Сапа менеджменті
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жаһанды әлемдік экономикада сапаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Фирма табыстылығындағы сапалық фактордың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3 Өнім сапасын басқару қызметін дамыған мемлекеттерде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Күріш компанияларының өндірістік . қаржылық және өтімділік
қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Күріш компанияларының рентабельділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.3 Қызылорда облысында күріш өндірісінің сапасын басқарудың
технико. экономикалық алғы шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3 КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ
3.1 Күріш сапасының технологиялық факторларын қалыптастыру ... ... ...70
3.2 Күріш өндірісі сапасының экономикалық факторлары мен
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.3 Күріш өндірісінің сапасын басқарудың
ұйымдастырушылық . экономикалық жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132
КІРІСПЕ
1 САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жаһанды әлемдік экономикада сапаның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Фирма табыстылығындағы сапалық фактордың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3 Өнім сапасын басқару қызметін дамыған мемлекеттерде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Күріш компанияларының өндірістік . қаржылық және өтімділік
қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2 Күріш компанияларының рентабельділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .47
2.3 Қызылорда облысында күріш өндірісінің сапасын басқарудың
технико. экономикалық алғы шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3 КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ
3.1 Күріш сапасының технологиялық факторларын қалыптастыру ... ... ...70
3.2 Күріш өндірісі сапасының экономикалық факторлары мен
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.3 Күріш өндірісінің сапасын басқарудың
ұйымдастырушылық . экономикалық жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық зерттеу жұмысында күріш өндірісінің сапасын басқарудың ұйымдастырушылық, технологиялық және экономикалық жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан халқына Жлдауында 2003-2015 жылдарға арналған индустриальды – инновациялық стратегияны жүргізу тапсырмасындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар бизнесінің тиімділігіне аса назар аударады. Елдің тұрақты экономикалық өсуі отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық, технологиялық және техникалық бәсекеге қабілеттілігінің жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің сапасын тиімді басқару жұмыстарын іске асыратын және өндіріске кеткен шығындарды қатаң бақылап отыратын кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік болады. Нарықтық өндірістік процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді. Яғни, Елбасы айтқандай: «Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық», алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері айқын көрсетеді.
Кез келген шаруашылық жағдайында, сонымен қатар қазіргі нарықтық қатынастың даму жағдайларында да өнім сапасының себептері әрқашанда көптеген аспектілерге ие болады. Экономика саласындағы зерттеулер негізінде өнім сапасы философиялық, инженерлі – технологиялық, құқықтық, әлеуметтік, статистикалық және экономикалық тұрғыдан жан – жақты қамтылып, өнім сапасының көпсалалы кибернитикалық, саясаттық, математикалық аспектілері негізінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда күріш өндіру объектілерінде негізі техникалық қордың төменгі жағдайы, нарықтық жағдайда басқару тәжірибесі, қажетті қаржы құралдарының жетіспегендігі және де сапа менеджменті саласындағы өнім сапасын басқарудағы жаңа жүйелердің енгізілмегендігі, отандық өнімнің бәсекеге қабілетсіздігін айқындап, кәсіпорын жұмысының тиімділігін, тұрақтылығын, рентабельділігін шешуде жаңа жолдардың шараларын қарастырудың мүмкіндігі туындайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан халқына Жлдауында 2003-2015 жылдарға арналған индустриальды – инновациялық стратегияны жүргізу тапсырмасындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар бизнесінің тиімділігіне аса назар аударады. Елдің тұрақты экономикалық өсуі отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық, технологиялық және техникалық бәсекеге қабілеттілігінің жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің сапасын тиімді басқару жұмыстарын іске асыратын және өндіріске кеткен шығындарды қатаң бақылап отыратын кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік болады. Нарықтық өндірістік процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді. Яғни, Елбасы айтқандай: «Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық», алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері айқын көрсетеді.
Кез келген шаруашылық жағдайында, сонымен қатар қазіргі нарықтық қатынастың даму жағдайларында да өнім сапасының себептері әрқашанда көптеген аспектілерге ие болады. Экономика саласындағы зерттеулер негізінде өнім сапасы философиялық, инженерлі – технологиялық, құқықтық, әлеуметтік, статистикалық және экономикалық тұрғыдан жан – жақты қамтылып, өнім сапасының көпсалалы кибернитикалық, саясаттық, математикалық аспектілері негізінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда күріш өндіру объектілерінде негізі техникалық қордың төменгі жағдайы, нарықтық жағдайда басқару тәжірибесі, қажетті қаржы құралдарының жетіспегендігі және де сапа менеджменті саласындағы өнім сапасын басқарудағы жаңа жүйелердің енгізілмегендігі, отандық өнімнің бәсекеге қабілетсіздігін айқындап, кәсіпорын жұмысының тиімділігін, тұрақтылығын, рентабельділігін шешуде жаңа жолдардың шараларын қарастырудың мүмкіндігі туындайды.
1 Костин Л.А.,Ткаченко В., Петухов Р.М., Попов Г.Х. Эффективность производства и качество работы: (вопросы теории и практики). - / М.: Экономика, 1978. – 229 с.
2 Армстронг Майкл. Основы менеджмента/ Пер, с англ. – Роcтов – на- Дону: «Феникс», 1999. -239 с.
3 Дж. Джуран. Менеджмент: стратегия и тактика/ Пер. с англ. – СПб.: Издаетльство «Питер», 1999. -560 с.
4 Тейлор Ф.У. Управление качеством в американских корпорациях / Сокр. пер. с англ. – М.: Экономика, 1990. – 272 с.
5 Монден Я. «Тоета»: Методы эффективного управления / Сокр. пер. с англ. – М.: Экономика, 1989. – 288 с.
6 Фейгенбаум А. Контроль качества продукции / Сокр. пер. с англ. – М.: Экономика, 1996. – 272 с.
7 Прокопенко Н.Ф. Качество продукции: (механизм управления). – М.: Экономика, 1980. – 184 с.
8 Кенжегузин М. Реформирование экономики Казахстана, 1997.
9 Кенжегузин М. Стратегия развития Казахстана и реформирование национальных производственных сил, 1998.
10 Халқымаұлы Х. Халықаралық өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы реиндустрияландыру стратегиясы
11 Есентугелов А.В. Экономике наметились тенденции к росту, необходимо их закрепить и развить // Аь-Пари. – 2000.-№2.- с. 13-17.
12 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. М. Финансы и статистика 2001 -413с.
13 Ескараева О.К. «Развития рыночных процессов на предприятиях АПК». В книге «Экономика Казахстана на пороге 21 века». Под. Редацией д.э.н., проф. Н.К. Мамырова. Алматы.: «Экономика». 1998 г. С. 825.
14 Барнгольц С.Е. Экономический анализ хозяйственной деятельности на современном этапе развития – М. Финансы и статистика 2002 -350 с.
15 Мироненко А.А. Управление эффективностью и качеством работы. – М.; Экономика, 1986.-160 с.
16 Михайлов О.В. Основы Мировой конкурентоспособности. – М.: Издательство «Познавателная книга плюс», 1999. 592 с.
17 Фримен К. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы / Пер. с англ. – М.: СП «Бук Чембэр Интернэшнл», 1992. – 351 с.
18 Деминг Э. Эффективное управление. Экономические задачи и оптимальные решения / пер. с англ. – М.: ФАИР-ПРЕСС, 1998. – 288 с.
19 Огвоздин В.Ю. Управление качеством. Основы теории и практики: Учебное пособие. – М.: Издательство «Дело и сервис», 1999. – 160 с.
20 Романов В.И. Оптимизационные задачи управления качеством продукции. – М.: Статистика, 1979. – 70 с.
21 Гличев А.В., Сисков В.И., Амирджанянц Ф.А. и др. Коренное повышение качества продукции – важный фактор ускорения: Учебное пособие. / М.: Экономика, 1988. – 335 с.
22 Технический уровень и качество продукции: (Вопросы управления) / Под ред. Г.Н.Бобровникова. – М.: Экономика, 1984. – 224 с.
23 Макмиллан Ч. Японская промышленная система / пер. с англ. – М.: Прогресс, 1988. – 400 с.
24 Морита А. «Сделано в Японии» система / пер. с англ. – М.: Прогресс, 1993. – 413 с.
25 Веблен Т. Менеджмент в подразделениях фирмы: пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 1996. – 288 с.
26 Баумоль У. «Экономика»: перевод с английского языка – со 2-го изд.- Москва.: «Дело ЛТД». 1993. - С. 135-137.
27 Шипунов В.Г., Кишкель Е.Н. Основы управленческой деятельности: Учебник. – М.: Высшая школа, 1999. – 304 с.
28 Удальцова М.В. Социология управления: Учебное пособие. – М.: Финпресс, НГАЭиУ, 1998. – 144 с.
29 Социальный менеджмент: Учебник / Под ред. Д.В.Валового. – М.: ЗАО«Бизнес школоа» «Интел-синтез», 1999. – 384 с.
30 Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекций. – М.: Юридическая литература, 1997. – 400 с.
31 ҚР статистика жөніндегі агенттігі. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметінің 2003, 2004, 2005, 2006 жылдарының негізгі көрсеткіштері. 2006 ж. 4,5 беттер.
32 ҚР Ауыл шаруашылық министірлігі әзірлеген ауыл шаруашылық өндірісін дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған тұжырымдамасы. Астана, 2003 ж. 10-11 беттер.
33 Веснин В.Р. Основы менеджмента: Учебник. – М.: Институт международного права и экономики. Издательство «Триада Лтд», 1997 – 384 с.
34 Виханский О.С. Наумов А.И. Менеджмент: Учебник. – М.: «Фирма Гардарика», 1996. – 416 с.
35 Ильенкова С.Д., Ильенкова Н.Д., Мхитарян В.С. и др. Управление качеством: Учебник. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. – 199 с.
36 Қазақстан Республикасының үкіметінің 1997 жылғы 16 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық машина жасауды қалыптастыру және дамытудың бағдарламасы туралы» қаулысы.
37 Егембердиева С.М. Становление и развитие акционерной формы хозяйствования на предприятиях рисового подкомлекса : автореф. ... канд., экон. наук:. 04.03.99.-Алматы, 1999. -19 с.
38 Сыдыков К.С Мамбетов С.Д. Маркетинг в сельком хозяйстве. Алматы 1994. -18 с.
39 Сыдыков К.С Жапбарханова М.С. Өнімнің өзіндік құныны калькуляциялауды жетілдіру. Қызылорда 1997. -67 с.
40 Калиев Г.А. Аграрная реформа в Казахстане. История, современность, перспективы. Алматы. Бастау 1998. -231 с.
41 Статистический сборник социально–экономического положения Кызылординской области за 2002,2003,2004,2005 гг.
42 Сигарев М.И., Курьяков И.А., Кантуреев М.Т. Совершенствование экономичекого механизма хозяйствования современных сельхозформирований. Проблема агрорынка. Алматы, -2000. – Т.1. – С.19-25.
43 Досманбетов Б.С. Сыдыков К.С. Рыночный механизм хозяйствования в специальной экономической зоне. Кызылорда. Гылым 1997. -158 с.
44 Сыдықов Қ.С. Экологиялық аймақтағы нарықтық экономика Қызылорда 1996. -120 б.
45 Наурызбаев А.Ж. Экономический механизм хозяйствования в рисоводстве: афтореф. ... канд. экон. наук:. 05.10.98. –Алматы, 1998. – 50 с.
46 Қайырбаева А.Е. Күріш өндірісінің рентабельділігін арттыру жолдары. // Халықаралық ғылыми конференция. –Алматы, 2001. -65-69бет.
47 Жапбарханова М.С. Арал өңірі аймағындағы күріш өндірісінің рентабельділігін арттыру проблемалары: автореф. экон. ғыл. канд:. 07.11.00.- Алматы, 2000. -21б.
48 Н.Ә. Назарбаев «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, Бәсекеге қабілетті экономика үшін, Бәсекеге қабілетті халық үшін » Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. – Астана, 2004. -19 наурыз.
49 Күріш өсірушінің анықтамалығы.- Алматы: -1985.-280б.
50 Н.Ә. Назарбаев «Ауылға айрықша назар аударылады» Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. -2002. - 30 сәуір, №96
51 Лунев В.Л. тактика и стратегия управления фирмой: Учебное пособие. – М.: Финпресс, НГАЭиУ, 1997. – 356 с.
52 Фатхутдинов Р.А. Система менеджмента: Учебно – практические пособие. – М.: АО «Бизнес школа «Интел - Синтез», 1996. -367 с.
53 Ильенкова С.Д., Журавлева В.Н., Козлова Л.Л. и др. Социальный менеджмент: Учебник. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. – 271 с.
54 Анисимов А.Н. Анализ макроструктурной перестройки в экономике. М. Наука 1993. -125 с.
55 Сатубалдин С.С. «Драконы» и «тигры» Азии: сможет ли казахстанский «барс» пройти их тропами?: Учебное пособие. – Алматы: Международная экономическая академия Евразии, 1998. – 600 с.
56 Ухов Н.Н., Прянков Б.В., Колесников А.М. Интесификация, качество, эффективность. – Л.: Лениздат. 1987. – 141 с.
57 Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием: Учебник. – М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», Издательство ЭКМОС, 1998. – 336 с.
58 Шипунов В.Г., Кишкель Е.Н. Основы управленческой деятельности: Учебник. – М.: Высшая школа, 1999. – 304 с.
59 Казанцев А.К., Кабаков В.С., Николенко А.А. и др. Общий менеджмент. Дайджест учебного курса. – М.: ИНФРА-М, 1999. – 252 с.
60 Уткин Э.А. Управление фирмой. – М.: «Акалис», 1996. – 516 с.
61 Аникин Б.А. Высший менеджмент для руководителей: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2000. – 136 с.
62 Большаков А.С., Михайлов В.И. Современный менеджмент: теория и практика. – СПб.: Питер, 2000. – 416 с.
63 Глухов В.В. Менеджмент: Учебник. – СПб.: СпецЛит, 2000. – 700 с.
64 Кравченко А.И. Социология менеджмента: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ, 1999. – 366 с.
65 Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. – М.: Закон и право, Юнити, 1997. – 352 с.
66 Прокушев Е.Ф. Менеджмент первичного уровня. – М.: Издательский Дом «Дашков и К», 1999. – 320 с.
67 Румянцева З.П., Саломатин Н.А., Акбердин Р.З. и др. Менеджмент организации: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 1996. – 432 с.
68 Эффективность государственного управления / Пер. с англ. – М.: Фонд «За экономическую грамотность», Российский экономический журнал, Издательство АО «Консалтбанкир», 1998. – 848 с.
69 Ансофф И. Новая корпоративная стратегия / Пер. с англ. – СПб.: Питер Ком, 1999. – 416с
70 Забелин П.В., Нестеров П.В., Федцов В.Г. Предпринимательский менеджмент. – М.: «Издательство ПРИОР», 1999. – 224 с.
71 Папкин А.И. Основы практический менеджмент: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2000. -228с.
72 Сацков Н.Я. Практический менеджмент. Методы и приемы деятольности руководителя.- донецк: Сталкер, 1998г. - 448 с.
73 Большаков А.С., Михайлов В.И. Современный менеджмент: теория и практика. – СПб.: Питер, 2000. – 416 с.
74 Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием: Учебник. – М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», Издательство ЭКМОС, 1998. – 336 с.
75 Кабушкин Н.И. Основы менеджмента: Учебник. – Минск: НПЖ «ФУА», ЗАО «Экономпресс», 1997. -284с.
2 Армстронг Майкл. Основы менеджмента/ Пер, с англ. – Роcтов – на- Дону: «Феникс», 1999. -239 с.
3 Дж. Джуран. Менеджмент: стратегия и тактика/ Пер. с англ. – СПб.: Издаетльство «Питер», 1999. -560 с.
4 Тейлор Ф.У. Управление качеством в американских корпорациях / Сокр. пер. с англ. – М.: Экономика, 1990. – 272 с.
5 Монден Я. «Тоета»: Методы эффективного управления / Сокр. пер. с англ. – М.: Экономика, 1989. – 288 с.
6 Фейгенбаум А. Контроль качества продукции / Сокр. пер. с англ. – М.: Экономика, 1996. – 272 с.
7 Прокопенко Н.Ф. Качество продукции: (механизм управления). – М.: Экономика, 1980. – 184 с.
8 Кенжегузин М. Реформирование экономики Казахстана, 1997.
9 Кенжегузин М. Стратегия развития Казахстана и реформирование национальных производственных сил, 1998.
10 Халқымаұлы Х. Халықаралық өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы реиндустрияландыру стратегиясы
11 Есентугелов А.В. Экономике наметились тенденции к росту, необходимо их закрепить и развить // Аь-Пари. – 2000.-№2.- с. 13-17.
12 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. М. Финансы и статистика 2001 -413с.
13 Ескараева О.К. «Развития рыночных процессов на предприятиях АПК». В книге «Экономика Казахстана на пороге 21 века». Под. Редацией д.э.н., проф. Н.К. Мамырова. Алматы.: «Экономика». 1998 г. С. 825.
14 Барнгольц С.Е. Экономический анализ хозяйственной деятельности на современном этапе развития – М. Финансы и статистика 2002 -350 с.
15 Мироненко А.А. Управление эффективностью и качеством работы. – М.; Экономика, 1986.-160 с.
16 Михайлов О.В. Основы Мировой конкурентоспособности. – М.: Издательство «Познавателная книга плюс», 1999. 592 с.
17 Фримен К. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы / Пер. с англ. – М.: СП «Бук Чембэр Интернэшнл», 1992. – 351 с.
18 Деминг Э. Эффективное управление. Экономические задачи и оптимальные решения / пер. с англ. – М.: ФАИР-ПРЕСС, 1998. – 288 с.
19 Огвоздин В.Ю. Управление качеством. Основы теории и практики: Учебное пособие. – М.: Издательство «Дело и сервис», 1999. – 160 с.
20 Романов В.И. Оптимизационные задачи управления качеством продукции. – М.: Статистика, 1979. – 70 с.
21 Гличев А.В., Сисков В.И., Амирджанянц Ф.А. и др. Коренное повышение качества продукции – важный фактор ускорения: Учебное пособие. / М.: Экономика, 1988. – 335 с.
22 Технический уровень и качество продукции: (Вопросы управления) / Под ред. Г.Н.Бобровникова. – М.: Экономика, 1984. – 224 с.
23 Макмиллан Ч. Японская промышленная система / пер. с англ. – М.: Прогресс, 1988. – 400 с.
24 Морита А. «Сделано в Японии» система / пер. с англ. – М.: Прогресс, 1993. – 413 с.
25 Веблен Т. Менеджмент в подразделениях фирмы: пер. с англ. – М.: ИНФРА-М, 1996. – 288 с.
26 Баумоль У. «Экономика»: перевод с английского языка – со 2-го изд.- Москва.: «Дело ЛТД». 1993. - С. 135-137.
27 Шипунов В.Г., Кишкель Е.Н. Основы управленческой деятельности: Учебник. – М.: Высшая школа, 1999. – 304 с.
28 Удальцова М.В. Социология управления: Учебное пособие. – М.: Финпресс, НГАЭиУ, 1998. – 144 с.
29 Социальный менеджмент: Учебник / Под ред. Д.В.Валового. – М.: ЗАО«Бизнес школоа» «Интел-синтез», 1999. – 384 с.
30 Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекций. – М.: Юридическая литература, 1997. – 400 с.
31 ҚР статистика жөніндегі агенттігі. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметінің 2003, 2004, 2005, 2006 жылдарының негізгі көрсеткіштері. 2006 ж. 4,5 беттер.
32 ҚР Ауыл шаруашылық министірлігі әзірлеген ауыл шаруашылық өндірісін дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған тұжырымдамасы. Астана, 2003 ж. 10-11 беттер.
33 Веснин В.Р. Основы менеджмента: Учебник. – М.: Институт международного права и экономики. Издательство «Триада Лтд», 1997 – 384 с.
34 Виханский О.С. Наумов А.И. Менеджмент: Учебник. – М.: «Фирма Гардарика», 1996. – 416 с.
35 Ильенкова С.Д., Ильенкова Н.Д., Мхитарян В.С. и др. Управление качеством: Учебник. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. – 199 с.
36 Қазақстан Республикасының үкіметінің 1997 жылғы 16 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық машина жасауды қалыптастыру және дамытудың бағдарламасы туралы» қаулысы.
37 Егембердиева С.М. Становление и развитие акционерной формы хозяйствования на предприятиях рисового подкомлекса : автореф. ... канд., экон. наук:. 04.03.99.-Алматы, 1999. -19 с.
38 Сыдыков К.С Мамбетов С.Д. Маркетинг в сельком хозяйстве. Алматы 1994. -18 с.
39 Сыдыков К.С Жапбарханова М.С. Өнімнің өзіндік құныны калькуляциялауды жетілдіру. Қызылорда 1997. -67 с.
40 Калиев Г.А. Аграрная реформа в Казахстане. История, современность, перспективы. Алматы. Бастау 1998. -231 с.
41 Статистический сборник социально–экономического положения Кызылординской области за 2002,2003,2004,2005 гг.
42 Сигарев М.И., Курьяков И.А., Кантуреев М.Т. Совершенствование экономичекого механизма хозяйствования современных сельхозформирований. Проблема агрорынка. Алматы, -2000. – Т.1. – С.19-25.
43 Досманбетов Б.С. Сыдыков К.С. Рыночный механизм хозяйствования в специальной экономической зоне. Кызылорда. Гылым 1997. -158 с.
44 Сыдықов Қ.С. Экологиялық аймақтағы нарықтық экономика Қызылорда 1996. -120 б.
45 Наурызбаев А.Ж. Экономический механизм хозяйствования в рисоводстве: афтореф. ... канд. экон. наук:. 05.10.98. –Алматы, 1998. – 50 с.
46 Қайырбаева А.Е. Күріш өндірісінің рентабельділігін арттыру жолдары. // Халықаралық ғылыми конференция. –Алматы, 2001. -65-69бет.
47 Жапбарханова М.С. Арал өңірі аймағындағы күріш өндірісінің рентабельділігін арттыру проблемалары: автореф. экон. ғыл. канд:. 07.11.00.- Алматы, 2000. -21б.
48 Н.Ә. Назарбаев «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, Бәсекеге қабілетті экономика үшін, Бәсекеге қабілетті халық үшін » Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. – Астана, 2004. -19 наурыз.
49 Күріш өсірушінің анықтамалығы.- Алматы: -1985.-280б.
50 Н.Ә. Назарбаев «Ауылға айрықша назар аударылады» Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. -2002. - 30 сәуір, №96
51 Лунев В.Л. тактика и стратегия управления фирмой: Учебное пособие. – М.: Финпресс, НГАЭиУ, 1997. – 356 с.
52 Фатхутдинов Р.А. Система менеджмента: Учебно – практические пособие. – М.: АО «Бизнес школа «Интел - Синтез», 1996. -367 с.
53 Ильенкова С.Д., Журавлева В.Н., Козлова Л.Л. и др. Социальный менеджмент: Учебник. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. – 271 с.
54 Анисимов А.Н. Анализ макроструктурной перестройки в экономике. М. Наука 1993. -125 с.
55 Сатубалдин С.С. «Драконы» и «тигры» Азии: сможет ли казахстанский «барс» пройти их тропами?: Учебное пособие. – Алматы: Международная экономическая академия Евразии, 1998. – 600 с.
56 Ухов Н.Н., Прянков Б.В., Колесников А.М. Интесификация, качество, эффективность. – Л.: Лениздат. 1987. – 141 с.
57 Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием: Учебник. – М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», Издательство ЭКМОС, 1998. – 336 с.
58 Шипунов В.Г., Кишкель Е.Н. Основы управленческой деятельности: Учебник. – М.: Высшая школа, 1999. – 304 с.
59 Казанцев А.К., Кабаков В.С., Николенко А.А. и др. Общий менеджмент. Дайджест учебного курса. – М.: ИНФРА-М, 1999. – 252 с.
60 Уткин Э.А. Управление фирмой. – М.: «Акалис», 1996. – 516 с.
61 Аникин Б.А. Высший менеджмент для руководителей: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2000. – 136 с.
62 Большаков А.С., Михайлов В.И. Современный менеджмент: теория и практика. – СПб.: Питер, 2000. – 416 с.
63 Глухов В.В. Менеджмент: Учебник. – СПб.: СпецЛит, 2000. – 700 с.
64 Кравченко А.И. Социология менеджмента: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ, 1999. – 366 с.
65 Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. – М.: Закон и право, Юнити, 1997. – 352 с.
66 Прокушев Е.Ф. Менеджмент первичного уровня. – М.: Издательский Дом «Дашков и К», 1999. – 320 с.
67 Румянцева З.П., Саломатин Н.А., Акбердин Р.З. и др. Менеджмент организации: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 1996. – 432 с.
68 Эффективность государственного управления / Пер. с англ. – М.: Фонд «За экономическую грамотность», Российский экономический журнал, Издательство АО «Консалтбанкир», 1998. – 848 с.
69 Ансофф И. Новая корпоративная стратегия / Пер. с англ. – СПб.: Питер Ком, 1999. – 416с
70 Забелин П.В., Нестеров П.В., Федцов В.Г. Предпринимательский менеджмент. – М.: «Издательство ПРИОР», 1999. – 224 с.
71 Папкин А.И. Основы практический менеджмент: Учебное пособие. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2000. -228с.
72 Сацков Н.Я. Практический менеджмент. Методы и приемы деятольности руководителя.- донецк: Сталкер, 1998г. - 448 с.
73 Большаков А.С., Михайлов В.И. Современный менеджмент: теория и практика. – СПб.: Питер, 2000. – 416 с.
74 Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием: Учебник. – М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», Издательство ЭКМОС, 1998. – 336 с.
75 Кабушкин Н.И. Основы менеджмента: Учебник. – Минск: НПЖ «ФУА», ЗАО «Экономпресс», 1997. -284с.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жаһанды әлемдік экономикада сапаның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...9
1.2 Фирма табыстылығындағы сапалық фактордың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3 Өнім сапасын басқару қызметін дамыған мемлекеттерде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Күріш компанияларының өндірістік – қаржылық және өтімділік
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Күріш компанияларының рентабельділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... 47
2.3 Қызылорда облысында күріш өндірісінің сапасын басқарудың
технико- экономикалық алғы
шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3 КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ
3.1 Күріш сапасының технологиялық факторларын
қалыптастыру ... ... ...70
3.2 Күріш өндірісі сапасының экономикалық факторлары мен
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
3.3 Күріш өндірісінің сапасын басқарудың
ұйымдастырушылық – экономикалық жобасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
132
Белгілеулер мен қысқартулар
ИСО – стандарттау бойынша халықаралық ұйым
TQM (total quality menegment) – жалпы сапа менеджменті
ТШ – техникалық шарттар
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ГОСТ – мемлекеттік стандарт
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ХЭК – халықаралық электротехникалық компаниясы
ССЕҰ – сынақтармен сертификаттау бойынша Еуропалық ұйым
TQSC – сапаны жаппай басқарудың статистикалық концепциясы
БС – британдық стандарт
ӨАД - өнімді ақаусыз дайындау
САСЕРБББ – сапа, сенімділік, ресурс бірінші бұйымнан бастап.
МЖҒҰ – моторесурстарды күшейту бойынша ғылыми жұмыстарды
ұйымдастыру
ЕӨБҒҰ – еңбекті, өндірісті және басқаруды ғылыми ұйымдастыру
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ӨСБКЖ – өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесі
АЕЖ – ақаусыз еңбек жүйесі
АҚ – акционерлік қоғам
КС – кәсіпорындар стандарттары
МС – мемлекеттік стандарт
QS – сапа стандарты
СБЕФ – сапаны басқарудың Еуропалық қоры
СЕҰ – сапа бойынша Еуропалық ұйым
ӨК - өндірістік кооператив
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
т – тонна
тг – тенге
млн – миллион
% - пайыз
ц – центнер
га – гектар
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық зерттеу жұмысында
күріш өндірісінің сапасын басқарудың ұйымдастырушылық, технологиялық және
экономикалық жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Қазақстан халқына Жлдауында 2003-2015 жылдарға арналған индустриальды –
инновациялық стратегияны жүргізу тапсырмасындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар
бизнесінің тиімділігіне аса назар аударады. Елдің тұрақты экономикалық өсуі
отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық, технологиялық және
техникалық бәсекеге қабілеттілігінің жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің
сапасын тиімді басқару жұмыстарын іске асыратын және өндіріске кеткен
шығындарды қатаң бақылап отыратын кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік
болады. Нарықтық өндірістік процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық
міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар
мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның
халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың
артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары
негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді.
Яғни, Елбасы айтқандай: Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай
отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы
қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық,
алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның
алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз
екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері
айқын көрсетеді.
Кез келген шаруашылық жағдайында, сонымен қатар қазіргі нарықтық
қатынастың даму жағдайларында да өнім сапасының себептері әрқашанда
көптеген аспектілерге ие болады. Экономика саласындағы зерттеулер негізінде
өнім сапасы философиялық, инженерлі – технологиялық, құқықтық, әлеуметтік,
статистикалық және экономикалық тұрғыдан жан – жақты қамтылып, өнім
сапасының көпсалалы кибернитикалық, саясаттық, математикалық аспектілері
негізінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда күріш өндіру объектілерінде негізі техникалық қордың
төменгі жағдайы, нарықтық жағдайда басқару тәжірибесі, қажетті қаржы
құралдарының жетіспегендігі және де сапа менеджменті саласындағы өнім
сапасын басқарудағы жаңа жүйелердің енгізілмегендігі, отандық өнімнің
бәсекеге қабілетсіздігін айқындап, кәсіпорын жұмысының тиімділігін,
тұрақтылығын, рентабельділігін шешуде жаңа жолдардың шараларын қарастырудың
мүмкіндігі туындайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде
өндірістік экономикалық тиімділікті, өнім сапасын, өндіріс рентабельділігін
көтеру, сапа менеджменті мәселелері туралы көзқарастар қолданбалы және
теориялық тұрғыдан жеткілікті түрде баяндалған. Әсіресе бұл мәселелер Л.И.
Абалкин, Р.Р Аутов, Я.А. Әубәкіров, Қ.М. Белгібаев,
С.Б. Байзақов, В.В. Григорук, Е.Б. Жатқанбаев, Е.Р. Елемесов, А.Х.
Ералиев, Т.А. Есіркепов, Т.И. Есболов, Ғ.Ә.Қалив, Қ.Е. Құбаев, Р.Ю.
Қуватов, Қ.С. Мұхтарова, С.Н. Нысанбаев, Р.Ө. Рахметова, К.Ә. Сағадиев,
М.И. Сигарев, С.С. Сатыбалдин, П.Л. Шевчик және басқа отандық және шет
елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жақсы шешімін тапты.
Аталған авторлардың ғылыми еңбектерінде шаруашылық жүргізудің алуан
түрлерінің және олардың рентабельділік деңгейі мен өнім сапасын көтерудің
мән – мағынасы жүйеленіп, нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндіруді рентабельді жүргізудің теориясы мен тәжірибесі
жинақталған. Бірақ нарықтық экономикаға көшу жағдайында өнім өндірісінің
сапасын жақсарту мәселесі теориялық, әдістемелік, жекеменшік және
шаруашылық формалары есебінен терең зерттеуді әлі де болса талап етеді,
сонымен қатар өнім сапасын қазіргі жағдайда кеңінен қарастырып, айталық
Қызылорда облысының аумақтық ерекшеліктері, күріш өндірісіндегі өнім
сапасы, кластерлік жүйесі, корпорациялық басқарылуы, сапа жүйесі әлі күнге
дейін диссертациялық зерттеудің арнайы пәніне айнала қойған жоқ. Орындалған
зерттеу жұмыстарында күріш өндірудің аумақтық ерекшеліктерін ескере
отырып, күріш шаруашылығының сапасын көтеру үшін қолдануға қажетті нақты
ғылыми – тәжірибелік және әдістемелік әзірлемелер жеткіліксіз. Аталған
кемшіліктің орнын толтыру, соның ішінде Қызылорда облысы аумағындағы күріш
өнімінің сапасын көтерудің аумақтық мәселесін зерттеу және шешу үшін
диссертациялық жұмыс негізге алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Сапаны басқаруды дамыту
У.Э.Деминг, Дж.М. Джуруна, Р.Ж. Додж, К.Исанов, Ф.Б. Кросби, А.М.
Ляпунов, Г.Г. Роминг, А.Шухарт, П.Л. Чебышев және тағы басқа да ғалымдар
үлкен үлес қосқан. Сапа мәселесі деген мемлекеттің және бизнестің көп
көңіл бөлінуінің себебі - әлемдік нарықтағы қатаң бәсеке жағдайында, оның
жоғары тиімділігі болып табылады. Тек сапа менеджменті сипатындағы сапалы
жұмыс қана өнім сапасын, яғни оның бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ете
алады. Нәтижесінде, жалпы фирма сапасы ғана оның бәсекелік тиімділігін
қамтамасыз етеді. Қызылорда облысы аумағындағы күріш және күріш ауыспалы
егістігінде өндірілетін өнімдердің сапасын жақсарту жөнінде ғылыми
тәжірибелік ұсыныстар және әдістемелік жасау.
Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- нарықтық категория ретінде өндірістің сапасының түсінігі мен
мағынасын анықтау;
- Қызылорда облысы бойынша күріш өсіретін шаруашылықтың өндіріс
сапасын көтеру жөніндегі шаралар жүйесін жасап, дәлелдеу;
- әр түрлі меншік формалары мен шаруашылық жүргізуші ауыл шаруашылық
құрылымдарының экономикалық механизмінің үдемелі дамуын қамтамасыз ету.
Зерттеу жұмысының пәні мен нысаны. Зерттеу объектілері ретінде
Қызылорда облысындағы құрылған нарықтық типтес шаруашылықтар: өндірістік,
ауыл шаруашылық, акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктері,
шаруашылық қожалықтары алынды.
Зерттеу пәні күріш және күріш өсіретін ауыспалы егістегі дақылдардың
сапасын көтеру мақсатында тауар- ақша қатынастары негізінде аграрлық
өндірісті жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы, сапа
менеджментінің қалыптасуы, сондай – ақ өндірісті сапалы жүргізуге ықпал
ететін факторларды және ДСҰ – на кіру жағдайында осы мәселені шешудің
жолдары болып табылады.
Осы зерттеу жұмысымызда ақпараттық база ретінде Республикалық Ұлттық
статисткалық материалдары, ауылшаруашылығы Департаментінің материалдары,
Қызылорда облыстық статистика агенттігінің материалдары, әр түрлі күріш
шаруашылығы агроқұрылымдарының жылдық есептерінің деректері, ғылыми –
зерттеу институттың және жобалау ұйымдарының материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде отандық және
шетелдік аграршы - экономистердің ғылыми еңбектері мен зерттеулері, сапа
менеджменті теориясы мен тәжірибесі саласындағы отандық және шетелдік
экономист ғалымдардың еңбектері, сапа жүйесін басқару бойынша конференция
материалдары, сондай – ақ, меншік пен шаруашылықтардың талдамалы шолулары
қалыптастырылды.
Ақпарат көзі болып шаруашлықты жүргізудің және басқарудың үкімдері,
Қазақстан Республикасы Жолдауы, жарлықтары, Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылық Заң актілері, Үкіметтің мемлекеттік меншікті мемлекет меншігінен
алу және жекешелендіру бойынша қаулылар және олардағы өндіріс сапасын
арттыру мәселелері, Қызылорда облысының ауылшаруашылық Департаментінің
материалдары, Ғылыми – зерттеу институтының материалдары алынды.
Зерттеудің жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығын анықтайтын және қорғауға ұсынылған төмендегідей
нәтижелер алынды:
1 бүгінгі таңда жаһанды әлемдік экономика даму барысында ауыл
шаруашылық саласында сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығы және
орнықтылығы қарастырылып, менеджмент сапасының сертификациялық маңызы
жүйеленді;
2 кәсіпорын қосымша табыс табуында бағалық және тұтынушылық факторлары
зерттеліп, өзара байланыстары мен мақсаты кешенді түрде қарастырылды;
3 сапаны басқарудағы Батыс Еуропалық іс – тәжірибелерге талдау
жүргізіліп, сапаны және тәжірибені басқарудағы тұжырымдамасы жан – жақты
қарастырылды;
4 ауыл шаруашылық күріш компанияларының өндіріс тиімділігін бағалау
және сапасын арттыру жолдарына талдау жүргізілді;
5 ауыл шаруашылығы өндірісін тиімді жүргізу, өндірістік әлуетті толық
пайдалану және күріш өндірісінің рентабельділігін көтеру мақсатында әр
түрлі шараларды іске асыру көзделді;
6 күріш өндіру саласында күріш кластерін құру негізінде корпорация
құрып, практика жүзінде оны өндірістерде болашақта енгізу жолдары
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған ұстанымдары:
- ауылшаруашылық саласында сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығын
және орнықтылығын қарастыру;
- күріш өндіретін Республика аумақтарында күріш өндірісінің тиімділігін
талдау нәтижесінде күріш өндірісінің сапасын басқарудың әртүрлі
аспектілерін есептейтін өндірістік – қаржылық және өтімділік қызметіне
кешенді қадамның негізделуі;
- Қызылорда облысында күріш шаруашылығы өндірісін тиімді жүргізу және
рентабельділігін жоғарлату мақсатында әр түрлі шараларды іске асыру;
- ұсынылған әдістерді қолдану арқылы күріш кластерінің негізінде өндіріс
сапасын басқаруда корпорация жобасын ұсыну.
Зерттеу жұмысының теориялық және іс - тәжірибелік маңыздылығы.
Қызылорда облысы аумағында күріш егістігіндегі дақылдарды өндірудің сапасын
арттыру және басқару, оларды өндіріске енгізуге мүмкіндік тудыратын
теориялық қағидалар мен іс- тәжірибелер қорытындылары, сондай – ақ нақты
ұсыныстарды пайдалану мүмкіндігімен айқындалады.
Зерттеу жұмысының талқылануы. Зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары Анализ добавленного качества (Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ – түрік университеті, Орта Азия Одағының ұлттық экономика жүйесінің
мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы Халықаралық конференция
материалдары, ІІ бөлім, 27.04. 2005 ж), Экономические методы качества в
стандартах ИСО серии 9000-2000, Кәсіпорынның табыстылығын басқарудағы
сапалық факторлар (Әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, ҚАЗҰУ
хабаршысы, экономика сериясы №6, 2006 ж), Управление качеством продукции и
конкурентоспособность продукции (Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ –
түрік университеті, Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан инстеграциялық
форумы Халықаралық конференция материалдары, ІІІ бөлім, 29.04. 2006 ж).
Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Зерттеудің таңдап алынған
тақырыбы бойынша 10 мақала жалпы көлемі 1,5 б.т. болатын ғылыми
мақалалар мен ғылыми – тәжірибелік конференциялардың тезистері жарияланған.
Өндірістік менеджмент оқу- әдістемелік құралы авторлық бірлестікте
жарыққа шықты, көлемі 5 баспа табақ.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар
мен ұсыныстардан, пайдаланылған 75 - әдебиет тізімінен, 35
-кестеден, 10 - суреттен, мәтіні машинкаға басылып 135
беттен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың жалпы сипаттамасы, оның зерттелу дәрежесі
көрсетіліп, мақсат пен міндеттер тұжырымдалған, зерттеудің объектілері мен
әдістері айқындалып, зерттеудің ғылыми жаңалығы берліген, мақұлдануы және
зерттеу нәтижесінің жүзеге асырылуы жайлы мәлімет келтірілген.
Сапа менеджментінің теория – экономикалық негізі атты бірінші
тарауда жаһанды әлемдік экономика даму барысында ауыл шаруашылық саласында
сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығы және орнықтылығы қарастырылып,
менеджмент сапасының сертификациялық маңызы жүйеленді.
Қазақстан Республикасында күріш өндірісінің тиімділігін талдау атты
екінші тарауда ауыл шаруашылық күріш компанияларының өндіріс тиімділігін
бағалау және сапасын арттыру жолдарына талдау жүргізілді, күріш өндірісін
тиімді жүргізу, өндірістік әлуетті толық пайдалану және күріш өндірісінің
рентабельділігін көтеру мақсатында әр түрлі шараларды іске асыру
қажеттігі туындады. Сондай –ақ, күріш егістігіндегі өнімді өндірудің
рентабельділігін көтеру факторлары көрсетіліп, жіктеледі.
Күріш өндірісінің сапасын басқару жүйесі атты үшінші тарауда
күріш өндіру саласында күріш кластері жүйесі негізінде корпорация құрылып,
практика жүзінде оны өндірістерде болашақта енгізу жолдары қарастырылды.
1 САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Жаһанды әлемдік экономикада сапаның рөлі
Адамзат тәжірибесінде қоршаған өмірдің болмыстық шынайлылығының
құбылыстары мен объектілерінің сан түрлілігіне байланысты күнделікті сапа
түсінігі толық емес, көп түрлі, нақты емес, бірақ соған қарамастан әрбір
жағдайда нақты қарым – қатынас талаптарына жауап береді. Сапа және оның
ұғымы көпғасырлық даму жолынан өткен, соған талдау жүргізу кезеңінде ең
алғаш рет біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғасырда жүзіне белгілі философ
Аристотель сапа түсінігіне талдау жасаған. Мысалы, сапаға Гегельдің (ХІХ
ғ.) берген философиялық анықтамасы бар: Сапа - бұл ең алдымен болмыспен
теңестірілген айғақтық, яғни бұл қандай да бір нәрсе өзінің сапасын
жоғалтқанда, өзі де жоқ болады деген сөз [1].
Ал Қытай дерегінде сапаны көрсететін Иероглеф екі элементтен
тұратынын көрсетеді: біріншісі – тепе – теңдік, екіншісі – ақша, яғни сапа
ұғымы жоғары дәрежелі және қымбат деген мағынада түсіндіріледі.
Сапа категориясы – объектінің объективті болмысының маңызды жағы
айғақтықты қарастырады. Объект сапасы – оның белгілі бір қасиеттерін ғана
қарастырмайды, ол объектіні толық қамти отырып, бөлінбейтін біртұтас
сипатта қарастырады. Сондықтан да сапа түсінігі зат болмысымен
байланыстырылады. Мысалы: Шухарт ХХ ғасырдың 30 – шы жылдарында сапа
негізінен екі аспекті бөле қарастырған:
- сапаның физикалық объективті сипаты;
- сапаның субъективті сипаты, яғни заттың қаншалықты жақсы
екендігіне байланысты [2].
ХХ ғасырдың 50 – ші жылдарында зерттеуші К. Исикава да аталған
аспектілерді негіздей отырып, тұтынушыларды нақты қанағаттандыратын өнімнің
сапасы деп түсіндіреді. Тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыру бұл
тауардың нақты мүмкіндіктерін қабылдау мен тауардың дәрежелік
сәйкестілігінің функциясы болып табылады. Яғни, тұтынушы тек ғана өзінің
жеке қажеттіліктерін қанағаттандыратын тауарды талап етеді.
Дж. Джуран М. ХХ ғасырдың 70 - ші жылдарындағы ғылыми еңбегінде
сапа ұғымы пайдалану үшін беріледі дей отырып, негізінен сапа тұтынушыны
қанағаттандыру дәрежесі деген түсінікті қолдайды [3].
Американдық зерттеуші Ральф Недер сапаны сұраныстан шыға тұра, сатып
алушының қажеттілігін қанағаттандыру ретінде сипаттайды десе, 1987 жылы
Францияның мемлекеттік стандартында: қызметкер мен өнімдердің сапасы
фирманың өмір қабілеттілігімен сипатталады деп айтылған. Атақты француз
маркетологы Жан – Жак Ламбен сапаны берілген нарықтағы әр өндірілген
тауардың даму деңгейінің анықталуы ретінде сипаттайды. Ресей экономистері
Д.С. Львов және Ю. А. Зыков сапаны тұтыну деңгейін анықтайтын параметрлер
жиынтығы ретінде қарастырса, ал А.Я. Боярский, В.И. Сиськова, В.И. Седова,
П.М. Рабинович, Г.И. Кузнецова еңбектерінде сапа қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру дәрежесі ретінде, сатып алушының сұранымын қанағаттандыру
дәрежесі ретінде сипатталған.
Сапа көрсеткіштері тек салыстырмалы тауарларды бағалайды. Сонымен
қатар, жекелеген тауарлардың тұтынушылық сипаты болады, оларды
стандарттауға және тәртіптеуге, яғни олардың сапасын бақылауға болады.
Американдық ғалым – инженер Ф.У. Тейлордың тәжірибесі бойынша
тұтынушы тек қана стандартқа сәйкес жарамды өнімдер алуға тиісті,
негодные изделия тұтынушыдан тазаланып отырылады. Мұның мәні, сапаның
жоғарылауы әрқашан шығынның өсуін қамтамасыз етеді [4,].
Сапаны арттыруға, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін ең
негізгі факторлың бірі ретінде бағдарлау, қазіргі кезде әлемдегі ең жетекші
фирмалардың ұзақ мерзімді стратегиясы болып табылады. Сапалы өнімді шығару
тұтынушыға да, өндірушіге де экономикалық пайда әкеледі. Тұтынушы үшін
пайдалылық әсері артады, тиісінше жоғары сапалы өнімді тұтынумен және
пайдаланумен байланысты шығындар төмендейді. Ал өндіруші үшін өнімнің
сапасын жақсарту, оны өндіру шығынының өсуі кезінде де өнімді өткізуді
кеңейту және сату көлемін ұлғайту есебінен табысының артуына және
пайдасының жоғарылауына әкеледі.
Қазіргі кездегі энергетикалық және экологиялық дағдарыстардың
жағдайында және же жергілікті рыноктағы шетелдік өндірушілердің тарапынан
бәсекенің нығаюынан, сондай –ақ халықаралық сапа стандарттарының
талаптарының артуына байланысты отандық кәсіпорындар үшін сапа мәселесі өте
қауыртты және күрделі, маңызды болып отыр.
Сапаны өнімнің өндірілу бағытына сәйкес белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатын өзіндік құрамының жиынтығы ретінде түсінеміз.
Сапа мәселесі әрқашан әлемнің дамушы елдерінің басты назарында болған.
1998 жылы Парижде жаһандану процесі (глобализация) кезіндегі әлемдік
нарықтағы өз тауарларының бәсекеге жарамдылығын қамтамасзы ету мақсатымен
сапаның Еуропалық Партиясына қол қойылған.
Терең және масштабты әлемдік тенденция әсерінен пайда болған, ХХІ
ғасырдағы жаһанданған әлемдік экономиканың негізгі белгілері мынадай:
- тауарды сату және әлемдік табысты бөлу жүйесіндегі дайын трансұлттық
сипаттағы қоғамдық өндірістік ұйымдарға және технологиялық қағидаларға
негізделген әлемдік экономиканың жаңа құрылымын құру;
- технологиялық негіздер және әлемдік экономиканың трансұлттық сипаты
нарық субъекттерінің еңбекті және мамандандырылуы, масштаб тиімділігін
халықаралық бөлудің тиімділігі есебінен табысты көбейтуге ұмтылумен
түсіндіріледі;
- жаңа әлемдік құрылымның қызмет ету шарттарының бірі ұлттық
экономиканың ашықтығы, өндіріс факторларының мобильділігі, әлеуметтік –
саяси тұрақтылық және әлемдік нарық қатысушыларының экономикалық
белсенділігі;
- жаһандану жағдайындағы экономикалық жүйелердің өзгермелілігі және
масштабтылығы білім және технологияның тез ескіргенін білдіреді;
- ашық ұлттық экономика жағдайында, әлемдік экономиканы жабық
экономикалық жүйе ретінде қарастырған жөн. Тиісінше, Борето бойынша
халықаралық қатынастарды және елдің экономикалық бәсекеге жарамдылық
деңгейін басқару үшін әлемдік өнімді бөлу тиімді болып табылады;
- жаңа әлемдік экономикалық құрылғыны техникалық қамтамасыз ету жаңа
ұйымдық технологиялық мәдениеттіліктің, яғни ақпараттық қоғамның пайда
болуы болып табылады.
Сапа – тек қана нарықтық экономикаға тән емес категория. Ол адамдар
санасында кез – келген көзқараста, кез – келген жағдайларда жоғарыда
айтылған факторларға байланысты жоғарылап немесе төмендеп отырады.
Дегенмен, адам үшін қиын жағдайдың өзінде тауардың жеке түріндеде сапаның
шегі болады, ол кезде адамдар өнімді тауар ретінде қабылдамайды. Бұл
адамдар үшін сапаның үлкен маңызын көрсетеді, олар оны белгілі бір
деңгейлер бойынша бағалайды:
- бірінші деңгей – стандартқа сәйкестігі;
- екінші деңгей - пайдалану сәйкестігі;
- үшінші деңгей – нарықтың нақты талаптарына сәйкестігі:
- төртінші деңгей – жасырын қажеттіліктерге сәйкестігі.
Сапа бірінші деңгейде мемлекеттік стандарттың, техникалық жағдайдың,
коммерциялық келісімдердің талаптарына сәйкес бағаланады.
Екінші деңгей тек ғана өндірістік технологияның стандарттарының
сәйкестігіне емес, сонымен қатар тұтынушының эксплуатациялық талаптарына
да сәйкес болу керек.
Үшінші деңгей арзан баға мен жоғары сапа талабының орындалуын
көрсетеді.
Төртінші деңгейде тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыратын
тауарларды өндіру.
Сапаны басқару кезеңдерінің мазмұнына толығырақ тоқталайық.
Бірінші кезеңде, сапа тауар немесе фирма қызметінің оның, ішкі
техника шарттарының сай келу деңгейін білдіреді. Сапаның бұл аспектісін
сапаның техникалық шарттарға сәйкестігі деп атайды.
Екінші кезеңде, конструкция сапасы бағаланады. Сапа өнім
конструкциясына деген фирманың техникалық талаптарына жауап бере алады,
бірақ конструкцияның өзі жоғары және сонымен қатар төмен сапалы бола алады.
Үшінші кезеңде, фирма тауарларының немесе қызметінің жүзеге асырылуы
немесе жұмысқа деген тұтынушылардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру
деңгейін білдіреді. Өнімнің сапасын басқару жүйесі келесі басқарудың өзара
байланысты категорияларына негізделеді: объект, мақсаттары, факторлары,
субъект, әдістері, функциялары, құралдары, қағидалары, түрлері, типтері,
критерилері және т.б.
Сапаны басқару жүйесіне мыналар жатады:
- басшылар тапсырмасы (сапа аумағындағы саясат, ұйымдастыру);
- құжаттау мен жоспарлау жүйесі;
- талаптар мен олардың орындалуын құжаттау;
- дайындау кезіндегі сапаны (жоспарлау, құжаттау, тексеру, нәтиже,
өзгеріс) енгізу;
Сату кезіндегі сапа (құжаттау, бақылау);
- өнімнің белгіленуі менбақылау мүмкіндігі;
- өндіріс кезіндегі сапа (жоспарлау, нұсқаулау, мамандандыру,
бақылау);
- сапаны тексеру (кіріс тексерулері, операция аралық бақылау
операциясы, соңғы бақылау, зерттеуді құжаттау);
- зерттелуші құралдарды бақылау;
- коррекцияланушы жиындар;
- сақтаудағы, орын ауыстыру, буып – түю, тасымалдау кезеңіндегі сапа;
- сапаны құжаттау;
- сапаны ұстап тұру жүйесіне ішкі фирмалық бақылау;
- оқыту;
- статистикалық әдістерді қолдану;
- қолданушы әдістер жүйесі мен сапаны талдау.
Нарықта тауар сапасы - сатып алушының негізгі техника –
экономикалық көрсеткіштері бойынша анықталады: дизайн, ұзақ мерзімділігі,
экономдылығы, пайдаланудағы ыңғайлылығы. Жетекші елдерде ғалымдар өз
жұмыстарында және фирмалар өз қызметінде тауар сапасына бірінші деңгейде
назар аударады. Мысалы, Ұлыбритания ғалымы Д. Билдач, атақты профессор
Гарвардың бизнес мекетебінен Г. Левитт сапаның өзіне ғана емес, тауар
сапасына қатысты бағыттайды. Аталмыш зерттеушілер мен әлемнің атақты
менеджерлері (Ли Яккока және т.б.) автокөлік тауарларының сұраныс
тиімділігін қарастырған жөн: өндірістік дизайн бейнесіндегі еңбек
өнімділігі мен өнім сапасы. Кембридждегі стратегиялық жоспарлау институты
да тауар сапасына қатысты бәсекелестерден артықшылығы болу керек деп
есептейді. Біздің ойымызша, жоғарыда аталған көрсеткіштер дәл сондай деп
ойлаймыз, мысалы, біздің республикамыздың күріш өндіру нарығында, ең
алдымен, күріш сорттарына сұранысты арттыруға, сатып алушының мінез-құлқына
әсер етеді [5].
ХХ ғасырдың 80-ші жылдары Қазақстан Республикасында жаңа стандарт
бағдарламалары қолданысқа енді. Соның бірі ГОСТ – 15467 – 79. Бұл
стандарттың қағидасында өнімнің сапасы – белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыратын өнім қасиетінің жиынтығы ретінде қаралады.
1986 жылы халықаралық ИСО стандарттау ұйымында бизнестің және
өнеркәсіптің барлық салалары үшін сапа бойынша ортақ терминдер
қалыптастырылған. 1994 жылы – терминология нақтыланған. Сол стандартта
сапаның келесі анықтамасы стандартталған (ИСО - 8402 стандарты): сапа –
объектінің қандай да бір белгіленген және болжанған қажеттілікті
қанағаттандыру мүмкіндігіне енетін қасиеттерінің жиынтығы.
Бүгінгі күні сапаға қойылатын талаптар халықаралық деңгейде 9000
сериялы ИСО стандарттарымен анықталған. 9000 сериялы ИСО халықаралық
стандарттарының алғашқы басылымы 1980 жылдардың аяғында шықты және
халықаралық стандартизацияның сапалы жаңа деңгейде көтерілгендігінің жарқын
айғағы болды.
Халықаралық стандарт сапаны тек қана экономикалық категория ретінде
реттестіріп қоймай, сонымен бірге сапа көрсеткіштерінің әр түрлі жағына
бірыңғай әдіснамалық қатынасын көрсетті, оларды тауардың бар екендігінде
белгілі бір жағдайлардың шектеулігін және оларды стандарттауға болатындығын
бөліп көрсетеді.
Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге жарамдылығы әлемдік
табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты болып табылады, ал,
бәсекеге жарамдылықтың негізі сапа және төмен баға болып табылады. Әлемдік
шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық экномикалық (айталық, Қытай,
Америка Құрама Штатымен экономикалық байланысы) трансұлттануы жүзеге
асырылады. Әлемдік шаруашылықта табыс көлемі Қазақстанда онық экономикалық
бәсекеге жарамдылығына және де өнім сапасымен төмен бағаға әсер етеді.
Әлемдік табыс елдердің ашық экономикасына, трансұлттануына өзінің үлкен
үлесін қосады. Жаһандану жағдайындағы экономикада сапаның атқарар қызметін
төмендегі модуль арқылы сипаттадық.
1980 жылы сапа – фирма сапасы – жұмыс сапасы мен өнім сапасы атты
өзінің иерархиялық құрылымы бар сапа кезеңін, яғни халықаралық бизнестің
жаңа кезеңін анықтай отырып, квалиметрия және тағы басқа да аралас
ғылымдардың дамуы барысында сапаны бақылау тұжырымдамасы сапаны басқару
тұжырымдамасына өскен. Мұнда сапа өнімді дайындаудың барлық кезеңін қамтып,
басқарудың объектісі ретінде қарастырылады.
Сурет 1 - Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге жарамдылығын құру
моделі
Бақыланушы сапа көрсеткіштер өнімінің спецификасына байланысты
құрылады. Сапа аумағындағы саясат қызметтің бағытталу немесе ұзақ мерзімді
мақсаттар түрінде жинақталып, мыналарды қарастырады:
- кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсарту;
- нарықтық қатынаста жаңа жолдарды ашып көрсету;
- алдыңғы фирма деңгейінен асып түсетін, өнімнің техникалық деңгейіне
қол жеткізу;
- белгілі бір аудандағы немесе саладағы тұтынушылардың талаптарын
қанағаттандыруға бағытталуы;
- жаңа қағидада жүзеге асырылатын құрылымды мүмкіндіктерді, өнімдерді
игеру;
- өнімнің маңызды сапа көрсеткіштерін жақсарту;
- дайындалған өнімнің ақау деңгейін төмендету;
- өнімге кепіл мерзімін кеңейту;
- қызметті дамыту.
ХХ ғасырдың ортасында әлемдік қоғамдық өндіріс, қатаң бәсеке
жағдайында сапаны бизнес табыстылығының жетекші факторы болатынын
мойындады. Менеджмент тәжірибесінде де, теориясында да тотальді сапа
менеджменті қатысты тәуелсіз сипат алады.
Соңғы уақытта жалпы және тотальды сапаны басқару қажеттілігі туралы
айтыла бастады. Бірінші бұл жүйе Жапонияда жүзеге аысырылады, содан соң кең
қолдауға ие болып АҚШ – та, Батыс Еуропа елдерінде таратылды, мысалы,
Францияда ол мынадай ұғымға ие болды: ғаламдық сапа тұжырымы.
Сапаны тотальдық басқару (TQM) - бұл барлық нәрсенің үзіліссіз
жақсаруы, яғни кәсіпорын барлық ұйымның көмегі арқылы қазіргі жүйені
пайдалана отырып, әрбір қызметкердің қатысуымен жасқаруы.
Жалпы сапаны басқарудың табысты іске асырылуы үшін кәсіпорын келесі
қағидалармен ерекшеленуі керек:
1 сапа кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарының бірінші орынды иеленуі
керек;
2 тұтынушыға қарай бағытталуы;
3 әрбір жұмысшы тұтынушы және жабдықтаушы болып табылады, әрбір
кәсіпорын жұмысшылары ішкі және сыртқы тұтынушыға ие;
4 жабдықьаушылар мен тұтынушыларды сапа бағдарламасына тарту;
5 сапаны үзіліссіз жақсартуға қол жеткізу барлық деңгейдегі
кәсіпорынның мақсаты мен өмір бейнесі болып табылады.
Қазіргі кезде табыс тек қана сапаны маркетингпен қатысты жалпы басқару
жүйесі бар кәсіпорындар да ғана болады.
Сапаны басқарудағы кешенді жүйе құрамдасқа кіреді және басқарудың
барлық фирмалық жүйелермен ұйымдық байланыста. Соңғы өнімнің сапасын
қамтамасыз ету бойынша қызмет сапаны ішкі фирмалық басқару жиегінде
шектелмейді. А.Фейгенбаумның айтуынша сапаны басқарудың кешенді жүйесі
нарықты зерттеуден бастап тұтынушыға қызмет көрсетуге дейінгі фирма
қызметінің барлық функционалды аумағына таратылады [6].
Сапаны басқару жүйесінен он жүйені шығарады:
1 өндіруді дайындау кезеңінің сапасын бағалау;
2 өнім сапасын және үрдістерді жоспарлау;
3 жоспарлау, бақылау және бастапқы материалдарды бағалау;
4 бақылау және өндіру жолындағы өнім сапасын және үрдістерді бағалау;
5 сапа туралы кері ақпарат ағымын ұйымдастыру;
6 ақпаратты жіберу және жиын қорын ұйымдастыру;
7 персоналды оқыту және дайындау;
8 қызмет көрсету сапасын қамтамасыз ету;
9 сапаны басқару бойынша қызметті жетекшілеу;
10 үрдістерді арнайы зерттеу.
Сөйтіп, өнім сапасының жоғары деңгейіне жету үшін тек сапаға ғана
емес, оның қайта өндірілуіне де көңіл бөлу керек.
Өнім сапасын басқару - өнім дайындауда сапаның оптималдылығын және
оны тұтастан пайдалануды қамтамасыз ететін, факторлар мен шарттарға
тұрақты, жоспарлы, мақсатты әсер ету процесі түсіндіріледі. Өнімнің сапасын
басқару жүйесі келесі функцияларды қарастырады:
- стратегиялық, тактикалық және оперативті басқару функциясы;
- ақпараттық-бақылау, талдау және есептік, әсер етуді басқару бойынша
шешім қабылдау функциясы;
- өнімнің өмірлік циклінің барлық сатысы үшін тұтас және
мамандандырылған функция;
- ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік
факторлар мен шарттар бойынша басқару функциялары;
Стратегиялық функциялар:
- сапаның базалық көрсеткіштерін талдау мен болжамдау;
- жобалық және конструкторлық жұмыстардың бағытын анықтау;
- өндірістің қол жеткізген сапа нәтижелерін талдау;
- жарнамалау туралы ақпаратты талдау;
- тұтынушылардың сұранысы жайлы ақпаратты талдау
Тактикалық функциялар:
- өндіріс сферасын басқару;
- сапа көрсеткіштерін белгілі деңгейде ұстау;
- басқару объектілері мен сыртқы ортаның өзара қызметі.
Өнімнің сапасын басқару жүйесі - өнім сапасының жоғары деңгейін
белгілеп, қамтамасыз етіп және ұстауға бағытталған әдістер мен құралдардың,
басқару органдарымен басқару объектілерінің жиынтығы болып табылады.
Өнімнің сапасын басқару жүйесі мынаған қатысты талаптарды қанағаттандыру
қажет:
- өнімді зерттеу мен бақылау жүйесіне, сенімділікті
сертификациялауға;
- өндірісті ұйымдастыру жүйесіне;
- жобалаудан эксплуатациялауға дейінгі сапаны басқару жүйесіне.
Қоғамдық қажеттіліктердің қанағаттануы бойынша мүмкіндік дәрежесі
өскенде, көбейгенде, түрленгенде және дамыған кезде сапа да дамып отырады.
Н.Ф. Прокопенко өзінің көз қарасы бойынша былай деп айтып өткен:
Сапаның экономикалық теориясын құру сапаны жоғарлатудың теориялық негізін
өңдеуді және одан бұрын оның экономикалық мазмұнын ашып қарастыруды
ұсынады. Сапаның экономикалық теориясын жүргізу кезінде тұтыну құнының
қатынасын талдау және онымен қоса өнім сапасын талдаудың үлкен мағынасы
бар. Әрбір тұтыну құны нақты сапалыққа ие болады. Егер тұтыну құны қажетті
заттарды көрсететін болса, онда сапа нақты, анықталған қажеттілікті
қанағаттандыруға қабілеттілік мөлшерін көрсетеді. Дегенмен, өнім сапасы
табиғи қасиеттермен сипатталатын болса, онда ол техникалық пәндермен
оқытылады. Сондықтан да оны экономикалық категорияға жатқызуға болады [7].
Тұтынушының назарына өнім табиғаты емес, қажеттілік қасиеттері бар
тауарға айналуы түседі. Сатып алушы үшін сапалы тауар бұл жоғары класты
тауар деген сөз емес. Бұл оған ұнайтын тауар, яғни топтың қажеттіліктеріне
сәйкес келеді. Сол себепті, әлемдік кеңістікте сапаның келесі тұжырымдамасы
таралған: Сапа - тауардың қасиеттерінің сипаттарымен жиынтығына сәйкес
дәрежесі, бағасын ескере отырып, сатып алушының қажеттіліктерінің жиынтығы
ретінде болады. Яғни, сапаның толық құнды бағасы бірдей деңгейдегі
бағалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруда жүзеге асады.
Тәжірибелік іс - әрекетте өнімнің бірдей бағыты (айталық, күріш өнімі)
өзіне тән қасиеттерімен сипатталады (құрамы, дән, тыңайытқыш және т.б.),
түрлі деңгейде нақты қажеттілікті қанағаттандырады. Бұл тұтынуды
қызықтыратын қасиеттерімен өнім сапасымен тығыз байланысты. Бұл қатынаста
жеке өнім түрлерінің қажетті түрін анықтау нақты қажеттілікті
қанағаттандыру мөлшерін құру үшін қағидалы мағынаны білдіреді. Әрбір жоғары
сапалы өнім негізгі шарттарға жауап беруі тиіс – бағыттарымен сәйкес
келетін қажеттілікті қанағаттандырады.
Кәсіпорынның бәсекелестік күресі кезінде қазіргі күні сапа жүйесінің
арасында бақталастық болып тұрады. Ашық нарықта бұндай сертификаттың бар
болуы міндетті шартты түрде жеткізушіге жоғары бағалануы сирек беріледі
[8].
ХХ ғасырдың екінші жартысында әлем бағалылықты қайта бағалау кезеңіне
өтті. Яғни өмірдің көптеген салаларында сандық көрсеткіштері орынды
сапалыққа жол берді. Ерекшелігінде өндірілген өнімнің санымен оның
сапасында акценттердің араласқаны байқалады. Көп жағдайда бұл өнеркәсіп
өндірісінің қалдығымен қоршаған ортаның ластануы кезіндегі экологиялық
апаттардың қауіп қатерлігі және табиғи ресурстардың жетіспеушілігі ретінде
келісіледі, яғни жоғары сапалы өнімді өндіруге мүмкіндік беретін өнімді
басқару жүйесін ерекше тиімді және ерекше жаңа технологияны пайдалану керек
[9,10].
Барлық әлемде өнім сапасы жеке ұйымның және мемлекеттің экономикалық
дамуының негізгі тетігіне толығымен айналды. Көптеген елдерде тұтынушының
талабын қанағаттандыратын өнімнің жоғары сапасына жету экономикалық
стратегияның негізгі элементі ретінде және қаржылық пен нарықтық
жетістіктің маңызды факторы ретінде жүзеге асты [11,12].Өнімнің сапасы
экономикалық категория ретінде кәсіпорын жұмысының экономикалық
көрсеткіштері - өзіндік құнмен, бағамен, пайдамен, рентабельділікпен т.б.
тығыз байланысты және белгілі бір шамада оларды қалыптастыруға ықпал етеді.
Адамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін өнімнің белгілі бір қасиеті
болу керек, ал қажеттіліктің көмегімен қанағаттандырылатын өнімнің
қасиетімен сәйкес келетін дәрежесі өнімнің сапасын анықтайды. Қазіргі
уақытта өнім сапасының мөлшері өнімді тұтынушылардың қанағаттандырылу
дәрежесіне қызмет жасайды, яғни өнімнің бағалық және құндылық (тұтынушылық
құны) қатынастарын анықтайды:
{Сапа } = {Тұтынушының қанағаттануы} = {Бағалылық} {Құндылық}
Бұл қатынастар өндірушілер және тұтынушылар үшін қажеттіліктер
төмендегі суретте көрсетілген [13].
Өндірушілер үшін сатуға болатын кемшіліктері жоқ барлық өнімдер
бағалылыққа ие болады. Ал тұтынушылар үшінде күтілуімен сәйкес келетін
өнімнің қасиетімен бағалылығы болады.
Бағалылық пен құндылық арасындағы үш негізгі қатынас бізге өте
маңызды:
- тұтынушылар үшін өнімнің құндылығы мен бағалылығы арасы (Q);
- өндірушілер үшін өнімнің құндылығы мен бағалылығы арасы (Qn);
- өндірушілер және тұтынушылар үшін бағалылық арасы (К).
Бұл қатынастар белгілі бір мөлшерде өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
анықтайды.
Сурет 2 - Өндірушілер мен тұтынушылар қөзқарасы негізіндегі
өнімнің сапасы
Көптеген әдебиеттерде сапа жүйесінің алдында қандай мақсаттар неден
тұратындығын айтып өтеді. Яғни олар бұны сапа менеджменті жүйесімен немесе
сапаны қамтамасыз ету жүйесімен байланыстырады [14]. Дегенмен, сапа
жүйесінде ИСО стандарты концепциясы болғанымен, менеджмент бойынша жұмыстар
орындалады және сапаны қамтамасыз ету бойынша да жұмыстар орындалады.
Қорыта келгенде, жаһанды әлемдік экономикада сапаның рөлін
философиялық, экономикалық, саясаттық, әлеуметтік жағынан қарастыра отырып,
жалпы Сапа деген ұғымға анықтама бердік. Ал, келесі тарауда сапалық
фактордың теориялық аспектілерін қарастырамыз.
1.2 Фирма табыстылығындағы сапалық фактордың теориялық аспектілері
Қазіргі уақытта сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығымен
орнықтылығы жоғары кепіл болып табылатын, менеджмент сапасының
сертификациялық жүйесінің маңызы зор. Сапа жүйесіне деген сертификат
фирманың нарықтағы бәсекелік басымдылығын сақтауға мүмкіндік береді.
Сапа менеджменті түсінігі сапаны жоғарлату, қамтамасыз ету,
жоспарлау, сапа саласында жауапкершілікті және мақсатты саясатты анықтайтын
жетекшілікті құрудың жалпы аспектілерін қамтып көрсетеді. Сапа мендежментін
құруды тиімді жүргізу кәсіпорын қызметінің барлық саласын қамтитын сапа
жүйесін құруға мүмкіндік береді [15]. Бұл жағдайда сапа жүйесі ерекше орын
алады. Осы кезге дейін негізгі мақсатқа жету кезінде тиімді де қажетті
құралды - өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендетуді немесе тұтынушының
барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру кезінде қызмет көрсетуді табуға
мүмкіндік болмай отыр [16].
Қазіргі кезде сапаны басқару бойынша жұмыстар өнім өндірілгеннен
кейін жүргізілген жағдайда ол тиімді деп саналмайды; бұл қызмет өнім
өндірумен қатар жүргізіліп отыруы қажет. Сонымен қатар сапаны қамтамасыз
ету бойынша жұмыстарда маңызды болып саналады, ол өнім өндіру процесінің
алғашқа шарты болып табылады.
Сапаны басқару төмендегі түсініктермен тығыз байланысты: жүйе, орта,
мақсат, бағдарлама және т.б.
Сапаны басқару жүйесін 5 сатыға бөлуді ұйғардық:
- сапаны біріктіру негіздері, ой - пікірлері;
- өнім сапасының технологиялық деңгейін арттыру;
- өндіріс кезіндегі мотивация жүйесі;
- сапаны жақсартуға бағытталған компания менеджменті;
- өнім сапасын немесе басқару жүйесін реттеу.
Бірінші сатыда, бір жүйе ретінде кәсіпорынның сапаны жақсарту
жолдарының тұжырымдамасын белгілеу керек. Тек бір ғана бөлек сатымен жұмыс
жасау күтілген нәтижесін бере алмайды.
Екінші сатыда кәсіпорын менеджменті өнім өндірісінің технологиялық
деңгейін тауар тартымдылығы деңгейімен бірге бағалайды. Бұл инновациялық
менеджмент қызметінің сатысы болып табылады. Бұл тұрғыда қажеттіліктің
ұтымдылығын шешуде ескеріледі. Жаңа өнім келесі жүйе бойынша жүргізіледі:
өнімге деген ой - пікір – мамандардың көмегі арқылы кәсіпкердің өзінің
бизнес – жоспары, нарықтың болжамды сегменттерін құру үшін қажет
маркетингтік зерттеулер және қаржыландыру негіздері. Жаңа өнім жүйелі түрде
ұйымдастырылып, жоспар арқылы жасақталады.
Үшінші сатысы - сапаға жаңа технологияның енгізу жолдары. Қызметтің
жаңа қызметкерлерінің мақсатқа жетуге деген ішкі ынталарын, біздің
жағдайда - берілген технологиямен сапалы жұмыс жасауға ынталандырады.
Сапаны басқарудың төртінші сатысына – кәсіпорын
менеджментінің сапаны жақсартуға бағытталған деңгейін жатқызамыз. Мұнда
менеджменттің дамуы ұйымдық инновациямен қарастырылады. Бұл жүйе жоғарыда
аталған сапаны арттыру сатыларының бірлігін қамтамасыз етеді.
Соңында, фирма осы бір жүйелі сапа менеджментін өзінің нарықтағы
рейтингін бекіте отырып, реттеу арқылы бағалайды.
Жоғарыда келтірілген талдаудан инновациялық қызмет пен сапа
менеджментінің өзара байланысын байқаймыз. Осы байланыстың экономикалық
механизмін егжей-тегжейлі ашып көрсетейік. Біріншіден, инновациялық
қызметтегі кәсіпорының экономикалық мотиві қосымша табыс табу болып
табылады. Күрделі бизнес логикасы бойынша кәсіпорын табыстылықтың белгілі
бір деңгейіне жеткен соң, міндетті түрде қосымша табыс көзін іздейді.
Кәсіпорын табыстылығы қай кезде де өнім сапасы мен басқару деңгейіне
тәуелді екенін білеміз. Бірақ көп жағдайда отандық кәсіпорын басшылары мен
акционерлері және менеджерлердің өздері қамтамасыз етіп отырған сапа
менеджмент жағдайын игермеген және бағалай білмейді. Сапаның өсуі өнім
бірлігіне кететін шығындарды төмендетіп, нарықтың көбеюіне және табыстың
өсуіне әкеледі.
Нарықтық экономикадағы басқарушы фирмалар саясатты сапа аумағында тек
қана ұсынылып отырған бұйым немесе қызмет сапасына емес, сонымен қатар
жұмыскер әрекетіне де қатысуын қалыптастырады. Саясатта нақтылы фирма мен
сапаны қамтамасыз ету жүйесінің аспектісі үшін жұмыс сапасының стандарттық
деңгейі нақтылай белгіленеді. Сонымен қатар, берілген сапалы өнім
тұтынушыға белгіленген мерзімде, белгіленген көлемде және ыңғайлы бағада
жеткізілуі керек. Экономикадағы кәсіпорынның қызмет етуі мен дамуының
мотиві қосымша табыс болып табылады. Бірақ оған жетудің жолдары мен
әдістері әртүрлі болуы мүмкін. Қазіргі кәсіпорындардың осы мақсатқа жетудің
ең дұрыс жолының бірі – тауардың сапасын үздіксіз жоғарлату арқылы
тұтынушыға ықпал ету стратегиясы болып табылады.
Сапамен байланысты маңызды категорияларға еңбек өнімділігі, өткізілу
көлемі, нарық сегменттері, еңбек ақының өсу деңгейі болып белгіленеді.
Тәжірибе көрсеткендей, сапаны өсіру еңбек өнімділігінің өсуіне әкеледі, ал
соңғысы өнім бірлігіне шығынды азайтады. Кәсіпорын менеджментінің мұндай
экономикалық жұмысы алдымен өнімнің бәсекеге жарамдылығын арттырып, кейін
кәсіпорынның нарықтағы бәсекелік қабілетін арттырады.
Нарыққа түскен сатып алушы белгілі бір тауардың өзіндік таңдауын
жасайды. Егер нарық бәсекеге қабілеттілігі жеткілікті болса, онда тауардың
таңдалуы және бағасының негізі баға-сапа-қызмет болып табылады. Бағаның
тұрақтануы мен халықтың сатып алу қабілетінің болу жағдайында сапа негізгі
тұтыну сипаты ретінде түсіндіріледі, сондықтан өндіруші өнімнің сапасын
қажеттілігі мәселесі алдында тұрады. Институт ретінде басқару барлық
деңгейлерді және басқарушыларды қамтиды. Басқару түсінігі кең мағынада
белгілі бір мақсаттарға жетудегі көптеген әсерлер мен өзара әрекет
етулердің жиынтығын көрсетеді. Сапаның жоғарылауы белгілі бір басқарудың
фазалары арқылы жүзеге асады. Оларға: жоспарлау – шешім қабылдау –
шешімдерді жүзеге асыру – бақылау бойынша талап ету жатады. Тауардың
сапасын жоғарылату басқару функциясы болып табылады. Сапаны әлеуметтік
басқару, сапаны жетілдіру, дамыту және сақтау, белгілі бір мақсатқа
бағытталған қоғамға әсері ретінде түсіндіріледі.
Англия профессоры К. Фримен халықаралық саудада дизайнге, техникалық
қызмет көрсетуге, фирма мәртебесіне және маркетингке қатысты тұрақты және
өзгермелі сапа факторлары маңызды рөл атқаратынын дәлелдей отырып, баға -
тиімді бәкелестердің бір элементі болып табылады [17].
Шетелдік тәжірибелер көрсеткендей тауарларды бақылау ұйымының (ТБҰ)
жүйесі арқылы нарыққа тауардың шығуын бақылау түріндегі сапа нарық
жағдайында әрекет ете алмайды. Дамыған нарықтық экономикасы бар барлық
мемлекеттер белгілі бір шектеулері мен ең төменгі мөлшерін белгілейді.
Сондықтан тұтыну стандарттарына тауардың сәйкес келуі Қазақстан
Республикасында сапаны анықтаудағы негізгі қағидасы болуы керек.
Қазақстандық кәсіпорындардың, сапаны басқару жүйесін пайдаланушылардың
ішінен АОЗТ Винзавод Казахстан атауға ие болады. осы көрсетілген
кәсіпорындардың мамандарының талпынуының арқасында өнім сапасын кепілдеуі
қамтамасыз ететін негізгі технологиялар мен дәстүрлер сақталған.
Шикізат пен дайын өнімнің сапасын осы винзаводта стандартпен
куәландырылған зертханалармен бақыланады.
ИСО стандарттарына сәйкес тауардың өмірлік циклі 11 кезеңді қосады.
Сапа тоқтамасының көмегімен тауар өндіруші мен тұтынушының, тауар сапасын
бақылау мәселелерін шешуді қамтамасыз ететін барлық жүйелерінің арасында
өзара байланыс іске асырылады.
Қазіргі экономикада ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін
пайдаланудағы интенсификация есебінен немесе өндірісті кеңейту жолымен
жүргізіледі. Интенсификация еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз етеді.
Өнімділіктің өсуі өнім бірлігін өндірудегі шығындарды төмендетеді.
Интенсификация деңгейіндегі кәсіпорын қосымша табысты өндірістің келесі
факторларынан алады: капитал жинағы және еңбек жинағы. Осы экономикалық
процесс нәтижесінде, өнім бірлігін өндірудегі шығындарды төмендету
амортизация мен еңбек мөлшерін төмендетуесебінен жүргізіліп, компанияның
қосымша табысы пайда болады. Мұны бірінші қосымша табыс деп атаймыз.
Мұндағы баға тұрақты кезде қалыптасатынын ерекше атап өту керек. Бірақ осы
сапаны арттырудың екінші фазасы да бар – ол өнім сапасын өсіру есебінен
қосымша табыс алу фазасы болып табылады. Мұны екінші қосымша табыс деп
атаймыз. Өнім сапасын өсіру жаңа негізде және модернизация жолымен жүзеге
асырылады.
Сапалы өнімді технологиялық және нарықтық игеру сатысында шаруашылық
айналымға келесі бағалық емес факторлар жатқызылады: дизайні, ұзақ
мерзімділігі, үнемділігі, жөндеуге жарамдылығы, пайдалылығы және
өткізілгеннен кейінгі қызметінің дамуы. Тауардың бағалық тұтынушылық
факторларының ерекшелігі оның фирма табысына баға арқылы ықпал етуі болып
табылады. Зерттеу көрсеткендей, сапалы өнімнің тиімділігінің жоғары болуы
баға өсімінің шығын өсімінен жоғары болуымен байланысты. Тұтынатын өнім
сапасын арттыруды табыстылық дамудың бірінші сатысына жатқызсақ болады,
себебі өндіріс интенсификация сатысы болғандықтан өнім сапасына кететін
шығынды барынша азайтады.
Сонымен, кәсіпорын табыстылық деңгейінің көзқарасы бойынша келесі
кезеңмен жұмыс жасайды. Бірінші дәстүрлі бизнес - рентабельділік деңгейі
төмен қалыптасқан негізгі кәсіпорын қызметі. Екінші рентабельділікті
қамтамасыз ететін ҒТП арқылы өнімділікті өсіру есебінен өндірісті
интенсификациялау болып табылады. Кәсіпорын жұмысының үшінші кезеңі -
тауарды модернизациялау жолымен сапасын жоғарлату есебінен қосымша табыс
алу болып табылады. Кәсіпорын қызметіндегі төртінші режим - жоғарғы
кәсіпкерлік тәуекелділік жағдайында жаңа өнімді игеру жұмыстары болып
табылады. Үшінші және төртінші режимдердегі кәсіпорын жұмысының міндетті
шарты – кәсіпорында сапа мотивациясымен жоғары тиімділікті менеджменттің
болуы болып табылады. Әлемдік тәжірибеде сапаны жақсартудың 2 әдісі
белгілі: а) инспекциялау жолымен; б) процесті және өнімді үнемі жақсарту
жолымен. Бірақ, соңғы он жылдықта өндірістің барлық қатысушыларын
мотивациялау жүйесіне негізделген сапа менеджменті дамып келеді. Әртүрлі
сапа менеджменті мектептері ішінен Эдвардс Демингтің оқуы кең тарап,
белгілі болған. Оны Жапондықтарға сапаны үйреткен Американдық деп те
атайды.
Доктор Э.Демингтің оқуының негізгі ережелері:
- сапа, құн, өнімділік және табыстың өзара байланыстылығы;
- сапаның табыстан жоғары тұруы;
- сапаның өсуі табыстың көбеюіне әкеледі, ал табыстың көбеюі сапаның
өсуіне әкелмейді;
- кәсіпорынды перспективті дамытуға кететін шығындарды қысқарту
есебінен табысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жаһанды әлемдік экономикада сапаның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...9
1.2 Фирма табыстылығындағы сапалық фактордың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3 Өнім сапасын басқару қызметін дамыған мемлекеттерде жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Күріш компанияларының өндірістік – қаржылық және өтімділік
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Күріш компанияларының рентабельділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... 47
2.3 Қызылорда облысында күріш өндірісінің сапасын басқарудың
технико- экономикалық алғы
шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3 КҮРІШ ӨНДІРІСІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ
3.1 Күріш сапасының технологиялық факторларын
қалыптастыру ... ... ...70
3.2 Күріш өндірісі сапасының экономикалық факторлары мен
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
3.3 Күріш өндірісінің сапасын басқарудың
ұйымдастырушылық – экономикалық жобасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
132
Белгілеулер мен қысқартулар
ИСО – стандарттау бойынша халықаралық ұйым
TQM (total quality menegment) – жалпы сапа менеджменті
ТШ – техникалық шарттар
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ГОСТ – мемлекеттік стандарт
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ХЭК – халықаралық электротехникалық компаниясы
ССЕҰ – сынақтармен сертификаттау бойынша Еуропалық ұйым
TQSC – сапаны жаппай басқарудың статистикалық концепциясы
БС – британдық стандарт
ӨАД - өнімді ақаусыз дайындау
САСЕРБББ – сапа, сенімділік, ресурс бірінші бұйымнан бастап.
МЖҒҰ – моторесурстарды күшейту бойынша ғылыми жұмыстарды
ұйымдастыру
ЕӨБҒҰ – еңбекті, өндірісті және басқаруды ғылыми ұйымдастыру
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ӨСБКЖ – өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесі
АЕЖ – ақаусыз еңбек жүйесі
АҚ – акционерлік қоғам
КС – кәсіпорындар стандарттары
МС – мемлекеттік стандарт
QS – сапа стандарты
СБЕФ – сапаны басқарудың Еуропалық қоры
СЕҰ – сапа бойынша Еуропалық ұйым
ӨК - өндірістік кооператив
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
т – тонна
тг – тенге
млн – миллион
% - пайыз
ц – центнер
га – гектар
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық зерттеу жұмысында
күріш өндірісінің сапасын басқарудың ұйымдастырушылық, технологиялық және
экономикалық жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Қазақстан халқына Жлдауында 2003-2015 жылдарға арналған индустриальды –
инновациялық стратегияны жүргізу тапсырмасындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар
бизнесінің тиімділігіне аса назар аударады. Елдің тұрақты экономикалық өсуі
отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың экономикалық, технологиялық және
техникалық бәсекеге қабілеттілігінің жоғарлауынсыз жүзеге аспайды. Өнімнің
сапасын тиімді басқару жұмыстарын іске асыратын және өндіріске кеткен
шығындарды қатаң бақылап отыратын кәсіпорындарда бәсекеге қабілеттілік
болады. Нарықтық өндірістік процестерге көп көңіл аударылады.
Қазірдің өзінде көп нәрсеге қол жеткізіп, біз тағы да бір стратегиялық
міндетті – Қазақстанды әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына шығару міндетін қойдық. Бұл стратегияның негізіне ұлттық тауарлар
мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның
халықаралық рыноктарға шығу үшін өңірлік және жаһандық экономиканың
артықшылықтарын пайдалану алынған.
Ұсынылып отырған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидалары
негізделеді, оларды бүгінгі күннің нақтылығын ескере отырып тереңдетеді.
Яғни, Елбасы айтқандай: Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай
отырып, бәсекелестікке қарысы мол салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы
қазақстандық ұлттық инновация, кластерлік жүйесінің дамуына жол аштық,
алдағы уақытта ғылыми – техникалық дәуірлердің көшіне ілесу, тіпті, оның
алдыңғы сапында болу осы жүйенің пәрменін талап ететіні де даусыз
екендігін аңғартады. Мұны әлемдік ауқымда дамыған елдердің бай тәжірибелері
айқын көрсетеді.
Кез келген шаруашылық жағдайында, сонымен қатар қазіргі нарықтық
қатынастың даму жағдайларында да өнім сапасының себептері әрқашанда
көптеген аспектілерге ие болады. Экономика саласындағы зерттеулер негізінде
өнім сапасы философиялық, инженерлі – технологиялық, құқықтық, әлеуметтік,
статистикалық және экономикалық тұрғыдан жан – жақты қамтылып, өнім
сапасының көпсалалы кибернитикалық, саясаттық, математикалық аспектілері
негізінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда күріш өндіру объектілерінде негізі техникалық қордың
төменгі жағдайы, нарықтық жағдайда басқару тәжірибесі, қажетті қаржы
құралдарының жетіспегендігі және де сапа менеджменті саласындағы өнім
сапасын басқарудағы жаңа жүйелердің енгізілмегендігі, отандық өнімнің
бәсекеге қабілетсіздігін айқындап, кәсіпорын жұмысының тиімділігін,
тұрақтылығын, рентабельділігін шешуде жаңа жолдардың шараларын қарастырудың
мүмкіндігі туындайды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде
өндірістік экономикалық тиімділікті, өнім сапасын, өндіріс рентабельділігін
көтеру, сапа менеджменті мәселелері туралы көзқарастар қолданбалы және
теориялық тұрғыдан жеткілікті түрде баяндалған. Әсіресе бұл мәселелер Л.И.
Абалкин, Р.Р Аутов, Я.А. Әубәкіров, Қ.М. Белгібаев,
С.Б. Байзақов, В.В. Григорук, Е.Б. Жатқанбаев, Е.Р. Елемесов, А.Х.
Ералиев, Т.А. Есіркепов, Т.И. Есболов, Ғ.Ә.Қалив, Қ.Е. Құбаев, Р.Ю.
Қуватов, Қ.С. Мұхтарова, С.Н. Нысанбаев, Р.Ө. Рахметова, К.Ә. Сағадиев,
М.И. Сигарев, С.С. Сатыбалдин, П.Л. Шевчик және басқа отандық және шет
елдік экономист ғалымдар еңбектерінде жақсы шешімін тапты.
Аталған авторлардың ғылыми еңбектерінде шаруашылық жүргізудің алуан
түрлерінің және олардың рентабельділік деңгейі мен өнім сапасын көтерудің
мән – мағынасы жүйеленіп, нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндіруді рентабельді жүргізудің теориясы мен тәжірибесі
жинақталған. Бірақ нарықтық экономикаға көшу жағдайында өнім өндірісінің
сапасын жақсарту мәселесі теориялық, әдістемелік, жекеменшік және
шаруашылық формалары есебінен терең зерттеуді әлі де болса талап етеді,
сонымен қатар өнім сапасын қазіргі жағдайда кеңінен қарастырып, айталық
Қызылорда облысының аумақтық ерекшеліктері, күріш өндірісіндегі өнім
сапасы, кластерлік жүйесі, корпорациялық басқарылуы, сапа жүйесі әлі күнге
дейін диссертациялық зерттеудің арнайы пәніне айнала қойған жоқ. Орындалған
зерттеу жұмыстарында күріш өндірудің аумақтық ерекшеліктерін ескере
отырып, күріш шаруашылығының сапасын көтеру үшін қолдануға қажетті нақты
ғылыми – тәжірибелік және әдістемелік әзірлемелер жеткіліксіз. Аталған
кемшіліктің орнын толтыру, соның ішінде Қызылорда облысы аумағындағы күріш
өнімінің сапасын көтерудің аумақтық мәселесін зерттеу және шешу үшін
диссертациялық жұмыс негізге алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Сапаны басқаруды дамыту
У.Э.Деминг, Дж.М. Джуруна, Р.Ж. Додж, К.Исанов, Ф.Б. Кросби, А.М.
Ляпунов, Г.Г. Роминг, А.Шухарт, П.Л. Чебышев және тағы басқа да ғалымдар
үлкен үлес қосқан. Сапа мәселесі деген мемлекеттің және бизнестің көп
көңіл бөлінуінің себебі - әлемдік нарықтағы қатаң бәсеке жағдайында, оның
жоғары тиімділігі болып табылады. Тек сапа менеджменті сипатындағы сапалы
жұмыс қана өнім сапасын, яғни оның бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ете
алады. Нәтижесінде, жалпы фирма сапасы ғана оның бәсекелік тиімділігін
қамтамасыз етеді. Қызылорда облысы аумағындағы күріш және күріш ауыспалы
егістігінде өндірілетін өнімдердің сапасын жақсарту жөнінде ғылыми
тәжірибелік ұсыныстар және әдістемелік жасау.
Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- нарықтық категория ретінде өндірістің сапасының түсінігі мен
мағынасын анықтау;
- Қызылорда облысы бойынша күріш өсіретін шаруашылықтың өндіріс
сапасын көтеру жөніндегі шаралар жүйесін жасап, дәлелдеу;
- әр түрлі меншік формалары мен шаруашылық жүргізуші ауыл шаруашылық
құрылымдарының экономикалық механизмінің үдемелі дамуын қамтамасыз ету.
Зерттеу жұмысының пәні мен нысаны. Зерттеу объектілері ретінде
Қызылорда облысындағы құрылған нарықтық типтес шаруашылықтар: өндірістік,
ауыл шаруашылық, акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктері,
шаруашылық қожалықтары алынды.
Зерттеу пәні күріш және күріш өсіретін ауыспалы егістегі дақылдардың
сапасын көтеру мақсатында тауар- ақша қатынастары негізінде аграрлық
өндірісті жүргізудің экономикалық әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы, сапа
менеджментінің қалыптасуы, сондай – ақ өндірісті сапалы жүргізуге ықпал
ететін факторларды және ДСҰ – на кіру жағдайында осы мәселені шешудің
жолдары болып табылады.
Осы зерттеу жұмысымызда ақпараттық база ретінде Республикалық Ұлттық
статисткалық материалдары, ауылшаруашылығы Департаментінің материалдары,
Қызылорда облыстық статистика агенттігінің материалдары, әр түрлі күріш
шаруашылығы агроқұрылымдарының жылдық есептерінің деректері, ғылыми –
зерттеу институттың және жобалау ұйымдарының материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде отандық және
шетелдік аграршы - экономистердің ғылыми еңбектері мен зерттеулері, сапа
менеджменті теориясы мен тәжірибесі саласындағы отандық және шетелдік
экономист ғалымдардың еңбектері, сапа жүйесін басқару бойынша конференция
материалдары, сондай – ақ, меншік пен шаруашылықтардың талдамалы шолулары
қалыптастырылды.
Ақпарат көзі болып шаруашлықты жүргізудің және басқарудың үкімдері,
Қазақстан Республикасы Жолдауы, жарлықтары, Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылық Заң актілері, Үкіметтің мемлекеттік меншікті мемлекет меншігінен
алу және жекешелендіру бойынша қаулылар және олардағы өндіріс сапасын
арттыру мәселелері, Қызылорда облысының ауылшаруашылық Департаментінің
материалдары, Ғылыми – зерттеу институтының материалдары алынды.
Зерттеудің жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығын анықтайтын және қорғауға ұсынылған төмендегідей
нәтижелер алынды:
1 бүгінгі таңда жаһанды әлемдік экономика даму барысында ауыл
шаруашылық саласында сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығы және
орнықтылығы қарастырылып, менеджмент сапасының сертификациялық маңызы
жүйеленді;
2 кәсіпорын қосымша табыс табуында бағалық және тұтынушылық факторлары
зерттеліп, өзара байланыстары мен мақсаты кешенді түрде қарастырылды;
3 сапаны басқарудағы Батыс Еуропалық іс – тәжірибелерге талдау
жүргізіліп, сапаны және тәжірибені басқарудағы тұжырымдамасы жан – жақты
қарастырылды;
4 ауыл шаруашылық күріш компанияларының өндіріс тиімділігін бағалау
және сапасын арттыру жолдарына талдау жүргізілді;
5 ауыл шаруашылығы өндірісін тиімді жүргізу, өндірістік әлуетті толық
пайдалану және күріш өндірісінің рентабельділігін көтеру мақсатында әр
түрлі шараларды іске асыру көзделді;
6 күріш өндіру саласында күріш кластерін құру негізінде корпорация
құрып, практика жүзінде оны өндірістерде болашақта енгізу жолдары
қарастырылды.
Зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған ұстанымдары:
- ауылшаруашылық саласында сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығын
және орнықтылығын қарастыру;
- күріш өндіретін Республика аумақтарында күріш өндірісінің тиімділігін
талдау нәтижесінде күріш өндірісінің сапасын басқарудың әртүрлі
аспектілерін есептейтін өндірістік – қаржылық және өтімділік қызметіне
кешенді қадамның негізделуі;
- Қызылорда облысында күріш шаруашылығы өндірісін тиімді жүргізу және
рентабельділігін жоғарлату мақсатында әр түрлі шараларды іске асыру;
- ұсынылған әдістерді қолдану арқылы күріш кластерінің негізінде өндіріс
сапасын басқаруда корпорация жобасын ұсыну.
Зерттеу жұмысының теориялық және іс - тәжірибелік маңыздылығы.
Қызылорда облысы аумағында күріш егістігіндегі дақылдарды өндірудің сапасын
арттыру және басқару, оларды өндіріске енгізуге мүмкіндік тудыратын
теориялық қағидалар мен іс- тәжірибелер қорытындылары, сондай – ақ нақты
ұсыныстарды пайдалану мүмкіндігімен айқындалады.
Зерттеу жұмысының талқылануы. Зерттеудің негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары Анализ добавленного качества (Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ – түрік университеті, Орта Азия Одағының ұлттық экономика жүйесінің
мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы Халықаралық конференция
материалдары, ІІ бөлім, 27.04. 2005 ж), Экономические методы качества в
стандартах ИСО серии 9000-2000, Кәсіпорынның табыстылығын басқарудағы
сапалық факторлар (Әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, ҚАЗҰУ
хабаршысы, экономика сериясы №6, 2006 ж), Управление качеством продукции и
конкурентоспособность продукции (Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ –
түрік университеті, Орта Азия елдерінің ІІ Түркістан инстеграциялық
форумы Халықаралық конференция материалдары, ІІІ бөлім, 29.04. 2006 ж).
Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Зерттеудің таңдап алынған
тақырыбы бойынша 10 мақала жалпы көлемі 1,5 б.т. болатын ғылыми
мақалалар мен ғылыми – тәжірибелік конференциялардың тезистері жарияланған.
Өндірістік менеджмент оқу- әдістемелік құралы авторлық бірлестікте
жарыққа шықты, көлемі 5 баспа табақ.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар
мен ұсыныстардан, пайдаланылған 75 - әдебиет тізімінен, 35
-кестеден, 10 - суреттен, мәтіні машинкаға басылып 135
беттен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың жалпы сипаттамасы, оның зерттелу дәрежесі
көрсетіліп, мақсат пен міндеттер тұжырымдалған, зерттеудің объектілері мен
әдістері айқындалып, зерттеудің ғылыми жаңалығы берліген, мақұлдануы және
зерттеу нәтижесінің жүзеге асырылуы жайлы мәлімет келтірілген.
Сапа менеджментінің теория – экономикалық негізі атты бірінші
тарауда жаһанды әлемдік экономика даму барысында ауыл шаруашылық саласында
сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығы және орнықтылығы қарастырылып,
менеджмент сапасының сертификациялық маңызы жүйеленді.
Қазақстан Республикасында күріш өндірісінің тиімділігін талдау атты
екінші тарауда ауыл шаруашылық күріш компанияларының өндіріс тиімділігін
бағалау және сапасын арттыру жолдарына талдау жүргізілді, күріш өндірісін
тиімді жүргізу, өндірістік әлуетті толық пайдалану және күріш өндірісінің
рентабельділігін көтеру мақсатында әр түрлі шараларды іске асыру
қажеттігі туындады. Сондай –ақ, күріш егістігіндегі өнімді өндірудің
рентабельділігін көтеру факторлары көрсетіліп, жіктеледі.
Күріш өндірісінің сапасын басқару жүйесі атты үшінші тарауда
күріш өндіру саласында күріш кластері жүйесі негізінде корпорация құрылып,
практика жүзінде оны өндірістерде болашақта енгізу жолдары қарастырылды.
1 САПА МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ТЕОРИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Жаһанды әлемдік экономикада сапаның рөлі
Адамзат тәжірибесінде қоршаған өмірдің болмыстық шынайлылығының
құбылыстары мен объектілерінің сан түрлілігіне байланысты күнделікті сапа
түсінігі толық емес, көп түрлі, нақты емес, бірақ соған қарамастан әрбір
жағдайда нақты қарым – қатынас талаптарына жауап береді. Сапа және оның
ұғымы көпғасырлық даму жолынан өткен, соған талдау жүргізу кезеңінде ең
алғаш рет біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғасырда жүзіне белгілі философ
Аристотель сапа түсінігіне талдау жасаған. Мысалы, сапаға Гегельдің (ХІХ
ғ.) берген философиялық анықтамасы бар: Сапа - бұл ең алдымен болмыспен
теңестірілген айғақтық, яғни бұл қандай да бір нәрсе өзінің сапасын
жоғалтқанда, өзі де жоқ болады деген сөз [1].
Ал Қытай дерегінде сапаны көрсететін Иероглеф екі элементтен
тұратынын көрсетеді: біріншісі – тепе – теңдік, екіншісі – ақша, яғни сапа
ұғымы жоғары дәрежелі және қымбат деген мағынада түсіндіріледі.
Сапа категориясы – объектінің объективті болмысының маңызды жағы
айғақтықты қарастырады. Объект сапасы – оның белгілі бір қасиеттерін ғана
қарастырмайды, ол объектіні толық қамти отырып, бөлінбейтін біртұтас
сипатта қарастырады. Сондықтан да сапа түсінігі зат болмысымен
байланыстырылады. Мысалы: Шухарт ХХ ғасырдың 30 – шы жылдарында сапа
негізінен екі аспекті бөле қарастырған:
- сапаның физикалық объективті сипаты;
- сапаның субъективті сипаты, яғни заттың қаншалықты жақсы
екендігіне байланысты [2].
ХХ ғасырдың 50 – ші жылдарында зерттеуші К. Исикава да аталған
аспектілерді негіздей отырып, тұтынушыларды нақты қанағаттандыратын өнімнің
сапасы деп түсіндіреді. Тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыру бұл
тауардың нақты мүмкіндіктерін қабылдау мен тауардың дәрежелік
сәйкестілігінің функциясы болып табылады. Яғни, тұтынушы тек ғана өзінің
жеке қажеттіліктерін қанағаттандыратын тауарды талап етеді.
Дж. Джуран М. ХХ ғасырдың 70 - ші жылдарындағы ғылыми еңбегінде
сапа ұғымы пайдалану үшін беріледі дей отырып, негізінен сапа тұтынушыны
қанағаттандыру дәрежесі деген түсінікті қолдайды [3].
Американдық зерттеуші Ральф Недер сапаны сұраныстан шыға тұра, сатып
алушының қажеттілігін қанағаттандыру ретінде сипаттайды десе, 1987 жылы
Францияның мемлекеттік стандартында: қызметкер мен өнімдердің сапасы
фирманың өмір қабілеттілігімен сипатталады деп айтылған. Атақты француз
маркетологы Жан – Жак Ламбен сапаны берілген нарықтағы әр өндірілген
тауардың даму деңгейінің анықталуы ретінде сипаттайды. Ресей экономистері
Д.С. Львов және Ю. А. Зыков сапаны тұтыну деңгейін анықтайтын параметрлер
жиынтығы ретінде қарастырса, ал А.Я. Боярский, В.И. Сиськова, В.И. Седова,
П.М. Рабинович, Г.И. Кузнецова еңбектерінде сапа қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру дәрежесі ретінде, сатып алушының сұранымын қанағаттандыру
дәрежесі ретінде сипатталған.
Сапа көрсеткіштері тек салыстырмалы тауарларды бағалайды. Сонымен
қатар, жекелеген тауарлардың тұтынушылық сипаты болады, оларды
стандарттауға және тәртіптеуге, яғни олардың сапасын бақылауға болады.
Американдық ғалым – инженер Ф.У. Тейлордың тәжірибесі бойынша
тұтынушы тек қана стандартқа сәйкес жарамды өнімдер алуға тиісті,
негодные изделия тұтынушыдан тазаланып отырылады. Мұның мәні, сапаның
жоғарылауы әрқашан шығынның өсуін қамтамасыз етеді [4,].
Сапаны арттыруға, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін ең
негізгі факторлың бірі ретінде бағдарлау, қазіргі кезде әлемдегі ең жетекші
фирмалардың ұзақ мерзімді стратегиясы болып табылады. Сапалы өнімді шығару
тұтынушыға да, өндірушіге де экономикалық пайда әкеледі. Тұтынушы үшін
пайдалылық әсері артады, тиісінше жоғары сапалы өнімді тұтынумен және
пайдаланумен байланысты шығындар төмендейді. Ал өндіруші үшін өнімнің
сапасын жақсарту, оны өндіру шығынының өсуі кезінде де өнімді өткізуді
кеңейту және сату көлемін ұлғайту есебінен табысының артуына және
пайдасының жоғарылауына әкеледі.
Қазіргі кездегі энергетикалық және экологиялық дағдарыстардың
жағдайында және же жергілікті рыноктағы шетелдік өндірушілердің тарапынан
бәсекенің нығаюынан, сондай –ақ халықаралық сапа стандарттарының
талаптарының артуына байланысты отандық кәсіпорындар үшін сапа мәселесі өте
қауыртты және күрделі, маңызды болып отыр.
Сапаны өнімнің өндірілу бағытына сәйкес белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыра алатын өзіндік құрамының жиынтығы ретінде түсінеміз.
Сапа мәселесі әрқашан әлемнің дамушы елдерінің басты назарында болған.
1998 жылы Парижде жаһандану процесі (глобализация) кезіндегі әлемдік
нарықтағы өз тауарларының бәсекеге жарамдылығын қамтамасзы ету мақсатымен
сапаның Еуропалық Партиясына қол қойылған.
Терең және масштабты әлемдік тенденция әсерінен пайда болған, ХХІ
ғасырдағы жаһанданған әлемдік экономиканың негізгі белгілері мынадай:
- тауарды сату және әлемдік табысты бөлу жүйесіндегі дайын трансұлттық
сипаттағы қоғамдық өндірістік ұйымдарға және технологиялық қағидаларға
негізделген әлемдік экономиканың жаңа құрылымын құру;
- технологиялық негіздер және әлемдік экономиканың трансұлттық сипаты
нарық субъекттерінің еңбекті және мамандандырылуы, масштаб тиімділігін
халықаралық бөлудің тиімділігі есебінен табысты көбейтуге ұмтылумен
түсіндіріледі;
- жаңа әлемдік құрылымның қызмет ету шарттарының бірі ұлттық
экономиканың ашықтығы, өндіріс факторларының мобильділігі, әлеуметтік –
саяси тұрақтылық және әлемдік нарық қатысушыларының экономикалық
белсенділігі;
- жаһандану жағдайындағы экономикалық жүйелердің өзгермелілігі және
масштабтылығы білім және технологияның тез ескіргенін білдіреді;
- ашық ұлттық экономика жағдайында, әлемдік экономиканы жабық
экономикалық жүйе ретінде қарастырған жөн. Тиісінше, Борето бойынша
халықаралық қатынастарды және елдің экономикалық бәсекеге жарамдылық
деңгейін басқару үшін әлемдік өнімді бөлу тиімді болып табылады;
- жаңа әлемдік экономикалық құрылғыны техникалық қамтамасыз ету жаңа
ұйымдық технологиялық мәдениеттіліктің, яғни ақпараттық қоғамның пайда
болуы болып табылады.
Сапа – тек қана нарықтық экономикаға тән емес категория. Ол адамдар
санасында кез – келген көзқараста, кез – келген жағдайларда жоғарыда
айтылған факторларға байланысты жоғарылап немесе төмендеп отырады.
Дегенмен, адам үшін қиын жағдайдың өзінде тауардың жеке түріндеде сапаның
шегі болады, ол кезде адамдар өнімді тауар ретінде қабылдамайды. Бұл
адамдар үшін сапаның үлкен маңызын көрсетеді, олар оны белгілі бір
деңгейлер бойынша бағалайды:
- бірінші деңгей – стандартқа сәйкестігі;
- екінші деңгей - пайдалану сәйкестігі;
- үшінші деңгей – нарықтың нақты талаптарына сәйкестігі:
- төртінші деңгей – жасырын қажеттіліктерге сәйкестігі.
Сапа бірінші деңгейде мемлекеттік стандарттың, техникалық жағдайдың,
коммерциялық келісімдердің талаптарына сәйкес бағаланады.
Екінші деңгей тек ғана өндірістік технологияның стандарттарының
сәйкестігіне емес, сонымен қатар тұтынушының эксплуатациялық талаптарына
да сәйкес болу керек.
Үшінші деңгей арзан баға мен жоғары сапа талабының орындалуын
көрсетеді.
Төртінші деңгейде тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыратын
тауарларды өндіру.
Сапаны басқару кезеңдерінің мазмұнына толығырақ тоқталайық.
Бірінші кезеңде, сапа тауар немесе фирма қызметінің оның, ішкі
техника шарттарының сай келу деңгейін білдіреді. Сапаның бұл аспектісін
сапаның техникалық шарттарға сәйкестігі деп атайды.
Екінші кезеңде, конструкция сапасы бағаланады. Сапа өнім
конструкциясына деген фирманың техникалық талаптарына жауап бере алады,
бірақ конструкцияның өзі жоғары және сонымен қатар төмен сапалы бола алады.
Үшінші кезеңде, фирма тауарларының немесе қызметінің жүзеге асырылуы
немесе жұмысқа деген тұтынушылардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру
деңгейін білдіреді. Өнімнің сапасын басқару жүйесі келесі басқарудың өзара
байланысты категорияларына негізделеді: объект, мақсаттары, факторлары,
субъект, әдістері, функциялары, құралдары, қағидалары, түрлері, типтері,
критерилері және т.б.
Сапаны басқару жүйесіне мыналар жатады:
- басшылар тапсырмасы (сапа аумағындағы саясат, ұйымдастыру);
- құжаттау мен жоспарлау жүйесі;
- талаптар мен олардың орындалуын құжаттау;
- дайындау кезіндегі сапаны (жоспарлау, құжаттау, тексеру, нәтиже,
өзгеріс) енгізу;
Сату кезіндегі сапа (құжаттау, бақылау);
- өнімнің белгіленуі менбақылау мүмкіндігі;
- өндіріс кезіндегі сапа (жоспарлау, нұсқаулау, мамандандыру,
бақылау);
- сапаны тексеру (кіріс тексерулері, операция аралық бақылау
операциясы, соңғы бақылау, зерттеуді құжаттау);
- зерттелуші құралдарды бақылау;
- коррекцияланушы жиындар;
- сақтаудағы, орын ауыстыру, буып – түю, тасымалдау кезеңіндегі сапа;
- сапаны құжаттау;
- сапаны ұстап тұру жүйесіне ішкі фирмалық бақылау;
- оқыту;
- статистикалық әдістерді қолдану;
- қолданушы әдістер жүйесі мен сапаны талдау.
Нарықта тауар сапасы - сатып алушының негізгі техника –
экономикалық көрсеткіштері бойынша анықталады: дизайн, ұзақ мерзімділігі,
экономдылығы, пайдаланудағы ыңғайлылығы. Жетекші елдерде ғалымдар өз
жұмыстарында және фирмалар өз қызметінде тауар сапасына бірінші деңгейде
назар аударады. Мысалы, Ұлыбритания ғалымы Д. Билдач, атақты профессор
Гарвардың бизнес мекетебінен Г. Левитт сапаның өзіне ғана емес, тауар
сапасына қатысты бағыттайды. Аталмыш зерттеушілер мен әлемнің атақты
менеджерлері (Ли Яккока және т.б.) автокөлік тауарларының сұраныс
тиімділігін қарастырған жөн: өндірістік дизайн бейнесіндегі еңбек
өнімділігі мен өнім сапасы. Кембридждегі стратегиялық жоспарлау институты
да тауар сапасына қатысты бәсекелестерден артықшылығы болу керек деп
есептейді. Біздің ойымызша, жоғарыда аталған көрсеткіштер дәл сондай деп
ойлаймыз, мысалы, біздің республикамыздың күріш өндіру нарығында, ең
алдымен, күріш сорттарына сұранысты арттыруға, сатып алушының мінез-құлқына
әсер етеді [5].
ХХ ғасырдың 80-ші жылдары Қазақстан Республикасында жаңа стандарт
бағдарламалары қолданысқа енді. Соның бірі ГОСТ – 15467 – 79. Бұл
стандарттың қағидасында өнімнің сапасы – белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыратын өнім қасиетінің жиынтығы ретінде қаралады.
1986 жылы халықаралық ИСО стандарттау ұйымында бизнестің және
өнеркәсіптің барлық салалары үшін сапа бойынша ортақ терминдер
қалыптастырылған. 1994 жылы – терминология нақтыланған. Сол стандартта
сапаның келесі анықтамасы стандартталған (ИСО - 8402 стандарты): сапа –
объектінің қандай да бір белгіленген және болжанған қажеттілікті
қанағаттандыру мүмкіндігіне енетін қасиеттерінің жиынтығы.
Бүгінгі күні сапаға қойылатын талаптар халықаралық деңгейде 9000
сериялы ИСО стандарттарымен анықталған. 9000 сериялы ИСО халықаралық
стандарттарының алғашқы басылымы 1980 жылдардың аяғында шықты және
халықаралық стандартизацияның сапалы жаңа деңгейде көтерілгендігінің жарқын
айғағы болды.
Халықаралық стандарт сапаны тек қана экономикалық категория ретінде
реттестіріп қоймай, сонымен бірге сапа көрсеткіштерінің әр түрлі жағына
бірыңғай әдіснамалық қатынасын көрсетті, оларды тауардың бар екендігінде
белгілі бір жағдайлардың шектеулігін және оларды стандарттауға болатындығын
бөліп көрсетеді.
Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге жарамдылығы әлемдік
табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты болып табылады, ал,
бәсекеге жарамдылықтың негізі сапа және төмен баға болып табылады. Әлемдік
шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық экномикалық (айталық, Қытай,
Америка Құрама Штатымен экономикалық байланысы) трансұлттануы жүзеге
асырылады. Әлемдік шаруашылықта табыс көлемі Қазақстанда онық экономикалық
бәсекеге жарамдылығына және де өнім сапасымен төмен бағаға әсер етеді.
Әлемдік табыс елдердің ашық экономикасына, трансұлттануына өзінің үлкен
үлесін қосады. Жаһандану жағдайындағы экономикада сапаның атқарар қызметін
төмендегі модуль арқылы сипаттадық.
1980 жылы сапа – фирма сапасы – жұмыс сапасы мен өнім сапасы атты
өзінің иерархиялық құрылымы бар сапа кезеңін, яғни халықаралық бизнестің
жаңа кезеңін анықтай отырып, квалиметрия және тағы басқа да аралас
ғылымдардың дамуы барысында сапаны бақылау тұжырымдамасы сапаны басқару
тұжырымдамасына өскен. Мұнда сапа өнімді дайындаудың барлық кезеңін қамтып,
басқарудың объектісі ретінде қарастырылады.
Сурет 1 - Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге жарамдылығын құру
моделі
Бақыланушы сапа көрсеткіштер өнімінің спецификасына байланысты
құрылады. Сапа аумағындағы саясат қызметтің бағытталу немесе ұзақ мерзімді
мақсаттар түрінде жинақталып, мыналарды қарастырады:
- кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсарту;
- нарықтық қатынаста жаңа жолдарды ашып көрсету;
- алдыңғы фирма деңгейінен асып түсетін, өнімнің техникалық деңгейіне
қол жеткізу;
- белгілі бір аудандағы немесе саладағы тұтынушылардың талаптарын
қанағаттандыруға бағытталуы;
- жаңа қағидада жүзеге асырылатын құрылымды мүмкіндіктерді, өнімдерді
игеру;
- өнімнің маңызды сапа көрсеткіштерін жақсарту;
- дайындалған өнімнің ақау деңгейін төмендету;
- өнімге кепіл мерзімін кеңейту;
- қызметті дамыту.
ХХ ғасырдың ортасында әлемдік қоғамдық өндіріс, қатаң бәсеке
жағдайында сапаны бизнес табыстылығының жетекші факторы болатынын
мойындады. Менеджмент тәжірибесінде де, теориясында да тотальді сапа
менеджменті қатысты тәуелсіз сипат алады.
Соңғы уақытта жалпы және тотальды сапаны басқару қажеттілігі туралы
айтыла бастады. Бірінші бұл жүйе Жапонияда жүзеге аысырылады, содан соң кең
қолдауға ие болып АҚШ – та, Батыс Еуропа елдерінде таратылды, мысалы,
Францияда ол мынадай ұғымға ие болды: ғаламдық сапа тұжырымы.
Сапаны тотальдық басқару (TQM) - бұл барлық нәрсенің үзіліссіз
жақсаруы, яғни кәсіпорын барлық ұйымның көмегі арқылы қазіргі жүйені
пайдалана отырып, әрбір қызметкердің қатысуымен жасқаруы.
Жалпы сапаны басқарудың табысты іске асырылуы үшін кәсіпорын келесі
қағидалармен ерекшеленуі керек:
1 сапа кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарының бірінші орынды иеленуі
керек;
2 тұтынушыға қарай бағытталуы;
3 әрбір жұмысшы тұтынушы және жабдықтаушы болып табылады, әрбір
кәсіпорын жұмысшылары ішкі және сыртқы тұтынушыға ие;
4 жабдықьаушылар мен тұтынушыларды сапа бағдарламасына тарту;
5 сапаны үзіліссіз жақсартуға қол жеткізу барлық деңгейдегі
кәсіпорынның мақсаты мен өмір бейнесі болып табылады.
Қазіргі кезде табыс тек қана сапаны маркетингпен қатысты жалпы басқару
жүйесі бар кәсіпорындар да ғана болады.
Сапаны басқарудағы кешенді жүйе құрамдасқа кіреді және басқарудың
барлық фирмалық жүйелермен ұйымдық байланыста. Соңғы өнімнің сапасын
қамтамасыз ету бойынша қызмет сапаны ішкі фирмалық басқару жиегінде
шектелмейді. А.Фейгенбаумның айтуынша сапаны басқарудың кешенді жүйесі
нарықты зерттеуден бастап тұтынушыға қызмет көрсетуге дейінгі фирма
қызметінің барлық функционалды аумағына таратылады [6].
Сапаны басқару жүйесінен он жүйені шығарады:
1 өндіруді дайындау кезеңінің сапасын бағалау;
2 өнім сапасын және үрдістерді жоспарлау;
3 жоспарлау, бақылау және бастапқы материалдарды бағалау;
4 бақылау және өндіру жолындағы өнім сапасын және үрдістерді бағалау;
5 сапа туралы кері ақпарат ағымын ұйымдастыру;
6 ақпаратты жіберу және жиын қорын ұйымдастыру;
7 персоналды оқыту және дайындау;
8 қызмет көрсету сапасын қамтамасыз ету;
9 сапаны басқару бойынша қызметті жетекшілеу;
10 үрдістерді арнайы зерттеу.
Сөйтіп, өнім сапасының жоғары деңгейіне жету үшін тек сапаға ғана
емес, оның қайта өндірілуіне де көңіл бөлу керек.
Өнім сапасын басқару - өнім дайындауда сапаның оптималдылығын және
оны тұтастан пайдалануды қамтамасыз ететін, факторлар мен шарттарға
тұрақты, жоспарлы, мақсатты әсер ету процесі түсіндіріледі. Өнімнің сапасын
басқару жүйесі келесі функцияларды қарастырады:
- стратегиялық, тактикалық және оперативті басқару функциясы;
- ақпараттық-бақылау, талдау және есептік, әсер етуді басқару бойынша
шешім қабылдау функциясы;
- өнімнің өмірлік циклінің барлық сатысы үшін тұтас және
мамандандырылған функция;
- ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік
факторлар мен шарттар бойынша басқару функциялары;
Стратегиялық функциялар:
- сапаның базалық көрсеткіштерін талдау мен болжамдау;
- жобалық және конструкторлық жұмыстардың бағытын анықтау;
- өндірістің қол жеткізген сапа нәтижелерін талдау;
- жарнамалау туралы ақпаратты талдау;
- тұтынушылардың сұранысы жайлы ақпаратты талдау
Тактикалық функциялар:
- өндіріс сферасын басқару;
- сапа көрсеткіштерін белгілі деңгейде ұстау;
- басқару объектілері мен сыртқы ортаның өзара қызметі.
Өнімнің сапасын басқару жүйесі - өнім сапасының жоғары деңгейін
белгілеп, қамтамасыз етіп және ұстауға бағытталған әдістер мен құралдардың,
басқару органдарымен басқару объектілерінің жиынтығы болып табылады.
Өнімнің сапасын басқару жүйесі мынаған қатысты талаптарды қанағаттандыру
қажет:
- өнімді зерттеу мен бақылау жүйесіне, сенімділікті
сертификациялауға;
- өндірісті ұйымдастыру жүйесіне;
- жобалаудан эксплуатациялауға дейінгі сапаны басқару жүйесіне.
Қоғамдық қажеттіліктердің қанағаттануы бойынша мүмкіндік дәрежесі
өскенде, көбейгенде, түрленгенде және дамыған кезде сапа да дамып отырады.
Н.Ф. Прокопенко өзінің көз қарасы бойынша былай деп айтып өткен:
Сапаның экономикалық теориясын құру сапаны жоғарлатудың теориялық негізін
өңдеуді және одан бұрын оның экономикалық мазмұнын ашып қарастыруды
ұсынады. Сапаның экономикалық теориясын жүргізу кезінде тұтыну құнының
қатынасын талдау және онымен қоса өнім сапасын талдаудың үлкен мағынасы
бар. Әрбір тұтыну құны нақты сапалыққа ие болады. Егер тұтыну құны қажетті
заттарды көрсететін болса, онда сапа нақты, анықталған қажеттілікті
қанағаттандыруға қабілеттілік мөлшерін көрсетеді. Дегенмен, өнім сапасы
табиғи қасиеттермен сипатталатын болса, онда ол техникалық пәндермен
оқытылады. Сондықтан да оны экономикалық категорияға жатқызуға болады [7].
Тұтынушының назарына өнім табиғаты емес, қажеттілік қасиеттері бар
тауарға айналуы түседі. Сатып алушы үшін сапалы тауар бұл жоғары класты
тауар деген сөз емес. Бұл оған ұнайтын тауар, яғни топтың қажеттіліктеріне
сәйкес келеді. Сол себепті, әлемдік кеңістікте сапаның келесі тұжырымдамасы
таралған: Сапа - тауардың қасиеттерінің сипаттарымен жиынтығына сәйкес
дәрежесі, бағасын ескере отырып, сатып алушының қажеттіліктерінің жиынтығы
ретінде болады. Яғни, сапаның толық құнды бағасы бірдей деңгейдегі
бағалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруда жүзеге асады.
Тәжірибелік іс - әрекетте өнімнің бірдей бағыты (айталық, күріш өнімі)
өзіне тән қасиеттерімен сипатталады (құрамы, дән, тыңайытқыш және т.б.),
түрлі деңгейде нақты қажеттілікті қанағаттандырады. Бұл тұтынуды
қызықтыратын қасиеттерімен өнім сапасымен тығыз байланысты. Бұл қатынаста
жеке өнім түрлерінің қажетті түрін анықтау нақты қажеттілікті
қанағаттандыру мөлшерін құру үшін қағидалы мағынаны білдіреді. Әрбір жоғары
сапалы өнім негізгі шарттарға жауап беруі тиіс – бағыттарымен сәйкес
келетін қажеттілікті қанағаттандырады.
Кәсіпорынның бәсекелестік күресі кезінде қазіргі күні сапа жүйесінің
арасында бақталастық болып тұрады. Ашық нарықта бұндай сертификаттың бар
болуы міндетті шартты түрде жеткізушіге жоғары бағалануы сирек беріледі
[8].
ХХ ғасырдың екінші жартысында әлем бағалылықты қайта бағалау кезеңіне
өтті. Яғни өмірдің көптеген салаларында сандық көрсеткіштері орынды
сапалыққа жол берді. Ерекшелігінде өндірілген өнімнің санымен оның
сапасында акценттердің араласқаны байқалады. Көп жағдайда бұл өнеркәсіп
өндірісінің қалдығымен қоршаған ортаның ластануы кезіндегі экологиялық
апаттардың қауіп қатерлігі және табиғи ресурстардың жетіспеушілігі ретінде
келісіледі, яғни жоғары сапалы өнімді өндіруге мүмкіндік беретін өнімді
басқару жүйесін ерекше тиімді және ерекше жаңа технологияны пайдалану керек
[9,10].
Барлық әлемде өнім сапасы жеке ұйымның және мемлекеттің экономикалық
дамуының негізгі тетігіне толығымен айналды. Көптеген елдерде тұтынушының
талабын қанағаттандыратын өнімнің жоғары сапасына жету экономикалық
стратегияның негізгі элементі ретінде және қаржылық пен нарықтық
жетістіктің маңызды факторы ретінде жүзеге асты [11,12].Өнімнің сапасы
экономикалық категория ретінде кәсіпорын жұмысының экономикалық
көрсеткіштері - өзіндік құнмен, бағамен, пайдамен, рентабельділікпен т.б.
тығыз байланысты және белгілі бір шамада оларды қалыптастыруға ықпал етеді.
Адамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін өнімнің белгілі бір қасиеті
болу керек, ал қажеттіліктің көмегімен қанағаттандырылатын өнімнің
қасиетімен сәйкес келетін дәрежесі өнімнің сапасын анықтайды. Қазіргі
уақытта өнім сапасының мөлшері өнімді тұтынушылардың қанағаттандырылу
дәрежесіне қызмет жасайды, яғни өнімнің бағалық және құндылық (тұтынушылық
құны) қатынастарын анықтайды:
{Сапа } = {Тұтынушының қанағаттануы} = {Бағалылық} {Құндылық}
Бұл қатынастар өндірушілер және тұтынушылар үшін қажеттіліктер
төмендегі суретте көрсетілген [13].
Өндірушілер үшін сатуға болатын кемшіліктері жоқ барлық өнімдер
бағалылыққа ие болады. Ал тұтынушылар үшінде күтілуімен сәйкес келетін
өнімнің қасиетімен бағалылығы болады.
Бағалылық пен құндылық арасындағы үш негізгі қатынас бізге өте
маңызды:
- тұтынушылар үшін өнімнің құндылығы мен бағалылығы арасы (Q);
- өндірушілер үшін өнімнің құндылығы мен бағалылығы арасы (Qn);
- өндірушілер және тұтынушылар үшін бағалылық арасы (К).
Бұл қатынастар белгілі бір мөлшерде өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
анықтайды.
Сурет 2 - Өндірушілер мен тұтынушылар қөзқарасы негізіндегі
өнімнің сапасы
Көптеген әдебиеттерде сапа жүйесінің алдында қандай мақсаттар неден
тұратындығын айтып өтеді. Яғни олар бұны сапа менеджменті жүйесімен немесе
сапаны қамтамасыз ету жүйесімен байланыстырады [14]. Дегенмен, сапа
жүйесінде ИСО стандарты концепциясы болғанымен, менеджмент бойынша жұмыстар
орындалады және сапаны қамтамасыз ету бойынша да жұмыстар орындалады.
Қорыта келгенде, жаһанды әлемдік экономикада сапаның рөлін
философиялық, экономикалық, саясаттық, әлеуметтік жағынан қарастыра отырып,
жалпы Сапа деген ұғымға анықтама бердік. Ал, келесі тарауда сапалық
фактордың теориялық аспектілерін қарастырамыз.
1.2 Фирма табыстылығындағы сапалық фактордың теориялық аспектілері
Қазіргі уақытта сапаны басқаруда өнім сапасының тұрақтылығымен
орнықтылығы жоғары кепіл болып табылатын, менеджмент сапасының
сертификациялық жүйесінің маңызы зор. Сапа жүйесіне деген сертификат
фирманың нарықтағы бәсекелік басымдылығын сақтауға мүмкіндік береді.
Сапа менеджменті түсінігі сапаны жоғарлату, қамтамасыз ету,
жоспарлау, сапа саласында жауапкершілікті және мақсатты саясатты анықтайтын
жетекшілікті құрудың жалпы аспектілерін қамтып көрсетеді. Сапа мендежментін
құруды тиімді жүргізу кәсіпорын қызметінің барлық саласын қамтитын сапа
жүйесін құруға мүмкіндік береді [15]. Бұл жағдайда сапа жүйесі ерекше орын
алады. Осы кезге дейін негізгі мақсатқа жету кезінде тиімді де қажетті
құралды - өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендетуді немесе тұтынушының
барлық қажеттіліктерін қанағаттандыру кезінде қызмет көрсетуді табуға
мүмкіндік болмай отыр [16].
Қазіргі кезде сапаны басқару бойынша жұмыстар өнім өндірілгеннен
кейін жүргізілген жағдайда ол тиімді деп саналмайды; бұл қызмет өнім
өндірумен қатар жүргізіліп отыруы қажет. Сонымен қатар сапаны қамтамасыз
ету бойынша жұмыстарда маңызды болып саналады, ол өнім өндіру процесінің
алғашқа шарты болып табылады.
Сапаны басқару төмендегі түсініктермен тығыз байланысты: жүйе, орта,
мақсат, бағдарлама және т.б.
Сапаны басқару жүйесін 5 сатыға бөлуді ұйғардық:
- сапаны біріктіру негіздері, ой - пікірлері;
- өнім сапасының технологиялық деңгейін арттыру;
- өндіріс кезіндегі мотивация жүйесі;
- сапаны жақсартуға бағытталған компания менеджменті;
- өнім сапасын немесе басқару жүйесін реттеу.
Бірінші сатыда, бір жүйе ретінде кәсіпорынның сапаны жақсарту
жолдарының тұжырымдамасын белгілеу керек. Тек бір ғана бөлек сатымен жұмыс
жасау күтілген нәтижесін бере алмайды.
Екінші сатыда кәсіпорын менеджменті өнім өндірісінің технологиялық
деңгейін тауар тартымдылығы деңгейімен бірге бағалайды. Бұл инновациялық
менеджмент қызметінің сатысы болып табылады. Бұл тұрғыда қажеттіліктің
ұтымдылығын шешуде ескеріледі. Жаңа өнім келесі жүйе бойынша жүргізіледі:
өнімге деген ой - пікір – мамандардың көмегі арқылы кәсіпкердің өзінің
бизнес – жоспары, нарықтың болжамды сегменттерін құру үшін қажет
маркетингтік зерттеулер және қаржыландыру негіздері. Жаңа өнім жүйелі түрде
ұйымдастырылып, жоспар арқылы жасақталады.
Үшінші сатысы - сапаға жаңа технологияның енгізу жолдары. Қызметтің
жаңа қызметкерлерінің мақсатқа жетуге деген ішкі ынталарын, біздің
жағдайда - берілген технологиямен сапалы жұмыс жасауға ынталандырады.
Сапаны басқарудың төртінші сатысына – кәсіпорын
менеджментінің сапаны жақсартуға бағытталған деңгейін жатқызамыз. Мұнда
менеджменттің дамуы ұйымдық инновациямен қарастырылады. Бұл жүйе жоғарыда
аталған сапаны арттыру сатыларының бірлігін қамтамасыз етеді.
Соңында, фирма осы бір жүйелі сапа менеджментін өзінің нарықтағы
рейтингін бекіте отырып, реттеу арқылы бағалайды.
Жоғарыда келтірілген талдаудан инновациялық қызмет пен сапа
менеджментінің өзара байланысын байқаймыз. Осы байланыстың экономикалық
механизмін егжей-тегжейлі ашып көрсетейік. Біріншіден, инновациялық
қызметтегі кәсіпорының экономикалық мотиві қосымша табыс табу болып
табылады. Күрделі бизнес логикасы бойынша кәсіпорын табыстылықтың белгілі
бір деңгейіне жеткен соң, міндетті түрде қосымша табыс көзін іздейді.
Кәсіпорын табыстылығы қай кезде де өнім сапасы мен басқару деңгейіне
тәуелді екенін білеміз. Бірақ көп жағдайда отандық кәсіпорын басшылары мен
акционерлері және менеджерлердің өздері қамтамасыз етіп отырған сапа
менеджмент жағдайын игермеген және бағалай білмейді. Сапаның өсуі өнім
бірлігіне кететін шығындарды төмендетіп, нарықтың көбеюіне және табыстың
өсуіне әкеледі.
Нарықтық экономикадағы басқарушы фирмалар саясатты сапа аумағында тек
қана ұсынылып отырған бұйым немесе қызмет сапасына емес, сонымен қатар
жұмыскер әрекетіне де қатысуын қалыптастырады. Саясатта нақтылы фирма мен
сапаны қамтамасыз ету жүйесінің аспектісі үшін жұмыс сапасының стандарттық
деңгейі нақтылай белгіленеді. Сонымен қатар, берілген сапалы өнім
тұтынушыға белгіленген мерзімде, белгіленген көлемде және ыңғайлы бағада
жеткізілуі керек. Экономикадағы кәсіпорынның қызмет етуі мен дамуының
мотиві қосымша табыс болып табылады. Бірақ оған жетудің жолдары мен
әдістері әртүрлі болуы мүмкін. Қазіргі кәсіпорындардың осы мақсатқа жетудің
ең дұрыс жолының бірі – тауардың сапасын үздіксіз жоғарлату арқылы
тұтынушыға ықпал ету стратегиясы болып табылады.
Сапамен байланысты маңызды категорияларға еңбек өнімділігі, өткізілу
көлемі, нарық сегменттері, еңбек ақының өсу деңгейі болып белгіленеді.
Тәжірибе көрсеткендей, сапаны өсіру еңбек өнімділігінің өсуіне әкеледі, ал
соңғысы өнім бірлігіне шығынды азайтады. Кәсіпорын менеджментінің мұндай
экономикалық жұмысы алдымен өнімнің бәсекеге жарамдылығын арттырып, кейін
кәсіпорынның нарықтағы бәсекелік қабілетін арттырады.
Нарыққа түскен сатып алушы белгілі бір тауардың өзіндік таңдауын
жасайды. Егер нарық бәсекеге қабілеттілігі жеткілікті болса, онда тауардың
таңдалуы және бағасының негізі баға-сапа-қызмет болып табылады. Бағаның
тұрақтануы мен халықтың сатып алу қабілетінің болу жағдайында сапа негізгі
тұтыну сипаты ретінде түсіндіріледі, сондықтан өндіруші өнімнің сапасын
қажеттілігі мәселесі алдында тұрады. Институт ретінде басқару барлық
деңгейлерді және басқарушыларды қамтиды. Басқару түсінігі кең мағынада
белгілі бір мақсаттарға жетудегі көптеген әсерлер мен өзара әрекет
етулердің жиынтығын көрсетеді. Сапаның жоғарылауы белгілі бір басқарудың
фазалары арқылы жүзеге асады. Оларға: жоспарлау – шешім қабылдау –
шешімдерді жүзеге асыру – бақылау бойынша талап ету жатады. Тауардың
сапасын жоғарылату басқару функциясы болып табылады. Сапаны әлеуметтік
басқару, сапаны жетілдіру, дамыту және сақтау, белгілі бір мақсатқа
бағытталған қоғамға әсері ретінде түсіндіріледі.
Англия профессоры К. Фримен халықаралық саудада дизайнге, техникалық
қызмет көрсетуге, фирма мәртебесіне және маркетингке қатысты тұрақты және
өзгермелі сапа факторлары маңызды рөл атқаратынын дәлелдей отырып, баға -
тиімді бәкелестердің бір элементі болып табылады [17].
Шетелдік тәжірибелер көрсеткендей тауарларды бақылау ұйымының (ТБҰ)
жүйесі арқылы нарыққа тауардың шығуын бақылау түріндегі сапа нарық
жағдайында әрекет ете алмайды. Дамыған нарықтық экономикасы бар барлық
мемлекеттер белгілі бір шектеулері мен ең төменгі мөлшерін белгілейді.
Сондықтан тұтыну стандарттарына тауардың сәйкес келуі Қазақстан
Республикасында сапаны анықтаудағы негізгі қағидасы болуы керек.
Қазақстандық кәсіпорындардың, сапаны басқару жүйесін пайдаланушылардың
ішінен АОЗТ Винзавод Казахстан атауға ие болады. осы көрсетілген
кәсіпорындардың мамандарының талпынуының арқасында өнім сапасын кепілдеуі
қамтамасыз ететін негізгі технологиялар мен дәстүрлер сақталған.
Шикізат пен дайын өнімнің сапасын осы винзаводта стандартпен
куәландырылған зертханалармен бақыланады.
ИСО стандарттарына сәйкес тауардың өмірлік циклі 11 кезеңді қосады.
Сапа тоқтамасының көмегімен тауар өндіруші мен тұтынушының, тауар сапасын
бақылау мәселелерін шешуді қамтамасыз ететін барлық жүйелерінің арасында
өзара байланыс іске асырылады.
Қазіргі экономикада ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін
пайдаланудағы интенсификация есебінен немесе өндірісті кеңейту жолымен
жүргізіледі. Интенсификация еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз етеді.
Өнімділіктің өсуі өнім бірлігін өндірудегі шығындарды төмендетеді.
Интенсификация деңгейіндегі кәсіпорын қосымша табысты өндірістің келесі
факторларынан алады: капитал жинағы және еңбек жинағы. Осы экономикалық
процесс нәтижесінде, өнім бірлігін өндірудегі шығындарды төмендету
амортизация мен еңбек мөлшерін төмендетуесебінен жүргізіліп, компанияның
қосымша табысы пайда болады. Мұны бірінші қосымша табыс деп атаймыз.
Мұндағы баға тұрақты кезде қалыптасатынын ерекше атап өту керек. Бірақ осы
сапаны арттырудың екінші фазасы да бар – ол өнім сапасын өсіру есебінен
қосымша табыс алу фазасы болып табылады. Мұны екінші қосымша табыс деп
атаймыз. Өнім сапасын өсіру жаңа негізде және модернизация жолымен жүзеге
асырылады.
Сапалы өнімді технологиялық және нарықтық игеру сатысында шаруашылық
айналымға келесі бағалық емес факторлар жатқызылады: дизайні, ұзақ
мерзімділігі, үнемділігі, жөндеуге жарамдылығы, пайдалылығы және
өткізілгеннен кейінгі қызметінің дамуы. Тауардың бағалық тұтынушылық
факторларының ерекшелігі оның фирма табысына баға арқылы ықпал етуі болып
табылады. Зерттеу көрсеткендей, сапалы өнімнің тиімділігінің жоғары болуы
баға өсімінің шығын өсімінен жоғары болуымен байланысты. Тұтынатын өнім
сапасын арттыруды табыстылық дамудың бірінші сатысына жатқызсақ болады,
себебі өндіріс интенсификация сатысы болғандықтан өнім сапасына кететін
шығынды барынша азайтады.
Сонымен, кәсіпорын табыстылық деңгейінің көзқарасы бойынша келесі
кезеңмен жұмыс жасайды. Бірінші дәстүрлі бизнес - рентабельділік деңгейі
төмен қалыптасқан негізгі кәсіпорын қызметі. Екінші рентабельділікті
қамтамасыз ететін ҒТП арқылы өнімділікті өсіру есебінен өндірісті
интенсификациялау болып табылады. Кәсіпорын жұмысының үшінші кезеңі -
тауарды модернизациялау жолымен сапасын жоғарлату есебінен қосымша табыс
алу болып табылады. Кәсіпорын қызметіндегі төртінші режим - жоғарғы
кәсіпкерлік тәуекелділік жағдайында жаңа өнімді игеру жұмыстары болып
табылады. Үшінші және төртінші режимдердегі кәсіпорын жұмысының міндетті
шарты – кәсіпорында сапа мотивациясымен жоғары тиімділікті менеджменттің
болуы болып табылады. Әлемдік тәжірибеде сапаны жақсартудың 2 әдісі
белгілі: а) инспекциялау жолымен; б) процесті және өнімді үнемі жақсарту
жолымен. Бірақ, соңғы он жылдықта өндірістің барлық қатысушыларын
мотивациялау жүйесіне негізделген сапа менеджменті дамып келеді. Әртүрлі
сапа менеджменті мектептері ішінен Эдвардс Демингтің оқуы кең тарап,
белгілі болған. Оны Жапондықтарға сапаны үйреткен Американдық деп те
атайды.
Доктор Э.Демингтің оқуының негізгі ережелері:
- сапа, құн, өнімділік және табыстың өзара байланыстылығы;
- сапаның табыстан жоғары тұруы;
- сапаның өсуі табыстың көбеюіне әкеледі, ал табыстың көбеюі сапаның
өсуіне әкелмейді;
- кәсіпорынды перспективті дамытуға кететін шығындарды қысқарту
есебінен табысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz