Банктік менеджмент
КІРІСПЕ 3
1. Тарау. БАНКТІК МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің 6
экономикалық маңызы және ролі
1.2. Коммерциялық банк әрекетін қаржылық
талдаудың объективті қажеттілігі 24
2. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЖЫСЫН БАНКТІК
БАЛАНС НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ
2.1. Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің
реті және ұйымдастыру жүйесі 28
2.2. Банк балансы материалдарын банк активтерін 33
және пассивтерін талдауға қолдану
2.3. Банк балансы негізінде банк өтімділігін талдау 54
2.4. Қазақстан Республикасы халқының салымдарына
кепілдік беру қорын құруды ұйымдастыру 66
3. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕ ҚАРЖЫ
МЕНЕДЖМЕНТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ЖӘНЕ МӘСЕЛЕСІ
3.1. Коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын 72
басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
1. Тарау. БАНКТІК МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің 6
экономикалық маңызы және ролі
1.2. Коммерциялық банк әрекетін қаржылық
талдаудың объективті қажеттілігі 24
2. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЖЫСЫН БАНКТІК
БАЛАНС НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ
2.1. Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің
реті және ұйымдастыру жүйесі 28
2.2. Банк балансы материалдарын банк активтерін 33
және пассивтерін талдауға қолдану
2.3. Банк балансы негізінде банк өтімділігін талдау 54
2.4. Қазақстан Республикасы халқының салымдарына
кепілдік беру қорын құруды ұйымдастыру 66
3. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕ ҚАРЖЫ
МЕНЕДЖМЕНТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ЖӘНЕ МӘСЕЛЕСІ
3.1. Коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын 72
басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз байланыста болатын көрініс.
Банктың басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз етеін маңыздылығында болып табылады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдыкі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір арқау болды.
Банктың басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз етеін маңыздылығында болып табылады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдыкі, яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір арқау болды.
1. «Банки и банковские организации в Республике Казахстан»: Основные законодательные акты. – Алматы, 2001 г.
2. Қазақстан Республикасының «Банктер және банктік қызмет туралы» заңы. 31.08.95ж.
3. Батракова Л.В. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: - Москва, 1995 г.
4. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента: - Москва, 1995 г.
5. Лаврушин О.И. Банковское дело: - Москва, 1999 г.
6. Мажитов Д. Проблемы устойчивости банковской системы Казахстана // Азия, 1997 №19; №20.
7. Питер С. Роуз. Банковский менеджмент: - Москва, 1995 г.
8. Сейткалимов А.Г. Управление банковской ликвидностью и методы её анализа: - Алматы, 1998 г.
9. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент: - Москва, 1998 г.
10. Шеремет А.Д., Щербакова Г.Н. Финансовый анализ в коммерческом банке: - Москва, 2000 г.
11. Шойбеков Р., Қазбеков М. Русско-казахский словарь: - Алматы, 1996 г.
12. Банк жүйесінде қолданылатын терминдер сөздігі / Құраст.: Ә.Сембина, Б.Назыкеева, - Алматы, 1995 ж.
13. Управление коммерческим банком в условиях переходной экономики // Финансы и кредит, 2000 г. №7, с51-59.
14. Арсланбеков –Федоров А.А. Операионно-стоимостный анализ в коммерческом банке // банки Казахстана 2001. №6. с.42-45
15. Жунусова Г.Р. Интеграционные процессы в банковской системе Казахстана // банки Казахстана 2002. №1. с. 6-10
16. Каменова Р.А. Совершенствовать регулирование деятельности банков второго уровня // банки Казахстана 2001. №8. с. 16-18
17. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития // банки Казахстана 2001. №10. с. 2-11
18. Мажитов Д. Банк жүйесіне тірек керек // Финансы Казахстана 1997 г. №12. с. 29-32
19. Лисак Б.И. Актуальные проблемы развития банковской системы Казахстана // банки Казахстана 1999. №1. с.2-6
20. Раева Р.О. «О банковской системе Казахстана» // банки Казахстана 2001. №6. с. 10-19
21. Рябова И.Б. Анализ финансового состояния коммерческого банка // Деньги и кредит.1988 №8. с. 15-18.
2. Қазақстан Республикасының «Банктер және банктік қызмет туралы» заңы. 31.08.95ж.
3. Батракова Л.В. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: - Москва, 1995 г.
4. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента: - Москва, 1995 г.
5. Лаврушин О.И. Банковское дело: - Москва, 1999 г.
6. Мажитов Д. Проблемы устойчивости банковской системы Казахстана // Азия, 1997 №19; №20.
7. Питер С. Роуз. Банковский менеджмент: - Москва, 1995 г.
8. Сейткалимов А.Г. Управление банковской ликвидностью и методы её анализа: - Алматы, 1998 г.
9. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент: - Москва, 1998 г.
10. Шеремет А.Д., Щербакова Г.Н. Финансовый анализ в коммерческом банке: - Москва, 2000 г.
11. Шойбеков Р., Қазбеков М. Русско-казахский словарь: - Алматы, 1996 г.
12. Банк жүйесінде қолданылатын терминдер сөздігі / Құраст.: Ә.Сембина, Б.Назыкеева, - Алматы, 1995 ж.
13. Управление коммерческим банком в условиях переходной экономики // Финансы и кредит, 2000 г. №7, с51-59.
14. Арсланбеков –Федоров А.А. Операионно-стоимостный анализ в коммерческом банке // банки Казахстана 2001. №6. с.42-45
15. Жунусова Г.Р. Интеграционные процессы в банковской системе Казахстана // банки Казахстана 2002. №1. с. 6-10
16. Каменова Р.А. Совершенствовать регулирование деятельности банков второго уровня // банки Казахстана 2001. №8. с. 16-18
17. Марченко Г.А. Банковский сектор Казахстана: состояние и перспективы развития // банки Казахстана 2001. №10. с. 2-11
18. Мажитов Д. Банк жүйесіне тірек керек // Финансы Казахстана 1997 г. №12. с. 29-32
19. Лисак Б.И. Актуальные проблемы развития банковской системы Казахстана // банки Казахстана 1999. №1. с.2-6
20. Раева Р.О. «О банковской системе Казахстана» // банки Казахстана 2001. №6. с. 10-19
21. Рябова И.Б. Анализ финансового состояния коммерческого банка // Деньги и кредит.1988 №8. с. 15-18.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. Тарау. БАНКТІК МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің 6
экономикалық маңызы және ролі
1.2. Коммерциялық банк әрекетін қаржылық
талдаудың объективті қажеттілігі
24
2. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЖЫСЫН БАНКТІК
БАЛАНС НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ
2.1. Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің
реті және ұйымдастыру жүйесі
28
2.2. Банк балансы материалдарын банк активтерін 33
және пассивтерін талдауға қолдану
2.3. Банк балансы негізінде банк өтімділігін талдау 54
2.4. Қазақстан Республикасы халқының салымдарына
кепілдік беру қорын құруды ұйымдастыру 66
3. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕ ҚАРЖЫ
МЕНЕДЖМЕНТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ЖӘНЕ МӘСЕЛЕСІ
3.1. Коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын 72
басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
КІРІСПЕ
Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең маңызды бөлінбейтін құрамдас
құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық өндірістің және ақша айналымының
дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз байланыста болатын көрініс.
Банктың басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды
тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы
делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық
құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы
елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей
өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға,
банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша
ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар
жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз етеін маңыздылығында болып
табылады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге
бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге
бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдыкі,
яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша
қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын
сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша
мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір
арқау болды.
Сонымен қатар, соңғы 7 жылда елдегі коммерциялық банктердің саны 237-
ден (1995 ж. шырқау шегі) қазір 40-қа тарта қалды. Бұның себебі еліміздегі
нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті
өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау
тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және
теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін
және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмысымның тақырыбына қызығушылық
танытты және мақсатына айналды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және
әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің
барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы
экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сол себепті,
банктегі қаржылық менджменттің негізгі бағыты келесі мәселелерге
жұмылдырылуы керек:
----------------------------------- -----------
1. Тарау. БАНКТІК МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің экономикалық маңызы және
ролі
------------------------------
публикасының Банктер және банктік қызмет туралы заңына сәйкес
Қазақстанда банктер – қаржы нарығында әр тарапты операциялар орындайтын
айрықша хұқыққа ие әмбебап несие мекемелері. Олар әр түрлі түрде және әр
түрлі мерзімге несие берумен, бағалы қағаздарды және шетел валюталарын сату
және сатып алу, сақтаумен айналысады[1].
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер - өз клиенттеріне
әр түрлі қызметтер көрсететін ерекше кәсіпорын. Қазіргі кезде банктің
клиенттерге ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзеге асыруға байланысты
жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және нарық талабына сай дәстүрлі емес
формалары көбеюде. Осыған байланысты банк қызметінің коммерциялық сипаты
арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші деңгейдегі
банктердің қандай да болмасын меншіктің формасына жататындығынан емес,
олардың ақы негізінде (%-к ставкамен - немесе комиссиондық төлеммен)
клиенттерге көрсететін қызметтерінің сан алуандығымен байланысты.
Коммерциялық банктер – коммерциямен айналысатын ерекше кәсіпорын.
Коммерциялық банк[2] – бұл қоғамдағы экономикалық және саяси
өзгерістерге әсер ететін әлеуметтік-экономикалық сала. Экономикалық және
қаржылық қызметтерден басқа банктік жүйе әлеуметтік қызметтерді де жүзеге
асырады, яғни әлеуметтік бюджеттік бағдарламаларды салықтық төлемдер арқылы
қамтамасыз ету, жұмыс орындарын қалыптастыру, салымшылар үшін қосылған
құнды қалыптастыру.
Коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі проблемасы болып
Қазақстан экономикасының тұрақтылығы табылады.
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін факторлар:
а) әлеуметтік-саяси жағдай, яғни үкімет тұрақтылығы, оппозиция әсері,
әкімшілік-территориялық мамандықтың орнықтылығы;
ә) жалпы экономикалық жағдай – экономиканың нақты секторының
потенциалы, өндірістік күштердің жаңартылуы, тауар өндірушілердің
бәсекелестік қабілеттілігі, инвестициялар (капиталдың келукетуі);
б) қаржы нарығындағы жағдай, яғни банктік салымдардың пайыздық
мөлшерлемесі, ақша нарығының табыстылығы, бағалы қағаздар нарығының
табыстылығы, ұлттық валютаны алмастыру курсы, сұраныс көлемі (валюталарға
ұсыныс, валюта биржасындағы операциялар,ақша эмиссиясы, инфляция қарқыны,
Қазақстан Ұлттық банкінің саясаты, алтын валюта қорының көлемі, банк
өнімінің бәсекелестігі);
в) несиелік ұйымның ішкі тұрақтылығы – банктің стратегиясы мен
миссиясы, кадрлардың кәсіби мамандануы, банктік менеджменттің сапасы,
капитал жеткіліктілігі.
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы
факторлары 1.1-ші суретте келтірілген.
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай Жалпы экономикалық жағдай
Үкімет Әкімшілік-территор Нақты Тауар Капиталдың
тұрақтылығы иялық маманданудың экономика өнді-рушілсалааралық
тұрақтылығы секторының ердің келуінің
потенциалы бәсекелес-мүмкіндігі
тік
қабі-летті
лігі
ОппозицияКурс-тСаяси Әлеу-м Өндірістік Елдің Инвестициялық
ның әсеріың бағ-дар еттік күштердің төлем климат
түзе-т тұрақ- жаңарты-луыбалансы
ілуі тылық қалдығы
(экспорт
импорт)
Несиелік мекеменің Қаржы нарығының жағдайы
ішкі тұрақтылығы
Капи-Кадр Банк Теңгенің айырбастау Банктік салымдарды Банктік
тал лар-дымиссияс курсы тарту мөлшері өнімдер
ң ы
жеткі мен
лік-тма-манжәне
ілігі-дан-у қызмет-т
ы стратег ердің
иясы
бәсе-кел
ес-тігі
1. Активтерді және пассивтерді 1. Әкімшілік ұйымдастыру жүйесі
басқару. және еңбек ақы.
2. Өтімділікті басқару. 2. Қызметшілерді таңдауды
3. Меншікті капиталды басқару. ұйымдастыру.
4. Қарыз капиталын басқару. 3. Қызметшілерді дайындауды
5. Банктік тәуелділікті басқару. ұйымдастыру.
6. Несие қоржынын басқару.
7. Банк ішіндегі бақылауды
ұйымдастыру.
Банк – жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ “капиталды”
әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға
болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару – бұл несиелік
ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда,
өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі
кестеде көрсетілген (1.2-ші кестені қара).
Кесте 1.1.2.
Банктік менеджменттің міндеті
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
1 2
Банктік саясат 1. Негізгі міндеттердің қойылымы.
2. Кешенді бағдарлама мен жобаны өңдеу.
3. Банк іс-әрекетін басқару әдістемесін өңдеу.
4. Банкті дамыту саясатын таңдаумен байланысты
банктің ұйымдық құрылымын өңдеу.
5. Банктің қызметшілерін басқару стратегиясы
(қызметші жұмысын ұйымдастыру;
(қызметшіні ынталандыру.
Банктік 1. Нақты нарықты таңдау.
маркетинг 2. Банктік қызметті дамыту үшін ұзақ және қысқа
мерзімді мақсаттарды орнату.
Банктік 1. Клиенттерге қызмет көрсету үшін жаңа банктік
өнімдерді құру технологияларды енгізу.
2. Банк клиенттерінің қажеттілігін қанағаттан-дыру
үшін банк іс-әрекеті процесінде ақша қорларының
нысанын өңдеу.
Клиенттерге 1. Банктік қызметтің жаңа нарығын жаулап алу.
қызмет көрсету, Бәсекелестікті нығайту, банктің ресурстық базасын
қызметтерді кеңейту, қосымша пайда әкелетін ақша ағымдарын құру.
сату, банктің 2. Пайда табу
клиенттік
базасының
құрылуы.
1.1.2-ші кестенің жалғасы
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
1 2
Экономика және қаржы1. Капитал өсімі.
2. Өтімділікті және пайданы басқару.
3. Банк дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету.
4. Банк шығындарын басқару.
Ақпараттық 1. Қаржы операциясын жоспарлау жүйесі.
қамта-масыз ету
Әкімшілдік 1. Банктің даму стратегиясын таңдаумен байланысты
қызметшінің мамандығы.
Банктік менеджменттің жүйесі:
1. Банк іс-әрекетін бағдарламалау – банк іс-әрекетінің мақсатты
бағдарламасының құрылуы.
2. Банк іс-әрекетін жоспарлау – несие ұйымының бағдарламалық мақсатына
сай сандық параметрлерді өңдеу.
3. Ақпараттық қамтамасыз ету – банк клиенттерімен жасалған шарттарды
тіркейтін алғашқы құжаттар.
4. Экономика және қаржы – банк бағдарламасының орындалу дәрежесін
бағалау.
5. Технология – функционалды-технологиялық құжаттарды өңдеу.
6. Маркетинг – сыртқы ортаның қажеттілігін анықтау.
7. Әкімшілік – бақылау қызметі.
8. Кеңес беру және сарап (экспертиза) – сыртқы ортаның басқару
әсерімен байланысты кеңес беру, сараптама жүргізу.
9. Қамтамасыз ету - материалды-техникалық және кадрлық қамта-масыз
ету.
10. Паблик рилейшнс – ақпараттық-зерттеуді қамтамасыз ету, жарнама.
Банк өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржы делдалы болып
табылады, ал клиент керсінше, өндірістік тауар және қызметтің иесі. Бірақ
экономиканың нақты секторына айналым қорларының қаржыландырылуы және
инвестиция керек, ал банктерге актив көлемінің өсімі керек. Коммерциялық
банк нарықтық экономикада өз міндетін жүзеге асыруы үшін, осы екі мақсат
бір-бірімен байланысты болуы керек.
Банктік менеджмент - коммерциялық банктің өз
функцияларын атқару процесін тікелей басқарумен байланысты тәжірибелік
қызмет. Бұл аспектіде банктік менеджмент басқару объектісіне басқарушылық
ықпалдарды өңдеу жүйесі ретінде көрінеді: активтік және пассивтік
операциялар, есеп-кассалық операциялар, нормативтік қаржылық-экономикалық
көрсеткіштердің орындалуы, банктік аудит және бақылау және т.б.
Қаржылық қорды жасауды және оны тиімді пайдаланудың жан-жақты әдістері
мен кешенді технологиялары, тұтынушыларға реинжинирингті бизнес -
әдістемелерін қолдану, коммерциялық банктің жұмысын және оның қаржысын
бақылап отыратын жүйелік басқару "қаржылық менеджмент" деп аталады.
Қаржылық менеджменті
1. Активтер мен пассивтерді басқару.
2. Өтімділікті басқару.
3. Жеке капиталды басқару.
4. Қарыз капиталды басқару.
5. Банктік тәуелділікті басқару.
6. Несие портфелін басқару.
Банкілік ішкі бақылауды ұйымдастыру.
Қызметкерлерді басқару.
1. Ұйымдастыру жүйесі мен еңбек ақысын администрациялау.
2. Қызметкерлерді іріктеу мен орналастырудың ұйымдастырылуы.
3. Қызметкерлерді дайындау жүйесінің ұйымдастырылуы. Банктердің алға
қойған мақсаттары да маңызды орын алады.
Қазіргі уақытта кеңінше қолданылып жүрген "қаржы менеджменті" деген
бірлес көп ұғымды қамтиды. Мамандар қаржы менеджменті дегенімізді ақша
ресурсын пайдалану және қалыптастыру, қатынастарын басқару деп санайды.
Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент мәселесі ТМД
ғалымдарының еңбектерінде аз мөлшерде болса да шешімін тапты.
Коммерциялық банктердің қаржы делдалы сияқты ақша ағымын басқаруы
әрекеттерінің себебі ақша функциясының өзінше тән барлық жиынтығын
қамтуында. Бұл мәселені жандандыру мемлекеттік басқару органдарының
нормативтерін сақтау ережесімен дәл келеді. Коммерциялық банктердегі
қаржылық менеджмент және реттеу органдарының талаптарын сақтау позициялары
туралы мәселелерге еңбектер арналған.
Коммерциялық банктердің жұмыс істеу процестері микроэкономикалық -
факторлар мен клиенттердің тұрақтылығына байланысты.
Қазіргі уақытта мұндай байланыс өте тұрақты, 1-ші топтағы өнім шығару
бұл материалдық құндьшықтар болып табылады. Коммерциялық банк нарықтық
экономика үшін алғашқы, ал ұлттық банк банк жүйесіндегі қайта құру
ұйымдарымен сәйкес келеді.
Шетел банктерінің тәжірибелері қызықты. Бірақ шетелдік қаржы жүйесінің
Қазақстанның несие - банк жүйесінен елеулі айырмашылықтары бар. Мысалы: АҚШ-
ң Федеральды Резерв жүйесінің тәжірибесі Қазақстан жерінде таралуы керек.
Ал Қазақстан банктік жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
талаптарына негізделген.
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің
экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге
болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де -
нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі
түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық
менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк
клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын
пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы -
технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін
әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк
қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар,
коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды
мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментін сәйкес - аналитикалық
қамтамасыз ету. Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъектік түрде
қарастыру және технологиялық процестердің өндірістілігі мен
ұйымдастырушылық құрылымдары болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек,
банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек. Банктік
менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру табылады.
Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде қаржы-
экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық
параметрлер байланысын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, банктік менеджмент
бір-бірімен байланысты және бір-біріне қатысты парметрлер жүйесін
білдіреді:
қаржы-экономикалық көрсеткіш (ҚЭ);
ұйымдық құрылым (ҰҚ);
функционалды-технологиялық басқару (ФТ).
Бұлардың байланысын көрсетсек:
ҚЭ ҰҚ ФТ
Банктік менеджмент қаржы-экономикалық, ұйымдық және технологиялық
параметрлердің өзара байланысын басқарушы ретінде келесі 1.2-ші суреттегі
схема арқылы беріледі.
Сур. 1.2. Банктік менеджменттің функционалды-технологиялық жіктелуі.
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы
менеджментіндегі ерекшелік – ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік
ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі – бұл ақшаның
барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі -
банктің қаржы операциясын басқару процесі.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің мақсаты – банктің қаржы
операциясын жоспарлауды қамтамасыз ететін функціионалды-технология
жүйесінің қызметінің тәртібін талап етуді анықтау[3].
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер тететін параметрлер келесі 1.3-
ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1.3.
Қызметтер тәртібінің парметрлері
Берілген парметрлер Қызметтер тәртібі
Банк пайдасын максимизациялау Төменгі мөлшердегі өтімділік
нормативі
Банк өтімділігінің максимизациясы
Пайда мөлшері
Пайда мен өтімділіктің
тепе-теңдігі
Нарықтық табысты қамтамасыз ететін
пайда мөлшері
Коммерциялық банктегі қаржы менеджменті екі жүйеден тұрады:
(басқарылатын жүйе немесе басқару объектісі;
(басқарушы жүйе немесе басқару субъектісі.
Коммерциялық банктің қаржы менеджментінде басқару объектісінің негізі
болып, ақша қорлары табылады.
Коммерциялық банктің қаржы менеджментінде басқару субъектісінің негізі
болып, банк менеджменті табылады (банк қызметкерлері, басқару аппараты).
1.3-ші суретте коммерциялық банктегі қаржы мнеджментінің тұрақтылық
негізінде басқару схемасы айқын бейнеленген.
1.3-ші суретке түсініктеме.
Басқару объектісі – банк клиентурасының ақша қаражаты. Бұл процестің
хұқықтық жағы, яғни басқару субъектісі коммерциялық банк арқылы
жүргізіледі. Экономикалық жағы банктың қаржы операциясы негізінде
жүргізіледі.
Сур. 1.3. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің қағидасы.
1.3-ші суретте тұрақтылықтың бес блогы көрсетілген, олар өз кезегінде
12 блоктан тұрады. Төменде коммерциялық банктің тұрақтылығының блоктары
мазмұндарымен келтірілген:
Банктің қаржы тұрақтылығы
1. Банктің 2. Банк қызметін 3. Экономикалық
қаржы-эко-номикалық талдау және тиімділіктің ағымдағы
нормативі қызметі монито-ринг. бағалануы.
негізінде банкті
бағдарламалау (ішкі
және сыртқы), банк
қызметінің стратегиясы.
Банктің ұйымдық тұрақтылығы
4. Банк қызметін 5. Банктің ұйымдық 6. Адам капиталын басқару:
жоспарлау: құрылымы (сызықты, ынталандыру, материалдық
маркетингтік дивизиондық). ынталандыру
стратегия.
Банктің функционалды тұрақтылығы
7. Банктің мамандануы. 8. Банктің әмбебаптығы
Банктің коммерциялық тұрақтылығы
9. Банктің өнім саясаты және банк 10. Клиенттің қажеттілігі
өнімдерін негізінде банк қызметінің
функционалды-техноло-гиялық инновациялық бағытта дамуы және
қолдану. банк клиентурасының қаржы
менеджменті.
Банктің капитал тұрақтылығы
11. Банктің несие-инвестициялық 12. Банктің қор-эмиссиялық
саясаты саясаты.
Қаржы менеджментінің мақсаттарын іске асыру үшін коммерциялық банктің
негізгі қызметтерін анықтау керек (1.4-ші суретті қара).
1. Стратегиялық жоспарлау – болашақтағы қаржылық міндеттерді анықтау
және іс-шаралар бағдарламасын өңдеу.
2. Үлгілеу (моделирование) – ақпараттарды дайындауда, сонымен қатар
басқару объектісінің ағымдағы жағдайын бағалауда құрал-жабдықтарды және
технологияларды қолдану әдісінің жиынтығы. Үлгі (модель) – материалды
объект немесе таңбалы жүйе.
3. Оперативті жоспарлау ағымдағы қаржылық міндеттерді тиімді анықтау
тәсілі болып табылады.
Басқару субъектісі
Сур. 1.4. Басқару субъектісінің функционалдық жүйеге әсер ету схемасы.
4. Мониторинг – қоршаған орта және басқару объектісінің жағдайы туралы
ақпараттар жиынтығы.
5. Диагностика – объект жағдайын мінездейтін парметрлердің ағымдағы
мәндерінің сәйкестігін бағалау.
6. Басқару мақсаты – басқару объектісінің сенімділігін қамтамасыз ету.
Коммерциялық банктердегі бизнес стратегияны жоспарлау кезеңдері:
1. Банктың микро және макро орталарын оқыту - банктің бизнес
-стратегияның бәсекелес ортасын анықтайтын экономикалық, қаржылық,
құқықтық, банк қызметінің ұйымдастырушылық және ресурстық жағдайлары.
2. Әр жағдайдағы анализ.
3. Мақсаттар мен міндеттердің қайта құрылымы.
4. Банктің басты мақсаттары мен тапсырмаларын жоспарлау.
5. Банк бағдарламасын құрастыру.
6. Несие беру ұйымдарының күнделікті есебіндегі ортақ стратегиясындағы
банктің барлық деңгейіндегі басқарудың параллельді стратегиялық
құрастырылуы.
7. Алға қойған мақсаттарды жүзеге асырудың жолдарын бөлініп алған және
потенциалды ресурстар есебімен бірге анықтау.
8. Қаржылық мақсаттардың қайтадан құрылуы.
9. Басқарудың барлық деңгейіндегі банктің басқару жүйесінің (эндогенді
және экзогенді) ақпаратты - басқару ағымдарын жоспарлау.
10. Банк құрылымының бейімделу жобасын жасау.
11. Банктің кадр саясатын жоспарлау.
12. Іс-қағаздарының функционалды - технологиялық құрастырылуы.
13. Технологиялық бақылау және базалық іс-қағаздарының банктің бизнес
стратегияларындағы қызметі жайлы.
14. Бюджетті жоспарлау.
15. Банктің бизнес- стратегиясы жоспарларын жинақтау.
Осыдан коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің ерекше тармағы
тарайды. Ол банктің бірқатар өнімін құру.
Банк операциясы түсінігінің банк өнімі және банктің көрсететін
қызметі түсінігімен байланысын қарастырамыз. Мақсатына байланысты
операциялар келесі кластарға бөлінеді:
• пассивтік операциялар – банктік қызметті көрсету үшін ақша
ресурстарын шоғырландыру;
• активтік операциялар – ағымдық кезеңде және болашақта табыс табу
үшін меншікті және тартылған қорларды пайдалану;
• делдалдық операциялар – комиссиондық сый-ақы үшін клиенттерге қызмет
көрсету.
Банктің делдалдық операциясы және оның қысқаша мазмұны 1.5-шы суретте
көрсетілген.
Сур. 1.5. Банк операцияларының жіктелуі.
Банктің делдалдық операциясының құрылымын бөлшектеп қарастырайық. Ол
үшін банк үштігі деген жаңа түсінікті қолданамыз.
Банк үштігі бұл үш түсініктің сәйкестігі, яғни өнім – операция –
қызмет көрсету. Банк үштігі түсінігі клиенттерге банк технологиясымен
қызмет көрсету түсінігінің мүмкіндігімен анықталады. Ол келесі схемамен
белгіленеді:
Технология = (Материал + Инструмент + Іс-әрекеттер жиынтығы)
Қажеттілікті қанағаттандыру.
Клиенттерге банк технологиясымен қызмет көрстеу =
= (Клиенттердің қажеттілігі + Өнімдер + Операциялар) Қызмет
көрсету = Банк үштігі + Оның элементтері арасындағы өзара байланыс.
Үштіктер Өнімдер + Операциялар+ Қызметтер
элементарлы жай типтік көпшіліктік (массовые)
араласқан күрделі кешенді топтық
интегралдық жүйелік процеске жеке
біріккен
Сур. 1.6. Банк үштігінің кластары.
Банк өнімі – банктің клиентке қызмет көрсету тәсілі; банк
қызметшілерімен клиенттер арасындағы өзара байланыс, яғни хұқықтық
кешендердің өзара байланысы.
Банк операциясы – клиенттерге қызмет көрсету бойынша қойылған
міндеттерді орны және уақыты бойынша жүзеге асыру жүйесі.
Банктік қызмет көрсету – банк клиентінің қажеттілігін қанағаттандыру
нысаны (несие, кассалық есеп, кепілдіктер, бағалы қағаздарды сату – сатып
алу, сақтау бойынша).
Әрбір коммерциялық банктің негізгі концепциясы: сенімді клиент –
тұрақты банк.
1.2. Коммерциялық банк әрекетін қаржылық
талдаудың объективті қажеттілігі
Коммерциялық банк әрекетін қаржылық талдау дегеніміз – арнайы білім
жүйесі. Бұл жүйе банк әрекетінің қаржылық, экономикалық нәтижелерін
меңгерумен, шаруашылық процестердің факторын және тенденциялардағы
пропорцияларын айқындау, банктің даму жолдарын негіздеумен байланысты.
Банктің талдау объектісі болып, әр бір жеке банктердің және оларды
топтастырудың коммерциялық іс-қимылының территориалды, функционалды немесе
т.б. белгілері бойынша топтаулар табылады.
Қаржылық Ерекшеліктердің сипаттамасы
талдаудың
белгілері
Ішкі қаржылық талдау Сыртқы қаржылық талдау
1 2 3
Талдау мәні Қаржылық-экономикалық Қаржылық-экономикалық
процестер, олардың процестердің нәтижелері
фак-торлары және нәтижелері
Талдау Қаржылық нәтижелер, Қаржылық нәтижелер, банктің
объектілері рентабельдік және банктің қаржылық жағдайы
қаржылық жағдайы,
басқарудың экономикалық
тиімділігі
Талдау Банк мамандарының Бақылау ұйымдары мен меншік
субъектілері көп-шілігі, әр түрлі иелері
деңгейдегі менеджерлер,
аналитиктер, ішкі
аудиторлар мен
бақы-лаушылар, банк
басқармасы, сырттан келген
аудиторлар мен кеңес
берушілер
Қаржылық Ерекшеліктердің сипаттамасы
талдаудың
белгілері
Ішкі қаржылық талдау Сыртқы қаржылық талдау
1 2 3
Регламент Банк басқармасы ұйымы-ның Халықаралық және ұлттық
дәрежесі шешімі стандарттар
Қолданыла-тын Қоршаған орта, банк қызметіАғымдағы қаржылық есеп беру
аппарат-тардың туралы ақпараттардың барлықшегінде
көлемі жүйесі
Алынған Көптеген жағдайда Алдын ала жасалған
ақ-параттардың субъективті және ықтималды опера-циялар бойынша
талдау си-паттама болады бақылау ұйымдастырудың
нәти-жесінің бекітілуі мен ақпараттарға
сапа-сы негіздел-ген талдау
объективті сипатта болады
Ақпараттың Кез-келген Жалпы алынған принциптер
көрсетілу мен есеп стандарттары
әдістері негізінде
Ақпараттар-дың Ағымдағы, ретроспективті Ретроспективті талдау
жүргізілу талдау
кезінде
қолданылатыны
қай уақытқа
жататынына
байланысты
талдау түрлері
Өлшем Кез-келген Ақшалай және өлшемсіз
бірлік-тері (безразмерный)
Жүргізу Кез-келген Бекітілген нормативтік
жиі-лігі актілер бойынша
Жауапкершілік Дисциплинарлы Әкімшілік
дәрежесі
Сур. 1.7. Банктің ішкі және сыртқы қаржылық талдауының салыстырмалы
сипаттамасы.
Осы суретке байланысты коммерциялық банктегі қаржылық талдау мерзіміне
қарай:
• күнделікті;
• апталық;
• айлық;
• тоқсандық;
• жылдық
болып;
зерттеу көлеміне байланысты:
• толық;
• тақырыптық
болып;
зерттеу мақсатының сипатына байланысты:
• алдын ала талдау;
• бақылау-жеделдік талдау;
• қорытынды және болжамды талдау
болып бөлінеді.
Қаржылық талдаудың негізгі міндеті[4] – мамандарға, банк
қызметкерлеріне қаржылық талдауды жүргізу үшін жан-жақты ақпарат беру.
Банк жүйесінде қаржылық есеп беруді талдау кезінде келесі әдістер
қолданылады.
1) Топтастыру әдісі – бұл жылдық баланстан, есеп берудің басқа да
түрлерінен мәліметтерді жүйелеуге, оларды талдау үшін барынша қолайлы
талдауды қолдану шарттарын жариялауға тиімді әдіс.
2) Салыстыру әдісі. Бұл әдісті қолдану банктің қаржы жағдайын
сипаттайтын коэффициенттер мен көрсеткіштер динамикалық өзгерістер
әсерімен дәлелденіп анықталатынын көрсетеді.
3) Коэффициенттер әдісі. Бұл әдіс әр түрлі топтар арасындағы
байланысты табуға мүмкіндік береді, яғни шоттар тобының, активтердің немесе
сол сияқты банктердің оған үлес салмағын ажыратуға мүмкіндік береді.
4) Графикалық әдіс – талдаудың барынша көрнекті және тиімді
әдістерінің бірі.
Жалпы коммерциялық банк әрекетін қаржылық талдау туралы ақпарат сыртқы
және ішкі пайдаланушылар үшін қажет. Ішкі пайдаланушылар: банктің басқару
аппараты, банк қызметкерлері. Олар әр түрлі қаржылық сипаттағы шешім
қабылдайды. Сыртқы пайдаланушылар: несиегерлер, аудиторлық қызметкерлер,
баспасөз, құнды қағаз биржасы.
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЖЫСЫН БАНКТІК
БАЛАНС НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ
2.1. Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің
реті және ұйымдастыру жүйесі
Коммерциялық банк қызметін қаржылық талдау бұл – банк қызметінің қаржы-
экономикалық нәтижесін меңгерумен байланысты арнайы білім жүйесі.
Коммерциялық банк өз қызметін талдау негізінде пайданы ұлғайту
мақсатында активтік және пассивтік операциялар құрылымын тиімді етуге
тырысады.
Мемлекеттік салық қызметі коммерциялық банктің есебін талдау
процесінде банктің бюджет алдындағы міндетінің орындалуына қаржылық бақылау
жүргізеді. Банктік қадағалаудың екі түрі бар: реттеуші (есептерді тексеру)
және қадағалаушы (банкті бақылау). Қадағалау орындары бухгалтерлік баланс
және шығыстар мен кірістер туралы есеп негізінде банктің қызметін
бақылайды.
Қазақстан Республикасының Банктер және банктік ұйымдастыру туралы[5]
заңына сәйкес банктің қаржылық жылы 1 қаңтардан басталып 31 желтоқсанда
аяқталды.
Банк балансы – коммерциялық банктің өзіндік және сырттан тартылған
қаражаттарының қозғалысын, олардың қорлану және құралу көздерін жан-жақты
көрсетеді. Баланс бойынша ақшалай қаражаттың орналасуына немесе
пайдалануына несиелік есеп айырысу және т.б. банктік операциялардың,
сонымен қатар бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың қозғалысына
бақылау жүргізіледі. Банк балансын талдау банктің өтімділігін бақылауға
және банктік қызметтерді басқаруға, оларды әрі қарай жетілдіруге әсерін
тигізеді.
Банктегі бухгалтерлік есеп есептеме әдісі бойынша жүргізіледі. Осы
есептеме әдісінің бірнеше элементтері бар:
а) құжаттану;
ә) түгендеу;
б) ақшалай бағалау;
в) калькуляциялау;
г) бухгалтерлік шоттар;
д) екі жақты жазу;
е) баланс;
ж) есеп беру.
Құжаттау – банктегі барлық құралдар мен қорлардың қаражаттарының әрбір
айналысының орындалуын, әрбір операциялардың жүзеге асырылуы жөніндегі
көрсеткіштер жүйесін үздіксіз бақылап отыру үшін арнайы жасалған белгілі
құжаттар.
Түгендеу - көп салалы банк операцияларын іске асырып, тиімді жұмыстар
жүргізуде, кейбір операцияларды құжаттар арқылы тіркеуде есеп қызметкерлері
тарапынан жіберілетін қателерді жинақтау. Міндетті түрде жүргізілетін
түгендеулер Ұлттық банкпен белгіленіп отыруы керек, ал қосымша жүргізілетін
түгендеулер коммерциялық банктің жеке меншігімен жүзеге асырылады.
Ақшалай бағалау – бұл элементтің атқаратын міндеті есеп көрсеткіш
мәліметтерін ақшалай көрсеткіштерге айналдыру.
Калькуляциялау – бұл банктік қызметтің өзіндік құнының анықталуы.
Бухгалтерлік шоттар банктегі баухгалтерлік есептің барлық
операцияларының белгілі бір мазмұнына қарай ашылған шоттарды немесе
бухгалтерлік есепті көрсету үшін керек.
Екі жақты жазу – жүзеге асырылып жатқан барлық банктік операциялардың
міндетті түрде бір шоттың дебеті бойынша, екінші шоттың кредиті бойынша
көрсетілуі.
Баланс – барлық шоттардың жатқызылатын класына жинақталып, жүйеленіп
көрсетілуі. Баланс – таразы, тепе-теңдік. Банк балансы акитвтен және
пассивтен тұрады.
Есеп беру – банктің барлық операцияларынан тұратын белгілі бір
мәлімет. Сонымен қатар әр түрлі басқару шешімдерін қабылдау үшін белгілі
бір бекітілген есеп берудің түрлері жинақталуы керек. Есеп беру түрлері:
• банктің кірістері мен шығыстары туралы есеп;
• банктің ақшалай қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;
• банктің өз капиталының қозғалысы туралы есеп;
• бухгалтерлік баланс.
Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің негізгі бағыттары:
1) пассивтік операциялар құрылымын талдау (қаражаттарды тарту
операциясы бойынша);
2) активтік операциялар құрылымын талдау (меншікті, тартылған
қаражаттарды орналастыру операциясы бойынша);
3) коммерциялық банктің қызметінің қаржылық нәтижесін талдау.
Пассивтік операциялар қаражаттар көздерін мінездейді. Банктің
пассивтік операциялары банк қызметі үшін маңызды роль атқарады. Соның
көмегімен ақша нарығында банктер несие ресурстарын сатып ала алады.
Пассивтік операциялардың негізгі нысандары:
а) бастапқы бағалы қағаздарды шығару;
ә) банк пайдасынан қорларды қалыптастыру және көбейту үшін аударма
жасап отыру;
б) басқа заңды тұдғалардан алынған несиелер мен қарыздар;
в) депозиттік операциялар.
Пассивтерді басқарудың негізгі міндетттеріне мыналарды жатқызуға
болады:
• активтік операцияларды дамыту үшін клиенттер алыдында
міндеттемелерді орындау;
• банктің пайда табуын қамтамасыз ету.
Банктің жинаған ресурстарынан табыс табу үшін және өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатымен орналастырылуын активтік операциялар дейді.
Активтік операциялардың негізгі нысандары:
а) несие есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік қоржыны
қалыптасады;
ә) инвистициялық операция, ол инвистициялық қоржынның негізін құрайды;
б) кассалық және есептеу операциялары, ол – банктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі.
Активтерді басқарудың негізгі міндеті – банк балансының өтімділігін
сақтай отырып, банк жұмысының табыстылығын қамтамасыз ету. Ақша нарығы
дамыған елдерде активті басқару экономикалық-математикалық әдіс және
болжамдау негізінде жүргізіледі. Біздің еліміздің көптеген коммерциялық
банктері талдаудың осы бағытын таңдауға тырысады.
баланс
баптарын талдау;
баланстан тыс баптарды талдау;
банк қызметінің қаражаттық
нәтижелерін қоса есептегендегі
есеп беру түрлерін талдау.
аналитикалық есеп мәліметтерін
талдау;
аналитикалық және синтетикалық
есеп мәліметтерінің сәйкестігін
талдлау.
Операциялық келісім-шарт бо-
йынша талдау;
шаруашылық шарттарды талдау;
құрылтайшылық келісім-шарт-
тарды талдау.
Сур. 2.1. Банктің талдау жүйесінің схемасы.
Коммерциялық банк қызметінің қаржылық нәтижесін талдау баланстың
қызметтер қорытындысы бөлімін пайдалану арқылы жүргізіледі. Мұнда ағымдық
жылдың өткен жылмен салыстырғандағы кіріс бөлімінің көрсеткіштері
есептеледі.
2.2. Банк балансы материалдарын банк активтерін
және пассивтерін талдауға қолдану
Банк қызметін талдауды анықтау үшін әр түрлі әдістер мен нысандар
қолданылады. Несиелеу және басқа коммерциялық банктермен корреспонденттік
қатынастарға отыру үшін банктің жалпы өтімділік жағдайын және пайдалылығын
(табыстылығын) анықтау керек. Талдау әдісінің негізінде өзгертілген
(модифицированное) баланстық теңдік жатыр: Активтер = Пассивтер, немесе
банктің айналым қорларын тиісті пайдалануды талдау үшін баланс теңдігі.
Банк өтімділігін басқару процесінде актив пен пассив қатынастарын
сақтап отыру керек. Осы қағида бойынша банктің агрегировті балансы құрылған
(2.2.1-ші кестені қара) актив сапасы және пассив құрылымы анықталады.
Кесте 2.2.1.
Банктің агрегировті балансы
Агрегат Банк активінің баптарыАгрегат Банк пассивтерінің баптары
1 2 3 4
А1 Кассалық активтер, 01 Онколды міндеттемелер
барлығы: Дереу талап етілетін
а2 Касса 02 са-лымдар
Корреспонденттік шоттар
а3 Резервтік талаптар 03
Жедел міндеттемелер
а4 Ұлттық банктегі 04
қаражаттар Жедел салымдар және
а5 Корреспонденттік 05 депозиттер
шоттағы қаражаттар Банктік қарыздар
А6 Бағалы қағаздар, 06
барлығы:
2.2.1-ші кестенің жалғасы
Агрегат Банк активінің баптарыАгрегат Банк пассивтерінің баптары
1 2 3 4
а7 Мемлекеттік бағалы 07 Нарық айналысындағы ұзақ
қағаздар мерзімді міндеттеме-лер
Басқа да міндеттемелер,
а8 Портфельдегі бағалы 08 барлығы:
қағаздар Несиелер
а9 Мерзімінде төленбе-ген09
вексельдер Басқа да міндеттемелер
А10 Қарыздар, барлығы: 010 Барлық міндеттемелер
(01+04+08)
Капитал, барлығы:
а11 Қысқа мерзімді С1 Жарғылық қор
а12 Банктік с2 Банк қорлары
а13 Ұзақ мерзімді с3 Қосымша капитал, бар-лығы:
а14 Мерзімі өткен С4 Бағалы қағазға салымды
қамтамасыз ететін
А15 Басқа да активтер, с5 резерв-тер
барлығы: Резервтер
Валюта қорларын қайта
а16 Инвестициялар с6 бағалау
а17 Материалды емес с7 Пайда
ак-тивтер
а18 Басқа да активтер с8
а19 Залал және шығын
Баланс (А1+А6+А10+А15) Баланс (01+04+08+С1+С4)
Банктің өтімділігі, пайдалылығы және тұрақтылығы активтерді сапалы
басқарумен байланысты.
Банктік заңдардың және Ұлттық банктің талаптары активтік
операцияларға белгілі бір депозиттердің бөлігін резерв түрінде сақтауды
міндеттеу жолы арқылы ықпал етеді.
Банктердің жинаған ресурстарын табыс табу үшін және өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатымен орналастыру актив операциялары деп аталады.
Коммерциялық банктің актив операциялары келесі түрлерге бөлінеді:
1. Несие есептеу операциясы. Оның нәтижесінде банктің несиелік қоржыны
қалыптасады.
2. Инвестициялық операция. Ол инвестициялық қоржынның негізін құрайды.
3. Кассалық және есептеу операциясы. Ол – банктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі.
4. Басқа да операциялар.
Активті басқарудың негізгі қағидаларына мыналарды жатқызуға болады:
• актив құрылымын сақтау;
• актив операцияларын диверсификациялау;
• несиелік тәуекел есебімен резерв құру;
• актив табыстылығына демеу жасау;
Банктің активін талдаудың экономикалық параметрлері 2.2.2-ші кестеде
көрсетілген.
Кесте 2.2.2.
Банк активтерін талдау
Көрсеткіш-тер Есептелуі Коэффициент-тің Көрсеткіштердің
ұтымды мәні экономикалық маңызы:
К1 = Табысты (а5+А6+А10+ 0,75-0,85 Барлық табысты
активтер +а16+а18): әке-летін активтердің
Активтер :(А1+А6+А10++А15 үлес салмағы
)
К2 = Табысты (а5+А6+А10+ ≥ 1,0 Табысты активтердің
активтер Ақылы+а16+а18): ақылы ресурстарға
пас-сивтер :(01+04) қатынасы
К3 = Несие-лер
А10:(01+04+08) (0,7 (агрессивтіБанктің агрессивтік
міндетте-мелер саясат); немесе сақтық
(0,6 (сақтық сая-саты (осторожная
саясат) политика)
К4 = Банк
қарызыбанк 06:а12 1,0 қарыз
несиесі алушы Егер банк – қарызгер,
1,0 онда К3=0,6; егер
несиегер банк – несиегер, онда
К3=0,7
К5 = Несие
капитал А10:(С1+С4) Несие саясатының
0,8 тәуекелділігі: егер
мән 8,0-ден үлкен
болса, онда капитал
жеткіліксіздігін
көр-сетеді
К6 = Мерзімі
өткен несие-лера14:А10 Несие қоржынында-ғы
несиелер ≤ 0,04 мерзімі өткен
не-сиелердің үлес
сал-мағы
2.2.-ші кестенің жалғасы
Көрсеткіштер Есептелуі Коэффициент-тің Көрсеткіштердің
ұтымды мәні экономикалық маңызы:
К7 = Несиеге с6:А10 ≤ 0,04 Несиелер бойынша
арналған залалды жабу үшін
ре-зерв резервтер
несие-лер
Банкте әр кезде өтімді активтердің белгілі бір сомасы болу керек.
Егер, олар өз міндеттемелерін қамтамасыз етуге жетпесе, онда банк өз
активтерінің бөлігін қолма-қол ақшаға айырбастауға икем болуы қажет. Бұны
актив трансформациясы деп атайды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі табысты активтердің активтерге
салмақталған саласын табу үшін мынадай жүйе ұсынады:
Кесте 2.2.3.
Каспий банкінің барлық табыс әкелетін активтерінің үлес салмағын
есептеу, мың теңге[6]
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Табысты актив-тер:
Корреспондент-тік
шоттағы 175 544 161 123 615 202
қа-ражаттар
Бағалы қағаздар
Қарыздар 674 423 520 310 755 728
Инвестициялар 733 139 1 012 845 1 165 885
Басқа да актив-тер7 271 13 350 14 021
Барлығы: 302 834 624 319 283 469
Активтер, бар-лығы
К1 = табысты 1 893 211 2 331 947 2 834 305
активтер 2 481 049 2 829 260 3 707 150
Активтер
0,76 0,82 0,76
2.2.3-ші кесте көрсеткіштері бойынша банк өз клиенттеріне несиені өз
шамасымен берген, себебі банктің табыс әкелетін активтерінің үлес салмағы
ұтымды көрсеткіштен кем емес.
Каспий банкінде 1999 ж. 1 қаңтарында коэффициент 0,82-ге тең, яғни
1998 және 2000 жылдармен салыстырғанда жоғары. Себебі, басқа да активтердің
көрсеткіші жоғары.
Табысты активтердің ақылы ресурстарға қатынасы былай анықталады:
Кесте 2.2.4.
Каспий банкінің табысты активтерінің ақылы пассивтерге салмақталған
саласын есептеу, мың теңге[7]
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Табысты актив-тер:
Корреспондент-тік
шоттағы 175 544 161 123 615 202
қа-ражаттар
Бағалы қағаздар
Қарыздар 674 423 520 310 755 728
Инвестициялар 733 139 1 012 845 1 165 885
Басқа да актив-тер7 271 13 350 14 021
Барлығы: 302 834 624 319 283 469
Ақылы пассив-тер:
Онколды 1 893 211 2 331 947 2 834 305
міндет-темелер 2 481 049 2 829 260 3 707 150
Жедел
міндетте-мелер 1 652 170 1 470 027 1 682 867
Барлығы:
К2 : 131 962 97 911 265 577
1 784 132 1 567 938 1 939 444
1,1 1,5 1,5
2.2.4-ші кесте мәліметтері бойынша табысты активтердің ақылы
ресутстарға қатынасы 1998ж. 1 қаңтарында 1,1-ге тең, ал 1999 және 2000
жылдардың мәндері 1,5-ке тең, яғни банк пассивтік операцияларды ойдағыдай
орындап отыр.
Банктің агрессивтік саясатын қолдану коэффициенті былай анықталады:
Кесте 2.5.
Каспий банкінің несиелер сомасының міндеттемелерге үлес салмағын
есептеу, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Қарыздар 733 139 1 012 845 1 165 885
Міндеттемелер:
Онколды 1 652 170 1 470 027 1 682 867
міндет-темелер
Жедел міндетте-мелер131 962 97 911 265 577
Басқа да
міндет-темелер 153 229 122 589 124 374
Барлығы:
К3: 1 937 361 1 690 527 2 063 818
0,4 0,6 0,6
2.5-ші кесте бойынша Каспий банкі сақ болу саясатын қолдап отыр.
Себебі, агрессивтік саясаттың ұтымды мәнінің көрсеткіштері төмен.
Банк несие-инвестициялық сақтық саясатын жүргізіп отыр (К1,К2,К3).
Бұндай саясатқа себеп банктің меншікті және қарыз капиталын
қанағаттандырарлықсыз басқару, банктің пассив операцияларының тәуекелдігін
дұрыс басқармау болып табылады. Қорытындысында банк тартылған ресурстар
қаражаттарына ие болмайды.
Банктің сақтық несие саясатын және агрессивті саясатты жүргізу
мүмкіндігі былайша анықталады:
Кесте 2.2.6.
Каспий банкі балансы негізінде банк қарызының банк несиесіне
салмақталған саласын есептеу, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Банк қарызы 0 107 250 530 037
Банк несиесі 733 139 1 012 845 1 165 885
К4 : 0 0,1 0,4
2.2.6-шы кестедегі мәліметтерді қорытындылай келе, мынадай тұжырым
жасауға болады: банк қарызы мен банк несиесінің ара салмағы 1999 ж. 0,1-ге
орындалған, ал 2000 ж. бұл көрсеткіш 0,3-ке жоғарылаған.
Банктің несие саясатының тәуекелділігін анықтау үшін келесі формула
қолданылады:
Кесте 2.7.
Каспий банкінің балансы негізінде несие тәуекелдігінің деңгейін
есептеу, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Қарыздар, бар-лығы733 139 1 012 845 1 165 885
Капитал, барлы-ғы
Қосымша капи-тал 478 101 1 029 042 1 027 081
Барлығы:
К5 : 26 957 26 957 0
505 058 1 055 999 1 027 081
1,5 1,0 1,1
2.2.7-ші кесте мәліметтері бойынша К5 көрсеткіштері ұтымды мәннен
төмен, яғни бұл банктің капиталы жеткілікті деуге болады.
Банктің провизия коэффициенті төмендегідей анықталады:
Кесте 2.2.8.
Каспий банкінің несиелер бойынша залалды жабу үшін резервтерді
есептеуі, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Резервтер 2 652 67 316 98 250
Несиелер 733 139 1 012 845 1 165 885
К7 : 0,03 0,06 0,08
2.2.8-ші кестеде провизия коэффициенті, яғни банктің несиеге арналған
резерві мен несиенің ара салмағы ұтымды көрсеткіштен 1999 ж. 0,06%-ке, ал
2000 ж. 0,08%-ке өскен, яғни бұл банкте несиелер бойынша залалды жабу үшін
резервтер бар деген сөз.
□ Касса және ҚРҰБ кор. шот □ Басқа банктердегі депоз.
□ бағалы қағаздар және инвест. □ Клиенттерге бер. несиелер
□ Негізгі қаржылар □ Басқа да активтер
Сур. 2.2. Каспий банкі активтерінің серпіні.
Осы талдаулардың негізінде активтер мынадай қасиеттерге ие болуы
керек:
1) өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1. Тарау. БАНКТІК МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің 6
экономикалық маңызы және ролі
1.2. Коммерциялық банк әрекетін қаржылық
талдаудың объективті қажеттілігі
24
2. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЖЫСЫН БАНКТІК
БАЛАНС НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ
2.1. Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің
реті және ұйымдастыру жүйесі
28
2.2. Банк балансы материалдарын банк активтерін 33
және пассивтерін талдауға қолдану
2.3. Банк балансы негізінде банк өтімділігін талдау 54
2.4. Қазақстан Республикасы халқының салымдарына
кепілдік беру қорын құруды ұйымдастыру 66
3. Тарау. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕ ҚАРЖЫ
МЕНЕДЖМЕНТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ЖӘНЕ МӘСЕЛЕСІ
3.1. Коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын 72
басқаруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
КІРІСПЕ
Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең маңызды бөлінбейтін құрамдас
құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық өндірістің және ақша айналымының
дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз байланыста болатын көрініс.
Банктың басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды
тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы
делдалдық.
Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының барлық
құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру арқылы
елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын тікелей
өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке, саудаға,
банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың ақша
ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар
жүйесіне араласуға ат салысады. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз етеін маңыздылығында болып
табылады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге
бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге
бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдыкі,
яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша
қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын
сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша
мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір
арқау болды.
Сонымен қатар, соңғы 7 жылда елдегі коммерциялық банктердің саны 237-
ден (1995 ж. шырқау шегі) қазір 40-қа тарта қалды. Бұның себебі еліміздегі
нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті
өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау
тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және
теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін
және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмысымның тақырыбына қызығушылық
танытты және мақсатына айналды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және
әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің
барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы
экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сол себепті,
банктегі қаржылық менджменттің негізгі бағыты келесі мәселелерге
жұмылдырылуы керек:
----------------------------------- -----------
1. Тарау. БАНКТІК МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің экономикалық маңызы және
ролі
------------------------------
публикасының Банктер және банктік қызмет туралы заңына сәйкес
Қазақстанда банктер – қаржы нарығында әр тарапты операциялар орындайтын
айрықша хұқыққа ие әмбебап несие мекемелері. Олар әр түрлі түрде және әр
түрлі мерзімге несие берумен, бағалы қағаздарды және шетел валюталарын сату
және сатып алу, сақтаумен айналысады[1].
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер - өз клиенттеріне
әр түрлі қызметтер көрсететін ерекше кәсіпорын. Қазіргі кезде банктің
клиенттерге ақы негізінде көрсететін қызметтерін жүзеге асыруға байланысты
жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және нарық талабына сай дәстүрлі емес
формалары көбеюде. Осыған байланысты банк қызметінің коммерциялық сипаты
арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші деңгейдегі
банктердің қандай да болмасын меншіктің формасына жататындығынан емес,
олардың ақы негізінде (%-к ставкамен - немесе комиссиондық төлеммен)
клиенттерге көрсететін қызметтерінің сан алуандығымен байланысты.
Коммерциялық банктер – коммерциямен айналысатын ерекше кәсіпорын.
Коммерциялық банк[2] – бұл қоғамдағы экономикалық және саяси
өзгерістерге әсер ететін әлеуметтік-экономикалық сала. Экономикалық және
қаржылық қызметтерден басқа банктік жүйе әлеуметтік қызметтерді де жүзеге
асырады, яғни әлеуметтік бюджеттік бағдарламаларды салықтық төлемдер арқылы
қамтамасыз ету, жұмыс орындарын қалыптастыру, салымшылар үшін қосылған
құнды қалыптастыру.
Коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі проблемасы болып
Қазақстан экономикасының тұрақтылығы табылады.
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін факторлар:
а) әлеуметтік-саяси жағдай, яғни үкімет тұрақтылығы, оппозиция әсері,
әкімшілік-территориялық мамандықтың орнықтылығы;
ә) жалпы экономикалық жағдай – экономиканың нақты секторының
потенциалы, өндірістік күштердің жаңартылуы, тауар өндірушілердің
бәсекелестік қабілеттілігі, инвестициялар (капиталдың келукетуі);
б) қаржы нарығындағы жағдай, яғни банктік салымдардың пайыздық
мөлшерлемесі, ақша нарығының табыстылығы, бағалы қағаздар нарығының
табыстылығы, ұлттық валютаны алмастыру курсы, сұраныс көлемі (валюталарға
ұсыныс, валюта биржасындағы операциялар,ақша эмиссиясы, инфляция қарқыны,
Қазақстан Ұлттық банкінің саясаты, алтын валюта қорының көлемі, банк
өнімінің бәсекелестігі);
в) несиелік ұйымның ішкі тұрақтылығы – банктің стратегиясы мен
миссиясы, кадрлардың кәсіби мамандануы, банктік менеджменттің сапасы,
капитал жеткіліктілігі.
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы
факторлары 1.1-ші суретте келтірілген.
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай Жалпы экономикалық жағдай
Үкімет Әкімшілік-территор Нақты Тауар Капиталдың
тұрақтылығы иялық маманданудың экономика өнді-рушілсалааралық
тұрақтылығы секторының ердің келуінің
потенциалы бәсекелес-мүмкіндігі
тік
қабі-летті
лігі
ОппозицияКурс-тСаяси Әлеу-м Өндірістік Елдің Инвестициялық
ның әсеріың бағ-дар еттік күштердің төлем климат
түзе-т тұрақ- жаңарты-луыбалансы
ілуі тылық қалдығы
(экспорт
импорт)
Несиелік мекеменің Қаржы нарығының жағдайы
ішкі тұрақтылығы
Капи-Кадр Банк Теңгенің айырбастау Банктік салымдарды Банктік
тал лар-дымиссияс курсы тарту мөлшері өнімдер
ң ы
жеткі мен
лік-тма-манжәне
ілігі-дан-у қызмет-т
ы стратег ердің
иясы
бәсе-кел
ес-тігі
1. Активтерді және пассивтерді 1. Әкімшілік ұйымдастыру жүйесі
басқару. және еңбек ақы.
2. Өтімділікті басқару. 2. Қызметшілерді таңдауды
3. Меншікті капиталды басқару. ұйымдастыру.
4. Қарыз капиталын басқару. 3. Қызметшілерді дайындауды
5. Банктік тәуелділікті басқару. ұйымдастыру.
6. Несие қоржынын басқару.
7. Банк ішіндегі бақылауды
ұйымдастыру.
Банк – жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ “капиталды”
әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға
болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-
қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару – бұл несиелік
ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда,
өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі
кестеде көрсетілген (1.2-ші кестені қара).
Кесте 1.1.2.
Банктік менеджменттің міндеті
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
1 2
Банктік саясат 1. Негізгі міндеттердің қойылымы.
2. Кешенді бағдарлама мен жобаны өңдеу.
3. Банк іс-әрекетін басқару әдістемесін өңдеу.
4. Банкті дамыту саясатын таңдаумен байланысты
банктің ұйымдық құрылымын өңдеу.
5. Банктің қызметшілерін басқару стратегиясы
(қызметші жұмысын ұйымдастыру;
(қызметшіні ынталандыру.
Банктік 1. Нақты нарықты таңдау.
маркетинг 2. Банктік қызметті дамыту үшін ұзақ және қысқа
мерзімді мақсаттарды орнату.
Банктік 1. Клиенттерге қызмет көрсету үшін жаңа банктік
өнімдерді құру технологияларды енгізу.
2. Банк клиенттерінің қажеттілігін қанағаттан-дыру
үшін банк іс-әрекеті процесінде ақша қорларының
нысанын өңдеу.
Клиенттерге 1. Банктік қызметтің жаңа нарығын жаулап алу.
қызмет көрсету, Бәсекелестікті нығайту, банктің ресурстық базасын
қызметтерді кеңейту, қосымша пайда әкелетін ақша ағымдарын құру.
сату, банктің 2. Пайда табу
клиенттік
базасының
құрылуы.
1.1.2-ші кестенің жалғасы
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
1 2
Экономика және қаржы1. Капитал өсімі.
2. Өтімділікті және пайданы басқару.
3. Банк дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету.
4. Банк шығындарын басқару.
Ақпараттық 1. Қаржы операциясын жоспарлау жүйесі.
қамта-масыз ету
Әкімшілдік 1. Банктің даму стратегиясын таңдаумен байланысты
қызметшінің мамандығы.
Банктік менеджменттің жүйесі:
1. Банк іс-әрекетін бағдарламалау – банк іс-әрекетінің мақсатты
бағдарламасының құрылуы.
2. Банк іс-әрекетін жоспарлау – несие ұйымының бағдарламалық мақсатына
сай сандық параметрлерді өңдеу.
3. Ақпараттық қамтамасыз ету – банк клиенттерімен жасалған шарттарды
тіркейтін алғашқы құжаттар.
4. Экономика және қаржы – банк бағдарламасының орындалу дәрежесін
бағалау.
5. Технология – функционалды-технологиялық құжаттарды өңдеу.
6. Маркетинг – сыртқы ортаның қажеттілігін анықтау.
7. Әкімшілік – бақылау қызметі.
8. Кеңес беру және сарап (экспертиза) – сыртқы ортаның басқару
әсерімен байланысты кеңес беру, сараптама жүргізу.
9. Қамтамасыз ету - материалды-техникалық және кадрлық қамта-масыз
ету.
10. Паблик рилейшнс – ақпараттық-зерттеуді қамтамасыз ету, жарнама.
Банк өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржы делдалы болып
табылады, ал клиент керсінше, өндірістік тауар және қызметтің иесі. Бірақ
экономиканың нақты секторына айналым қорларының қаржыландырылуы және
инвестиция керек, ал банктерге актив көлемінің өсімі керек. Коммерциялық
банк нарықтық экономикада өз міндетін жүзеге асыруы үшін, осы екі мақсат
бір-бірімен байланысты болуы керек.
Банктік менеджмент - коммерциялық банктің өз
функцияларын атқару процесін тікелей басқарумен байланысты тәжірибелік
қызмет. Бұл аспектіде банктік менеджмент басқару объектісіне басқарушылық
ықпалдарды өңдеу жүйесі ретінде көрінеді: активтік және пассивтік
операциялар, есеп-кассалық операциялар, нормативтік қаржылық-экономикалық
көрсеткіштердің орындалуы, банктік аудит және бақылау және т.б.
Қаржылық қорды жасауды және оны тиімді пайдаланудың жан-жақты әдістері
мен кешенді технологиялары, тұтынушыларға реинжинирингті бизнес -
әдістемелерін қолдану, коммерциялық банктің жұмысын және оның қаржысын
бақылап отыратын жүйелік басқару "қаржылық менеджмент" деп аталады.
Қаржылық менеджменті
1. Активтер мен пассивтерді басқару.
2. Өтімділікті басқару.
3. Жеке капиталды басқару.
4. Қарыз капиталды басқару.
5. Банктік тәуелділікті басқару.
6. Несие портфелін басқару.
Банкілік ішкі бақылауды ұйымдастыру.
Қызметкерлерді басқару.
1. Ұйымдастыру жүйесі мен еңбек ақысын администрациялау.
2. Қызметкерлерді іріктеу мен орналастырудың ұйымдастырылуы.
3. Қызметкерлерді дайындау жүйесінің ұйымдастырылуы. Банктердің алға
қойған мақсаттары да маңызды орын алады.
Қазіргі уақытта кеңінше қолданылып жүрген "қаржы менеджменті" деген
бірлес көп ұғымды қамтиды. Мамандар қаржы менеджменті дегенімізді ақша
ресурсын пайдалану және қалыптастыру, қатынастарын басқару деп санайды.
Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент мәселесі ТМД
ғалымдарының еңбектерінде аз мөлшерде болса да шешімін тапты.
Коммерциялық банктердің қаржы делдалы сияқты ақша ағымын басқаруы
әрекеттерінің себебі ақша функциясының өзінше тән барлық жиынтығын
қамтуында. Бұл мәселені жандандыру мемлекеттік басқару органдарының
нормативтерін сақтау ережесімен дәл келеді. Коммерциялық банктердегі
қаржылық менеджмент және реттеу органдарының талаптарын сақтау позициялары
туралы мәселелерге еңбектер арналған.
Коммерциялық банктердің жұмыс істеу процестері микроэкономикалық -
факторлар мен клиенттердің тұрақтылығына байланысты.
Қазіргі уақытта мұндай байланыс өте тұрақты, 1-ші топтағы өнім шығару
бұл материалдық құндьшықтар болып табылады. Коммерциялық банк нарықтық
экономика үшін алғашқы, ал ұлттық банк банк жүйесіндегі қайта құру
ұйымдарымен сәйкес келеді.
Шетел банктерінің тәжірибелері қызықты. Бірақ шетелдік қаржы жүйесінің
Қазақстанның несие - банк жүйесінен елеулі айырмашылықтары бар. Мысалы: АҚШ-
ң Федеральды Резерв жүйесінің тәжірибесі Қазақстан жерінде таралуы керек.
Ал Қазақстан банктік жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
талаптарына негізделген.
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің
экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге
болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де -
нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі
түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық
менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк
клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын
пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы -
технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін
әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк
қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар,
коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды
мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментін сәйкес - аналитикалық
қамтамасыз ету. Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъектік түрде
қарастыру және технологиялық процестердің өндірістілігі мен
ұйымдастырушылық құрылымдары болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек,
банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек. Банктік
менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру табылады.
Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде қаржы-
экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық
параметрлер байланысын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, банктік менеджмент
бір-бірімен байланысты және бір-біріне қатысты парметрлер жүйесін
білдіреді:
қаржы-экономикалық көрсеткіш (ҚЭ);
ұйымдық құрылым (ҰҚ);
функционалды-технологиялық басқару (ФТ).
Бұлардың байланысын көрсетсек:
ҚЭ ҰҚ ФТ
Банктік менеджмент қаржы-экономикалық, ұйымдық және технологиялық
параметрлердің өзара байланысын басқарушы ретінде келесі 1.2-ші суреттегі
схема арқылы беріледі.
Сур. 1.2. Банктік менеджменттің функционалды-технологиялық жіктелуі.
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы
менеджментіндегі ерекшелік – ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік
ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі – бұл ақшаның
барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі -
банктің қаржы операциясын басқару процесі.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің мақсаты – банктің қаржы
операциясын жоспарлауды қамтамасыз ететін функціионалды-технология
жүйесінің қызметінің тәртібін талап етуді анықтау[3].
Коммерциялық банктің тұрақтылығына әсер тететін параметрлер келесі 1.3-
ші кестеде көрсетілген.
Кесте 1.3.
Қызметтер тәртібінің парметрлері
Берілген парметрлер Қызметтер тәртібі
Банк пайдасын максимизациялау Төменгі мөлшердегі өтімділік
нормативі
Банк өтімділігінің максимизациясы
Пайда мөлшері
Пайда мен өтімділіктің
тепе-теңдігі
Нарықтық табысты қамтамасыз ететін
пайда мөлшері
Коммерциялық банктегі қаржы менеджменті екі жүйеден тұрады:
(басқарылатын жүйе немесе басқару объектісі;
(басқарушы жүйе немесе басқару субъектісі.
Коммерциялық банктің қаржы менеджментінде басқару объектісінің негізі
болып, ақша қорлары табылады.
Коммерциялық банктің қаржы менеджментінде басқару субъектісінің негізі
болып, банк менеджменті табылады (банк қызметкерлері, басқару аппараты).
1.3-ші суретте коммерциялық банктегі қаржы мнеджментінің тұрақтылық
негізінде басқару схемасы айқын бейнеленген.
1.3-ші суретке түсініктеме.
Басқару объектісі – банк клиентурасының ақша қаражаты. Бұл процестің
хұқықтық жағы, яғни басқару субъектісі коммерциялық банк арқылы
жүргізіледі. Экономикалық жағы банктың қаржы операциясы негізінде
жүргізіледі.
Сур. 1.3. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің қағидасы.
1.3-ші суретте тұрақтылықтың бес блогы көрсетілген, олар өз кезегінде
12 блоктан тұрады. Төменде коммерциялық банктің тұрақтылығының блоктары
мазмұндарымен келтірілген:
Банктің қаржы тұрақтылығы
1. Банктің 2. Банк қызметін 3. Экономикалық
қаржы-эко-номикалық талдау және тиімділіктің ағымдағы
нормативі қызметі монито-ринг. бағалануы.
негізінде банкті
бағдарламалау (ішкі
және сыртқы), банк
қызметінің стратегиясы.
Банктің ұйымдық тұрақтылығы
4. Банк қызметін 5. Банктің ұйымдық 6. Адам капиталын басқару:
жоспарлау: құрылымы (сызықты, ынталандыру, материалдық
маркетингтік дивизиондық). ынталандыру
стратегия.
Банктің функционалды тұрақтылығы
7. Банктің мамандануы. 8. Банктің әмбебаптығы
Банктің коммерциялық тұрақтылығы
9. Банктің өнім саясаты және банк 10. Клиенттің қажеттілігі
өнімдерін негізінде банк қызметінің
функционалды-техноло-гиялық инновациялық бағытта дамуы және
қолдану. банк клиентурасының қаржы
менеджменті.
Банктің капитал тұрақтылығы
11. Банктің несие-инвестициялық 12. Банктің қор-эмиссиялық
саясаты саясаты.
Қаржы менеджментінің мақсаттарын іске асыру үшін коммерциялық банктің
негізгі қызметтерін анықтау керек (1.4-ші суретті қара).
1. Стратегиялық жоспарлау – болашақтағы қаржылық міндеттерді анықтау
және іс-шаралар бағдарламасын өңдеу.
2. Үлгілеу (моделирование) – ақпараттарды дайындауда, сонымен қатар
басқару объектісінің ағымдағы жағдайын бағалауда құрал-жабдықтарды және
технологияларды қолдану әдісінің жиынтығы. Үлгі (модель) – материалды
объект немесе таңбалы жүйе.
3. Оперативті жоспарлау ағымдағы қаржылық міндеттерді тиімді анықтау
тәсілі болып табылады.
Басқару субъектісі
Сур. 1.4. Басқару субъектісінің функционалдық жүйеге әсер ету схемасы.
4. Мониторинг – қоршаған орта және басқару объектісінің жағдайы туралы
ақпараттар жиынтығы.
5. Диагностика – объект жағдайын мінездейтін парметрлердің ағымдағы
мәндерінің сәйкестігін бағалау.
6. Басқару мақсаты – басқару объектісінің сенімділігін қамтамасыз ету.
Коммерциялық банктердегі бизнес стратегияны жоспарлау кезеңдері:
1. Банктың микро және макро орталарын оқыту - банктің бизнес
-стратегияның бәсекелес ортасын анықтайтын экономикалық, қаржылық,
құқықтық, банк қызметінің ұйымдастырушылық және ресурстық жағдайлары.
2. Әр жағдайдағы анализ.
3. Мақсаттар мен міндеттердің қайта құрылымы.
4. Банктің басты мақсаттары мен тапсырмаларын жоспарлау.
5. Банк бағдарламасын құрастыру.
6. Несие беру ұйымдарының күнделікті есебіндегі ортақ стратегиясындағы
банктің барлық деңгейіндегі басқарудың параллельді стратегиялық
құрастырылуы.
7. Алға қойған мақсаттарды жүзеге асырудың жолдарын бөлініп алған және
потенциалды ресурстар есебімен бірге анықтау.
8. Қаржылық мақсаттардың қайтадан құрылуы.
9. Басқарудың барлық деңгейіндегі банктің басқару жүйесінің (эндогенді
және экзогенді) ақпаратты - басқару ағымдарын жоспарлау.
10. Банк құрылымының бейімделу жобасын жасау.
11. Банктің кадр саясатын жоспарлау.
12. Іс-қағаздарының функционалды - технологиялық құрастырылуы.
13. Технологиялық бақылау және базалық іс-қағаздарының банктің бизнес
стратегияларындағы қызметі жайлы.
14. Бюджетті жоспарлау.
15. Банктің бизнес- стратегиясы жоспарларын жинақтау.
Осыдан коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің ерекше тармағы
тарайды. Ол банктің бірқатар өнімін құру.
Банк операциясы түсінігінің банк өнімі және банктің көрсететін
қызметі түсінігімен байланысын қарастырамыз. Мақсатына байланысты
операциялар келесі кластарға бөлінеді:
• пассивтік операциялар – банктік қызметті көрсету үшін ақша
ресурстарын шоғырландыру;
• активтік операциялар – ағымдық кезеңде және болашақта табыс табу
үшін меншікті және тартылған қорларды пайдалану;
• делдалдық операциялар – комиссиондық сый-ақы үшін клиенттерге қызмет
көрсету.
Банктің делдалдық операциясы және оның қысқаша мазмұны 1.5-шы суретте
көрсетілген.
Сур. 1.5. Банк операцияларының жіктелуі.
Банктің делдалдық операциясының құрылымын бөлшектеп қарастырайық. Ол
үшін банк үштігі деген жаңа түсінікті қолданамыз.
Банк үштігі бұл үш түсініктің сәйкестігі, яғни өнім – операция –
қызмет көрсету. Банк үштігі түсінігі клиенттерге банк технологиясымен
қызмет көрсету түсінігінің мүмкіндігімен анықталады. Ол келесі схемамен
белгіленеді:
Технология = (Материал + Инструмент + Іс-әрекеттер жиынтығы)
Қажеттілікті қанағаттандыру.
Клиенттерге банк технологиясымен қызмет көрстеу =
= (Клиенттердің қажеттілігі + Өнімдер + Операциялар) Қызмет
көрсету = Банк үштігі + Оның элементтері арасындағы өзара байланыс.
Үштіктер Өнімдер + Операциялар+ Қызметтер
элементарлы жай типтік көпшіліктік (массовые)
араласқан күрделі кешенді топтық
интегралдық жүйелік процеске жеке
біріккен
Сур. 1.6. Банк үштігінің кластары.
Банк өнімі – банктің клиентке қызмет көрсету тәсілі; банк
қызметшілерімен клиенттер арасындағы өзара байланыс, яғни хұқықтық
кешендердің өзара байланысы.
Банк операциясы – клиенттерге қызмет көрсету бойынша қойылған
міндеттерді орны және уақыты бойынша жүзеге асыру жүйесі.
Банктік қызмет көрсету – банк клиентінің қажеттілігін қанағаттандыру
нысаны (несие, кассалық есеп, кепілдіктер, бағалы қағаздарды сату – сатып
алу, сақтау бойынша).
Әрбір коммерциялық банктің негізгі концепциясы: сенімді клиент –
тұрақты банк.
1.2. Коммерциялық банк әрекетін қаржылық
талдаудың объективті қажеттілігі
Коммерциялық банк әрекетін қаржылық талдау дегеніміз – арнайы білім
жүйесі. Бұл жүйе банк әрекетінің қаржылық, экономикалық нәтижелерін
меңгерумен, шаруашылық процестердің факторын және тенденциялардағы
пропорцияларын айқындау, банктің даму жолдарын негіздеумен байланысты.
Банктің талдау объектісі болып, әр бір жеке банктердің және оларды
топтастырудың коммерциялық іс-қимылының территориалды, функционалды немесе
т.б. белгілері бойынша топтаулар табылады.
Қаржылық Ерекшеліктердің сипаттамасы
талдаудың
белгілері
Ішкі қаржылық талдау Сыртқы қаржылық талдау
1 2 3
Талдау мәні Қаржылық-экономикалық Қаржылық-экономикалық
процестер, олардың процестердің нәтижелері
фак-торлары және нәтижелері
Талдау Қаржылық нәтижелер, Қаржылық нәтижелер, банктің
объектілері рентабельдік және банктің қаржылық жағдайы
қаржылық жағдайы,
басқарудың экономикалық
тиімділігі
Талдау Банк мамандарының Бақылау ұйымдары мен меншік
субъектілері көп-шілігі, әр түрлі иелері
деңгейдегі менеджерлер,
аналитиктер, ішкі
аудиторлар мен
бақы-лаушылар, банк
басқармасы, сырттан келген
аудиторлар мен кеңес
берушілер
Қаржылық Ерекшеліктердің сипаттамасы
талдаудың
белгілері
Ішкі қаржылық талдау Сыртқы қаржылық талдау
1 2 3
Регламент Банк басқармасы ұйымы-ның Халықаралық және ұлттық
дәрежесі шешімі стандарттар
Қолданыла-тын Қоршаған орта, банк қызметіАғымдағы қаржылық есеп беру
аппарат-тардың туралы ақпараттардың барлықшегінде
көлемі жүйесі
Алынған Көптеген жағдайда Алдын ала жасалған
ақ-параттардың субъективті және ықтималды опера-циялар бойынша
талдау си-паттама болады бақылау ұйымдастырудың
нәти-жесінің бекітілуі мен ақпараттарға
сапа-сы негіздел-ген талдау
объективті сипатта болады
Ақпараттың Кез-келген Жалпы алынған принциптер
көрсетілу мен есеп стандарттары
әдістері негізінде
Ақпараттар-дың Ағымдағы, ретроспективті Ретроспективті талдау
жүргізілу талдау
кезінде
қолданылатыны
қай уақытқа
жататынына
байланысты
талдау түрлері
Өлшем Кез-келген Ақшалай және өлшемсіз
бірлік-тері (безразмерный)
Жүргізу Кез-келген Бекітілген нормативтік
жиі-лігі актілер бойынша
Жауапкершілік Дисциплинарлы Әкімшілік
дәрежесі
Сур. 1.7. Банктің ішкі және сыртқы қаржылық талдауының салыстырмалы
сипаттамасы.
Осы суретке байланысты коммерциялық банктегі қаржылық талдау мерзіміне
қарай:
• күнделікті;
• апталық;
• айлық;
• тоқсандық;
• жылдық
болып;
зерттеу көлеміне байланысты:
• толық;
• тақырыптық
болып;
зерттеу мақсатының сипатына байланысты:
• алдын ала талдау;
• бақылау-жеделдік талдау;
• қорытынды және болжамды талдау
болып бөлінеді.
Қаржылық талдаудың негізгі міндеті[4] – мамандарға, банк
қызметкерлеріне қаржылық талдауды жүргізу үшін жан-жақты ақпарат беру.
Банк жүйесінде қаржылық есеп беруді талдау кезінде келесі әдістер
қолданылады.
1) Топтастыру әдісі – бұл жылдық баланстан, есеп берудің басқа да
түрлерінен мәліметтерді жүйелеуге, оларды талдау үшін барынша қолайлы
талдауды қолдану шарттарын жариялауға тиімді әдіс.
2) Салыстыру әдісі. Бұл әдісті қолдану банктің қаржы жағдайын
сипаттайтын коэффициенттер мен көрсеткіштер динамикалық өзгерістер
әсерімен дәлелденіп анықталатынын көрсетеді.
3) Коэффициенттер әдісі. Бұл әдіс әр түрлі топтар арасындағы
байланысты табуға мүмкіндік береді, яғни шоттар тобының, активтердің немесе
сол сияқты банктердің оған үлес салмағын ажыратуға мүмкіндік береді.
4) Графикалық әдіс – талдаудың барынша көрнекті және тиімді
әдістерінің бірі.
Жалпы коммерциялық банк әрекетін қаржылық талдау туралы ақпарат сыртқы
және ішкі пайдаланушылар үшін қажет. Ішкі пайдаланушылар: банктің басқару
аппараты, банк қызметкерлері. Олар әр түрлі қаржылық сипаттағы шешім
қабылдайды. Сыртқы пайдаланушылар: несиегерлер, аудиторлық қызметкерлер,
баспасөз, құнды қағаз биржасы.
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЖЫСЫН БАНКТІК
БАЛАНС НЕГІЗІНДЕ ТАЛДАУ
2.1. Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің
реті және ұйымдастыру жүйесі
Коммерциялық банк қызметін қаржылық талдау бұл – банк қызметінің қаржы-
экономикалық нәтижесін меңгерумен байланысты арнайы білім жүйесі.
Коммерциялық банк өз қызметін талдау негізінде пайданы ұлғайту
мақсатында активтік және пассивтік операциялар құрылымын тиімді етуге
тырысады.
Мемлекеттік салық қызметі коммерциялық банктің есебін талдау
процесінде банктің бюджет алдындағы міндетінің орындалуына қаржылық бақылау
жүргізеді. Банктік қадағалаудың екі түрі бар: реттеуші (есептерді тексеру)
және қадағалаушы (банкті бақылау). Қадағалау орындары бухгалтерлік баланс
және шығыстар мен кірістер туралы есеп негізінде банктің қызметін
бақылайды.
Қазақстан Республикасының Банктер және банктік ұйымдастыру туралы[5]
заңына сәйкес банктің қаржылық жылы 1 қаңтардан басталып 31 желтоқсанда
аяқталды.
Банк балансы – коммерциялық банктің өзіндік және сырттан тартылған
қаражаттарының қозғалысын, олардың қорлану және құралу көздерін жан-жақты
көрсетеді. Баланс бойынша ақшалай қаражаттың орналасуына немесе
пайдалануына несиелік есеп айырысу және т.б. банктік операциялардың,
сонымен қатар бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың қозғалысына
бақылау жүргізіледі. Банк балансын талдау банктің өтімділігін бақылауға
және банктік қызметтерді басқаруға, оларды әрі қарай жетілдіруге әсерін
тигізеді.
Банктегі бухгалтерлік есеп есептеме әдісі бойынша жүргізіледі. Осы
есептеме әдісінің бірнеше элементтері бар:
а) құжаттану;
ә) түгендеу;
б) ақшалай бағалау;
в) калькуляциялау;
г) бухгалтерлік шоттар;
д) екі жақты жазу;
е) баланс;
ж) есеп беру.
Құжаттау – банктегі барлық құралдар мен қорлардың қаражаттарының әрбір
айналысының орындалуын, әрбір операциялардың жүзеге асырылуы жөніндегі
көрсеткіштер жүйесін үздіксіз бақылап отыру үшін арнайы жасалған белгілі
құжаттар.
Түгендеу - көп салалы банк операцияларын іске асырып, тиімді жұмыстар
жүргізуде, кейбір операцияларды құжаттар арқылы тіркеуде есеп қызметкерлері
тарапынан жіберілетін қателерді жинақтау. Міндетті түрде жүргізілетін
түгендеулер Ұлттық банкпен белгіленіп отыруы керек, ал қосымша жүргізілетін
түгендеулер коммерциялық банктің жеке меншігімен жүзеге асырылады.
Ақшалай бағалау – бұл элементтің атқаратын міндеті есеп көрсеткіш
мәліметтерін ақшалай көрсеткіштерге айналдыру.
Калькуляциялау – бұл банктік қызметтің өзіндік құнының анықталуы.
Бухгалтерлік шоттар банктегі баухгалтерлік есептің барлық
операцияларының белгілі бір мазмұнына қарай ашылған шоттарды немесе
бухгалтерлік есепті көрсету үшін керек.
Екі жақты жазу – жүзеге асырылып жатқан барлық банктік операциялардың
міндетті түрде бір шоттың дебеті бойынша, екінші шоттың кредиті бойынша
көрсетілуі.
Баланс – барлық шоттардың жатқызылатын класына жинақталып, жүйеленіп
көрсетілуі. Баланс – таразы, тепе-теңдік. Банк балансы акитвтен және
пассивтен тұрады.
Есеп беру – банктің барлық операцияларынан тұратын белгілі бір
мәлімет. Сонымен қатар әр түрлі басқару шешімдерін қабылдау үшін белгілі
бір бекітілген есеп берудің түрлері жинақталуы керек. Есеп беру түрлері:
• банктің кірістері мен шығыстары туралы есеп;
• банктің ақшалай қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;
• банктің өз капиталының қозғалысы туралы есеп;
• бухгалтерлік баланс.
Банк балансына қаржылық талдау жүргізудің негізгі бағыттары:
1) пассивтік операциялар құрылымын талдау (қаражаттарды тарту
операциясы бойынша);
2) активтік операциялар құрылымын талдау (меншікті, тартылған
қаражаттарды орналастыру операциясы бойынша);
3) коммерциялық банктің қызметінің қаржылық нәтижесін талдау.
Пассивтік операциялар қаражаттар көздерін мінездейді. Банктің
пассивтік операциялары банк қызметі үшін маңызды роль атқарады. Соның
көмегімен ақша нарығында банктер несие ресурстарын сатып ала алады.
Пассивтік операциялардың негізгі нысандары:
а) бастапқы бағалы қағаздарды шығару;
ә) банк пайдасынан қорларды қалыптастыру және көбейту үшін аударма
жасап отыру;
б) басқа заңды тұдғалардан алынған несиелер мен қарыздар;
в) депозиттік операциялар.
Пассивтерді басқарудың негізгі міндетттеріне мыналарды жатқызуға
болады:
• активтік операцияларды дамыту үшін клиенттер алыдында
міндеттемелерді орындау;
• банктің пайда табуын қамтамасыз ету.
Банктің жинаған ресурстарынан табыс табу үшін және өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатымен орналастырылуын активтік операциялар дейді.
Активтік операциялардың негізгі нысандары:
а) несие есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік қоржыны
қалыптасады;
ә) инвистициялық операция, ол инвистициялық қоржынның негізін құрайды;
б) кассалық және есептеу операциялары, ол – банктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі.
Активтерді басқарудың негізгі міндеті – банк балансының өтімділігін
сақтай отырып, банк жұмысының табыстылығын қамтамасыз ету. Ақша нарығы
дамыған елдерде активті басқару экономикалық-математикалық әдіс және
болжамдау негізінде жүргізіледі. Біздің еліміздің көптеген коммерциялық
банктері талдаудың осы бағытын таңдауға тырысады.
баланс
баптарын талдау;
баланстан тыс баптарды талдау;
банк қызметінің қаражаттық
нәтижелерін қоса есептегендегі
есеп беру түрлерін талдау.
аналитикалық есеп мәліметтерін
талдау;
аналитикалық және синтетикалық
есеп мәліметтерінің сәйкестігін
талдлау.
Операциялық келісім-шарт бо-
йынша талдау;
шаруашылық шарттарды талдау;
құрылтайшылық келісім-шарт-
тарды талдау.
Сур. 2.1. Банктің талдау жүйесінің схемасы.
Коммерциялық банк қызметінің қаржылық нәтижесін талдау баланстың
қызметтер қорытындысы бөлімін пайдалану арқылы жүргізіледі. Мұнда ағымдық
жылдың өткен жылмен салыстырғандағы кіріс бөлімінің көрсеткіштері
есептеледі.
2.2. Банк балансы материалдарын банк активтерін
және пассивтерін талдауға қолдану
Банк қызметін талдауды анықтау үшін әр түрлі әдістер мен нысандар
қолданылады. Несиелеу және басқа коммерциялық банктермен корреспонденттік
қатынастарға отыру үшін банктің жалпы өтімділік жағдайын және пайдалылығын
(табыстылығын) анықтау керек. Талдау әдісінің негізінде өзгертілген
(модифицированное) баланстық теңдік жатыр: Активтер = Пассивтер, немесе
банктің айналым қорларын тиісті пайдалануды талдау үшін баланс теңдігі.
Банк өтімділігін басқару процесінде актив пен пассив қатынастарын
сақтап отыру керек. Осы қағида бойынша банктің агрегировті балансы құрылған
(2.2.1-ші кестені қара) актив сапасы және пассив құрылымы анықталады.
Кесте 2.2.1.
Банктің агрегировті балансы
Агрегат Банк активінің баптарыАгрегат Банк пассивтерінің баптары
1 2 3 4
А1 Кассалық активтер, 01 Онколды міндеттемелер
барлығы: Дереу талап етілетін
а2 Касса 02 са-лымдар
Корреспонденттік шоттар
а3 Резервтік талаптар 03
Жедел міндеттемелер
а4 Ұлттық банктегі 04
қаражаттар Жедел салымдар және
а5 Корреспонденттік 05 депозиттер
шоттағы қаражаттар Банктік қарыздар
А6 Бағалы қағаздар, 06
барлығы:
2.2.1-ші кестенің жалғасы
Агрегат Банк активінің баптарыАгрегат Банк пассивтерінің баптары
1 2 3 4
а7 Мемлекеттік бағалы 07 Нарық айналысындағы ұзақ
қағаздар мерзімді міндеттеме-лер
Басқа да міндеттемелер,
а8 Портфельдегі бағалы 08 барлығы:
қағаздар Несиелер
а9 Мерзімінде төленбе-ген09
вексельдер Басқа да міндеттемелер
А10 Қарыздар, барлығы: 010 Барлық міндеттемелер
(01+04+08)
Капитал, барлығы:
а11 Қысқа мерзімді С1 Жарғылық қор
а12 Банктік с2 Банк қорлары
а13 Ұзақ мерзімді с3 Қосымша капитал, бар-лығы:
а14 Мерзімі өткен С4 Бағалы қағазға салымды
қамтамасыз ететін
А15 Басқа да активтер, с5 резерв-тер
барлығы: Резервтер
Валюта қорларын қайта
а16 Инвестициялар с6 бағалау
а17 Материалды емес с7 Пайда
ак-тивтер
а18 Басқа да активтер с8
а19 Залал және шығын
Баланс (А1+А6+А10+А15) Баланс (01+04+08+С1+С4)
Банктің өтімділігі, пайдалылығы және тұрақтылығы активтерді сапалы
басқарумен байланысты.
Банктік заңдардың және Ұлттық банктің талаптары активтік
операцияларға белгілі бір депозиттердің бөлігін резерв түрінде сақтауды
міндеттеу жолы арқылы ықпал етеді.
Банктердің жинаған ресурстарын табыс табу үшін және өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатымен орналастыру актив операциялары деп аталады.
Коммерциялық банктің актив операциялары келесі түрлерге бөлінеді:
1. Несие есептеу операциясы. Оның нәтижесінде банктің несиелік қоржыны
қалыптасады.
2. Инвестициялық операция. Ол инвестициялық қоржынның негізін құрайды.
3. Кассалық және есептеу операциясы. Ол – банктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі.
4. Басқа да операциялар.
Активті басқарудың негізгі қағидаларына мыналарды жатқызуға болады:
• актив құрылымын сақтау;
• актив операцияларын диверсификациялау;
• несиелік тәуекел есебімен резерв құру;
• актив табыстылығына демеу жасау;
Банктің активін талдаудың экономикалық параметрлері 2.2.2-ші кестеде
көрсетілген.
Кесте 2.2.2.
Банк активтерін талдау
Көрсеткіш-тер Есептелуі Коэффициент-тің Көрсеткіштердің
ұтымды мәні экономикалық маңызы:
К1 = Табысты (а5+А6+А10+ 0,75-0,85 Барлық табысты
активтер +а16+а18): әке-летін активтердің
Активтер :(А1+А6+А10++А15 үлес салмағы
)
К2 = Табысты (а5+А6+А10+ ≥ 1,0 Табысты активтердің
активтер Ақылы+а16+а18): ақылы ресурстарға
пас-сивтер :(01+04) қатынасы
К3 = Несие-лер
А10:(01+04+08) (0,7 (агрессивтіБанктің агрессивтік
міндетте-мелер саясат); немесе сақтық
(0,6 (сақтық сая-саты (осторожная
саясат) политика)
К4 = Банк
қарызыбанк 06:а12 1,0 қарыз
несиесі алушы Егер банк – қарызгер,
1,0 онда К3=0,6; егер
несиегер банк – несиегер, онда
К3=0,7
К5 = Несие
капитал А10:(С1+С4) Несие саясатының
0,8 тәуекелділігі: егер
мән 8,0-ден үлкен
болса, онда капитал
жеткіліксіздігін
көр-сетеді
К6 = Мерзімі
өткен несие-лера14:А10 Несие қоржынында-ғы
несиелер ≤ 0,04 мерзімі өткен
не-сиелердің үлес
сал-мағы
2.2.-ші кестенің жалғасы
Көрсеткіштер Есептелуі Коэффициент-тің Көрсеткіштердің
ұтымды мәні экономикалық маңызы:
К7 = Несиеге с6:А10 ≤ 0,04 Несиелер бойынша
арналған залалды жабу үшін
ре-зерв резервтер
несие-лер
Банкте әр кезде өтімді активтердің белгілі бір сомасы болу керек.
Егер, олар өз міндеттемелерін қамтамасыз етуге жетпесе, онда банк өз
активтерінің бөлігін қолма-қол ақшаға айырбастауға икем болуы қажет. Бұны
актив трансформациясы деп атайды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі табысты активтердің активтерге
салмақталған саласын табу үшін мынадай жүйе ұсынады:
Кесте 2.2.3.
Каспий банкінің барлық табыс әкелетін активтерінің үлес салмағын
есептеу, мың теңге[6]
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Табысты актив-тер:
Корреспондент-тік
шоттағы 175 544 161 123 615 202
қа-ражаттар
Бағалы қағаздар
Қарыздар 674 423 520 310 755 728
Инвестициялар 733 139 1 012 845 1 165 885
Басқа да актив-тер7 271 13 350 14 021
Барлығы: 302 834 624 319 283 469
Активтер, бар-лығы
К1 = табысты 1 893 211 2 331 947 2 834 305
активтер 2 481 049 2 829 260 3 707 150
Активтер
0,76 0,82 0,76
2.2.3-ші кесте көрсеткіштері бойынша банк өз клиенттеріне несиені өз
шамасымен берген, себебі банктің табыс әкелетін активтерінің үлес салмағы
ұтымды көрсеткіштен кем емес.
Каспий банкінде 1999 ж. 1 қаңтарында коэффициент 0,82-ге тең, яғни
1998 және 2000 жылдармен салыстырғанда жоғары. Себебі, басқа да активтердің
көрсеткіші жоғары.
Табысты активтердің ақылы ресурстарға қатынасы былай анықталады:
Кесте 2.2.4.
Каспий банкінің табысты активтерінің ақылы пассивтерге салмақталған
саласын есептеу, мың теңге[7]
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Табысты актив-тер:
Корреспондент-тік
шоттағы 175 544 161 123 615 202
қа-ражаттар
Бағалы қағаздар
Қарыздар 674 423 520 310 755 728
Инвестициялар 733 139 1 012 845 1 165 885
Басқа да актив-тер7 271 13 350 14 021
Барлығы: 302 834 624 319 283 469
Ақылы пассив-тер:
Онколды 1 893 211 2 331 947 2 834 305
міндет-темелер 2 481 049 2 829 260 3 707 150
Жедел
міндетте-мелер 1 652 170 1 470 027 1 682 867
Барлығы:
К2 : 131 962 97 911 265 577
1 784 132 1 567 938 1 939 444
1,1 1,5 1,5
2.2.4-ші кесте мәліметтері бойынша табысты активтердің ақылы
ресутстарға қатынасы 1998ж. 1 қаңтарында 1,1-ге тең, ал 1999 және 2000
жылдардың мәндері 1,5-ке тең, яғни банк пассивтік операцияларды ойдағыдай
орындап отыр.
Банктің агрессивтік саясатын қолдану коэффициенті былай анықталады:
Кесте 2.5.
Каспий банкінің несиелер сомасының міндеттемелерге үлес салмағын
есептеу, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Қарыздар 733 139 1 012 845 1 165 885
Міндеттемелер:
Онколды 1 652 170 1 470 027 1 682 867
міндет-темелер
Жедел міндетте-мелер131 962 97 911 265 577
Басқа да
міндет-темелер 153 229 122 589 124 374
Барлығы:
К3: 1 937 361 1 690 527 2 063 818
0,4 0,6 0,6
2.5-ші кесте бойынша Каспий банкі сақ болу саясатын қолдап отыр.
Себебі, агрессивтік саясаттың ұтымды мәнінің көрсеткіштері төмен.
Банк несие-инвестициялық сақтық саясатын жүргізіп отыр (К1,К2,К3).
Бұндай саясатқа себеп банктің меншікті және қарыз капиталын
қанағаттандырарлықсыз басқару, банктің пассив операцияларының тәуекелдігін
дұрыс басқармау болып табылады. Қорытындысында банк тартылған ресурстар
қаражаттарына ие болмайды.
Банктің сақтық несие саясатын және агрессивті саясатты жүргізу
мүмкіндігі былайша анықталады:
Кесте 2.2.6.
Каспий банкі балансы негізінде банк қарызының банк несиесіне
салмақталған саласын есептеу, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Банк қарызы 0 107 250 530 037
Банк несиесі 733 139 1 012 845 1 165 885
К4 : 0 0,1 0,4
2.2.6-шы кестедегі мәліметтерді қорытындылай келе, мынадай тұжырым
жасауға болады: банк қарызы мен банк несиесінің ара салмағы 1999 ж. 0,1-ге
орындалған, ал 2000 ж. бұл көрсеткіш 0,3-ке жоғарылаған.
Банктің несие саясатының тәуекелділігін анықтау үшін келесі формула
қолданылады:
Кесте 2.7.
Каспий банкінің балансы негізінде несие тәуекелдігінің деңгейін
есептеу, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Қарыздар, бар-лығы733 139 1 012 845 1 165 885
Капитал, барлы-ғы
Қосымша капи-тал 478 101 1 029 042 1 027 081
Барлығы:
К5 : 26 957 26 957 0
505 058 1 055 999 1 027 081
1,5 1,0 1,1
2.2.7-ші кесте мәліметтері бойынша К5 көрсеткіштері ұтымды мәннен
төмен, яғни бұл банктің капиталы жеткілікті деуге болады.
Банктің провизия коэффициенті төмендегідей анықталады:
Кесте 2.2.8.
Каспий банкінің несиелер бойынша залалды жабу үшін резервтерді
есептеуі, мың теңге
Баптар атауы 01.01.98 01.01.99 01.01.00
Резервтер 2 652 67 316 98 250
Несиелер 733 139 1 012 845 1 165 885
К7 : 0,03 0,06 0,08
2.2.8-ші кестеде провизия коэффициенті, яғни банктің несиеге арналған
резерві мен несиенің ара салмағы ұтымды көрсеткіштен 1999 ж. 0,06%-ке, ал
2000 ж. 0,08%-ке өскен, яғни бұл банкте несиелер бойынша залалды жабу үшін
резервтер бар деген сөз.
□ Касса және ҚРҰБ кор. шот □ Басқа банктердегі депоз.
□ бағалы қағаздар және инвест. □ Клиенттерге бер. несиелер
□ Негізгі қаржылар □ Басқа да активтер
Сур. 2.2. Каспий банкі активтерінің серпіні.
Осы талдаулардың негізінде активтер мынадай қасиеттерге ие болуы
керек:
1) өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz