Менеджмент ғылымын қалыптастыру және дамыту туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І БӨЛІМ. Менеджмент ғылымын қалыптастыру және дамыту ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстанда менеджмент теориясы мен тәжірибесінің даму тарихы.
1.2 Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Менеджмент іс . әрекетінің бағыты мен жұмысын ұйымдастырудың негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ БӨЛІМ. . ААҚ «Гедеон Рихтер» компаниясының тарихы мен дамуы..
2.1 ААҚ «Гедеон Рихтер» компаниясының жалпы сипаттамасы мен жедел басқару жағдайының анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстан Республикасында «Гедеон Рихтер» ААҚ Өкілдігін перспективалық бағалау анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33 2.3 Дүниежүзілік қаржы кризисі жағдайындағы фармацевтикалық нарықтағы анализ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ІІІ Бөлім. ААҚ «Гедеон Рихтер» компаниясындағы жедел басқаруды тиімді ұйымдастыру мен жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Өндірістегі оперативтық жоспарлауды ықшамдаудың әдiстерi
3.2 Кәсіпорында стратегиялық жоспарды құрастыру, оны оперативті басқаруда іске асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
І БӨЛІМ. Менеджмент ғылымын қалыптастыру және дамыту ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстанда менеджмент теориясы мен тәжірибесінің даму тарихы.
1.2 Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Менеджмент іс . әрекетінің бағыты мен жұмысын ұйымдастырудың негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ БӨЛІМ. . ААҚ «Гедеон Рихтер» компаниясының тарихы мен дамуы..
2.1 ААҚ «Гедеон Рихтер» компаниясының жалпы сипаттамасы мен жедел басқару жағдайының анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстан Республикасында «Гедеон Рихтер» ААҚ Өкілдігін перспективалық бағалау анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33 2.3 Дүниежүзілік қаржы кризисі жағдайындағы фармацевтикалық нарықтағы анализ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ІІІ Бөлім. ААҚ «Гедеон Рихтер» компаниясындағы жедел басқаруды тиімді ұйымдастыру мен жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Өндірістегі оперативтық жоспарлауды ықшамдаудың әдiстерi
3.2 Кәсіпорында стратегиялық жоспарды құрастыру, оны оперативті басқаруда іске асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді. Тіпті білікті басқару саласының өзінде де менеджмент ұғымы түрліше түсіндіріледі.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы - бұл басшылық.
«Менеджмент» ұғымының анықтамасына сүйенетін болсақ, онда менеджмент дегеніміз қазіргі индустриялық қоғамда жұмыс істейтін экономикалық орган. Менеджмент қабылдаған кез келген әрекет, кез келген шешім –бұл экономикалық сипаттағы шаралар.
Сонымен, менеджменттің тиімділігін және менеджерлердің іс-әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы бір шама арзан тауарларды шығара алуы немесе бәсекелестеріне қарағанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа рыноктарды игеруіне жұртшылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын ауыстырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз ұжым (коллектив) жұмысын ұйымдастыру. Кәсіпорын жұмысын ұйымдастырғанда, қызметкерлер мұқтажын барынша толық қанағаттандыруды, олардың жұмысын жандандыруды, әрі тиімділігін арттыруды көздеу қажет.
Менеджментті жеке адамдар арасындағы психологиялық қарым-қатынасқа тәуелді етеді де, бұлар материалдық жағдайларға тәуелсіз ретінде қарастырылады, өйткені соңғы айтылғанның алуан түрлілігінде шек жоқ.
Менеджмент - нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді басқарудың теориясы мен практикасы.
Менеджмент – нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Менеджмент - бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің, тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен, фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Менеджменттің бірнеше ұғымы бар: «Менеджмент-бұл жұмыс істеп тұрған коммерсиялық кәсіпорынның арнайы органы». Егер батыста кез келген кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы бүкіл басшылыққа ден қояды, өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек басшылар.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы - бұл басшылық.
«Менеджмент» ұғымының анықтамасына сүйенетін болсақ, онда менеджмент дегеніміз қазіргі индустриялық қоғамда жұмыс істейтін экономикалық орган. Менеджмент қабылдаған кез келген әрекет, кез келген шешім –бұл экономикалық сипаттағы шаралар.
Сонымен, менеджменттің тиімділігін және менеджерлердің іс-әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы бір шама арзан тауарларды шығара алуы немесе бәсекелестеріне қарағанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа рыноктарды игеруіне жұртшылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын ауыстырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз ұжым (коллектив) жұмысын ұйымдастыру. Кәсіпорын жұмысын ұйымдастырғанда, қызметкерлер мұқтажын барынша толық қанағаттандыруды, олардың жұмысын жандандыруды, әрі тиімділігін арттыруды көздеу қажет.
Менеджментті жеке адамдар арасындағы психологиялық қарым-қатынасқа тәуелді етеді де, бұлар материалдық жағдайларға тәуелсіз ретінде қарастырылады, өйткені соңғы айтылғанның алуан түрлілігінде шек жоқ.
Менеджмент - нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді басқарудың теориясы мен практикасы.
Менеджмент – нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Менеджмент - бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің, тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен, фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Менеджменттің бірнеше ұғымы бар: «Менеджмент-бұл жұмыс істеп тұрған коммерсиялық кәсіпорынның арнайы органы». Егер батыста кез келген кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы бүкіл басшылыққа ден қояды, өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек басшылар.
1. ҚР-сы Президентінің 2007 жылы 6 наурыздағы «Шағын кәсіпкерліктің дамуына мемлекеттік қолдау көрсетуді күшейту және белсендіру шаралар туралы» жарлығы Казахстанская правда. 2007ж.
2. Макаров С.Ф. Менеджер за работой. М., моладая гвардия, 2000г. Руководитель коллектива. Наше общество сегодня и завтра. –Л., 2004 Бобрыщев Д.Н. Основные категориитеории управления. М.: 2004
3. Гвишиани Д.М. Организация и управление. М. Наука, 2002
4. Оксфордский учебный словарь английского языка (А.С. Хориби – Оксфорд: Изд-во Оксвордского ун-та, 2004-англ. яз).
5. Шағын кәсіпкерлікті басқару. О. Сәбден. А. Тоқтанова. «Білім». Алматы, 2002ж.
6. Экономика предприятия. В.П.Грузинов, В.Д.Грибов. Финансы и статистика. Москва, 2001г.
7. Қазақстан экономикасы. К. Р. Нұрғалиев. «Қазақ университеті». Алматы, 2003ж.
8. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. «Экономика». Алматы, 2003г.
9. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. М. Қ. Баймұхашева. Оқу құралы. Атырау, 2004ж.
10. Кәсіпорын экономикасы. Г.Ө.Жолдасбаева. «Экономика». Оқу құралы. Алматы, 2002ж.
11. Кәсіпорын экономикасы. А. Қ. Мейірбеков. Қ.Ә.Әлімбетов. «Экономика». Алматы, 2003ж.
12. З.Е.Старобинский «Как управлять персоналом» – 2007г.
13. В.В.Глухов «Основы менеджмента» - М., 2000г.
14. К.Г.Ахметов «Өндіріс менеджменті» - Орал .2005г.
15. В.Е.Герчикова «Менеджмент» -М:2003г.
16. Акофф Р. Планирование будущего корпорации.— М., 2005. Браков А.Е. и др. Можно ли управлять предприятием вместе?/Под ред. И.П. Фаминского и А.И. Наумова.— М., 2008.
17. Виханский О.С., Наумов АЯ. Менеджмент: человек, стратегия, организация, процесс.— М., 2005.
18. Виханский О.С., Наумов А.И. Практикум по курсу «Менеджмент»/Под ред. А.И. Наумова.— М., 2008.
19. Шекшяя С.В. Управление персоналом современной организации.— М., 2007.
20. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. А.Әмбеталиев. Ғ.Керімбек. Алматы “Бастау” 2002
21. Кәсіпорын экономикасы . А. Қ. Мейірбеков. Ќ. Є. Әлімбеков.
” Алматы”, 2004ж
24. ҚР Азаматтыќ кодексі. – Алматы, 2004.
25. Менеджмент. А.Б.Рахымбаев. Б.О.Сабатаева. А.Қ.Белгібеав. Алматы 2006ж.
26. Агробизнесті ұйымдастыру. С.Әбділдин. Алматы, 2000ж.
27. Қалдыбеков О., Теміров. Нарықтық экономикалық анықтамалығы – Алматы: “ Бастау” 2003ж.
28. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
(салық кодексі).- Алматы: Жеті жарғы, 2001.
29. Менеджмент. К. Бердалиев. Алматы 2005ж.
30. Менеджмент негіздері. Ахметов К.Ғ.Сағындықов Е.Н.Байжомартов Ү.С. Жүнісов Б.А. Жұмаев Ж.Ж.
31. Бовыкин В. Новый менеджмент. Упровление предприятиями. – М: “экономика”
32. ҚРЗ “Инвестициялар туралы”, Егемен Қазақстан,2003, 11 қаңтар.
33. ҚРЗ “Инновациялыққызмет туралы”, Егемен Қазақстан,2002, 9 шілде.
34. ҚР Мемлекеттік сатып алу туралы заңы, Заң газеті, 2007. 5 қараша.
35. ҚРЗ “Акционерлік қоғамдар туралы”, Егемен Ќазаќстан, 2008, 23 шілде.
36. ҚРЗ “Қазақстан Республикасыдағы еңбек туралы” заңы 2002 ж. 1 қаңтар Алматы: Юрист, 2002.
37. Грузинов В. П Экономика предприятия. – М: Банки ибиржи, ЮНИТИ-2008. 54.
38. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия. - М: ИНФРА- М-2009
39. Экономика предприятия: Учебник для вузов Под ред. Проф.. О.И. Волкова, В.К . Скляренко - М: ИНФРА- М.-2000
40. Экономика предприятия: Учебник Ф. К. Беа, Э. Дихала, М. Швайтцера. – М: ИНФРА- М- 2009
41. С. Рақымжанұлы. Экономика, қаржы – несие, салық- кеден , сақтандыру, биржа жєне кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 2009.
2. Макаров С.Ф. Менеджер за работой. М., моладая гвардия, 2000г. Руководитель коллектива. Наше общество сегодня и завтра. –Л., 2004 Бобрыщев Д.Н. Основные категориитеории управления. М.: 2004
3. Гвишиани Д.М. Организация и управление. М. Наука, 2002
4. Оксфордский учебный словарь английского языка (А.С. Хориби – Оксфорд: Изд-во Оксвордского ун-та, 2004-англ. яз).
5. Шағын кәсіпкерлікті басқару. О. Сәбден. А. Тоқтанова. «Білім». Алматы, 2002ж.
6. Экономика предприятия. В.П.Грузинов, В.Д.Грибов. Финансы и статистика. Москва, 2001г.
7. Қазақстан экономикасы. К. Р. Нұрғалиев. «Қазақ университеті». Алматы, 2003ж.
8. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. «Экономика». Алматы, 2003г.
9. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. М. Қ. Баймұхашева. Оқу құралы. Атырау, 2004ж.
10. Кәсіпорын экономикасы. Г.Ө.Жолдасбаева. «Экономика». Оқу құралы. Алматы, 2002ж.
11. Кәсіпорын экономикасы. А. Қ. Мейірбеков. Қ.Ә.Әлімбетов. «Экономика». Алматы, 2003ж.
12. З.Е.Старобинский «Как управлять персоналом» – 2007г.
13. В.В.Глухов «Основы менеджмента» - М., 2000г.
14. К.Г.Ахметов «Өндіріс менеджменті» - Орал .2005г.
15. В.Е.Герчикова «Менеджмент» -М:2003г.
16. Акофф Р. Планирование будущего корпорации.— М., 2005. Браков А.Е. и др. Можно ли управлять предприятием вместе?/Под ред. И.П. Фаминского и А.И. Наумова.— М., 2008.
17. Виханский О.С., Наумов АЯ. Менеджмент: человек, стратегия, организация, процесс.— М., 2005.
18. Виханский О.С., Наумов А.И. Практикум по курсу «Менеджмент»/Под ред. А.И. Наумова.— М., 2008.
19. Шекшяя С.В. Управление персоналом современной организации.— М., 2007.
20. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік. А.Әмбеталиев. Ғ.Керімбек. Алматы “Бастау” 2002
21. Кәсіпорын экономикасы . А. Қ. Мейірбеков. Ќ. Є. Әлімбеков.
” Алматы”, 2004ж
24. ҚР Азаматтыќ кодексі. – Алматы, 2004.
25. Менеджмент. А.Б.Рахымбаев. Б.О.Сабатаева. А.Қ.Белгібеав. Алматы 2006ж.
26. Агробизнесті ұйымдастыру. С.Әбділдин. Алматы, 2000ж.
27. Қалдыбеков О., Теміров. Нарықтық экономикалық анықтамалығы – Алматы: “ Бастау” 2003ж.
28. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
(салық кодексі).- Алматы: Жеті жарғы, 2001.
29. Менеджмент. К. Бердалиев. Алматы 2005ж.
30. Менеджмент негіздері. Ахметов К.Ғ.Сағындықов Е.Н.Байжомартов Ү.С. Жүнісов Б.А. Жұмаев Ж.Ж.
31. Бовыкин В. Новый менеджмент. Упровление предприятиями. – М: “экономика”
32. ҚРЗ “Инвестициялар туралы”, Егемен Қазақстан,2003, 11 қаңтар.
33. ҚРЗ “Инновациялыққызмет туралы”, Егемен Қазақстан,2002, 9 шілде.
34. ҚР Мемлекеттік сатып алу туралы заңы, Заң газеті, 2007. 5 қараша.
35. ҚРЗ “Акционерлік қоғамдар туралы”, Егемен Ќазаќстан, 2008, 23 шілде.
36. ҚРЗ “Қазақстан Республикасыдағы еңбек туралы” заңы 2002 ж. 1 қаңтар Алматы: Юрист, 2002.
37. Грузинов В. П Экономика предприятия. – М: Банки ибиржи, ЮНИТИ-2008. 54.
38. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия. - М: ИНФРА- М-2009
39. Экономика предприятия: Учебник для вузов Под ред. Проф.. О.И. Волкова, В.К . Скляренко - М: ИНФРА- М.-2000
40. Экономика предприятия: Учебник Ф. К. Беа, Э. Дихала, М. Швайтцера. – М: ИНФРА- М- 2009
41. С. Рақымжанұлы. Экономика, қаржы – несие, салық- кеден , сақтандыру, биржа жєне кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 2009.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І БӨЛІМ. Менеджмент ғылымын қалыптастыру және
дамыту ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстанда менеджмент теориясы мен тәжірибесінің даму тарихы.
1.2 Менеджменттің мәні, әдістері және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .11
1.3 Менеджмент іс - әрекетінің бағыты мен жұмысын ұйымдастырудың негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ БӨЛІМ. . ААҚ Гедеон Рихтер компаниясының тарихы мен дамуы..
2.1 ААҚ Гедеон Рихтер компаниясының жалпы сипаттамасы мен жедел басқару
жағдайының
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...26
2.2 Қазақстан Республикасында Гедеон Рихтер ААҚ Өкілдігін
перспективалық бағалау
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .33 2.3 Дүниежүзілік қаржы кризисі жағдайындағы фармацевтикалық
нарықтағы
анализ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ІІІ Бөлім. ААҚ Гедеон Рихтер компаниясындағы жедел басқаруды тиімді
ұйымдастыру мен
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..54
3.1 Өндірістегі оперативтық жоспарлауды ықшамдаудың әдiстерi
3.2 Кәсіпорында стратегиялық жоспарды құрастыру, оны оперативті басқаруда
іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .71
КІРІСПЕ
Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық
адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді
білдіреді. Тіпті білікті басқару саласының өзінде де менеджмент ұғымы
түрліше түсіндіріледі.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы - бұл басшылық.
Менеджмент ұғымының анықтамасына сүйенетін болсақ, онда менеджмент
дегеніміз қазіргі индустриялық қоғамда жұмыс істейтін экономикалық орган.
Менеджмент қабылдаған кез келген әрекет, кез келген шешім –бұл экономикалық
сипаттағы шаралар.
Сонымен, менеджменттің тиімділігін және менеджерлердің іс-әрекетін
экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға
болады.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы бір шама арзан тауарларды шығара алуы
немесе бәсекелестеріне қарағанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа рыноктарды игеруіне
жұртшылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі
тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын
ауыстырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз ұжым (коллектив) жұмысын
ұйымдастыру. Кәсіпорын жұмысын ұйымдастырғанда, қызметкерлер мұқтажын
барынша толық қанағаттандыруды, олардың жұмысын жандандыруды, әрі
тиімділігін арттыруды көздеу қажет.
Менеджментті жеке адамдар арасындағы психологиялық қарым-қатынасқа
тәуелді етеді де, бұлар материалдық жағдайларға тәуелсіз ретінде
қарастырылады, өйткені соңғы айтылғанның алуан түрлілігінде шек жоқ.
Менеджмент - нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді
басқарудың теориясы мен практикасы.
Менеджмент – нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын
басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Менеджмент - бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару
еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу
мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің,
тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының
өзгеруімен, фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған
теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам
факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Менеджменттің бірнеше ұғымы бар: Менеджмент-бұл жұмыс істеп
тұрған коммерсиялық кәсіпорынның арнайы органы. Егер батыста кез келген
кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы бүкіл
басшылыққа ден қояды, өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек
басшылар.
Басқару ұғымының туындауы еңбек бөлінісінің пайда болуымен
туындауымен байланысты.
Мұның өзі жалпы процестің қарым – қатынасы басқарушы функциямен
қамтамасыз етіледі, сондықтан басқару қоғамдық еңбекке тән. Өндіріс
масштабы өскен сайын басқару ролі де атқарады.
Сондықтан, әлеуметтік жүйелердегі басқару кең ұғымда қызмет түрі мен
мақсатына тәуелсіз кез-келген ұғымдағы басқару ретінде қарастырылады.
Барлық мекемедегі басқару нақты функциядан орындауға мүмкіндік беретін
қызмет ретінде түсіндіріледі. Нақты функцияларды пайда алуға бағытталған
мекемелердегі басқару менеджмент деп аталады.
Менеджер - ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл - басқарумен,
экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез
келген адам. Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам
да менеджер.
Барлық менеджерлер үшін, олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ
қызмет міндеті болады.
Менеджер адамдарды жұмысқа ынталандырады, бағыттайды,
ұйымдастырады. Оның бірден-бір құралы-жазбаша немесе ауызша сөзі; немесе
цифр тілі.
Менеджердің жұмысы техникаға, есептеу операцияларына немесе өнім
сатуға қатысты болғанына қарамастан, оның жұмысының тиімділігі тыңдау және
оқу, айту және жазу қабілеттеріне байланысты. Ол өз ойын басқа біреулердің
санасына жеткізе білуі, сондай-ақ басқа адамдардың да пікірін айқындай алуы
тиіс.
Менеджерлік шеберліктің маңызды жақтарының бірі-келіссөз жүргізе
білуі-әріптесінің мүддесін өз мүддесіне сәйкестендіре білетін өнері болуы
тиіс. Мұның өзі әсіресе қарамағындағы адамдарға әкімшілік билік жүргізе
алмайтын басшылар үшін де, сондай-ақ сырттан шикізат жеткізушілермен қарым-
қатынас орнату үшін де аса қажетті жағдай. Келесі онжылдықтарда нағыз
компаниялар көп жағдайда маклерлік фирмаға ұқсайтын болады.
1. МЕНЕДЖМЕНТ ҒЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
1. Қазақстанда менеджмент теориясы мен тәжірибесінің даму тарихы
Менеджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңі басынан кешірді. Экономикалық
әдебиеттерде басқару ойының алғашқы қарқыны “тейлоризм” деген ағыммен
байланысты екені айтылады.
Алғаш рет ғылыми менеджмент мектебінің негізін қалаған америка
инженері Фредерек Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан
басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңалық болған бұл
құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді.
Ф.Тейлор кәсіпорынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп менеджер
“нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әлі ең тиімді тәсілмен қалай
жасауға болатынын” зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын
деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон
(1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан
Гилберт (1861-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
[9.7-бет]
Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал
Урвик , Джеймс Муни, А.К. Райли басқарудың әмбебап принциптерін
ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль
(1841-1925) практикалық тәжірибебені жинақтау негізінде мынадай қортындыға
келді: “басқару-кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны
белгілі бір мақсатта жетелеу”. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылым
жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігінше алғаш рет ой
жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-шы жылдардың басында қарқын белең алды. Бұл бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880-1949)
болды. Осы ілім формалдық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек
өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды:
қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті
гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды.
Американдық зерттеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868 – 1993), Абрахам
Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып
табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп “басқару ғылыми немесе сандық ықпал” мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментте жаңа бағыт қалыптасты. Ол
“ситуациялық әдіс” деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдайымен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұл
мектеп кәсіпорын, ұйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты
жағдайда жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай
ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан,
мүмкін шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі
алынады.
Басқару теориясының “классикалық мектебі” мыналардың әсерінен
қалыптасты: ұйымдар санының өсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі,
бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929-1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды
революцияның басталуы.
Бихевиористік (міне-құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі
әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші дүние
жүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдайымен байланысты.
“Басқару ғылыми” мектебінің дамуы корпорация, концерн, концерн-
конгломераттар көлемі өсуі әсерімен, “қырғи-қабақ соғыс” өндірістің
құлдырауымен түсіндіріледі.
“Ситуациялық тәсіл” мектебінің пайда болуы экономика мүмкіндіктерінің
ұлғаюы әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық, жоғарғы
технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің өсуі, жоғарғы
біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімен байланыстырылады.
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген елдерде
басқару моделінің өзіндің ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың –американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты. [9,9-бет]
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуы мен дамуына
ықпалын тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылардың бірі Әбу-
Насыр Әл-Фараби(870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға
қарай отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштылардың
тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде
дәлелдеді. Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға
талап қою туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде
Қазақстан ғалымдары Әл-Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында
Отырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тауке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрессивті
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Айтеке би (1982-1766) болды. “Жеті жарғы” деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. “Жеті жарғы” - бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақстардың заңдар
мен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып табылады. “Жеті
жарғыға” сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс-құрылтай арқылы сұлтандардың және ру басшыларының
қатысуымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идиеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды. Алайда, Әбілхайыр хандығы орталықтанған мемлекет болған жоқ,
ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға бөлінді.
ХVІІІ ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерін қалпына
келтірген көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711-1781) маңызды
роль атқарды. Өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз
өзгерістерді жүзеге асырды.
ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уәлиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақстардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін
насихаттады. Ш.Уәлиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра
бағалай отырып, басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар
өмірінің қайта құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың
мемлекетті басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа
ағартушы-демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904)
әрі қарай дамытты. [9, 13б.]
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә. Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев,
М.Шоқаев, Л. Мирзоян, О.Исаев, Ұ.Құлымбетов, С. Меңдешев, Н.Нұрмақов,
Т.Рысқұлов, Ғ. Тоқжанов, О. Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.
Жансүгіров және т.б. Торғай облысында - Ә. Бөкейханов, Жетісуда-
М.Тынышпаев, Түркістанда –М. Шоқаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссарлары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуіктері болып табылғандықтан жергілікті қазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазіргі заманғы менеджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын ХХ ғасырдың
50-ші жылдарынан бастап қарауға болады. Алғашқы қазақ инженер-менеджері,
өндірісті ұйымдастырушысы Қ.И. Сәтпаев (1889-1964) болды. Ол бірінші
кеншілердің еңбек өнімділігі мен адамдардың еңбекке деген мотивация
мәселелерін, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш пен
Жезқазғанның тау-кен байыту комбинаттарындағы еңбек процестерімен
байланысты сұрақтарын шешті. Оның басқару стиліне тән ең маңызды ерекшелік,
ол зерттелінетін нақтылы материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен жалпылау
болатын. Бұл жерде нағыз білгірдің әдеттен тыс басқару ойы көрінеді.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік қайраткер Д.А. Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдан астам уақыт бойы республиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды. Д.А. Қонаев Қазақстан
экономикасын басқарған кезеңде республика бұрынғы КСРО- ның ірі агро-
өнеркәсіптік аймақтарының біріне айналды. Мұнда елдегі түсті
металлургияның негізгі базасы орналасты, ауқымды жылу-энергетикалық кешен
әрекет етті, мұнай өндірудің үлкен потенциалы болды.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдары Қазақстан экономикасындағы басқару
ситуациясы айтарлықтай өзгерді. Нарықтық жүйе басқарудың әкімшілік
–бұйрықтық әдістерін ауыстырады. Осының нәтижесінде кәсіпорындар шаруашылық
дербестік пен сыртқы нарыққа шығу перспективасын алды. Қазақстанда
мемлекеттік кадр саясатын жетілдіру курсы қолға алынды. Ел Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына Жолдауында былайша
айтылған: “Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық өсуіне қамқорлық көрсетеді”.
Қазақстанның Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымына ену қарсаңында біз
басқару шешімдері салаларындағы да ғаламшарлық бәсеке алдында тұрмыз.
Президент мемлекеттік қызметкерлерге мына принциптерді басшылыққа алу қажет
деп есептейді.
а) халық берген биліктің қызығына түспей, оған иелік ете білу керек:
ә) өзін үшін пайданы көздемей, өзің қызмет ететін қоғамның игілігі
туралы ойлау қажет;
б) “мемлекеттік қызметкер қалай тұрып жатырсың?” деген сұрақтан
қорықпай өмір сүруі керек;
в) адамдардың сенімін жоғалтпайтындай етіп басқару керек.
г) лауазымға істі кәсіби түрде жүргізе алатындарды ұсыну керек.
Қазіргі жағдайда біздің еліміздің тұрақты дамуының басымды бағыты
Қазақстан экономикасында қазіргі менеджментті қолдану жөнінде теориялық
тұжырымдама жасақтау болып табылады. Менеджментті қоғамдық мәнділігі біздің
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу орындарында
менеджмент 1992 жылдан яғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен бастап
оқытылады. Мемлекетте дүние жүзілік білім стандарттарына жауап беретін
менеджмент саласы бойынша мамандар дайындау жөнінде жұмыс басталды. Қазіргі
кезде білім мен кадрларды кәсіби дайындау мемлекеттің экономикалық
стратегиясының құрамды элементтері болып табылады.
Қазақстанда менеджмент пәні бойынша алғашқы қазақша оқулық профессор
К.ғ. Ахметовтың “Менеджмент негіздері” (1993ж) кітабы болып есептелінеді.
Біздің пікірімізше, ол қазақстандық менеджмент мектебінің негізін
қалаушылардың бірі болып табылады. Біздің отандастарымыздың арасынан
“Менеджмент негіздері” (1994ж), “Қазақстан экономикасын басқару негіздері”
(2001ж) жұмыстарының авторы К.Б. Бердалиевті де атауға болады. Осы
еңбектерінде ол қазақстандық кәсіпорындарды басқару ерекшеліктерін
мазмұндады.
Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет қарағандылық
ғалым Каренов Р.С зерттеді. Одан басқа “Өндірістік менеджмент” (1996ж),
“Инновациялық менеджмент” (1997ж) атты еңбектерінде нарықтық экономикасы
жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық тәжірибесін қорытты және
біздің еліміздің кәсіпорындарында позитивті шетел тәжірибесін пайдалану
жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық кәсіпорындар тұрғысынан
өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері Ә.Ә. Әбдірешевтің
“Кәсіпорынның өндірістік менеджменті” (2001ж) кітабында келтірілген. Оның
еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды дамытудың әдістемелік
ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конъюнктура жағдайында қаржы менеджмерінің
ролі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджментінің мәселелері де Қазақстан
ғалымдарының еңбектерінен де көрініс табуда.
Осылайша қазақстандық менеджменттің теориялық сонымен қатар қолданбалы
аспектілері зерттелініп жатыр және әрі қарай зерттеуді талап етеді.
Менеджмент тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.
1-кесте. Менеджменттің ғылым ретіндегі құрылымы.
1.2 Менеджменттің мәні, әдістері мен қызметтері
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
біздің сөздік қорымызға “менеджер”, “менеджмент” ұғымдары тез енді.
Менеджмент сөзін қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда “басқа біреу арқылы
өз мақсатына жету” болып табылады. Алайда сөзбе-сөз аудару сөздің түпкі
төркінін әрқашанда дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі
белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен
шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді.
“Менеджмент” ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің “Манус”, яғни
“қол, күш” деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфордт сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі
“Менеджмент негіздері” курсы бойынша студенттерге арналған американдық
оқулықта төмендегі анықтама берілген.
“Менеджмент –бұл ұйым мақсаттарына жету үшін адамның материалдық және
қаржылық ресурстарды ұтымдылау пайдалану процесі”
Профессор И.Н. Герчикова менеджментті нарық жағдайындағы фирманың кез-
келген шаруашылық қызметінде белгілі бір мақсаттарға материалдық және еңбек
ресурстарын ұтымды қолданып және менеджменттің экономикалық механизмінің
принциптерін, қызметтерін және әдістерін пайдалана отырып қол жеткізуге
бағытталған дербес кәсіби қызметтің түрі деп қарастырады. [5, 5б.]
Беларусь ғалымы Н.И. Кабушкиннің ойынша менеджмент-бұл адамның
еңбегін, мінез-құлық мотивін және ой-өрісін қолдана отырып, жеңе білу,
қойылған мақсаттарға жете білу туралы ғылым мен өнер.
Ф.М.Русинов пен М.Л. Разу менеджментті ұйымның шаруашылық өміріндегі
ұтымды нәтижелерге, материалдық, еңбек, қаржылық, ақпараттық және
ұйымдастыру ресурстарын тиімді пайдалану және экономикалық ынталандырудың
алуан түрлі принциптерін, қызметтерін, әдістерін қолдану негізінде қол
жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі түсіндіреді.
Э.А. Уткин “Курс менеджмент” еңбегінде менеджментті былайша
түсіндіреді: Менеджмент –бұл нарық жағдайындағы кәсіпорынның ұтымды
шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік-экономикалық
механизмінің түрлі принуиптері мен қызметтерін ерекше түрі.
А.А. Радугиннің менеджмент түсінігінің неғұрлым қысқаша сипаттамасын
қолданылады. Оның пікірінше, менеджмент –бұл әрі өнер, әрі ғылым.
Менеджмент –бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру,
өндірістің тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп
қолданылатын басқарудың принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және
нысандарының жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д. жетекшілік еткен
ғалымдар тобы “Основы менеджмента” деген кітапта береді.
Менеджмент саласындағы маман Веснин В.Р. басқару және менеджмент деген
түсініктерді ажыратпайды. Менеджмент (мекеме, коммерциялық немесе
коммерциялық емес фирмалар мен олардың жекелеген бөлімшелеріне) жетекшілік
жасамау.
Біздің ойымызша, бір анықтама екінші бір анықтаманы дамытады, өйткені
олардың бәрінен тән ортақ нәрсе менеджмент - бұл өндірісті басқару
принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нышандар жүйесі.
Терминологиялық пікір талаптар мен 50-ден астам менеджмент анықтамасының
интерпетанциясына тоқталмай-ақ, менеджменттің басқару еңбегінің сипаты мен
анықтама бермеген О.С.Виханский мен А.И.Наумов дұрыс жасаған [9, 317б.].
2-кесте. Басқарудың жалпы және нақты қызметтері
Біз, менеджментті қолда бар ресурстарды ұтымды қолдану арқылы ұйымның
мақсаттарын қалыптастырып, оған қол жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған
білімдер мен кәсіби қызметтің саласы деп қарастырған ғалымдардың көзқарасын
қолдаймыз.
Тіпті, білікті басқару саласының өзінде де менеджмент ұғымы түрліше
түсіндіріледі. Менеджмент теориясын алғашқы жасаушылардің бірі Ф.Тейлордың
пірінше, менеджмент-ережелер мен принциптерге негізделген шынайы ғылым деп
есептеледі.
П. Друкердің түсіндіруінше, жоғарыда аталған элементтері бола тұрса
да, менеджмент ғылым немесе кәсіптен гөрі практикаға жуықтау. Ол менеджмент
ұығымына кең мағынада түсінік беруге қарсы болып, оны іскерлік
кәсіпшілікке, былайша айтқанда тауар өндіру мен алуан түрлі экономикалық
қызмет көрсетуге жатқызады.
Менеджмент ұғымына Э.Петерсон мен Э.Плоумен кеңірек түсінік берді.
Бұлар бастығы іскерлік әлемге “Бизнес пен менеджментті ұйымдастыру
кітабының авторы ретінде аламыз”. Олар былай деп жазды: Кең мағынада,
әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән
үрдістерде топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл.
Мұндай топтың мысалына, үкіметті алуан түрлі клубтарды және іскер
кәсіпорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес
менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы
ретінде қарастыруға болады әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының
мақсаттары мен міндеттері белгіленеді және айқындалады.
Басқарудың осындай жалпы қағидасы адамдар тобының алуан түріне түрліше
қолданылғанымен, оның түпкі негізгі мағынасы сол қалпында сақталады. Осыған
орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі тармақталады: [9,16-бет]
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылғанымен,
Петорсонмен Плоуменнің пікірінше оның қызметі барлық жағынан алғанда
менеджменттің жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру
және сондағы қызмекткерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциациялық) немесе клубтық менеджмент.
Мемлекеттік мекемелер секілді мұнда қызметкерлер тобының іс әрекетінің
ұйымдастырып оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес – менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше
келетін менеджменттің ерекше түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес – менеджментті арнайы
түрі. Жеке меншік іскерлік кәсіпорын қызметімен қоса, мұнда менеджмент
сипатына мемлекеттік және әлеуметтік проблемалармен ой пікірлер ықпал
етеді.
Петерсон мен Плоумен былай атап көрсетеді: Менеджменттегі мұндай
өзгешіліктерін көп жағдайда елеулі айырмашылығы бола тұрсада, бұлардың
барлығы адамның мінез құлқы туралы “негізге алынатын түсініктерге”
сүйенеді.
Осы аталғандар менеджментті жеке адамдар арасындағы психологиялық
қарым-қатынасқа тәуелді етеді де, бұлар материалдық жағдайларға тәуелсіз
ретінде қарастырылады, өйткені соңғы айтылғанның алуан түрлігінде шек жоқ.
Менеджментке алуан түрде түсінік бергенімен, классиктердің бұл
жөніндегі тұжырымдары көп жағдайға қарап ғылымды (басқару саласындағы
ұйымдық ілім негізі) қолдану.
Көрнекті америка экономисі В.В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша:
“Менеджмент-бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі,
әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу
мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің,
тәсілдері мен нышандарының жиынтығы”.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау қызметі мазмұнының өзгеруімен
байланысы фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен, дамыған
теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасаумен, адам
факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Вольфганг Хайер өзінің “Еуропада бизнес қалай жасалады” кітабында
былай деп жазды: “Менеджмент – бұл жұмысты істеп тұрған коммерциялық
кәсіпорынның арнайы органы”. Егер Батыста кез келген кәсіпорын жөнінде сөз
бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы бүкіл басшылыққа ден қояды,
өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек басшылар.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы-бұл басшылық.
Іскер кәсіпорындар тек өз органдары, яғни басшылары, немесе менеджмент
арқылы ғана әрекет ете алады.
Жеке кәсіпорынның, өзінің құқықтық нышандарына қарамастан, басшылығы
болуы тиіс. Басқадай басқару түрлеріне іскер кәсіпорын менеджментінің
айырмашылығы сол, кәсіпорынның мақсаты, демек оның басқару міндеті тауар
өндіру немесе қызмет көрсету, басқаша айтқанда, жұртышылықтың қажет өтеу,
немесе нарық арқылы әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру. Өндірістік
кәсіпорындағы менеджменттің басқа ұйымдардан өзгешілігі, олар өзінің
шешімдерінде экономикалық түсінікті басшылыққа алуы тиіс. Оның өмір сүруі
мен мәртебесі қызметінің экономикалық нәтижесіне негізделеді.
“Менеджмент” ұғымының анықтамасына сүйенетін болсақ, онда менеджмент
дегеніміз қазіргі индустриялық қоғамда жұмыс істейтін экономикалық орган.
Менеджмент қабылданған кез келген әрекет, кез келген шешім-бұл экономикалық
сипаттағы шаралар. Сонымен, менеджменттің тиімділігін және менеджерлердің
іс-әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана
таразылауға болады.
Менеджменттегі басты нәрсе – кәсіпорын мүддесіне жауап беретін
мақсаттар қою (“алдына мақсат қойған менеджмент”) ескі стильдегі кәсіпорын
басшылығы менеджерлердің түбегейлі өзгешілігі де осында. Менеджменттің тағы
бір анықтамасына сәйкес оның жұмыс істеу міндетіне жататыны қолда бар адам
мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы біршама арзан тауарларды шығара алуы
немесе бәсекелестіктеріне қарағанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Кәсіпорын – ең алдымен адамдар. Осындан келіп бұл терминнің үшінші
анықтамасы шығады: менеджмент – бұл адамдардың, қызметкерлердің жұмысын
ұйымдастыру.
Кәсіпорындардағы адамдар өндірістік процестің маңызды элементі болып
саналады. Жаңа кәсіпорын құрарда жаңа инвестицияны жүзеге асыратын ақша
қаржысы мен капиталды нарық катипалдарынан алуға болады.
Ал өз ісін жетік білетін қызметкерлерді іздеп табу анағұрлым күрделі
іс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне
жұртышылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі
тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын
ауыстырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз ұжым жұмысын ұйымдастыру
кәсіпорын жұмысын ұйымдастыруында қызметкерлер мұқтажын барынша толық
қанағаттандырады олардың жұмысын жандандыруды әрі тиімділігін арттыруды
көздеу қажет.
Сонымен, менеджменттің екі ұғымы бар:
Біріншіден, менеджмент - бұл басқару, басшылық ету органы;
Екіншіден, менеджмент - бұл адамдарды басқару (әрекеті);
Менеджментті зерттей отырып, оның атқаратын қызметтерін және әдістерін
игеру қажет.
Менеджмент төмендегідей қызметтердің атқарылуын қарастырады:
– кәсіпорын жұмысын жоспарлау және болжау. Басқару стратегиясын,
бағдарлама іс-әрекетін жасау, қаржыландыру көздерін іздестіру және
белгіленген шешімдер мен бағдарламаның орындалу мерзімін анықтау;
– ранг дәрежесіне байланыссыз барлық жұмыскерлердің орындауға, жүзеге
асыруға тиісті жұмыстарын ұйымдастыру, яғни жұмыстың орындалу
құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп барлық қызметкерлердің күш-
жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен бөлу және оны жоғарғы тиімділікке
мақсатты бағыттау
– басшы мен оның қарамағындағылардың істерін үйлестіру. Өзінің және
басқалардың қызмет атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны өзінің және сол
ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау;
– алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын бақылау.
Менеджмент әдістері - бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедуралар-
ының жүйесі [9, 19б.].
Ғылыми басқарудың дәстүрлі емес жүйесінде төмендегідей әдістер
қолданылып, олар ғылыми тұрғыдан пайдалану есебінен қолданылатын
қолданылатын шешімдердің сапасын арттырады.
Біріншіден, ойын теориясы тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл қайбір істің
бәсекелеске әсер етуін бағалау үшін пайдаланылады.
Екіншіден, имитациялық модельдендіру тәсілі. Бұл кезде арнайы
құрылымдар пайдаланылады. Олар нақты өмірді имитация жасайды, яғни өз
ұйымының экономикалық жағдайын моделдейді, бәсекелесінің кей кездегі
экономикалық жағдайын қарастырады.
Үшіншіден, “бұтақты ағаш тәрізді шешімдер” тәсіл қолданылады.
Бұл тәсілде мәселені схема түрінде және баламаларды көзбен шолып қарауды
ұсынады.
Төртіншіден, баламаны және оның ықпалдығын айқындау үшін болжау
тәсілін қолданады.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жіктеледі;
өндірістік менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық
менеджмент, ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық
менеджмент, маркетингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
Басқару міндеттерінің күрделілігі мен сипатына байланысты кәсіпорын
менеджменті бірнеше деңгейге бөлінеді:
– менеджменттің жоғары деңгей (топ management) кәсіпорынның
мақсатын, стратегиясын және жұмыс жоспарын анықтайды.
Жоғарғы деңгейді әдетте “жалпы” менеджмент деп есептейді. Себебі, ол
кәсіпорынды жалпы басқаруға және максималды пайда табуға бағытталған;
– менеджменттің орташа (midle management) деңгейі кәсіпорынның
функционалды қызметін басқаруға арналған. Сондықтан да ол “функционалды”
менеджмент деп аталады. Функционалды менеджмент техникалық және
технологиялық жаңалықтарды енгізумен, ақпарат және нарықты басқарумен
байланысты.
Менеджменттің төменгі деңгейіне (lover management) алғашқы буындағы
жетекшілерді жатқызады. Олар кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын тікелей
ұйымдастыруды және жоспардың орындалуын, өнім өндіру графигі мен оның
өткізілуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі менеджмент олардың дәстүрлі, жүйелі және жағдайлық тұрғысын
ескере отырып құралады. Мамандардың айтуынша, басқарудың дайын түрлері
болған емес, яғни менеджменттің біркелкі моделі жоқ.
Менеджер және оның іс-әрекетінің бағыты;
К.Маркс өзінің “Капитал”деген еңбегінде былай деп жазады: капиталист
өзінің жеке меншігіндегі кәсіпорында басқару, оның тиімділігін арттыру үшін
арнайы адам жалдап, еңбекақы төлейді. Бұл менеджерлер деп жазады К.Маркс,
капиталисттік кәсіпорында сол кәсіпорын біршама іріленгенде, мұндай
басқарушы өзін-өзі ақтағанда пайда болады.
Өндірісті басқару үшін жалдамалы қызметшілерді пайлалану, әрине
капиталистік таптық формацияларға дейін де болған. К.Маркс Аристотельге
сүйене отырып, құл иеленуші басқару қызметін басқа адамға жүктеп, өзіне
ауырпалық түсірмеуді ойластырғандығын атап көрсетті: “Бұл мырзалар мұндай
ауырпалықты (яғни басшылықты) қалмаған жағдайда бұл міндеттің бір бөлігін
бақылаушыға жүктейді де, олардың өзі мемлекеттік іспен емес философиямен
шұғылданады” (4) Капиталист бұл қызметті менеджерге ақыл-ой жұмысын тапсыру
үшін емес, басқару еңбегі ең алдымен ерекше мамандық екендігіне және де
онымен тек білікті мамандар ғана тиімді айналысатындығын көзі жеткендіктен
беріп отыр.
Менеджерлер деп аталатын басқарушы топтардың өкілдері барлық
фирмаларда жұмыс істейді. “Өзінің офицерлері унтерофициерлерін қажет ететін
армия секілді, деп жазды К.Маркс, - бұқара жұмысшылар үшін дәл осындай
өнеркәсіп офицерлері, басқарушы менеджерлер қажет болды”. (4)
Қазіргі мемлекеттік - монополистік капитализм жағдайында экономикалық
және ұйымдық басқару процестерінің күрделенуі монополияның басқару
аппаратын сөзсіз арттырады.
АҚШ-та 1990-шы жылы 40 жұмысшыға бір зауыт басқарма қызметкері болды,
1935 жылы өніркәсіп өндірісінде істейтіндердің оннан бірі инженер-техник
қызметкерлері мен қызметкерлері болса, қазіргі кезде бұл категорияға әрбір
төртіншісі жатады.
Қазіргі өнеркәсіп корпорациясында басқару қызметкерлерін үш топқа
бөлуге болады:
Топ менеджмент - басқарудың жоғарғы буыны. Жыл сайынғы анықтамалық
басылымында “бұған директорлар кеңесі төрағасын, президенті, аға вице-
президенттерді, фирмалар вицепрезиденттерін, сондай-ақ бақылаушылар мен
казначейлерді жатқызады”. Жоғарғы басқару қызметкері компанияның жалпы
стратегиясын жасаумен, болжаумен, және ұзақ мерзімдік жоспарлаумен, кадр
саясаты мәселелерін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен байланыс орнатумен
шұғылданады. Осы деңгейде өнім ассортиментінің өзгертуі, нарық өтімі, өріс
қуатын ұлғайту, шетел бөлімшелерін ұйымдастыру т.б. мәселелерімен
шұғылданады.
Мидле менеджмент- өндіріс бөлімшелері мен функциялық қызметтің ортаңғы
меңгерушісі басшылары, завод директорлары, олардың орынбасарлары т.б.
оперативтік жұмыстарға, ғылыми зерттеулерді жоспарлау мен ұйымдастыруға,
өндіруге және өткізуге есеп пен бақылауды жолға қоюға кадр саясатын жүзеге
асыруға жауап береді: “дәстүрлі ортаңғы басшылардың жұмысы, - деп есептейді
Друкер, көп жағдайда бір сарынды. Оған шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Оның
міндеті қабылданған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы
басшылар жергілікті жағдайды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс”.
Ловер менеджмент – басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар - цех
жетекшісі, өндрістік учаске бастығы, мастерлер, функциялық қызметтегі
секторлар мен топтардың басшылары - жұмысшылар мен қызметшілерге тікелей
басшылық етеді. Олардың алдында тұрған негізгі міндеттер -жұмыскерлерді
компанияға, адал болуға тәрбиелеу, әр түрлі әлеуметтік жанжалды басу,
компания мақсатына жету үшін тек дене күшін ғана емес, ақыл-ой энергиясын
да жұмылдыра білуі тиіс.
“Босс” және “менеджер” ұғымдарын бірдей деуге болмайды, меншік иесі
және басқарушы –бұлар мүлде бөлек жандар.
Менеджер деген кім?
Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды.
Ағылшын “to manage” деген сөзінен шыққан және басқарушы, меңгерушісі,
әкімшілік деген ұғымды білдіреді.
Менеджер деген сөздің өзі бізге ағылшын тілінен келген: бір нәрсені
реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Мәселен тек ғылыми
ізденістермен шұғылданатын зерттеуші менеджер емес. Алайда, егер ол
зерттеуді ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол, әрине, менеджер. Ауруды
тек емдеп қана қоймай, емхана меңгеретін дәрігер жөнінде де осыны айтуға
болады.
Менеджер – ең кең тараған кәсіптің бірі. Бұл – басқарумен,
экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез
келген адам. Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам
да менеджер. әдетте, егер компания меншік иесін есептемесін, бұлар
тағайындалатын адамдар. АҚШ-та басшы кадрларды сайлау деген болмайды [3,
6б.].
Әр елде менеджерге түрліше анықтама береді. Мәселен, американдықтардың
түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір
қызметкерлердің нақтылы жұмыстарын ұйымдастыру жатады.
Еуропалықтардың түсінігінше, менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа
ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар.
“Менеджер- бұл жауынгер, оның үрейленуге және қателесуге құқығы жоқ,
өзінің жеке мүддесін фирма мүддесін бағындыра білуге, өзінің жанұясы –
фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс”. Жапониядағы менеджерлер
мектебінің, негізгі жапон корпорацияларының болашақ басшыларын даярлайтын
арнайы оқу орындарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын
қайталайды.
Менеджер табиғатына П.Друкер сипаттама берді. Оның пікірінше, менеджер
арнайы екі міндетті атқарады және бұл міндеттер іскер кәсіпорын
жұмыскерлерінің ешқайсысында жоқ.
Менеджердің бірінші міндетіне - қолда бар ресурстармен “нағыз тұтас”
өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижеріне
ұқсас. Алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура болады да, ол
оны тек түсіндіріп берумен ғана шектелетін болса, “менеджер” - әрі
композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады”(2).
“Өндірістік бірлікті” құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл әлсіз
буындарды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық
күшті жақтарын, бірінші кезекте адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына
тура келеді. Кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдында
әрдайым тыңдай білуі, кәсіпорынның, сондай-ақ нарықтық жағдайлардың жалпы
іс-әрекетін қадағалай білуі тиіс.
Менеджердің екінші міндетіне – кез келген шешімді қабылдап, іс-
әрекетіне кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса кәсіпорынның болшағы
туралы да ойланып –толғануы жатады. әрбір менеджерге, - деп атап көрсетеді
Друкер, өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура
келеді. Алайда барлық менеджерлер үшін олардың қызмет орнына қарамастан,
ортақ қызмет міндеті болады.
Біріншіден, менеджер іскер кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол
мақсатын орындау үшін не істеу керектігін ойластырады, адамдарға нақты
міндеттер жүктей отырып, оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Екіншіден, менеджер-ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелеп бөледі,
қажетті ұйымдық құрылымды құрады, басшы жұмыскерлердің тиісті құрамын
іріктейді және т.б.
Үшіншіден, менеджер көтермелеу шараларын қамтамасыз етіп, адамдармен
тығыз байланыс орнатады. Ол ұжымды өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын
адамдардан құрады: бұл үшін қолда бар барлық мүмкіндікті – сыйлық беру,
марапаттау, жоғары қызметке тағайындау шараларын пайдаланылады. Менеджер
ұжымдағы барлық адамдармен тіл табысып, тұрақты байланыс орнатады.
Төртіншіден, менеджер ұйымның іс-әрекетін талдауды, нормалауды
белгілейді, кәсіпорында жұмыс істейтін барлық адамдардың жұмысын бағалайды.
Бесіншіден, менеджер адамдардың қызмет жағынан кемелденіп, жоғарылауын
қамтамасыз етеді. Адамдардың мамандығының жетілдірілуі, қызмет жағынан
жоғарылап не төмендеуі де ұжым бірлігінің нығаюы не берекесізденуі де
менеджер жұмысына байланысты.
Әрбір менеджер – деп тұжырымдайды Друкер, -өзіне есеп берсін, мейлі
бермесін, жоғарыда аталған қызметтерін міндетті түрде атқаруы тиіс.
Бұлардың барлығы атқаруы да, жаман атқаруы да мүмкін, бірақ ол әйтеуір
орындауы қажет. Мұндағы бір жайт, осы аталған қызметтердің әрқайсысы жеке
элементтерден құралған жиынтық нышанда болып саналады. Сонымен,
қорытындылай келгенде менеджер жұмысы күрделі кешен болып саналады және де
қызметтің әрбір түрін орындау үшін алуан түрлі сапа мен біліктілікті қажет
етеді.
Менеджер алдында тұрған барлық проблемаларды біле бермейді, сондықтан
да “бесаспап данышпан” болуы да мүмкін емес. Оның арнайы еңбек құралы, атап
айтқанда ақпараты болады. Менеджер адамдарды жұмысқа ынталандырады,
бағыттайды және ұйымдастырады. Оның бірден-бір құралы-жазбаша немесе ауызша
сөзі немесе цифр тілі. Менеджердің жұмысы техникаға, есептеу операцияларына
немесе өнім сатуға қатысты болғанына қарамастан, оның жұмысының тиімділігі
тыңдау және оқу, айту және жазу қабілеттеріне байланысты. Ол сөз ойын басқа
біреулердің санасына жеткізе білуі, сондай-ақ басқа адамдардың да пірікін
айқындай алуы тиіс.
Менеджерлік шеберліктің маңызды жайттарының бірі – келіссөз жүргізе
білуі - әріптесінің мүддесін өз мүддесіне сәйкестендіре білетін өнер болуы
тиіс. Мұның өзі әсіресе қарамағындағы адамдарға әкімшілік билік жүргізе
алмайтын басшылар үшін де, сондай-ақ сырттан шикізат жеткізушілермен қарым-
қатынас орнату үшін де аса қажетті жағдай. Келесі онжылдықтарда нағыз
компаниялар көп жағдайда маклерлік фирмаға ұқсайтын болады [ 9, 24б.].
Гринхалдың пікірінше, келіссөзді ойдағыдай жүргізе білу шеберлігі төрт
кезеңнен тұрады:
- өз ұйымының мұқтажы мен өз қызметкерлерінің мүддесі үшін немесе
өзінің келісім жасайтын адамдар арасында тепе-теңдік қарым-қатынас орнату
қажет;
- өзің келісім жүргізетін жақты ұнататындығынды, оның пікірлерін
ескеретіндігінді білдіру
- келісім кезінде қайшылық туа қалған жағдайда айқын позиция ұста.
Мұндайда “Мен бұға келісе алмаймын”, деп айтуды үйрен және де не себепті
келісе алмайтынныңды айқын түсіндіру;
- өзіңізбен әңгімелесіп отырған адамның басқа мәдени дәстүрде
тәрбиленуі мүмкін екендігін ұмытуға болмайды. Проблеманы шешудің
американдық жолы бірден-бір дұрыс жол деп ойлауға болмайды. “Әңгіме-
лесушіге өктемдік айту - келісім жүргізудің тұрпайы әдісі. Біз адамдарды
ұзақ мерзімдік іскерлік қарым-қатынас орнатуға үйретеміз”.
Хейстің пікірінше, менеджердің тікелей міндеті - жұмысшыларды
эксперимент жүргізе білуге, өндірістің тиімді тәсілдерін іздестіруге ықпал
ету. Ол жұмысшыларды баулудың бақылау тәсілі ретінде қызметкерлерді басқа
кәсіпорындар мен сауда көрмелеріне жіберіп отыруды, сатып алушы-лармен
кездесу өткізуді және де мүмкіндігіне қарай жарыс ұйымдастыруды ұсынады.
О.С.Виханский мен А.И.Наумовтың айтуынша менеджерлер басқа адамдардың
есебінен жұмыстың орындалуын қамтамасыз ететін адамдар. Сонымен қатар,
менеджер тек басқару бойынша ғана маман емес, сонымен бірге ол персоналдық
немесе кәсіпорынның қызметіне жауапты адам.
“Менеджмент” кітабының авторы И.н. Герчикова менеджердің келесідей
анықтамасын береді. Менежер - бұл нарық жағдайындағы фирма қызметінің нақты
түрлері бойынша шешім қабылдау саласындағы өкілетті және тұрақты қызмет
атқаратын жетекшісі немесе басқарушысы (54).
Сонымен, менеджер - бұл нарықтық бәсеке жағдайындағы фирма алдында
тұрған міндеттерді жүзеге асыру үшін барлық жұмысшыларды ұйымдастыруға
қабілетті, еңбекті басқару саласында ғылыми білімі бар адам. Яғни, ол тек
жай ғана басқарушы болмай, алдын-ала болжай алатын, адамдардың
ұйымдастыратын, олардың іс-әрекетін үйлестіріп, бақылай білу керек. Қысқаша
айтқанда, басқарушылық еңбек саласында маман болғаны дұрыс.
Қандайда бір фирма болмасын жұмысына кірісетін жаңа менеджерге
фирманың жоспарлы бағдарламасын жасап беруі керек. Ол жоспарды мына
сауалдарға: “не істеу?”, “қалай істеу?”, “қашан істеу керек?” нақты жауап
болғаны жөн. Жоспарды жасау - бұл тек қана алғашқы қадам. Егер менеджер
көздеген нәрсені көп жоспарлап және белсенділік танытып орындамаса, ең
жақсы және әбден белгіленген жоспардың өзі қағаз жүзінде қалып қоюы мүмкін.
Жетістікке жету үшін ол өзінің қарауындағылармен белсенді әрі мақсатты
бағытта жұмыс жасауы керек. Бұл жұмыстағы басты мақсат әрбір жекелеген
адамын “өз кілтін” таба білуде. Жетістікті бағалай отырып, оның белгіленген
нәрсені артық әрі өте жақсы орындаудағы ынтасын және творчестволық қалыпын
барынша қолдау қажет.
Жұмыс барысында менеджер өз ұжымындағы ресми емес басшыны табуға тиіс
және оның іс-әрекетін зорлық-зомбылықсыз жалпы істің пайдасына бағыттауы
қажет.
Нарық жағдайында менеджер нартәуекелділікке бел бууы және оны басқара
білуі де керек. Менеджер үшін нартәуекел болатын саланы таба білу өте
қажет. Оның болатын мүмкіндігінің дәрежесін бағалап, алдын-ала шаралар
қолдануы керек. Бұл жағдайда менеджерге мынадай сипаттар-батылдық, іс-
қимылдың стандартты еместігі, тәуелсіздік, экспериментке жақындығы,
парасатты есеп, көп қырлы қабілеттілік және жағдайы тез бағалап, оның
өзгергендігіне жедел реакция жасау, түпкі нәтижені нақты бағалау тән
болғаны дұрыс.
Менеджердің осындай кең спектрлі қызметті қолдануы оның басқаруда
жоғарғы тиімділікке қолын жеткізеді яғни, кәсіпорын жұмысының жоғарғы
нәтижелілігі, алдымен пайда табу жағдайы ескеріледі. Нарық жағдайында
пайда алға қойған міндеттерге жетудің түпкі мақсаты болып табылады.
1.3 Менеджмент іс - әрекетінің бағыты мен жұмысын ұйымдастырудың
негізгі принциптері
Менеджмент мынадай бағыттарда жүзеге асырылады:
1. экономикалық;
2. әлеуметтік-психологиялық;
3. құқықтық;
4. ұйымдық-техникалық.
Экономикалық бағыттың мәні - өндірісті процесті басқару. Мұндай
жағдайдағы менеджер қызметі аз шығындала отырып, материалдық және еңбек
ресурстарын кординациялау.
Әлеуметтік – психологиялық бағыт басқарудың барлық деңгейіндегі
менеджерлерді біріктіру.
Басқарудың төменгі және орта деңгейіндегі менеджерлердің қызметі және
жұмысшылар мен коллектив арасындағы дұрыс өндірістік қатынастар орнатуға
бағытталған.
Менеджментің құқықтың бағыты - фирманы құру бойынша заңдар, кедендік
және салықтық саясат, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу бойынша
заңдарды қамтиды. Менеджерлердің ұйымдық - техникалық міндеттерді
тағайындау, ресурстармен жабдықтау, жұмысшылар еңбегін жетілдіру және т.б.
қамтиды.
Менеджментің 3 кезеңі белгілі:
• стратегиялық басқару,
• оперативтік басқару,
• бақылау.
Стратегиялық басқару - менеджменттің мақсаттарын тағайындау, жобалау
мен перспективті жоспарлау.
Оперативтік басқару - қызметтің екі түрін қамтиды: ұйым және
жетекшілік.
Бақылау - пайдаланбаған өндірістік резервтерді, қойылған мақсаттарға
жетудегі нәтижелерді талдау мен бағалау.
Тиімді әрекет етуші мекеме менеджменттің барлық бағыттары емен
кезеңдерінің бірлігін қамтамасыз етеді.
Пайданы қамтамасыз ету – менеджменттің басты міндетті.
Фирманың пайдалық деңгейі нарықпен анықталады, бірақ өнірістік
ресурстарды рационалды пайдалану мен тиімді басқаруға тәуелді.
Менеджментің қазіргі және болашақтағы тәуекелдік деңгейін төмендетуге
негізделген.
Менеджер еңбегінің заты ақпар және ұжымдағы қарым-қатынас.
Өнірістік басқаруда менеджер аз білімді болсада, басқару іскерлігінің
қыр сырын жетік біліуі керек. Басқару негіздерін зерттеу мен оқу
менеджерлер, кәсікерлер, бизнесмендердің қажет білім игеруіне мүмкіндік
береді.
Менеджер деген сөздің өзі бізге ағылшын тілінен келген: бір нәрсені
реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Мәселен, тек ғылыми
ізденістермен шұғылданатын зерттеуші менеджер емес. Алайда, егер ол
зерттеуді ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол әрине, менеджер. Ауруды
тек емдеп қана қоймай, клиниканы меңгеретін дәрігер жөнінде де осыны айтуға
болады.
Менеджер - ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл-басқарумен, экономикамен
шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез келген адам.
Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам да менеджер.
Барлық менеджерлер үшін, олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ
қызмет міндеті болады.
Біріншіден, менеджер іскер кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол
мақсатын орындау үшін не істеу керектігін ойластырады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І БӨЛІМ. Менеджмент ғылымын қалыптастыру және
дамыту ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қазақстанда менеджмент теориясы мен тәжірибесінің даму тарихы.
1.2 Менеджменттің мәні, әдістері және
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .11
1.3 Менеджмент іс - әрекетінің бағыты мен жұмысын ұйымдастырудың негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІ БӨЛІМ. . ААҚ Гедеон Рихтер компаниясының тарихы мен дамуы..
2.1 ААҚ Гедеон Рихтер компаниясының жалпы сипаттамасы мен жедел басқару
жағдайының
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...26
2.2 Қазақстан Республикасында Гедеон Рихтер ААҚ Өкілдігін
перспективалық бағалау
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .33 2.3 Дүниежүзілік қаржы кризисі жағдайындағы фармацевтикалық
нарықтағы
анализ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ІІІ Бөлім. ААҚ Гедеон Рихтер компаниясындағы жедел басқаруды тиімді
ұйымдастыру мен
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..54
3.1 Өндірістегі оперативтық жоспарлауды ықшамдаудың әдiстерi
3.2 Кәсіпорында стратегиялық жоспарды құрастыру, оны оперативті басқаруда
іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .71
КІРІСПЕ
Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық
адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді
білдіреді. Тіпті білікті басқару саласының өзінде де менеджмент ұғымы
түрліше түсіндіріледі.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы - бұл басшылық.
Менеджмент ұғымының анықтамасына сүйенетін болсақ, онда менеджмент
дегеніміз қазіргі индустриялық қоғамда жұмыс істейтін экономикалық орган.
Менеджмент қабылдаған кез келген әрекет, кез келген шешім –бұл экономикалық
сипаттағы шаралар.
Сонымен, менеджменттің тиімділігін және менеджерлердің іс-әрекетін
экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға
болады.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы бір шама арзан тауарларды шығара алуы
немесе бәсекелестеріне қарағанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа рыноктарды игеруіне
жұртшылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі
тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын
ауыстырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз ұжым (коллектив) жұмысын
ұйымдастыру. Кәсіпорын жұмысын ұйымдастырғанда, қызметкерлер мұқтажын
барынша толық қанағаттандыруды, олардың жұмысын жандандыруды, әрі
тиімділігін арттыруды көздеу қажет.
Менеджментті жеке адамдар арасындағы психологиялық қарым-қатынасқа
тәуелді етеді де, бұлар материалдық жағдайларға тәуелсіз ретінде
қарастырылады, өйткені соңғы айтылғанның алуан түрлілігінде шек жоқ.
Менеджмент - нарықтық экономика жағдайында өндірісті тиімді
басқарудың теориясы мен практикасы.
Менеджмент – нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын
басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Менеджмент - бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару
еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу
мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің,
тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының
өзгеруімен, фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған
теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам
факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Менеджменттің бірнеше ұғымы бар: Менеджмент-бұл жұмыс істеп
тұрған коммерсиялық кәсіпорынның арнайы органы. Егер батыста кез келген
кәсіпорын жөнінде сөз бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы бүкіл
басшылыққа ден қояды, өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек
басшылар.
Басқару ұғымының туындауы еңбек бөлінісінің пайда болуымен
туындауымен байланысты.
Мұның өзі жалпы процестің қарым – қатынасы басқарушы функциямен
қамтамасыз етіледі, сондықтан басқару қоғамдық еңбекке тән. Өндіріс
масштабы өскен сайын басқару ролі де атқарады.
Сондықтан, әлеуметтік жүйелердегі басқару кең ұғымда қызмет түрі мен
мақсатына тәуелсіз кез-келген ұғымдағы басқару ретінде қарастырылады.
Барлық мекемедегі басқару нақты функциядан орындауға мүмкіндік беретін
қызмет ретінде түсіндіріледі. Нақты функцияларды пайда алуға бағытталған
мекемелердегі басқару менеджмент деп аталады.
Менеджер - ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл - басқарумен,
экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез
келген адам. Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам
да менеджер.
Барлық менеджерлер үшін, олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ
қызмет міндеті болады.
Менеджер адамдарды жұмысқа ынталандырады, бағыттайды,
ұйымдастырады. Оның бірден-бір құралы-жазбаша немесе ауызша сөзі; немесе
цифр тілі.
Менеджердің жұмысы техникаға, есептеу операцияларына немесе өнім
сатуға қатысты болғанына қарамастан, оның жұмысының тиімділігі тыңдау және
оқу, айту және жазу қабілеттеріне байланысты. Ол өз ойын басқа біреулердің
санасына жеткізе білуі, сондай-ақ басқа адамдардың да пікірін айқындай алуы
тиіс.
Менеджерлік шеберліктің маңызды жақтарының бірі-келіссөз жүргізе
білуі-әріптесінің мүддесін өз мүддесіне сәйкестендіре білетін өнері болуы
тиіс. Мұның өзі әсіресе қарамағындағы адамдарға әкімшілік билік жүргізе
алмайтын басшылар үшін де, сондай-ақ сырттан шикізат жеткізушілермен қарым-
қатынас орнату үшін де аса қажетті жағдай. Келесі онжылдықтарда нағыз
компаниялар көп жағдайда маклерлік фирмаға ұқсайтын болады.
1. МЕНЕДЖМЕНТ ҒЫЛЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
1. Қазақстанда менеджмент теориясы мен тәжірибесінің даму тарихы
Менеджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңі басынан кешірді. Экономикалық
әдебиеттерде басқару ойының алғашқы қарқыны “тейлоризм” деген ағыммен
байланысты екені айтылады.
Алғаш рет ғылыми менеджмент мектебінің негізін қалаған америка
инженері Фредерек Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан
басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңалық болған бұл
құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді.
Ф.Тейлор кәсіпорынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп менеджер
“нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әлі ең тиімді тәсілмен қалай
жасауға болатынын” зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын
деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон
(1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан
Гилберт (1861-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
[9.7-бет]
Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал
Урвик , Джеймс Муни, А.К. Райли басқарудың әмбебап принциптерін
ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль
(1841-1925) практикалық тәжірибебені жинақтау негізінде мынадай қортындыға
келді: “басқару-кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны
белгілі бір мақсатта жетелеу”. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылым
жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігінше алғаш рет ой
жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-шы жылдардың басында қарқын белең алды. Бұл бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880-1949)
болды. Осы ілім формалдық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек
өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды:
қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті
гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды.
Американдық зерттеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868 – 1993), Абрахам
Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып
табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп “басқару ғылыми немесе сандық ықпал” мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментте жаңа бағыт қалыптасты. Ол
“ситуациялық әдіс” деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдайымен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұл
мектеп кәсіпорын, ұйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты
жағдайда жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай
ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан,
мүмкін шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі
алынады.
Басқару теориясының “классикалық мектебі” мыналардың әсерінен
қалыптасты: ұйымдар санының өсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі,
бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929-1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды
революцияның басталуы.
Бихевиористік (міне-құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі
әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші дүние
жүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдайымен байланысты.
“Басқару ғылыми” мектебінің дамуы корпорация, концерн, концерн-
конгломераттар көлемі өсуі әсерімен, “қырғи-қабақ соғыс” өндірістің
құлдырауымен түсіндіріледі.
“Ситуациялық тәсіл” мектебінің пайда болуы экономика мүмкіндіктерінің
ұлғаюы әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық, жоғарғы
технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің өсуі, жоғарғы
біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімен байланыстырылады.
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген елдерде
басқару моделінің өзіндің ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың –американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты. [9,9-бет]
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуы мен дамуына
ықпалын тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылардың бірі Әбу-
Насыр Әл-Фараби(870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға
қарай отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштылардың
тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде
дәлелдеді. Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға
талап қою туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде
Қазақстан ғалымдары Әл-Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында
Отырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тауке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрессивті
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Айтеке би (1982-1766) болды. “Жеті жарғы” деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. “Жеті жарғы” - бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақстардың заңдар
мен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып табылады. “Жеті
жарғыға” сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс-құрылтай арқылы сұлтандардың және ру басшыларының
қатысуымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идиеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды. Алайда, Әбілхайыр хандығы орталықтанған мемлекет болған жоқ,
ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға бөлінді.
ХVІІІ ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерін қалпына
келтірген көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711-1781) маңызды
роль атқарды. Өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз
өзгерістерді жүзеге асырды.
ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уәлиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақстардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін
насихаттады. Ш.Уәлиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра
бағалай отырып, басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар
өмірінің қайта құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың
мемлекетті басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа
ағартушы-демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904)
әрі қарай дамытты. [9, 13б.]
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә. Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев,
М.Шоқаев, Л. Мирзоян, О.Исаев, Ұ.Құлымбетов, С. Меңдешев, Н.Нұрмақов,
Т.Рысқұлов, Ғ. Тоқжанов, О. Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.
Жансүгіров және т.б. Торғай облысында - Ә. Бөкейханов, Жетісуда-
М.Тынышпаев, Түркістанда –М. Шоқаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссарлары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуіктері болып табылғандықтан жергілікті қазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазіргі заманғы менеджменттің қалыптасу тарихы мен дамуын ХХ ғасырдың
50-ші жылдарынан бастап қарауға болады. Алғашқы қазақ инженер-менеджері,
өндірісті ұйымдастырушысы Қ.И. Сәтпаев (1889-1964) болды. Ол бірінші
кеншілердің еңбек өнімділігі мен адамдардың еңбекке деген мотивация
мәселелерін, жұмысшылардың, кәсіподақтардың кәсіпорындармен және Балқаш пен
Жезқазғанның тау-кен байыту комбинаттарындағы еңбек процестерімен
байланысты сұрақтарын шешті. Оның басқару стиліне тән ең маңызды ерекшелік,
ол зерттелінетін нақтылы материалдарды терең ғылыми жүйелеу мен жалпылау
болатын. Бұл жерде нағыз білгірдің әдеттен тыс басқару ойы көрінеді.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік қайраткер Д.А. Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдан астам уақыт бойы республиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды. Д.А. Қонаев Қазақстан
экономикасын басқарған кезеңде республика бұрынғы КСРО- ның ірі агро-
өнеркәсіптік аймақтарының біріне айналды. Мұнда елдегі түсті
металлургияның негізгі базасы орналасты, ауқымды жылу-энергетикалық кешен
әрекет етті, мұнай өндірудің үлкен потенциалы болды.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдары Қазақстан экономикасындағы басқару
ситуациясы айтарлықтай өзгерді. Нарықтық жүйе басқарудың әкімшілік
–бұйрықтық әдістерін ауыстырады. Осының нәтижесінде кәсіпорындар шаруашылық
дербестік пен сыртқы нарыққа шығу перспективасын алды. Қазақстанда
мемлекеттік кадр саясатын жетілдіру курсы қолға алынды. Ел Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына Жолдауында былайша
айтылған: “Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық өсуіне қамқорлық көрсетеді”.
Қазақстанның Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымына ену қарсаңында біз
басқару шешімдері салаларындағы да ғаламшарлық бәсеке алдында тұрмыз.
Президент мемлекеттік қызметкерлерге мына принциптерді басшылыққа алу қажет
деп есептейді.
а) халық берген биліктің қызығына түспей, оған иелік ете білу керек:
ә) өзін үшін пайданы көздемей, өзің қызмет ететін қоғамның игілігі
туралы ойлау қажет;
б) “мемлекеттік қызметкер қалай тұрып жатырсың?” деген сұрақтан
қорықпай өмір сүруі керек;
в) адамдардың сенімін жоғалтпайтындай етіп басқару керек.
г) лауазымға істі кәсіби түрде жүргізе алатындарды ұсыну керек.
Қазіргі жағдайда біздің еліміздің тұрақты дамуының басымды бағыты
Қазақстан экономикасында қазіргі менеджментті қолдану жөнінде теориялық
тұжырымдама жасақтау болып табылады. Менеджментті қоғамдық мәнділігі біздің
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу орындарында
менеджмент 1992 жылдан яғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен бастап
оқытылады. Мемлекетте дүние жүзілік білім стандарттарына жауап беретін
менеджмент саласы бойынша мамандар дайындау жөнінде жұмыс басталды. Қазіргі
кезде білім мен кадрларды кәсіби дайындау мемлекеттің экономикалық
стратегиясының құрамды элементтері болып табылады.
Қазақстанда менеджмент пәні бойынша алғашқы қазақша оқулық профессор
К.ғ. Ахметовтың “Менеджмент негіздері” (1993ж) кітабы болып есептелінеді.
Біздің пікірімізше, ол қазақстандық менеджмент мектебінің негізін
қалаушылардың бірі болып табылады. Біздің отандастарымыздың арасынан
“Менеджмент негіздері” (1994ж), “Қазақстан экономикасын басқару негіздері”
(2001ж) жұмыстарының авторы К.Б. Бердалиевті де атауға болады. Осы
еңбектерінде ол қазақстандық кәсіпорындарды басқару ерекшеліктерін
мазмұндады.
Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет қарағандылық
ғалым Каренов Р.С зерттеді. Одан басқа “Өндірістік менеджмент” (1996ж),
“Инновациялық менеджмент” (1997ж) атты еңбектерінде нарықтық экономикасы
жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық тәжірибесін қорытты және
біздің еліміздің кәсіпорындарында позитивті шетел тәжірибесін пайдалану
жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық кәсіпорындар тұрғысынан
өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері Ә.Ә. Әбдірешевтің
“Кәсіпорынның өндірістік менеджменті” (2001ж) кітабында келтірілген. Оның
еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды дамытудың әдістемелік
ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конъюнктура жағдайында қаржы менеджмерінің
ролі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджментінің мәселелері де Қазақстан
ғалымдарының еңбектерінен де көрініс табуда.
Осылайша қазақстандық менеджменттің теориялық сонымен қатар қолданбалы
аспектілері зерттелініп жатыр және әрі қарай зерттеуді талап етеді.
Менеджмент тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.
1-кесте. Менеджменттің ғылым ретіндегі құрылымы.
1.2 Менеджменттің мәні, әдістері мен қызметтері
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
біздің сөздік қорымызға “менеджер”, “менеджмент” ұғымдары тез енді.
Менеджмент сөзін қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда “басқа біреу арқылы
өз мақсатына жету” болып табылады. Алайда сөзбе-сөз аудару сөздің түпкі
төркінін әрқашанда дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі
белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен
шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді.
“Менеджмент” ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің “Манус”, яғни
“қол, күш” деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфордт сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі
“Менеджмент негіздері” курсы бойынша студенттерге арналған американдық
оқулықта төмендегі анықтама берілген.
“Менеджмент –бұл ұйым мақсаттарына жету үшін адамның материалдық және
қаржылық ресурстарды ұтымдылау пайдалану процесі”
Профессор И.Н. Герчикова менеджментті нарық жағдайындағы фирманың кез-
келген шаруашылық қызметінде белгілі бір мақсаттарға материалдық және еңбек
ресурстарын ұтымды қолданып және менеджменттің экономикалық механизмінің
принциптерін, қызметтерін және әдістерін пайдалана отырып қол жеткізуге
бағытталған дербес кәсіби қызметтің түрі деп қарастырады. [5, 5б.]
Беларусь ғалымы Н.И. Кабушкиннің ойынша менеджмент-бұл адамның
еңбегін, мінез-құлық мотивін және ой-өрісін қолдана отырып, жеңе білу,
қойылған мақсаттарға жете білу туралы ғылым мен өнер.
Ф.М.Русинов пен М.Л. Разу менеджментті ұйымның шаруашылық өміріндегі
ұтымды нәтижелерге, материалдық, еңбек, қаржылық, ақпараттық және
ұйымдастыру ресурстарын тиімді пайдалану және экономикалық ынталандырудың
алуан түрлі принциптерін, қызметтерін, әдістерін қолдану негізінде қол
жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі түсіндіреді.
Э.А. Уткин “Курс менеджмент” еңбегінде менеджментті былайша
түсіндіреді: Менеджмент –бұл нарық жағдайындағы кәсіпорынның ұтымды
шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік-экономикалық
механизмінің түрлі принуиптері мен қызметтерін ерекше түрі.
А.А. Радугиннің менеджмент түсінігінің неғұрлым қысқаша сипаттамасын
қолданылады. Оның пікірінше, менеджмент –бұл әрі өнер, әрі ғылым.
Менеджмент –бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру,
өндірістің тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп
қолданылатын басқарудың принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және
нысандарының жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д. жетекшілік еткен
ғалымдар тобы “Основы менеджмента” деген кітапта береді.
Менеджмент саласындағы маман Веснин В.Р. басқару және менеджмент деген
түсініктерді ажыратпайды. Менеджмент (мекеме, коммерциялық немесе
коммерциялық емес фирмалар мен олардың жекелеген бөлімшелеріне) жетекшілік
жасамау.
Біздің ойымызша, бір анықтама екінші бір анықтаманы дамытады, өйткені
олардың бәрінен тән ортақ нәрсе менеджмент - бұл өндірісті басқару
принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нышандар жүйесі.
Терминологиялық пікір талаптар мен 50-ден астам менеджмент анықтамасының
интерпетанциясына тоқталмай-ақ, менеджменттің басқару еңбегінің сипаты мен
анықтама бермеген О.С.Виханский мен А.И.Наумов дұрыс жасаған [9, 317б.].
2-кесте. Басқарудың жалпы және нақты қызметтері
Біз, менеджментті қолда бар ресурстарды ұтымды қолдану арқылы ұйымның
мақсаттарын қалыптастырып, оған қол жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған
білімдер мен кәсіби қызметтің саласы деп қарастырған ғалымдардың көзқарасын
қолдаймыз.
Тіпті, білікті басқару саласының өзінде де менеджмент ұғымы түрліше
түсіндіріледі. Менеджмент теориясын алғашқы жасаушылардің бірі Ф.Тейлордың
пірінше, менеджмент-ережелер мен принциптерге негізделген шынайы ғылым деп
есептеледі.
П. Друкердің түсіндіруінше, жоғарыда аталған элементтері бола тұрса
да, менеджмент ғылым немесе кәсіптен гөрі практикаға жуықтау. Ол менеджмент
ұығымына кең мағынада түсінік беруге қарсы болып, оны іскерлік
кәсіпшілікке, былайша айтқанда тауар өндіру мен алуан түрлі экономикалық
қызмет көрсетуге жатқызады.
Менеджмент ұғымына Э.Петерсон мен Э.Плоумен кеңірек түсінік берді.
Бұлар бастығы іскерлік әлемге “Бизнес пен менеджментті ұйымдастыру
кітабының авторы ретінде аламыз”. Олар былай деп жазды: Кең мағынада,
әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән
үрдістерде топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл.
Мұндай топтың мысалына, үкіметті алуан түрлі клубтарды және іскер
кәсіпорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес
менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы
ретінде қарастыруға болады әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының
мақсаттары мен міндеттері белгіленеді және айқындалады.
Басқарудың осындай жалпы қағидасы адамдар тобының алуан түріне түрліше
қолданылғанымен, оның түпкі негізгі мағынасы сол қалпында сақталады. Осыған
орай белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі тармақталады: [9,16-бет]
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылғанымен,
Петорсонмен Плоуменнің пікірінше оның қызметі барлық жағынан алғанда
менеджменттің жалпы анықтамасына сәйкес келеді.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру
және сондағы қызмекткерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциациялық) немесе клубтық менеджмент.
Мемлекеттік мекемелер секілді мұнда қызметкерлер тобының іс әрекетінің
ұйымдастырып оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес – менеджмент. Үкіметтіктен және мемлекеттіктен өзгеше
келетін менеджменттің ерекше түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес – менеджментті арнайы
түрі. Жеке меншік іскерлік кәсіпорын қызметімен қоса, мұнда менеджмент
сипатына мемлекеттік және әлеуметтік проблемалармен ой пікірлер ықпал
етеді.
Петерсон мен Плоумен былай атап көрсетеді: Менеджменттегі мұндай
өзгешіліктерін көп жағдайда елеулі айырмашылығы бола тұрсада, бұлардың
барлығы адамның мінез құлқы туралы “негізге алынатын түсініктерге”
сүйенеді.
Осы аталғандар менеджментті жеке адамдар арасындағы психологиялық
қарым-қатынасқа тәуелді етеді де, бұлар материалдық жағдайларға тәуелсіз
ретінде қарастырылады, өйткені соңғы айтылғанның алуан түрлігінде шек жоқ.
Менеджментке алуан түрде түсінік бергенімен, классиктердің бұл
жөніндегі тұжырымдары көп жағдайға қарап ғылымды (басқару саласындағы
ұйымдық ілім негізі) қолдану.
Көрнекті америка экономисі В.В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша:
“Менеджмент-бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі,
әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу
мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің,
тәсілдері мен нышандарының жиынтығы”.
Қазіргі кездегі менеджмент жоспарлау қызметі мазмұнының өзгеруімен
байланысы фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен, дамыған
теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасаумен, адам
факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады.
Вольфганг Хайер өзінің “Еуропада бизнес қалай жасалады” кітабында
былай деп жазды: “Менеджмент – бұл жұмысты істеп тұрған коммерциялық
кәсіпорынның арнайы органы”. Егер Батыста кез келген кәсіпорын жөнінде сөз
бола қалса, адамдар әуелі сол кәсіпорындағы бүкіл басшылыққа ден қояды,
өйткені кәсіпорынды қоғамға танытатын да тек басшылар.
Сонымен, менеджменттің бастапқы ұғымы-бұл басшылық.
Іскер кәсіпорындар тек өз органдары, яғни басшылары, немесе менеджмент
арқылы ғана әрекет ете алады.
Жеке кәсіпорынның, өзінің құқықтық нышандарына қарамастан, басшылығы
болуы тиіс. Басқадай басқару түрлеріне іскер кәсіпорын менеджментінің
айырмашылығы сол, кәсіпорынның мақсаты, демек оның басқару міндеті тауар
өндіру немесе қызмет көрсету, басқаша айтқанда, жұртышылықтың қажет өтеу,
немесе нарық арқылы әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру. Өндірістік
кәсіпорындағы менеджменттің басқа ұйымдардан өзгешілігі, олар өзінің
шешімдерінде экономикалық түсінікті басшылыққа алуы тиіс. Оның өмір сүруі
мен мәртебесі қызметінің экономикалық нәтижесіне негізделеді.
“Менеджмент” ұғымының анықтамасына сүйенетін болсақ, онда менеджмент
дегеніміз қазіргі индустриялық қоғамда жұмыс істейтін экономикалық орган.
Менеджмент қабылданған кез келген әрекет, кез келген шешім-бұл экономикалық
сипаттағы шаралар. Сонымен, менеджменттің тиімділігін және менеджерлердің
іс-әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана
таразылауға болады.
Менеджменттегі басты нәрсе – кәсіпорын мүддесіне жауап беретін
мақсаттар қою (“алдына мақсат қойған менеджмент”) ескі стильдегі кәсіпорын
басшылығы менеджерлердің түбегейлі өзгешілігі де осында. Менеджменттің тағы
бір анықтамасына сәйкес оның жұмыс істеу міндетіне жататыны қолда бар адам
мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы біршама арзан тауарларды шығара алуы
немесе бәсекелестіктеріне қарағанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.
Кәсіпорын – ең алдымен адамдар. Осындан келіп бұл терминнің үшінші
анықтамасы шығады: менеджмент – бұл адамдардың, қызметкерлердің жұмысын
ұйымдастыру.
Кәсіпорындардағы адамдар өндірістік процестің маңызды элементі болып
саналады. Жаңа кәсіпорын құрарда жаңа инвестицияны жүзеге асыратын ақша
қаржысы мен капиталды нарық катипалдарынан алуға болады.
Ал өз ісін жетік білетін қызметкерлерді іздеп табу анағұрлым күрделі
іс.
Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне
жұртышылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі
тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын
ауыстырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз ұжым жұмысын ұйымдастыру
кәсіпорын жұмысын ұйымдастыруында қызметкерлер мұқтажын барынша толық
қанағаттандырады олардың жұмысын жандандыруды әрі тиімділігін арттыруды
көздеу қажет.
Сонымен, менеджменттің екі ұғымы бар:
Біріншіден, менеджмент - бұл басқару, басшылық ету органы;
Екіншіден, менеджмент - бұл адамдарды басқару (әрекеті);
Менеджментті зерттей отырып, оның атқаратын қызметтерін және әдістерін
игеру қажет.
Менеджмент төмендегідей қызметтердің атқарылуын қарастырады:
– кәсіпорын жұмысын жоспарлау және болжау. Басқару стратегиясын,
бағдарлама іс-әрекетін жасау, қаржыландыру көздерін іздестіру және
белгіленген шешімдер мен бағдарламаның орындалу мерзімін анықтау;
– ранг дәрежесіне байланыссыз барлық жұмыскерлердің орындауға, жүзеге
асыруға тиісті жұмыстарын ұйымдастыру, яғни жұмыстың орындалу
құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп барлық қызметкерлердің күш-
жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен бөлу және оны жоғарғы тиімділікке
мақсатты бағыттау
– басшы мен оның қарамағындағылардың істерін үйлестіру. Өзінің және
басқалардың қызмет атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны өзінің және сол
ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау;
– алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын бақылау.
Менеджмент әдістері - бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедуралар-
ының жүйесі [9, 19б.].
Ғылыми басқарудың дәстүрлі емес жүйесінде төмендегідей әдістер
қолданылып, олар ғылыми тұрғыдан пайдалану есебінен қолданылатын
қолданылатын шешімдердің сапасын арттырады.
Біріншіден, ойын теориясы тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл қайбір істің
бәсекелеске әсер етуін бағалау үшін пайдаланылады.
Екіншіден, имитациялық модельдендіру тәсілі. Бұл кезде арнайы
құрылымдар пайдаланылады. Олар нақты өмірді имитация жасайды, яғни өз
ұйымының экономикалық жағдайын моделдейді, бәсекелесінің кей кездегі
экономикалық жағдайын қарастырады.
Үшіншіден, “бұтақты ағаш тәрізді шешімдер” тәсіл қолданылады.
Бұл тәсілде мәселені схема түрінде және баламаларды көзбен шолып қарауды
ұсынады.
Төртіншіден, баламаны және оның ықпалдығын айқындау үшін болжау
тәсілін қолданады.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жіктеледі;
өндірістік менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық
менеджмент, ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық
менеджмент, маркетингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
Басқару міндеттерінің күрделілігі мен сипатына байланысты кәсіпорын
менеджменті бірнеше деңгейге бөлінеді:
– менеджменттің жоғары деңгей (топ management) кәсіпорынның
мақсатын, стратегиясын және жұмыс жоспарын анықтайды.
Жоғарғы деңгейді әдетте “жалпы” менеджмент деп есептейді. Себебі, ол
кәсіпорынды жалпы басқаруға және максималды пайда табуға бағытталған;
– менеджменттің орташа (midle management) деңгейі кәсіпорынның
функционалды қызметін басқаруға арналған. Сондықтан да ол “функционалды”
менеджмент деп аталады. Функционалды менеджмент техникалық және
технологиялық жаңалықтарды енгізумен, ақпарат және нарықты басқарумен
байланысты.
Менеджменттің төменгі деңгейіне (lover management) алғашқы буындағы
жетекшілерді жатқызады. Олар кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын тікелей
ұйымдастыруды және жоспардың орындалуын, өнім өндіру графигі мен оның
өткізілуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі менеджмент олардың дәстүрлі, жүйелі және жағдайлық тұрғысын
ескере отырып құралады. Мамандардың айтуынша, басқарудың дайын түрлері
болған емес, яғни менеджменттің біркелкі моделі жоқ.
Менеджер және оның іс-әрекетінің бағыты;
К.Маркс өзінің “Капитал”деген еңбегінде былай деп жазады: капиталист
өзінің жеке меншігіндегі кәсіпорында басқару, оның тиімділігін арттыру үшін
арнайы адам жалдап, еңбекақы төлейді. Бұл менеджерлер деп жазады К.Маркс,
капиталисттік кәсіпорында сол кәсіпорын біршама іріленгенде, мұндай
басқарушы өзін-өзі ақтағанда пайда болады.
Өндірісті басқару үшін жалдамалы қызметшілерді пайлалану, әрине
капиталистік таптық формацияларға дейін де болған. К.Маркс Аристотельге
сүйене отырып, құл иеленуші басқару қызметін басқа адамға жүктеп, өзіне
ауырпалық түсірмеуді ойластырғандығын атап көрсетті: “Бұл мырзалар мұндай
ауырпалықты (яғни басшылықты) қалмаған жағдайда бұл міндеттің бір бөлігін
бақылаушыға жүктейді де, олардың өзі мемлекеттік іспен емес философиямен
шұғылданады” (4) Капиталист бұл қызметті менеджерге ақыл-ой жұмысын тапсыру
үшін емес, басқару еңбегі ең алдымен ерекше мамандық екендігіне және де
онымен тек білікті мамандар ғана тиімді айналысатындығын көзі жеткендіктен
беріп отыр.
Менеджерлер деп аталатын басқарушы топтардың өкілдері барлық
фирмаларда жұмыс істейді. “Өзінің офицерлері унтерофициерлерін қажет ететін
армия секілді, деп жазды К.Маркс, - бұқара жұмысшылар үшін дәл осындай
өнеркәсіп офицерлері, басқарушы менеджерлер қажет болды”. (4)
Қазіргі мемлекеттік - монополистік капитализм жағдайында экономикалық
және ұйымдық басқару процестерінің күрделенуі монополияның басқару
аппаратын сөзсіз арттырады.
АҚШ-та 1990-шы жылы 40 жұмысшыға бір зауыт басқарма қызметкері болды,
1935 жылы өніркәсіп өндірісінде істейтіндердің оннан бірі инженер-техник
қызметкерлері мен қызметкерлері болса, қазіргі кезде бұл категорияға әрбір
төртіншісі жатады.
Қазіргі өнеркәсіп корпорациясында басқару қызметкерлерін үш топқа
бөлуге болады:
Топ менеджмент - басқарудың жоғарғы буыны. Жыл сайынғы анықтамалық
басылымында “бұған директорлар кеңесі төрағасын, президенті, аға вице-
президенттерді, фирмалар вицепрезиденттерін, сондай-ақ бақылаушылар мен
казначейлерді жатқызады”. Жоғарғы басқару қызметкері компанияның жалпы
стратегиясын жасаумен, болжаумен, және ұзақ мерзімдік жоспарлаумен, кадр
саясаты мәселелерін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен байланыс орнатумен
шұғылданады. Осы деңгейде өнім ассортиментінің өзгертуі, нарық өтімі, өріс
қуатын ұлғайту, шетел бөлімшелерін ұйымдастыру т.б. мәселелерімен
шұғылданады.
Мидле менеджмент- өндіріс бөлімшелері мен функциялық қызметтің ортаңғы
меңгерушісі басшылары, завод директорлары, олардың орынбасарлары т.б.
оперативтік жұмыстарға, ғылыми зерттеулерді жоспарлау мен ұйымдастыруға,
өндіруге және өткізуге есеп пен бақылауды жолға қоюға кадр саясатын жүзеге
асыруға жауап береді: “дәстүрлі ортаңғы басшылардың жұмысы, - деп есептейді
Друкер, көп жағдайда бір сарынды. Оған шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Оның
міндеті қабылданған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы
басшылар жергілікті жағдайды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс”.
Ловер менеджмент – басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар - цех
жетекшісі, өндрістік учаске бастығы, мастерлер, функциялық қызметтегі
секторлар мен топтардың басшылары - жұмысшылар мен қызметшілерге тікелей
басшылық етеді. Олардың алдында тұрған негізгі міндеттер -жұмыскерлерді
компанияға, адал болуға тәрбиелеу, әр түрлі әлеуметтік жанжалды басу,
компания мақсатына жету үшін тек дене күшін ғана емес, ақыл-ой энергиясын
да жұмылдыра білуі тиіс.
“Босс” және “менеджер” ұғымдарын бірдей деуге болмайды, меншік иесі
және басқарушы –бұлар мүлде бөлек жандар.
Менеджер деген кім?
Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды.
Ағылшын “to manage” деген сөзінен шыққан және басқарушы, меңгерушісі,
әкімшілік деген ұғымды білдіреді.
Менеджер деген сөздің өзі бізге ағылшын тілінен келген: бір нәрсені
реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Мәселен тек ғылыми
ізденістермен шұғылданатын зерттеуші менеджер емес. Алайда, егер ол
зерттеуді ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол, әрине, менеджер. Ауруды
тек емдеп қана қоймай, емхана меңгеретін дәрігер жөнінде де осыны айтуға
болады.
Менеджер – ең кең тараған кәсіптің бірі. Бұл – басқарумен,
экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез
келген адам. Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам
да менеджер. әдетте, егер компания меншік иесін есептемесін, бұлар
тағайындалатын адамдар. АҚШ-та басшы кадрларды сайлау деген болмайды [3,
6б.].
Әр елде менеджерге түрліше анықтама береді. Мәселен, американдықтардың
түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір
қызметкерлердің нақтылы жұмыстарын ұйымдастыру жатады.
Еуропалықтардың түсінігінше, менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа
ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар.
“Менеджер- бұл жауынгер, оның үрейленуге және қателесуге құқығы жоқ,
өзінің жеке мүддесін фирма мүддесін бағындыра білуге, өзінің жанұясы –
фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс”. Жапониядағы менеджерлер
мектебінің, негізгі жапон корпорацияларының болашақ басшыларын даярлайтын
арнайы оқу орындарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын
қайталайды.
Менеджер табиғатына П.Друкер сипаттама берді. Оның пікірінше, менеджер
арнайы екі міндетті атқарады және бұл міндеттер іскер кәсіпорын
жұмыскерлерінің ешқайсысында жоқ.
Менеджердің бірінші міндетіне - қолда бар ресурстармен “нағыз тұтас”
өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижеріне
ұқсас. Алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура болады да, ол
оны тек түсіндіріп берумен ғана шектелетін болса, “менеджер” - әрі
композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады”(2).
“Өндірістік бірлікті” құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл әлсіз
буындарды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық
күшті жақтарын, бірінші кезекте адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына
тура келеді. Кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдында
әрдайым тыңдай білуі, кәсіпорынның, сондай-ақ нарықтық жағдайлардың жалпы
іс-әрекетін қадағалай білуі тиіс.
Менеджердің екінші міндетіне – кез келген шешімді қабылдап, іс-
әрекетіне кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса кәсіпорынның болшағы
туралы да ойланып –толғануы жатады. әрбір менеджерге, - деп атап көрсетеді
Друкер, өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура
келеді. Алайда барлық менеджерлер үшін олардың қызмет орнына қарамастан,
ортақ қызмет міндеті болады.
Біріншіден, менеджер іскер кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол
мақсатын орындау үшін не істеу керектігін ойластырады, адамдарға нақты
міндеттер жүктей отырып, оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Екіншіден, менеджер-ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелеп бөледі,
қажетті ұйымдық құрылымды құрады, басшы жұмыскерлердің тиісті құрамын
іріктейді және т.б.
Үшіншіден, менеджер көтермелеу шараларын қамтамасыз етіп, адамдармен
тығыз байланыс орнатады. Ол ұжымды өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын
адамдардан құрады: бұл үшін қолда бар барлық мүмкіндікті – сыйлық беру,
марапаттау, жоғары қызметке тағайындау шараларын пайдаланылады. Менеджер
ұжымдағы барлық адамдармен тіл табысып, тұрақты байланыс орнатады.
Төртіншіден, менеджер ұйымның іс-әрекетін талдауды, нормалауды
белгілейді, кәсіпорында жұмыс істейтін барлық адамдардың жұмысын бағалайды.
Бесіншіден, менеджер адамдардың қызмет жағынан кемелденіп, жоғарылауын
қамтамасыз етеді. Адамдардың мамандығының жетілдірілуі, қызмет жағынан
жоғарылап не төмендеуі де ұжым бірлігінің нығаюы не берекесізденуі де
менеджер жұмысына байланысты.
Әрбір менеджер – деп тұжырымдайды Друкер, -өзіне есеп берсін, мейлі
бермесін, жоғарыда аталған қызметтерін міндетті түрде атқаруы тиіс.
Бұлардың барлығы атқаруы да, жаман атқаруы да мүмкін, бірақ ол әйтеуір
орындауы қажет. Мұндағы бір жайт, осы аталған қызметтердің әрқайсысы жеке
элементтерден құралған жиынтық нышанда болып саналады. Сонымен,
қорытындылай келгенде менеджер жұмысы күрделі кешен болып саналады және де
қызметтің әрбір түрін орындау үшін алуан түрлі сапа мен біліктілікті қажет
етеді.
Менеджер алдында тұрған барлық проблемаларды біле бермейді, сондықтан
да “бесаспап данышпан” болуы да мүмкін емес. Оның арнайы еңбек құралы, атап
айтқанда ақпараты болады. Менеджер адамдарды жұмысқа ынталандырады,
бағыттайды және ұйымдастырады. Оның бірден-бір құралы-жазбаша немесе ауызша
сөзі немесе цифр тілі. Менеджердің жұмысы техникаға, есептеу операцияларына
немесе өнім сатуға қатысты болғанына қарамастан, оның жұмысының тиімділігі
тыңдау және оқу, айту және жазу қабілеттеріне байланысты. Ол сөз ойын басқа
біреулердің санасына жеткізе білуі, сондай-ақ басқа адамдардың да пірікін
айқындай алуы тиіс.
Менеджерлік шеберліктің маңызды жайттарының бірі – келіссөз жүргізе
білуі - әріптесінің мүддесін өз мүддесіне сәйкестендіре білетін өнер болуы
тиіс. Мұның өзі әсіресе қарамағындағы адамдарға әкімшілік билік жүргізе
алмайтын басшылар үшін де, сондай-ақ сырттан шикізат жеткізушілермен қарым-
қатынас орнату үшін де аса қажетті жағдай. Келесі онжылдықтарда нағыз
компаниялар көп жағдайда маклерлік фирмаға ұқсайтын болады [ 9, 24б.].
Гринхалдың пікірінше, келіссөзді ойдағыдай жүргізе білу шеберлігі төрт
кезеңнен тұрады:
- өз ұйымының мұқтажы мен өз қызметкерлерінің мүддесі үшін немесе
өзінің келісім жасайтын адамдар арасында тепе-теңдік қарым-қатынас орнату
қажет;
- өзің келісім жүргізетін жақты ұнататындығынды, оның пікірлерін
ескеретіндігінді білдіру
- келісім кезінде қайшылық туа қалған жағдайда айқын позиция ұста.
Мұндайда “Мен бұға келісе алмаймын”, деп айтуды үйрен және де не себепті
келісе алмайтынныңды айқын түсіндіру;
- өзіңізбен әңгімелесіп отырған адамның басқа мәдени дәстүрде
тәрбиленуі мүмкін екендігін ұмытуға болмайды. Проблеманы шешудің
американдық жолы бірден-бір дұрыс жол деп ойлауға болмайды. “Әңгіме-
лесушіге өктемдік айту - келісім жүргізудің тұрпайы әдісі. Біз адамдарды
ұзақ мерзімдік іскерлік қарым-қатынас орнатуға үйретеміз”.
Хейстің пікірінше, менеджердің тікелей міндеті - жұмысшыларды
эксперимент жүргізе білуге, өндірістің тиімді тәсілдерін іздестіруге ықпал
ету. Ол жұмысшыларды баулудың бақылау тәсілі ретінде қызметкерлерді басқа
кәсіпорындар мен сауда көрмелеріне жіберіп отыруды, сатып алушы-лармен
кездесу өткізуді және де мүмкіндігіне қарай жарыс ұйымдастыруды ұсынады.
О.С.Виханский мен А.И.Наумовтың айтуынша менеджерлер басқа адамдардың
есебінен жұмыстың орындалуын қамтамасыз ететін адамдар. Сонымен қатар,
менеджер тек басқару бойынша ғана маман емес, сонымен бірге ол персоналдық
немесе кәсіпорынның қызметіне жауапты адам.
“Менеджмент” кітабының авторы И.н. Герчикова менеджердің келесідей
анықтамасын береді. Менежер - бұл нарық жағдайындағы фирма қызметінің нақты
түрлері бойынша шешім қабылдау саласындағы өкілетті және тұрақты қызмет
атқаратын жетекшісі немесе басқарушысы (54).
Сонымен, менеджер - бұл нарықтық бәсеке жағдайындағы фирма алдында
тұрған міндеттерді жүзеге асыру үшін барлық жұмысшыларды ұйымдастыруға
қабілетті, еңбекті басқару саласында ғылыми білімі бар адам. Яғни, ол тек
жай ғана басқарушы болмай, алдын-ала болжай алатын, адамдардың
ұйымдастыратын, олардың іс-әрекетін үйлестіріп, бақылай білу керек. Қысқаша
айтқанда, басқарушылық еңбек саласында маман болғаны дұрыс.
Қандайда бір фирма болмасын жұмысына кірісетін жаңа менеджерге
фирманың жоспарлы бағдарламасын жасап беруі керек. Ол жоспарды мына
сауалдарға: “не істеу?”, “қалай істеу?”, “қашан істеу керек?” нақты жауап
болғаны жөн. Жоспарды жасау - бұл тек қана алғашқы қадам. Егер менеджер
көздеген нәрсені көп жоспарлап және белсенділік танытып орындамаса, ең
жақсы және әбден белгіленген жоспардың өзі қағаз жүзінде қалып қоюы мүмкін.
Жетістікке жету үшін ол өзінің қарауындағылармен белсенді әрі мақсатты
бағытта жұмыс жасауы керек. Бұл жұмыстағы басты мақсат әрбір жекелеген
адамын “өз кілтін” таба білуде. Жетістікті бағалай отырып, оның белгіленген
нәрсені артық әрі өте жақсы орындаудағы ынтасын және творчестволық қалыпын
барынша қолдау қажет.
Жұмыс барысында менеджер өз ұжымындағы ресми емес басшыны табуға тиіс
және оның іс-әрекетін зорлық-зомбылықсыз жалпы істің пайдасына бағыттауы
қажет.
Нарық жағдайында менеджер нартәуекелділікке бел бууы және оны басқара
білуі де керек. Менеджер үшін нартәуекел болатын саланы таба білу өте
қажет. Оның болатын мүмкіндігінің дәрежесін бағалап, алдын-ала шаралар
қолдануы керек. Бұл жағдайда менеджерге мынадай сипаттар-батылдық, іс-
қимылдың стандартты еместігі, тәуелсіздік, экспериментке жақындығы,
парасатты есеп, көп қырлы қабілеттілік және жағдайы тез бағалап, оның
өзгергендігіне жедел реакция жасау, түпкі нәтижені нақты бағалау тән
болғаны дұрыс.
Менеджердің осындай кең спектрлі қызметті қолдануы оның басқаруда
жоғарғы тиімділікке қолын жеткізеді яғни, кәсіпорын жұмысының жоғарғы
нәтижелілігі, алдымен пайда табу жағдайы ескеріледі. Нарық жағдайында
пайда алға қойған міндеттерге жетудің түпкі мақсаты болып табылады.
1.3 Менеджмент іс - әрекетінің бағыты мен жұмысын ұйымдастырудың
негізгі принциптері
Менеджмент мынадай бағыттарда жүзеге асырылады:
1. экономикалық;
2. әлеуметтік-психологиялық;
3. құқықтық;
4. ұйымдық-техникалық.
Экономикалық бағыттың мәні - өндірісті процесті басқару. Мұндай
жағдайдағы менеджер қызметі аз шығындала отырып, материалдық және еңбек
ресурстарын кординациялау.
Әлеуметтік – психологиялық бағыт басқарудың барлық деңгейіндегі
менеджерлерді біріктіру.
Басқарудың төменгі және орта деңгейіндегі менеджерлердің қызметі және
жұмысшылар мен коллектив арасындағы дұрыс өндірістік қатынастар орнатуға
бағытталған.
Менеджментің құқықтың бағыты - фирманы құру бойынша заңдар, кедендік
және салықтық саясат, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу бойынша
заңдарды қамтиды. Менеджерлердің ұйымдық - техникалық міндеттерді
тағайындау, ресурстармен жабдықтау, жұмысшылар еңбегін жетілдіру және т.б.
қамтиды.
Менеджментің 3 кезеңі белгілі:
• стратегиялық басқару,
• оперативтік басқару,
• бақылау.
Стратегиялық басқару - менеджменттің мақсаттарын тағайындау, жобалау
мен перспективті жоспарлау.
Оперативтік басқару - қызметтің екі түрін қамтиды: ұйым және
жетекшілік.
Бақылау - пайдаланбаған өндірістік резервтерді, қойылған мақсаттарға
жетудегі нәтижелерді талдау мен бағалау.
Тиімді әрекет етуші мекеме менеджменттің барлық бағыттары емен
кезеңдерінің бірлігін қамтамасыз етеді.
Пайданы қамтамасыз ету – менеджменттің басты міндетті.
Фирманың пайдалық деңгейі нарықпен анықталады, бірақ өнірістік
ресурстарды рационалды пайдалану мен тиімді басқаруға тәуелді.
Менеджментің қазіргі және болашақтағы тәуекелдік деңгейін төмендетуге
негізделген.
Менеджер еңбегінің заты ақпар және ұжымдағы қарым-қатынас.
Өнірістік басқаруда менеджер аз білімді болсада, басқару іскерлігінің
қыр сырын жетік біліуі керек. Басқару негіздерін зерттеу мен оқу
менеджерлер, кәсікерлер, бизнесмендердің қажет білім игеруіне мүмкіндік
береді.
Менеджер деген сөздің өзі бізге ағылшын тілінен келген: бір нәрсені
реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Мәселен, тек ғылыми
ізденістермен шұғылданатын зерттеуші менеджер емес. Алайда, егер ол
зерттеуді ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол әрине, менеджер. Ауруды
тек емдеп қана қоймай, клиниканы меңгеретін дәрігер жөнінде де осыны айтуға
болады.
Менеджер - ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл-басқарумен, экономикамен
шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез келген адам.
Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам да менеджер.
Барлық менеджерлер үшін, олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ
қызмет міндеті болады.
Біріншіден, менеджер іскер кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол
мақсатын орындау үшін не істеу керектігін ойластырады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz