
• Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану саласындағы Каспий аймағы мемлекеттерінің
заңнамаларына құқықтық салыстырмалы талдау жасау арқылы, Каспий
аймағын ластанудан қорғау жөніндегі Конвенцияның жобасы
ұсынылған;
• Нарық жағдайында Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен
табиғи ресурстарды пайдалануды реттеу саласында қолданыстағы
заңдарды жетілдіру бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар дайындалған.
Зерттеудің қорғауға ұсынатын ғылыми негізді нәтижелері мен
қорытындылары. Өткізілген зерттеу негізінде қорғауға мынадай ережелер мен
тұжырымдар ұсынылады:
1. Каспий аймағына уникалды табиғи-шаруашылық кешен деген
экологиялық-құқықтық мәртебе берілу тиіс. Оның уникалдылығы Каспий
теңізімен теңіз жағалауларында орналасқан оның су қоймалық территориясынан
басқа, жануарлар мен өсімдер дүниесінің, табиғи ресурстарының экологиялық
өзара байланысқан, біртұтас күрделі табиғи жүйе екендігінен көрінеді. Бұл
кешеннің құрамына мыналар кіреді:
- табиғи объектілер мен ресурстар: жер, жер қойнауы, пайдалы қазбалары,
жануарлар және өсімдіктер дүниесі және т.б.
- теңізі аймағы: теңіз жағалауы, халықаралық құқықтық нормаға сәйкес
12 теңіз милль дейінгі теңіз жағалауы;
- ерекше қорғалатын аймақтар: қорықтар, қорық аймақтары, заказниктер,
ұлттық парктер және т.б.;
- рекреациялық аймақтар: санатория мен курортық, туристік базалар мен
демалыс үй-жайлар;
- өндірістік және шаруашылық нысандар;
- аймақтағы халық.
2. Каспий аймағы қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану саласындағы заңнамалардың қалыптасуы мен дамуы мынадай екі
кезеңнен тұрады:
Бірінше кезең - Кеңестер одағы кезіңдегі Каспий аймағының қоршаған
ортасына қатысты нормативті құқықтық актілер қалыптасқан уақытты құрайды.

Екінші кезең - Қазақстан Республикасының егемендік алғаннан кейінгі
Каспий аймағына қатысты жаңа нарықтық жағдайға бағытталған нормативті
құқықтық актілердің қалыптасуы мен даму уақытын құрайды.
Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейінгі жаңа экологиялық
құқықтық нормалар мен талаптардың қалыптасуы, экономикалық-әлеуметтік
жағдайлардың орын алуы, халықаралық экологиялық ынтымақтастықтың нығайуы,
Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарын пайдалану
саласындағы заңнамаларының дамуына үлкен әсер етті.
3. Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану құқығының қағидалары жалпы, салааралық және арнайы қағидаларға
бөлінеді. Жалпы қағидалар ҚР Экологиялық Кодексінде, салалааралық ҚР Жер,
Су Кодекстері мен Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы, Ерекше
қорғалатын табиғи аймақтар туралы заңдарында көрініс тапқан. Ал Каспий
аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарын ұтымды пайдалану
туралы арнайы қағидалар заңды түрде бекітілуді талап етеді. Соның ішінде,
мынадай негізгі қағидалар басшылыққа алынуы қажет:
- Каспий аймағының тұрақты дамуын қамтамасыз ету;
- Каспий аймағында экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
- Каспий аймағында табиғатты пайдалануды міндетті сақтандыру қағидасы;
- уникалды Каспий экожүйесі мен су қорғау аймағындағы табиғи
ландшафтарға кері әсерін тигізбейтін қызмет түрлерінің басымдылығы;
- уникалды Каспий экожүйесіне шаруашылық және өзге де қызметтер
әсерінің кешенді есебі;
- табиғи экологиялық жүйелерді, табиғи ландшафтарды және табиғи
кешендерді сақтау басымдылығы.
4. Қазақстан Республикасы 2005 жыл 13 желтоқсандағы № 97-III ҚР Заңымен
ратификацияланған, Каспий теңiзiнің теңiз ортасын қорғау жөнiндегі
негiздемелiк Конвенциясының орнына (2003 жыл 4 қарашада Тегеран), Каспий
аймағы мемлекеттерінің қатысуымен бірлескен келіссөздер жүргізіп, Каспий
аймағын ластанудан қорғау жөніндегі әмбебап Конвенция қабылдау керек. Ал
Конвенциямен мынадай мәселелер қамтамасыз етілуі тиіс:
- Каспий аймағының табиғи ресурстарын қорғау, сақтау және қайта қалпына
келтірудің бірыңғай шараларын жүргізу;
- Каспий аймағын ластанудан қорғау мақсатында, Каспий аймағы
мемлекеттерінің арнайы заңдары мен ережелерін қабылдау. Ал осы тұрғыда
қабылданған арнайы заңдары мен ережелері туралы әрбір мемлекет, аймақтың
басқа мемлекеттерін хабардар етуге міндетті;
- трансшекаралық әсерге ие болатын жобаларға, соның ішінде мұнай-газды
өндіруге арналған қоршаған ортаға әсерді бағалаудың арнайы іс шараларды
жасақтау;
- аймақтың экологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, Каспий аймағын
экологиялық қорғау аймақтарына бөлу (Мысалы, су қорғау аймағы, Солтүстік
Каспий қорық аймағы және т.б.);
- теңізде немесе жағалауда орналасқан мұнай-газ кешендері мен т.б.
қауіпті объектілерді міндетті сақтандыру жүйесін қалыптастыру;
- балық шаруашылығына қатысты талаптарды бірыңғайландыру;
- төтенше жағдайлар кезінде әрекет етудің бірлескен жоспарларын
әзірлеу;
- нақты шешім қабылдауға негіз және мамандар мен халық үшін ақпарат
пен білімнің жалпы көзі болып табылатын орталықтандырылған деректер базасын
әзірлеу;
- Каспий аймағын ластануына әсер ететін қауіпті заттар мен
материалдардың тізбесін бекіту.
5. Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексіне Каспий аймағын
ластанудан қорғау және Каспий аймағында шаруашылық және өзге де қызметті
жүзеге асыру кезінде қойылатын экологиялық талаптар тараулармен
толықтырып, Каспий аймағына уникалды табиғи-шаруашылық кешен анықтамасын
беру қажет. Ал арнайы тарауда төмендегі жағдайлар қамтылуы тиіс:
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану саласында туындайтын қатынастарды реттеуде қолданылатын негізгі
анықтамалары;
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
ұтымды пайдаланудың негізгі қағидалары;
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдаланудың шарттары мен тәртібі;
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану саласындағы арнайы органдар жүйесі мен олардың құзыреттері;
- Каспий аймағында шаруашылық және өзге де қызметті жүзеге асыру
кезінде экологиялық сараптама мен мониторингті жүргізу, экологиялық рұқсат
берудің арнайы құқықтық режимін белгілеу;
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану саласындағы заңнамаларды бұзғаны үшін жауапкершілік шаралары;
- Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи ресурстарын
пайдалану саласында халықаралық ынтымақтастықтық тетігі.
6. Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи
ресурстарын пайдалану саласында халықаралық ынтымақтастықты нығайту қажет.
Соның ішінде, Каспий аймағы мемлекеттерінің өкілдеріннен құрылған және сол
мемлекеттермен қаржыландырылатын аранайы өкілетті органдар құрылу. Яғни
теңіз жағалауы мемлекеттерінің экологиялық саясатына сәйкес үйлестіруге
және жасақтауға арналған, жедел түрде шешім қабылдайтын Каспий аймағы
бойынша арнайы халықаралық комитеті тұрақты атқарушы орган ретінде
қызметтер атқаруы тиіс.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы.
Зерттеу барысында жасалған қорытындылар мен ұсыныстар Каспий аймағы
қоршаған ортасын қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық реттеу
мәселелері әрі қарай зерттеуде, сонымен қатар, заң шығармашылығы мен құқық
қолдану тәжірибесін жетілдіруге пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелері ғылыми зерттеу жұмыстарында және жоғары оқу
орындарының оқу процессінде экологиялық құқық, халықаралық құқық пәндері
мен арнайы курстардан дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде қолданылуы
мүмкін.
Диссертациялық жұмыстың қайнар көздерін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Экологиялық Кодексі, Каспий аймағының қоршаған ортасын
қорғау және табиғи ресурстарын пайдалану қатынастарын реттейтін халықаралық
конвенциялар мен келісім шарттар және Каспий аймағы мемлекеттерінің өзге де
нормативтік құқықтық актілері құрайды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университеті заң факультетінің табиғи ресурстар және экологиялық
құқық кафедрасында дайындалды.
Диссертацияның нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінде, М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік
университетінде өткізілген ғылыми конференцияларда баяндалды. Бұл
диссертация бойынша жасалған тұжырымдар ізденушінің оқытушылық қызметте
оқыған дәрістерінде де пайдаланылды.

1 Каспий аймағының экологиялық құқықтық мәртебесі

1. Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи ресурстарды
пайдалану саласындағы құқықтық нормалардың қалыптасуы мен дамуы
Каспий теңізі жер бетіндегі ең үлкен көл болып табылады.
Солтүстігінен оңтүстікке қарай 1200 шақырымға созыла отырып, орташа ені 400
шақырым, ол бес тәуелсіз мемлекеттің шекарасы арқылы өтеді және Еуропа мен
Азия сияқты екі үлкен құрлықты өзара байланыстырады.
Әлемдегі ең ірі ішкі су қоймасы халықаралық мәртебесіне ие Каспий
теңізінің құқықтық мәртебесі үшінші мыңжылдықтың еншісінде сол реттелмеген
күйінде қалып отыр. Физико-географиялық жағдайы бойынша Каспий теңізі
Солтүстік Каспий, Орта Каспий, Оңтүстік Каспий деп үш бөлікке бөлінеді.
Каспий теңізіне 130 өзендер құяды. Солардың ішінде ең ірілері болып,
Ресейден – Волга, Терек, Қазақстаннан – Еділ, Жайық, Әзірбайжаннан – Кура,
Әзірбайжан мен Ресей шекарасынан – Самур, Түркменстан – Атрек.
Қазіргі кезде Каспий теңізінің солтүстік бөлігін игеру саласында
көптеген шаруашылық қызметтер жүргізіліп жатыр. Бұл шаруашылық қызметтерді
жүргізу саласында құқық қайнар көзі болып табылатын бірқатар нормативтікк
құқықтық актілер қабылданған.
Ал енді Каспий теңізін игеру, теңізде шаруашылық қызмет жүргізіу және
оның қоршаған ортасын қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілерді
талдап, экологиялық құқыққа немесе қоршаған ортаны қорғау саласындағы
нормативтік құқықтық актілерге жататынын жеке-жеке талдайық.
Каспий теңізіне қатысты нормативті құқықтық актілердің тарихы
Қазақстан Рсепубликасы тәуелсіздік алғаннан кейін емес, тәуелсіздік алғанға
дейінгі уақыттан басталады.
Сондықтан Каспий аймағының қоршаған ортасын қорғау және табиғи
ресурстарды пайдалану саласындағы заңнамалардың қалыптасуы мен даму тарихын
екі үлкен кезеңге бөлуге болады:
Бірінше кезең – Кеңестер одағы кезеңдегі Каспий теңізінің қоршаған
ортасына қатысты нормативтік құқықтық актілер тарихы;
Екінші кезең – Қазақстан Республикасының егемендік алғаннан кейінгі
Каспий теңізіне қатысты нормативтік құқықтық актілер тарихы.
Қазақ ССР-інде қорғалуға жататын табиғи объектілер бірінші рет Қазақ
ССР-інің табиғат қорғау туралы заңында көрсетілді. Бұл Қазақ ССР-інде
Табиғатты қорғау Заңы 1962 жылдың 16 мауысымында Қазақ ССР-Жоғарғы
Кеңесінің сессиясында қабылданды [3]. Қорғауға жататын табиғи ресурстардың
ішінде жерді, жер қойнауын, суды, ормандарды, басқа да орман емес
өсімдіктері, жиі кезедеспейтін және өте сирек және көрікті табиғи табиғат
объектілер, мемлекеттік қорықтар, қорықшалар, табиғи парктер, курорты
жерлер, жабайы аңдар, табиғатты санитарлық қорғау, орларға бақылау жасау,
табиғатты қорғау саласында, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге
жауапкершілікпен қаралады [4].
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Кеңесі 1967 жыл 12 сәуіріндегі Қазақ ССР-інде
табиғаттың қорғалуы барысы туралы қаулысымен, табиғатты қорғау жөнінде
қосымша шаралар белгіленген [3].
Қоршаған ортаны және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен қорғау
жөнінде көп жылға дейін күрделі мәселелер қаралмады. Оған табиғи
ресурстарды пайдалану, сарқылмас қор деген көзқарас қайшылықтарға алып
келді.
Тек 1970 жылдың 29 желтоқсанында Советтер Одағы Коммунисттік
партиясының және ССР Министрлер Кеңесінің Табиғатты қорғауды күшейту және
табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту туралы қаулысында бұл мәселелер
жан-жақты қаралды. Барлық Республикаларда, оның ішінде Қазақ ССР-інде де
қаулылар қабылданып, оны іске асыру шаралары белгіленді.
Қазақстанда Қазақстан Коммунисттік партиясы Орталық Комитеті мен
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1973 жыл 3 мамырында Табиғатты қорғауды
күшейту және табиғи ресурстарды пайдалануды жақсарту туралы қаулы
қабылданды. Осы қаулыға сәйкес, қоршаған ортаны қорғаумен оның табиғи
ресурстарын пайдалану туралы тиісті шаралар белгіленіп, жүзеге асырылды.
Соның негізінде экология саласындағы заңдарды жетілдіру, кодекстер қабылдау
қолға алынды.
1960-1970 жылдар арасында табиғат туралы заңдарды кодификациялау
барысында, орталықта жер, су, орман, жер қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін, атмосфералық ауаны қорғау туралы негіздері үлгі есебінде
қабылданып, одақтас Республикаларда салалық заңдар, кодекстер қабылданды.
Бұл жұмыс одан кейінде ішінара жалғасты.
Қазақ ССР-нің Жер кодексі 1971 жыл 21 шілдеде, Қазақ ССР-нің Жер
қойнауы туралы кодексі 1976 жылдың 4 тамызында, Қазақ ССР-нің Су кодексі
1972 жылдың 27 желтоқсанында, Қазақ ССР-інің Орман кодексі 1978 жылдың 11
тамызында, Қазақ ССР-нің Атмосфералық ауаны қорғау туралы заңы, Қазақ ССР-
нің Жануарлар дүниесін қорғау және пайдалану туралы заңы 1981 жылдың 12
маусымында қабылданды [4].
Осы кезеңде Каспий теңізінің табиғи жүйесін қорғау туралы арнайы заң
актілер қабылданған жоқ. Бірақ тарихта мұндай заң қабылдау үшін бірнеше
әрекеттер болған.
1968-1977 жылдар аралығында Кеңес Одағы Үкіметінің Каспий теңізін
ластанудан қорғау шаралары туралы қаулы қабылдауға бірнеше әрекеттер
жасалып, 1968 жылы 9 желтоқсанда Каспий теңізін ластанудан алдын алу
шаралары туралы Қазақ ССР-ның Министрлер Советінің қаулысы қабылданданды.
Осы қаулы бойынша, Қазақ ССР-ның мұнай өндіруді жүзеге асыратын
кәсіпорындарға, Қазақ ССР-ның химия өндірісі басқармасына, Қазақ ССР-ның
жеңіл өнеркәсіп Министрлігіне және Каспий теңізі мен оған құятын өзен
жағалауларында орналасқан барлық министрліктер мен ведомстваларға сондай-
ақ Гурьев пен Орал облыстық атқарушы органдарға, Каспий теңізін мұнайдың
төгілуінен, өндірістік және басқа да шаруашылық қалдықтардан, сондай-ақ су
кемелерінің теріс әсерлерінен сақтау мақсатында қажетті шараларды қабылдау
міндеті жүктелген [5]. Сонымен қатар, осы қаулы бойынша Қазақ ССР-ның
Геология Министрлігі, Қазақ ССР-ның мұнай өндіруді жүзеге асыратын
кәсіпорындары мен басқа да республика министрліктер мен ведомстваларына
Каспий теңізінің территориясында шаруашылық қызметтер барысында
жүргізілетін барлық жарылыстарға тыйым салынды. Қаулыда көрсетілген
міндеттердің орындалуына жүйелі түрде бақылау жасауды Қазақ ССР-ның халықты
бақылау комитетінежүктелген болатын.
1980-1990 жылдар аралығында Каспий теңізі туралы арнайы заң
қабылдауға екі әрекет жасалды. Оның біріншісі, ССР Министрлер Кеңісінің
Каспий теңізінің бассейіндегі экологиялық жағдайларды түбегейлі жақсарту
шаралары туралы қаулысы негізінде жүзеге асырылды [6]. Бұл жобада, қазіргі
кезге дейін өзінінің өзектілігін жоймаған, табиғатты қорғаудың арнайы
шаралары көзделген. Қаулы 80 жылдардағы ССР-дің шаруашылық жүргізу
жағдайларын жүзеге асыру механизіміне негізделген. 1990 жылдардың басында
Астрахань мамандарымен бірлесе отырып, нақты ССР-дің Каспий теңізі туралы
арнайы заң жобасын дайындау әрекеті жасалды. Жобада Каспий теңізінің
мәселелеріне ұлттық заңнамалық деңгейде емес, халықаралық-құқықтық деңгейде
жүзеге асыруға басымдылық берілді. Дегенмен, бұл әрекеттер тек жоба
негізінде қалды.
Каспий теңізінің қоршаған ортасын қорғауды жүзеге асыру мақсатындағы
тағы бір нормативтік құқықтық акт, 1974 жылғы 30 тамызында қабылданған
Каспий теңізінің солтүстік бөлігін қорық аймағы деп тану туралы Қазақ ССР-
ның Министрлер Советінің қаулысы [7]. Қаулы теңіздің экожүйесін қорғау
саласындағы негізгі нормативтік акт болып табылады.
Каспий теңізі бассейінде балық қорын сақтау мен қорғау, Каспий
теңізін ластанудан алдын алу шаралы туралы 1968 жылдың 9 желтоқсанындағы
Қазақ ССР-ның Министрлер Советінің қаулысы мен Табиғаты қорғау мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалануды ары қарай жақсарту шаралары туралы Қазақ
ССР-ның Жоғарғы Советінің қаулысын жүзеге асыру мақсатында, Каспий
теңізінің Солтүстік бөлгі мен Жайық өзенінің теңізге құятын аймағы қорық
аймағы деп белгіленді. Каспий теңізінің Солтүстік бөлігінің қорық аймағы
туралы арнайы Ереже қабылданды. Каспий теңізінің Солтүстік аймағын қорық
деп танудың басты мақсаты, Каспий теңізі аймағында балық қорын сақтау және
теңіз фаунасы мен флорасынның дамуын қаматамасыз ету[8]. Ережеге сәйкес,
қорық аймағында тек балық шаруашылығы мен су көлігі қызметтерін ғана
жүргізуге рұқсат етілген.
Бұдан – былай жүргізілетін барлық мұнай операциялары мен басқа да
шаруашылық қызметтер осы ережелердің негізінде жүзеге асырылып келді.
Егемендік алған Қазақстан Республикасы азып-тозған экологиялық
ахуалын жақсарту мақсатында экономикалық және әлеуметтік жағынан маңызды
нормативтік актілер қабылдады. Экологиялық заңдардың дамуы барысында
қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласында
іргелі істер атқарылды.
Жоғарыда айтып кеткендей, Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін
алғаннан кейін экологиялық заңнамалары жаңа экономикалық-әлеуметтік
жағдайында дами бастады.
Шартты түрде Қазақстан Республикасының егемендік алғаннан кейінгі
кезеңіндегі қоршаған ортаны қорғау саласындағы нормативтік актілерінің
қалыптасуы мен даму тарихын бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең – 1991-1995 жылдар аралығын қамтиды.
Ең осы кезеңде алдымен қоршаған ортаны құқықтық қорғау бұл Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітілген болатын. Қазақстан Республикасы
биологиялық әртүрлілік туралы Конвенцияға қосылды.
Қазақстан Республикасының Су кодексі мен Жануарлар дүниесін қорғау,
өсімін молайту және пайдалану туралы заңдары қабылданды.
Бұдан басқа 1992 жыл 30 мамырында Жер қойнауы және минералды шикі
заттарды өңдеу туралы Қазақстан Республикасының Кодексі, 1995 жылдың 28
маусымында Мұнай туралы Қазақстан Республикасының заңы қабылданған
болатын. Аталмыш нормативтік актілер Каспий теңізінің қорық аймағында
геологиялық барлау жұмыстарын жоспарлау мен оны жүргізу және жер қойнауын
пайдалану қызметтерін реттеді.
Осы кезеңде қабылданған Каспий аймағын экологиялық-құқықтық реттеу
саласындағы маңызды заңға тәуелді актілеріне мыналар жатады:
- Солтүстік Каспийде геологиялық барлау жұмыстары туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1993 жыл 23 қыркүйегіндегі Қаулысы;
- Қазақстан Республикасындағы су бетін қорғау Ережесі туралы ҚР
Экология және биоресурстар Министрлігінің 1994 жыл 27 маусымындағы
Бұйрығы;
- Су объектілеріне зиянды заттардың әсерлерінің нормативтерінің
Нұсқауы;
- Каспий теңізінде көмір сутегі шикізатын өндіруді жолға қою және
дамыту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы [9];
- Каспий теңізінің қазақстандық секторының мұнай мен газ беру әлеуетін
бағалау жөніндегі халықаралық консорциум құру туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысы [10];
- Солтүстік Каспийде геологиялық барлау жұмыстары туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1993 жыл 23 қыркүйегіндегі Қаулысы [11].
Аталған нормативтік құқықтық актілердің негізінде Каспий теңізінің
табиғи ресурстарын игеру қарқынды жүргізіле бастады.
Солтүстік Каспийде геологиялық барлау жұмыстары туралы Қаулының
заңды күші Каспий теңізінің қазақстандық бөлігі мен 3 км. дейінгі жағалау
территориясына таралады. Қаулы Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде
жүргізілетін сейсмикалық барлаулар, теңіз экожүйесі мен биоәртүрлікті
сақтай отырып жүзеге асырылу мәселелерін реттеді.
Солтүстік Каспийде геологиялық барлау жұмыстары туралы Қаулыға
сәйкес сейсмикалық барлау жұмыстарын жоспарлау мен оны жүргізуге арнайы
талаптар мен шектеулер белгіленген:
- 1 сәуірден бастап 15 шілде аралығында құстардың ұя салатын
территорияларында сейсмикалық жұмыстарды жүргізуге тыйым салынады;
- қазан айынан бастап мамыр айлары аралығында итбалықтардың шоғырланатын
жерлерінде жұмыстар жүргізуге шектеулер қойылған;
- теңіз аймағында жарылғыш заттарды пайдалануға, өнделмеген қалдықтар
мен тазартылмаған суларды теңізге жіберуге тыйым салынады және т.б.
шектеулер мен талаптар белгіленген.
Жалпы геофизикалық зерттеу жұмыстарды жүргізуге жалпы бақылау
жасауды Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстар Министрлігі жүзеге асырды.
Екінші кезең – 1996-2002 жылдар аралығын қамтиды.
Бұл кезең Қазақстандағы экологиялық заңнамалардың қалыптасып, даму
кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде келесі заңдар қабылданды:
- Қазақстан Ресубликасы Президентінің 1996 жылғы 27 қаңтарындағы Жер
және жер қойнауы туралы заңды күші бар Жарлығы;
- Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қоршаған ортаны қорғау туралы
заңы;
- Қазақстан Республикасының 1997 жыл 18 наурызындағы Экологиялық
сараптама туралы заңы.
Сондай-ақ, осы кезеңде Қазақстан Республикасы Табиғи ресурстар мен
қоршаған ортаны қорғау Министрлігі 1999 жыл 9 шілде № 182-ІІ Қазақстан
Республикасы Энергетика, индустрия және сауда Министрлігі 1999 жылғы 9
шілде № 187 Акватория мен Қазақстан Республикасының теңіз жағалауы
аймақтарында және ішкі су қоймаларында мұнай операцияларын жобалау мен
өткізу кезіндегі экологиялық қауіпсіздік нормаларын сақтау жөніндегі
нұсқаулықты бекіту туралы Бірлескен бұйрығын қабылдады.
Ал 2002 жылы Қазақстан Республикасының Атмосфералық ауаны қорғау
туралы заңы қабылданды.
Каспий теңізінің Солтүстік бөлігінің қорық аймағын қойылатын
экологиялық арнайы талаптар туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999
жыл 31 шілдедегі қаулысын қабылдап, Каспий аумағынада іздеу-барлау
жұмыстарын құқықтық реттей отырып, шаруашылық қызметтерді іске асыра
бастаған еді [12]. Бірақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір
шешімдерінің күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2008 жылғы 18 қаңтардағы № 29 Қаулысымен алынып тасталды.
Каспий теңізінің Солтүстік бөлігінің қорық аймағына қойылатын
экологиялық арнайы талаптар туралы Қаулысының заңды күші барлық теңіз
іздеу-барлау жұмыстары және 1974 жыл 30 тамыз Каспий теңізінің солтүстік
бөлігін қорық аймағы деп тану туралы Қазақ ССР-ның Министрлер Советінің
қаулысымен қорық аймағы деп белгіленген территориясы мен Каспий теңізінің
қазақстандық бөлігіне таралатын еді.
Осы арнайы экологиялық талаптар туралы қаулы бойынша іздеу-барлау
жұмыстарына төмендегі міндетті талаптар мен шектеулер белгіленген болатын:
- жұмыстардың технологиясы уәкілетті мемлекеттік органдардың арнайы
келісімімен және жүргізілген мониторинг негізінде ғана өзгертулер енгізіле
отырып жүзеге асырылуы тиіс;
- жағалау базалар қорық аймағынан тыс территорияларда салынуы
керек;
- тазартылған қатты және сұйық қалдықтарды төгу қатаң уәкілетті
мемлекеттік органдардың келісімімен ғана жүзеге асырылуы тиіс;
- скважина (ұңғыма) факелдерінде көмір-сутегі мен газды жағуға
тыйым салынады;
- 1 сәуір айынан бастап 15 шілде айы аралығында:
- Жайық және Еділ өздендерінің атырауларында геофизикалық жұмыстар
жүргізуге, ұңғымаларды сынауға және кеменің жүзуіне, осы аймақтарда 1-30
қазан айларында құрылыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салынады;
- құстардың ұя салатын жерлерінде (қамыс нуларында, құмдауытты
жағалау қойнаулары мен аралдарда) құрлыс жұмыстарын жүргізуге, ұңғымаларды
сынауға тыйым салынады;
- Каспий итбалығының популяциясын сақтау үшін қазан айынан бастап
мамыр айын қоса алғанда мұнай операцияларын жүргізу олардың шоғырланған
жерлерінен алыс қашықтықта жүзеге асырылуы тиіс және т.б. сол секілді
талаптар мен шектеулер белгіленген.
Үшінші кезең – 2003-2006 жылдар аралығын қамтиды.
Бұл кезең, Каспий теңізінің құқықтық режимін реттеу мәселелеріне
арналған заңдардың қабылдана бастаған кезеңі.
2003 жылы 4 қарашада Тегеранда Қазақстан Каспий теңiзiнің теңiз
ортасын қорғау жөнiндегі негiздемелiк Конвенцияға қол қойып, 2005 жылы 13
желтоқсандағы № 97-III ҚР Заңымен ратификацияланды.
Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік
бағдарламасы туралы 2003 жыл 16 мамырында Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлығы қабылданды.
Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік
бағдарламасы туралы ҚР Президентінің жарлығы бойынша Каспий теңізінің
табиғи ресурстарын үш кезеңге бөле отырып, игеру жоспарланған.
Бағдарламаның нысанасы Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторы қойнауындағы
көмiрсутегi шикiзаты ресурстарын тиiмдi игеру жөнiндегi шараларды негiздеу
және келiсу болып табылады.
Бағдарлама 1993 жылы бекiтiлген Каспий теңiзiнiң қазақстандық бөлiгiн
игерудiң мемлекеттiк бағдарламасының (1-кезең) қисынды жалғасы болып
табылады. Теңiз мұнай-газ операцияларын жүзеге асырудың стратегиялық
ережелерi мен әдiстерiн нақтылау қажеттiгi Қазақстан Республикасының
әлеуметтiк-экономикалық дамуының қалыптасқан оң үрдiстерiмен,
көмірсутектерінің дүниежүзілік рыноктардағы және оларды тасымалдау
бағыттарының өзгерiстерiмен, мемлекет мүдделерiн қамтамасыз ететiн
ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы ЖАҚ-ын құрумен байланысты [2].
Қазақстан Республикасының аумағындағы көмiрсутегi шикiзаты кен
орындарының көпшiлiгi 2002 жылға қарай жылдық өндiрудiң ең жоғары деңгейiне
жеттi. Құрлықта өндiрудiң одан әрi өсiмi бiрiншi кезекте Теңiз және
Қарашығанақ сияқты кен орындарын игерудiң қарқындылығына байланысты.
Сонымен бiрге, жүргiзiлген зерттеулер көмiрсутегi шикiзатының барланған
қорлары мен өндiрудiң негiзгi өсiмiн Каспий теңiзi акваториясынан күту
қажеттiгiн көрсетедi.
Каспий теңiзi бекiре балығының дүниежүзiлiк тектік қоры шоғырланған
солтүстiк бөлiгi мен оған құятын өзендердiң экологиялық жүйесiнiң бiрегей
қасиеттерімен айқындалатын планетамыздағы ең бiр өнiмдi балық шаруашылық су
қоймасы болып табылады. Каспий теңiзiнiң бiрегейлiгi оның географиялық және
биохимиялық параметрлерiмен айқындалады.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiндегi аралдарда каспий тюленi
мекендейтiн негiзгi орындар бар. Сулы-сазды алқаптарда құстар мекендейдi,
ал келуi-кету кезiнде миллиондаған су құстары уақытша тұрақтайды, олардың
үштен бiрi қыстауға қалады.
Алайда, қазiргi уақытта аймақтың теңiз деңгейi көтерiлуi, қоршаған
ортаны ластаудың өткен жылдардағы және қазiргi ластанудың шешiлмеген
проблемалары, жалғасып отырған экожүйесінің тозуы мен биологиялық
алуантүрлiлiктiң қысқаруы салдарын қоса алғанда, экологиялық проблемалардың
терiс әсерiмен байланысты бiрқатар қиындықтарды бастан кешiп отыр.
Солтүстiк Каспий бiрегей экожүйесiнiң биоресурстарын, әсiресе, бекiре
балықтарының түрлерiн сақтау мақсатында Едiл мен Жайық өзендерi атырауларын
қоса алғанда, Солтүстiк Каспийдiң шығыс бөлiгiнiң акваториясы ҚP Үкiметiнiң
қаулысымен 1974 жылы ерекше мәртебесi мен қорғау режимi бар қорық аймағы
болып жарияланды. Ресей жақпен iргелес қорық аймақтарын есепке алғанда,
Солтүстiк Каспийдiң барлық акваториясы қорық аймағы болып табылады.
Шетелдiк және ұлттық сарапшылардың бағалауы бойынша, Каспий теңiзi
қазiргi уақытта биологиялық өнiмдiлiктi айқындайтын бiрқатар параметрлер
бойынша сыни жағдайда тұр. Қалыптасқан экологиялық проблемалардың бiрқатары
трансшекаралық сипатқа ие.
Экологиялық проблемаларды бүкiл Каспий аймағы елдерi мен халықаралық
ұйымдарының бiрлескен күш-әрекеттерiмен шешу мақсатында Қазақстан
Республикасы соңғы бiрнеше жылдар бойы аймақтық Каспий экологиялық
бағдарламасын (КЭБ) iске асыруға қатысып келедi. КЭБ мақсаты экологиялық
ахуалды тұрақтандыру және Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын, сондай-ақ
жағалаудағы аймақты халықтың тұрақты өмiр сүруi және теңiз экожүйесiн
сақтау үшiн сауықтыру болып табылады.
КЭБ бiрiншi фазасын iске асыру шеңберiнде Каспий теңiзi мен оның
жағалауындағы аймақтың проблемасын трансшекаралық диагностикалық талдау
жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлдi. КЭБ халықаралық және ұлттық сарапшыларының
қатысуымен трансшекаралық диагностикалық талдауды әзiрлеу процесiнде
аймақтың мынадай экологиялық мәселелерін анықталды:
- жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы, қоршаған орта жай-күйiнiң
жалпы нашарлауы;
- жағалау ландшафтарының шөлейттенуi және көрiксiзденуi, жағалау
ареалдары мен инфрақұрылымдарының бүлiнуi;
- биоресурс қорларының, соның iшiнде бекiрелердi қоса алғанда,
балықтардың кәсіптік түрлерінің азаюы;
- халық денсаулығының нашарлауы;
- мұнай-газ өндiрушi өнеркәсiп қызметiнiң нәтижесiнде техногендiк
апаттар ықтималының артуы, жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы.
Каспий теңiзi экологиялық жүйесiнiң жай-күйi көбiне құрлық пен
жағалау сулары акваториясын қамтитын жағалау аймағындағы экологиялық
жағдайға, сондай-ақ теңiзге құятын өзендер ағыстарының экологиялық
жағдайына байланысты.
Каспий теңізінің қазақстандық секторынының жағалау аймағындағы
қазiргi экологиялық жағдай тұрақсыздық, оның iшiнде табиғи және
антропогендiк факторлар жиынтығынан туындаған табиғи ортаның азып-тозуының
үдейе түсуiмен сипатталады.
Су басу және су астында қалу салдарынан, түрлi тасымал және желiлiк
құрылыстарды, өнеркәсiп объектiлерiн, мұнай кәсiпшiлiктерiн (40 мұнай
ұңғымасы), елдi мекендердi, геологиялық ресурстар мекендейтiн ареалды,
рекреациялық және басқа да объектiлердi қоса алғанда, жағалаулық
инфрақұрылым бүлiнiп, пайдаланудан шықты.
Сондай-ақ жағалау аймағы экожүйесiнiң бұзылуы, жерасты сулары
деңгейiнiң көтерiлуi, жағалаулық аймақ топырағының сортаңдануы, жануарлар
мен балықтардың мекендеу ортасының нашарлауы, ареалдың өзгеруi, азықтық
қордың қысқаруы орын алды. Өзендер арналары мен түбiнiң тайыздауы
кәсiпшiлiк балықтарының табиғи өсiп-өну мекенiне өтуiне кедергi туғызды.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiне тән апатты тасу-қайту
құбылыстардың салдарынан орасан зор жағалаулық аумақтардың оқтын-оқтын су
астында қалады, тасқын құрлыққа ондаған километрға созылып кетедi. Бұл
құбылыстар балықтардың, бинтос және су өсiмдiктерiнiң құрлыққа шығып
қалуымен, биоресурстардың жойылуымен қатар жүредi, ал су қайтқанда
(шегiнгенде) теңiзге мұнай өнiмдерiнiң қалдықтарын және басқа да ластаушы
заттарды ала келедi.
Каспий теңізінде көмір сутегі шикізатын өндіруді жолға қою және
дамыту туралы ҚР Үкіметінің қаулысы мен Каспий теңізінің қазақстандық
секторының мұнай мен газ беру әлеуетін бағалау жөніндегі халықаралық
консорциум құру туралы ҚР Үкіметінің қаулысында, Каспий теңізінің
қазақстандық бөлігіндегі көмір сутегі шикізатын геологиялық-геофизикалық
зерттеу, барлау және өндіру жөніндегі жұмыстарды жүзеге асыру көзделген.
2003 жылдан бастап жаңа Орман, Су және Жер кодекстері заңды
күштеріне енді. Сонымен қатар бірнеше жаңа заңға тәуелді нормативтік
актілер де қабылданды. Атап айтқанда, 2004 жыл 9 шілдеде Жануарлар
дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы Қазақстан
Республикасының заңына қол қойылды.
Ерекше мемлекеттiк маңызы бар су объектілерінің тiзбесiн және ерекше
мемлекеттiк маңызы бар су объектiлерiндегi шаруашылық қызметтi реттеу
құқықтық режимiнiң ерекшелiктерін бекiту туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2004 жылғы 21 қаңтардағы № 59 қаулысымен Каспий теңізі ерекше
мемлекеттік маңызы бар су объектілерінің тізбесінде бірінші орынға
қойылған.
2004 жылдың 20 қаңтарынан бастап Қазақстан, жойылып кету қаупі бар
жабайы фауна мен флоралар түрлерімен халықаралық сауда жасау туралы
Конвенцияға қосылды.
Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылға арналған қоршаған ортаны
қорғау бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 6
желтоқсандағы № 1278 Қаулысыда осы кезеңде қабылданды.
2006 жылың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Міндетті
экологиялық сақтандыру туралы заңы күшіне енді.
Төртінші кезең - 2007 жылдан қазіргі күнге дейін.
Осы кезеңде Қазақстан Республикасының жаңа Экологиялық кодексі
қабылданып, заңды күшіне енді. Экологиялық кодексті жүзеге асыру
мақсатында, Қазақстанда 43 құжат дайындады. Оның ішінде Каспий теңізінің
экологиялық құқықтық мәртебесін айқындайтын құжаттары да бар, жалпы
қырықтан астам құжат дайындалды
Сонымен қатар осы кезеңде қабылданған төмендегі нормативтік құқықтық
актілер де маңызды болып табылады:
- Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалды экономикалық бағалау
ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27
маусымдағы № 535 Қаулысы;
- Мемлекеттік экологиялық сараптамасын жүргізу ережелерін бекіту
туралы Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2007 жылғы
28 маусымдағы № 207-ө Бұйрығы;
- Қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету жөніндегі қызметті лицензиялау ережесін және оған
қойылатын біліктілік талаптарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2007 жылғы 5 маусымдағы № 457 Қаулысы;
- Шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық қауіпті түрлерінің
тізбесін бекіту туралы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.