Коммерциялық банктің экономикалық тұрақтылығын күшейту жүйесінде оның депозиттік саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындау
Мазмұны
Кіріспе 2
1. Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық негіздері
4
1.1. Депозит - коммерциялық банкте ресурстар базасын құрудағы негізгі көзі
ретінде 4
1.2. Банктік депозиттердің классификациясы 8
1.3 Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының негіздері
14
2. АТФбанк АҚ-ның депозиттік саясаты 26
2.1. Қазақстанның депозиттік нарығындағы АТФбанк АҚ-ның рөлі
26
2.2 АТФбанк АҚ қызметінің жалпы сипаттамасы 35
2.3 “АТФбанк” АҚ депозиттік саясатының негізгі қаржылық көрсеткіштері мен
қызметін талдау 37
3. Депозиттік саясатты жетілдірудің жолдары 43
3.1 АТФбанк АҚ-ның депозиттік саясатын жетілдіру құралдары 43
3.2 Халық салымдарын сақтандыру қоры 47
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер тізімі 56
Кіріспе
Коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретінде банктік мекеменің
өзіндік ерекшелігі оның ресурстарының басым бөлігі меншікті құралдардан
емес, тартылған құралдардан құрылуында. Қаражаттарды тартуда банктердің
мүмкіндіктері шектеулі және кез келген елде Орталық Банк тарапынан
реттемеленеді. Банк капиталының мөлшері мен тартылған қаражаттар көлемі
арасындағы ара қатынасты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі міндетті
экономикалық нормативтер арқылы реттейді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің, халық
және басқа банктердің құралдарын салым (депозит) нысанында және осы салымға
сәйкес шоттарды ашу арқылы тарту мүмкіндігін иеленеді. Банкпен тартылатын
қаражаттар құрамы бойынша әртүрлі болып келеді. Олардың басты түрлері −
клиенттермен жұмыс істеу үрдісінде банкпен тартылған құралдар (депозиттер),
меншікті борышқорлық міндеттемелерді (депозиттік және жинақ
сертификаттарын) шығару жолымен шоғырландырылған құралдар.
Барлық банктік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі – бұл ресурстық
базаның қалыптасу саясаты. Банк әрқашан пассивті операцияларын жүзеге асыру
үрдісіндегі ресурстық базаның қалыптасуы банктің активті операцияларына
қатысты бірінші әрі анықтаушы рөлді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі
бөлігі бәрімізге белгілі депозиттік операцияларды жүргізу үрдісінде
құрылады, осы операцияларды дұрыс әрі тиімді ұйымдастыруға кез келген
несиелік ұйымның қызмет етуінің тұрақтылығы тәуелді. Осыған байланысты
пассивтерді тиімді басқару арқылы ресурстар әлуетін өсіру және оның
тұрақтылығын қамтамасыз ету өзгеше өзектілік пен маңыздылықты иеленуде.
Біздің елімізде депозиттік саясаттың қалыптасу мәселелеріне қажетті
көңіл аударылмай келді. Бұл жоғары инфляция және арзан ресурстардың қолда
бар болған кезде банктік операцияларға сұраныс ұсынысқа қарағанда елеулі
асты, ал осы шарттар банктік операциялар тәуекелінің табиғатын өзгерте
отырып, жоғары пайда нормасын қамтамасыз етумен байланысты болды. Пайда
нормасының төмендеуі, банкаралық несиелер және мерзімді валюталық нарықтағы
операциялар сияқты табыстың дәстүрлі көздерінің жоғалуы өздерімен тартылған
қаражаттың құрылымын оңтайландыру және олар бойынша пайыздық шығындарды
қысқартуда коммерциялық банктер депозиттік саясаттың қалыптасуын бірінші
орынға шығарды. 1998, 2008 жылдардағы болған банктік дағдарыс және одан
кейінгі Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуы коммерциялық
банктердің депозиттік саясатының рөлін көтерудің, сонымен қатар
жетілдірудің қажеттілігін растады.
Осы жұмыстың теориялық және практикалық негізі ретінде экономистердің
еліміздегі мәселелерді зерттеген материалдары, Қазақстандық коммерциялық
банктердің жұмысын талдау барысында алынған материалдар, статистикалық
материалдар және мерзімді басылымдардың мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыста ресурстарды тарту аясында коммерциялық банктердің
депозиттік саясат қалыптасуының теориялық аспектілері, депозиттердің
жіктелуі егжей-тегжейлі қарастырылған, олардың ерекшеліктері, сонымен қатар
екі жақ үшін де депозиттердің артықшылықтары мен кемшіліктері айқындалды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты коммерциялық банктің экономикалық
тұрақтылығын күшейту жүйесінде оның депозиттік саясатын жетілдіру бойынша
ұсыныстарды дайындау болып табылады.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
- ақша-несие қатынастары жүйесіндегі депозит
экономикалық категориясының мәні мен мазмұнын зерттеу;
- банктік депозиттердің жіктелуін қарастыру;
- халық қолындағы салымдарды коммерциялық банкке
тартудағы бағыттарды жетілдіру жолдарын анықтау;
- коммерциялық банктің тұрақтылығын күшейту мақсатында
оның депозиттік саясатын оңтайландырудың перспективалы
бағыттарын анықтау;
- депозиттерді сақтандыру қорының қызметіне талдау жасай
отырып, оны жетілдіру жолдарын анықтап беру.
Зерттеу пәні коммерциялық банктің депозиттік саясаты және оның
қалыптасуы, жүзеге асырылу үрдісіндегі экономикалық және ұйымдастырушылық
қатынастары болып табылады.
Зерттеу объектісі − АТФбанк АҚ-ның депозиттік қызметі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар мен
қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс 57 беттік компьютерлік терім мәтінін
құрай отырып, 7 кестені, 13 суретті және 4 қосымшаны қамтиды.
1. Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Депозит - коммерциялық банкте ресурстар базасын
құрудағы негізгі көзі ретінде
Банктік депозит (латынан depositum – сақталуға берілген зат) – бұл
банкке клиенттердің уақытша бос ақшаларын беру жөніндегі экономикалық
қатынас. Алайда депозит терминін түсіндіретін анықтамалар көп. Әлемдік
тәжірибеде депозит – бұл заңды және жеке тұлғалардың құралдарды салу
мерзіміне тәуелсіз қаржылық институтқа салу. Ал Қазақстанда заңды
тұлғалардың салымдары депозит, ал жеке тұлғалардың – салымдар деп аталады.
Есеп-айырысу және ағымдағы шоттардағы қалдықтар депозит болып саналмайды.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталымен
тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі: біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражат сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу тәуекелін төмендетеді. Үшіншіден банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материялдық объектілерінде
орналастырылған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді
және нарықта оңай өткізіледі. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы
барлық міндеттемелер коммерциялық банктарге меншікті капиталдың тартылған
өзара қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды.
Каценеленбаум З.С. банктік депозиттің мәнін зерттей отырып оның қос
табиғатында тұжырымдалатын ерекшеліктерін атап көрсетеді: Депозиттер
салымшы үшін әлуетті ақша болып табылады... Салымшы үшін олар екі рөлде
шығады: бір жағынан ақша рөлінде, екінші жағынан пайыз әкелетін капитал
рөлінде... бірақ капитал әкелетін пайызға қарағанда депозит аз пайыз
әкеледі. Бұл төменделген пайыз – кездейсоқ құбылыс емес, банк табиғатының
маңызды мезеті. Өйткені банк табиғатының бүкіл мәні мынада: депозит бойынша
төленетін пайыз банк әртүрлі кәсіпорындарға салған капитал үшін алатын
пайызға қарағанда төмен. Пайыздардағы бұл айырма активті операциялар
бойынша алатын пайыздардың ¼ бөлігін құрайды.
Сонымен, депозит тек қана салымшы үшін ғана емес, және банк үшін
тиімді. Көптеген депозиттер банкке несие капиталды құруға ықпалын тигізеді,
банк кейін бұл несие капиталын тиімді шарттарда шаруашылықтың кез келген
аясына орналастырады. Депозиттер бойынша пайыздармен және қарызгерлер
төлейтін пайыздар арасындағы айырма – банк атқарған бос ақша қаражатты
тарту және несие капиталын орналастыру жұмыстары үшін сыйақы болып
табылады.
Банк үшін пассивті операциялар маңызды орын алады. Пассивті
операцияларға пассивті шоттағы ақша қаражаттардың ұлғаюына әсер ететін банк
операциялары жатады. Осылардың көмегімен банктер ақша нарығында несие
ресурстарын таба алады.
Коммерциялық банктердің 4 түрлі пассивті операциялары бар:
1) бағалы қағаздардың алғашқы эмиссиясы;
2) қор құруға немесе ұлғайтуға банк табысынан аударым;
3) басқада заңды тұлғалардан алынған несиелер мен борыштар;
4) депозиттік операциялар.
Пассивті операциялар айналымда бола отырып банкке ақша қаражаттар
тартуға мүмкіншілік тудырады. Жаңа ресурстар банк жүйесінде активті
операциялар нәтижесінде құрылады. Алғашқы екі пассивті операциялар (1,2)
түрімен бірінші ірі несиелік ресурстар тобының меншікті ресурстары
құрылады. Келесі екі пассивті операциялар (3,4) түрі екінші ірі ресурстар
тобын - қарыздық немесе тартылған несиелік ресурстарды құрайды. Банктің
меншікті ресурстары банк капиталы мен оған теңестірілген баптарын
көрсетеді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен көлемі
түрлі басқа қызметтермен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдардан
ерекшеленетін айрықша өзгешелікке ие. Банктер меншікті капиталы арқылы
қаражаттарының жалпы қажеттілігінің 10%-дайын жабады. Жалпы мемлекет
банктердің меншікті ресурстары мен тартылған ресурстарының арасындағы
қатынастың шекті мөлшерін белгілейді. Қазақстанда банк ресурстарының
арақатынасы белгіленген. Қазақстанның қаржылық қадағалау агенттігі (ҚҚА)
банктердің меншікті капиталына қойылатын талаптарды қатайтты. Осыған орай
ҚҚА банктердің меншікті капиталын қазіргі 1 млрд. теңгеден 1,5 млрд.
теңгеге дейін, ал 2010 жылдан бастап 2 млрд. теңгеге дейін көтеруге
шешім қабылдады [46].
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал- жабдық,
жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Меншікті капитал есебінен
банкте қажетті резервтер құрады. Нәтижесінде, меншікті капитал ұзақ
мерізімді активтерге салынатын салымның негізгі қаражат көзі болып табылады
[17, 126 бет].
Банктің төртінші пассивті операциялар тобы банктік тәжірибеде негізгі
болып табылатын – депозиттік операциялар. Бұл коммерциялық банк қызметіне
еркін нарықтағы несиелік ресурстарды сатып алуына делдал ретінде қатысады.
Депозит экономикалық категория ретінде жинақ ақшаның құрамдас бөлігі
болып табылады. Бірақ егер жинақ ақша табыстары бөлу және қайта бөлумен
тығыз байланысты болса, депозит қайта бөлу қатынастары аясын қамтиды.
Депозиттер – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары [17, 137
бет].
Егер Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы
жағдайындағы депозиттік нарықтың даму ерекшелігін ескеретін болсақ, онда
депозит анықтамасы келесідей болып түсіндірілуі керек:
Депозит дегеніміз коммерциялық банктерге белгілі-бір мерзімге және
мерзімсіз, қайтарылу шартыменен, пайызы төленуі тиіc, сақтандырыла отырып
салынған кәсіпорындардың ақша қаражаттары.
Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда
табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Депозиттік операциялар банктік ресурстардың бос ақша нарығында ресурстарды
иемденуде инвесторлармен құралдарды пайдаланушылар арасындағы делдал
ретіндегі банк қарекетін көрсетеді. Депозиттерді тарту арқылы банк
клиенттерге, басқа банктерге несие беру мүмкіндігін арттырады, ал бұл табыс
алуға негіз жасайды. Депозиттік операциялар бұл – салымға ақша қаражаттарын
тарту (пассивті депозиттер) немесе қолда бар құралдарды басқа банктер
немесе несие-қаржылық институттарда орналастыру бойынша (активті депозит)
операциялар. Депозиттік операциялардың негізінде банктің несиелік
ресурстарының басым бөлігі құралады. Депозиттік операциялар заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру бойынша маңызды дәстүрлі банк
операцияларының біріне жатады.
Депозиттік операциялардың барысында коммерциялық банктердің несиелік
ресурстарының негізгі бөлігі құралады.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселесіне назар аударылған жоқ. Банк мекемелері алдында олармен
жинақталатын несиелік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігіне
байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған жоқ
болатын. Қарыздық салымдар мен қарыздық қордың баланстары КСРО Мемлекеттік
банкісінің бөлімшелерімен құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде КСРО
Мемлекеттік банкісінің өзінде орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған
және ол республикалық кеңселер бойынша несиелік жоспар негізінде бөлінген,
ал республикалық – облыстық кеңселер бойынша, облыстық бөлімшелер бойынша
бөлінген, сонымен қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктердің
депозиттік саясаттары зерттелмеген еді. Елімізде депозиттік саясат
теориясының жасалмағандығынан, біз шетел тәжірибесіне назар аудара аламыз.
Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке
кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік
кәсіпорындар, жергілікті билік органдары қаражаттарды коммерциялық
банктерге ынтамен орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі.
Біріншіден, банктер салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді,
екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез келген уақытта қайтаруды ғана талап
етіп қоймай, одан асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар
табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек:
- банк балансының жедел өтімділігін демеу мақсатында икемді депозиттік
саясат жүргізілуі керек;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімді
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде ерекше назар
аударылуы қажет; депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша
операциялардың арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен
сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану.
Депозиттердің келесідей қызметтерін атап айтуға болады:
1) Коммерциялық қызмет – жеке және заңды тұлғалардан ақша
қаражаттарын депозитке белгілі бір мүдде төлеу шартымен тарта отырып оны
осы қаражаттар қажет болып отырған тұлғаларға өзінің белгілі үстеме ақысын
қолдана отырып сатады. Банктің осы қатынасы оның коммерциялық банк деген
атына негіз болады.
2) Ынталандыру қызметі – депозиттік салымдардың әр түрлі шартпен
құрылуы, салымдардың белгілі бір шарттағы салым түріне ақша қаражаттарын
сала отырып табыс алуға деген қызығушылығын тудырады. Ол табыс ақша
қаражаты, несие алу мүмкіндігі және белгілі бір сыйлық есебінде алу түрінде
болады.
3) Қорлану қызметі – депозитке тартылатын қаражаттар ақша
түрінде болғандықтан, ол банктің белгілі бір қорларын құруға негіз болады.
Олар – банктің өсімділігін жоғары деңгейде ұстап тұруға негізделген қорлар.
Бұл қорларды коммерциялық банк реттеуші органдардың талап етуімен және өз
қызметін тиімді атқару үшін өз еркімен құрады.
4) Банк ресурстарын құру қызметі – депозиттік салымдар тарихи
қалыптасуы бойынша олар банктік ресурстарды құрудың негізгі көзі болып
табылады. Өйткені бұл ресурстар банк – үшін арзан және әр уақытта бар болып
тұратын қаражаттар. Депозиттік қаражаттар банктің пассивтерінің 70-80 %
құрайтын ресурс болғандықтан, олар активтік операцияларды жүргізуге қажетті
банк ресурстарының негізін құрайды.
Коммерциялық банктердің несиелік ресурстары дегеніміз – бұл оның
жарғылық капиталы мен басқа да пассивті операциялары нәтижесінде құралған
және уақытша бос тұрған ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Банктің несиелік ресурстары – бұл меншікті капиталдың және тартылған
қаражаттардың ақшалай түрдегі активті-несиелік операцияларға бағытталатын
бір бөлігі. Несиелік ресурстар несиеге берілген уақытында олар банкке
ресурс болудан қалады және олар қор емес (клиент қайтарымдылығы – тәуекелді
операция), ол орналастырылған несиелік ресурстарға айналады.
1.2.. Банктік депозиттердің классификациясы
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастырумен
байланысты операциялар. Активті депозиттер банктің өтімді қаражаттарына
жатады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар, олар пассив жағының көп бөлігін алады, сонымен қатар банктік
ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі [17, 138 бет].
Банктік депозиттер бірнеше шарттар бойынша жіктеледі: ақшаны алу
нысыны бойынша (1.2.1-сурет), салымшылар категориясы бойынша (1.2.2-сурет),
мақсаттық арналуы және табыстылық дәрежесі бойынша.
Коммерциялық банктерде депозиттердің әртүрлі шарттары бойынша жіктелуі
реті 1.2.1, 1.2.2-суреттерде көрсетілген.
Талап етілетін депозиттер – белгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы,
есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала
ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа шотқа
аударылуы мүмкін. Әдетте банк Талап етілетін салымдар бойынша ең төмен
пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем төленбейді.
Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым салынған.
Талап етілетін депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге
асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі формаларда – қолма-қол
ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады. Осындай шот ашып клиент
банкке өзінің төлем операцияларын техникалық жүргізуге сенім білдіреді.
Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап
етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды қолданумен ол біршама
азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады.
Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған
бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап етілетін шоттарды иеленуші
клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай
қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл
банк шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің
коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады,
сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін [21, 160 бет].
Кері алу нысаны бойынша депозиттер
1.2.1-сурет
Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан
қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін
қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген
клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл
экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен
Талап етілетіншоттар 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере
алады.
Талап етілетін салымдар депозиттік немесе контокоррентік шоттарда
орналастырылуы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар. Депозиттік шот
жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе аударуы мүмкін,
сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал контокорренттік есеп шоттарда
теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін. Клиент кез келген уақытта шоттан өз
салымын алып қана қоймай, ол белгілі бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда,
тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент
келісім бойынша депозиттік шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та
транзакциялық немесе чектік шоттар деп аталады, сондай-ақ оларға чек
жазылып берілуі мүмкін.
Салымшылар категориясы бойынша депозиттер
1.2.2-сурет
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз
пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі
кемшілік (салымшы үшін) – шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды
төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға
қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті
және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
АҚШ-та талап етілетін шоттарға пайыздарды коммерциялық банктерге
төлеуге заң бойынша тыйым салады. Коммерциялық банктер өз салымшыларын
сақтап қалу мақсатымен депозиттік шоттың жаңа түрін салымшыларға ұсынады,
ол бір жағынан жоғары өтімділік деңгейін, шоттарды есеп айырысу үшін
пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етсе, ал екінші жағынан салымшыларға
белгілі бір табыс алуды қамтамасыз етті. Бұл шот – наушот деп аталады. Ол
тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Бұл үшінші тұлғаға төлемдер үшін
пайдалануы мүмкін есеп айырысу траттасы немесе қаражаттарды алу туралы
бұйрығы, сондай-ақ ол чектер сияқты есеп айырысу тратталарын беруге болатын
депозитті шот, ол бойынша нарықтық мөлшерлеме пайыздық төлемдер түрінде
табыс алуға болады. 1981 жылдан бастап заң арқылы АҚШ-тың бүкіл аймағында
шоттың бұл формасы рұқсат етілді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің өзінен
көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге
орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары
пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит тиімді,
өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай-да бір қарыз алушыға қарыздарды
ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді
салымдар Талап етілетін шоттарда орын алатын ағымдағы төлемдер үшін
пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу
туралы ескертуі бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді
салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге
дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген
күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді
пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез келген келесі күндерде кері ала
алады [34].
Ескертуі бар мерзімді дапозиттерде салымшының ақшаларды кері алу
туралы арнауы арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі. Әдетте ескерту
мерзімдері – 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға
дейін және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес пайыздық
мөлшерлемелер белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге
(хабарламасы бар) мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың белгіленген
мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғарғы шегі
шектелген. Шот иесі шотқа ақша салу немесе алу үшін жинақ кітапшаларын
міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне қарағанда
төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ кітапшалары
негізінде толтырылады. Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ
салымдарын кеңінен қолданады. Мысалы, АҚШ-та корпорациялар, фирмалар және
басқа да коммерциялық ұйымдар үшін шоттың шекті сомасы 150 мың долларға
белгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. Әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (пошталық, телеграфтық, саудалық және т.б.)
ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және
шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын-ала ескерту талап етілмейді, олар
бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары Қазақстанда мерзімді салымдардың ең ірі түрлерін
құрайды.
2010 жылдың 1 қаңтарына банктердің депозиттік ресурстарының
құрылымында заңды тұлғалардың депозиттерінің үлесі 79,1%, ал жеке
тұлғалардың салымдарының үлесі 20,9%-ды құрайды (1.2.3-сурет)[43].
1.2.3-сурет. 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі
банктерінің қаржылық көрсеткіштері (соңғы айналыммен)[45].
Мерзімді салымдардың басқа түрі – мерзімді депозиттік сертификаттар
болып табылады. Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлемемен белгілі бір
мерзімге банкіге қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын ақшалай құжат.
Оларды компанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге 100 мың
доллардан кем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарықта сатылуы және
басқа тұлғаға өтуі мүмкін – берілетін және салымшының өзінде қалатын,
берілмейтін болады. Ақшаны мерзімінің аяқталуымен, тек сертификаттарды
ұсыну арқылы банктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен 18 айға дейін
болуы мүмкін.
Халықтың көбірек бөлігіне 500, 1000 және 2500 доллар номиналымен 1
айдан 5 жылға дейінгі мерзімге ұсақ жинақ сертификаттары шығарылуы мүмкін.
Біздің банктік жүйеге тән мерзімді депозиттердің аса тұрпатты нысаны –
бұл белгілі бір шектеулермен (мысалы: алдын ала ескерту) құралдарды шеше
алатын жеке тұлғалардың жинақ салымдары. Мерзімді депозит бойынша
салымшыларға банк төлейтін пайыз несиелік ресурс ретінде депозитті
пайдаланғаны үшін пайызға қарағанда төмен болу керек. Несие үшін алынатын
пайыз бен депозитке төленетін пайыз арасындағы айырма банк пайдасын
құрайды.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері депозиттік
операцияларды Конституцияға, Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы №2444 1995ж. 31 тамыздан, Салықтар және бюджетке
басқада міндетті төлемдер туралы 1995 ж. 24 сәуірден, валюталық реттеу
туралы 1996ж. 24 желтоқсанынан заң күші бар Қазақстан Республикасының
Президент жарлықтарына, Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банк клиенттерінің
банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулықтарына
сәйкес жүзеге асырады.
Депозиттік немесе жинақ сертификаты – бұл банк-эмитенттің ақша
қаражаттардың салынуы туралы жазбаша куәлігі, бұл куәлік салымшының ақша
қаражаттарын белгіленген мерзімнің өтуі және пайыздары бойынша алуға
құқығын куәландырады. Сертификаттар сатылған тауарлар мен қызметтерге есеп
айырысу немесе төлем құралы ретінде шыға алмайды. Депозиттік сертификаттар
ірі сомаларда шығарылады және заңды тұлғалар үшін арналған. Табысталмайтын
депозиттік сертификаттар салымшыда сақталады және уақыты өтуі бойынша
банкке ұсынылады. Табысталатын депозиттік сертификаттар қайталама нарықта
сатып алу-сату жолымен үшінші тұлғаға беріле алады. Депозиттік
сертификаттар 14 күннен 18 айға дейінгі мерзімге шығарылады.
Жинақ сертификаттары жеке тұлғаларға сатуға арналған. Мерзімді жинақ
сертификаттардың айналыс мерзімі егер олардың шығарылу шарттары Ұлттық
Банкпен келісілген болса 1 жылдан 3 жылға дейін. Егер депозит немесе
сертификат бойынша салымды алу мерзімі өткен болса, онда осындай сертификат
талап ету құжаты болып қалады. Банк онда көрсетілген соманы иемденушінің
бірінші талабы бойынша төлеуге міндетті. Жинақ сертификаттары тек қана жеке
тұлғаға ғана табыстала алады.
Жоғарыда қарастырылған депозиттер банктік ресурстардың басты көзі
болып табылады. Коммерциялық банктерде салымдар құрылымы ақша нарығы
конъюктурасына және салымдар бойынша пайыздың мөлшерін мемлекеттік
реттеуге тәуелді өзгереді. Депозиттермен байланысты пассивті операцияларды
жүргізе, банк менеджерлері салымдардың әртүрлі категориясы бойынша
шығындар көлемін, мүмкін болатын тәуекелдерді ескере отырып салымдарды
тарту және олардың құрылымын оңтайлатуға күш салады.
Банктер және басқа қаржылық құрылымдар арасында заңды және жеке
тұлғалардың салымдары үшін бәсекелестің шиеленісуі депозиттердің және
оларға бағалардың және қызмет көрсету әдістерінің көптеген түрлерінің пайда
болуына әкелді. Шетел мамандарының деректері бойынша, қазіргі уақытта
дамыған елдерде 30-дан астам банктік салымдардың түрлері бар. Олардың
әрбіреуі өзінің ерекшелігімен көрінеді, бұл клиенттерге оның мүддесі мен
мүмкіндігі бойынша ақша қаражаттарды жинақтау және тауарлар мен қызметтерге
төлеудің аса тиімді нысанын таңдауға мүмкіндік береді.
Пассивтерді басқару тұрғысынан қарағанда активті операцияларды кеңейту
және ең жақсы тәсілмен пайда алу үшін депозиттердің негізгі түрлерін;
оларға Талап етілетін және мерзімді депозиттердің түрлерін көбейтіп,
әртараптандыру қажет. Мерзімді депозиттерді тарту арқылы банк балансының
өтімділігінің қамтамасыз етілуі шешіледі, ал талап етілетін салымдар ең
арзан ресурстар болғандықтан, олардың көмегімен пайда алынады, өйткені
клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарына қызмет ету бойынша
шығындар төмен.
Қаржылық ресурстардағы талап етілетін депозиттердің үлесін ұлғайту
жолымен банк пайыздық шығындарды азайтады, бұл банктік активтерде осы
қаражаттарды пайдаланудан банкке аса жоғары пайда алуға мүмкіндік береді.
1.3. Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының негіздері
Банк жүйесінде аса жоғары бәсекелестік шарттарында коммерциялық
банктер халықтың жинақтарын тарту бойынша белсенді әрекетті жүргізуде.
Әрекетті тиімді әрі ойдағыдай жүргізу үшін банктер бәсекелестік
шарттарындағы даму жолдарын дайындау керек.
Кез келген жағдайға бейімделу, банк құралдарын тиімді басқару және
нарықтық ағымдарды айқын көру – бұл қазіргі уақытқа сай экономиканың даму
шарттарындағы коммерциялық банктерге талаптарының кейбіреулері болып
табылады. Тұрақты банк жүйесін құру республика халқының сенімділігін
арттыруға және халықаралық қаржылық нарықтарға аса қарқынды
интеграциялануға мүмкіндік береді.
Банктерде депозиттік операцияларды басқарудың өзіндік ерекшелігі
келесі қойылған міндеттердің шешілуімен анықталады:
1. Банкаралық бәсеке шарттарында депозиттік операцияларды
ойдағыдай жүргізу үшін жағдайлар жасау.
2. Депозиторлардың мүдделерін іскерлік байланыстардың ең
жоғары тұрақтылығына қол жеткізу мақсатында қызмет
көрсетудің сапасы мен сенімділігін қамтамасыз ету жолымен
сақталуы.
3. Банк жоспарлаған пайданы алу кепілдемесі.
4. Тәуекелдерді басқару.
5. Адам ресурстарын басқару.
Банктердің тиімді әрі ойдағыдай қарекеті осы міндеттерді шешуге
тәуелді.
Осылайша, депозиттерді тарту бойынша коммерциялық банк қарекетіндегі
талдау бар мәселелерді жақсы танып білуге және одан әрі стратегиялық даму
бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді.
Депозиттік нарықтың даму мәселелерін анықтау мақсатында SWOT-талдау
жүзеге асырылды. SWOT-талдау – бұл депозиттік операцияларды жүргізуде
әлсіз және күшті жақтар, мүмкіндіктер мен қауіптерді талдау.
Коммерциялық банктерде ішкі және сыртқы орта бар, онда өзгерістер
болады. Ішкі орта (немесе микродеңгей) өзіне қаржылық менеджмент, кадр
менеджменті және банктік маркетингті қосады. Сыртқы орта (немесе
макродеңгей) тікелей әсер ету және жанама әсер етудің сыртқы орталарынан
тұрады. Тікелей әсер етудің сыртқы ортасына салымшылар: жеке және заңды
тұлғалар, бәсекелестер кіреді. Жанама әсер етудің сыртқы ортасы келесі
факторлардан, атап айтқанда, экономикалық, демографиялық, әлеуметтік,
географиялық тұрады.
Жүргізілген зерттеулер негізінде келесі нәтижелер айқындалды (1-
қосымша). Қосымша депозиттік нарыққа әсер ететін факторларды зерттеу
негізінде жасалған.
Жүргізілген SWOT – талдауға тиісті депозиттік нарықтың даму
мәселелерін анықтауға және коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың
қалыптасу стратегиясын жасауға болады.
Банк қарекетінде негізгі мәселелер болып тиімді депозиттік саясаттың
жеткіліксіз дайындалуымен жүргізілуі және депозиттік саясаттың әлемдік
экономика деңгейі банк жүйесінің халықаралық стандартқа сай келмеуі.
Депозиттік нарық дамуының негізгі мәселелерін және оларды шешу
жолдарын қарстырайық (2-кесте).
2-кесте. Депозиттік нарық дамуының негізгі мәселелері және оларды
шешудің жолдары
Мәселелер Шешу жолдары
1998 жылдан бастап шетел Шетел валютадағы талап етілетін
валютадағы талап етілетін салымдарға аса тартымды пайыздық
депозиттердің мерзімді мөлшерлемені қою.
депозиттерге қарағанда жеткіліксізСалымдарды кепілдендіру жүйесіне талап
өсуі. етілетін депозиттерді сақтандыруды
кіргізу.
Депозиттердің түрлері және Әр банкте салымшылармен жұмыс істеу
артықшылықтары туралы кейбір бойынша депозиттік бөлімнің даму
салымшылардың жеткіліксіз білуі. бағдарламасын жасау. Бұл бағдарлама
өзіне түсіндірушілік кеңес беру,
ақпараттық әдістерді қосуы қажет.
Банктің ұйымдастырушылық Әр банкте стратегиялық жоспарлау
құрылымында депозиттерді тартумен бөлімшелерін құру.
байланысты банктік бизнестің жаңа Жұмысшыларды ерекше материалды және
формаларын жасаумен айналысатын рухани ынталандыруды ұйымдастыру.
стратегиялық дамудың арнаулы Тәжірибесі мол сарапшыларды
тобының болмауы. стратегиялық жобаларды жасауға тарту.
Депозиттік операциялар бойынша Депозиттік операциялар бойынша
банк қарекетінде тәуекелдерді тәуекелдерді бағалау әдістемелерін
жеткіліксіз бағалау. жасау.
Өндірістік сектордың әлсіз дамуы. Жеңілдікті несиелеу және салықтық
прессингті төмендету жолымен
өндірістік сектор дамуының мемлекеттік
бағдарламасын жасау.
Кейбір халықтың әлеуметтік Аса әлсіз халықты қолдау бойынша
қорғануының төмендігі. нормативтік актілер жасау.
Мемлекеттік және аймақтық деңгейде
халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
енгізу.
Банктік мекемелерден аймақтардың Филиалдық желісті құру.
алыстығы, филиалдық желістің Ірі дүкендер мен сауда орындарда
жеткіліксіздігі, территориялық салымдарды алу пунктерін ашу.
орналасудың ыңғайсыздығы.
Анықталған мәселелерге байланысты келесі депозиттік саясаттың
қалыптасу стратегиясы ұсынылады. Коммерциялық банктердің қаржылық
тұрақтылығын күшейту мақсатында құрамдас бөлігі депозиттік саясат болып
табылатын тиімді банк саясатын қалыптастыру қажет.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін зерттей отырып,
келесідей сұрақтарды қозғау қажет: депозиттік саясаттың субъектілері мен
объектілері, оның құрылу принциптері, сонымен қатар қалыптасу кезеңдері.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері құрамына
банктің клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік мекемелер жатады.
Депозиттік саясаттың объектілеріне банктің тартылған қаражаттары және
банктің қосымша қызметтері (кешендік қызмет көрсету) кіреді. Банктің
депозиттік саясаттың субъектілері мен объектілерінің классификациясы 1.3.3-
суретте көрсетілген.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу негізінде
принциптердің жалпы және айрықшалықты түрлері жатыр, бұл 1.3.4-суретте
көрсетілген.
Депозиттік саясаттың жалпы принциптеріне Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банктің макроэкономикалық деңгейде жүргізетін мемлекеттік ақша-
несиелік саясаты үшін де, және әрбір нақты коммерциялық банк деңгейінде
жүргізілетін саясат үшін бірыңғай принциптер жатады. Оларға ғылыми
негізділікке, оңтайлылыққа және тиімділікке кешендік тәсілдеме
принциптерін, сонымен қатар банктің депозиттік саясаттың барлық
элементтерінің бірлігін жатқызуға болады. Кешендік тәсілдеме банктің
депозиттік саясатының теориялық негіздері мен басым бағыттарын әзірлеуде,
сондай-ақ банк дамуының кезеңі үшін ең тиімді және оңтайлы тәсілдер мен оны
жүзеге асырудың әдістерін анықтауда көрінеді.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен объектілерінің
құрамы
1.3.3-сурет
Депозиттік саясаттың айрықшылықты принциптеріне банк шығындарының
оңтайлы деңгейін, депозиттік операцияларды жүргізудің қауіпсіздігін,
сенімділігін қамтамасыз етудің принциптері жатады, өйткені уақытша бос ақша
қаражаттарды кейін оларды орналастыру мақсатында шоғырландыра отырып, банк
өзінің қызметін жүзеге асыратын нарық реалийін ескереді.
Анықталған принциптерді ұстану банкке депозиттік үрдісті
ұйымдастыруда стртегиялық және тактикалық бағыттарын әзірлеуге мүмкіндік
береді [14, 93 бет].
Депозиттік саясаттың қалыптасуы келесі үш кезеңде жүзеге асырылуы
тиіс:
1. Зерттеу кезеңі.
2. Жоспарлау кезеңі.
3. Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі
Зерттеу кезеңінде банк клиенттердің қажеттіліктерін зерттейді, яғни
депозиттердің қандай түрлері аса тартымды, қандай пайыздық мөлшерлемелерді
депозиттің қай түріне орнату керек. Бұның барлығын жүзеге асырғанда
операцияларды жүргізу бойынша банк мүмкіндіктерін ескеру керек. Бұл кезеңде
сондай-ақ банк нарықты талдау мен зерттеуді жүзеге асырады, оған нарықтың
қоршаған ортасын және бұл нарықта банктің орны рөлін талдау жүзеге
асырылады. Яғни банктің географиялық орнын, клиенттерге жақындығын,
филиалдық желістің жеткіліктігін, қала немесе ауылдық жер, бәсекелестердің
болуын зерттеу және оларды депозиттік саясатты жасаудың бастапқы кезеңінде
ескеру қажет.
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша пайданы
бағалау және талдау жүргізеді, мүмкін болатын тәуекелдерді жоспарлайды,
көрсететін қызмет түрлерін кеңейтеді т.с.с (1.3.5-сурет).
Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі – аса маңызды әрі жауапты
кезең, өйткені бұл кезеңде жоспарланған кезеңде депозиттер қандай көлемде
тартылатындығы шешіледі. Мұнда депозитке құралдарды тарту процедурасы банк
персоналының клиенттермен ойдағыдай жұмысы: депозиттердің түрлері, мерзімі
және артықшылықтары бойынша анықтаушылық жұмысы маңызды рөл атқарады. Бұл
кезеңде тағы маңызды рөлді жарнама және жарнамалық компанияның өндірісі
атқарады және соңғысы қаржылық құралдарды аса рационалды пайдалану үшін
активтер мен пассивтерді дұрыс әрі тиімді басқару және тартылатын құралдар
мен салынатын құралдар арасында дисбаланстың қысқаруы банкке тәуелді.
Депозиттік саясат қалыптасуындағы кезеңдер негізінде коммерциялық
банктерде депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы ұсынылады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру принциптері.
1.3.4-сурет
Ұсынылатын стратегия депозиттік нарық мәселелерін зерттеу негізінде
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерге енгізу үшін жасалған. А
банк мысалында қарастырайық, бұл стратегия барлық банктерге қолданылыста
бола алады. Стратегия негізгі үш кезеңдерде қолданылады және өзіне бірнеше
блоктарды қосады.
3-кесте. Депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы (А банкінің мысалында)
А Банкі
1. Депозиттік операциялар нарығында А банкінің рөлі.
2. Депозиттерді тарту бойынша А банкінің негізгі мақсаттары.
3. А банкіндегі негізгі мәселелер.
4. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуекелдердің
талдау.
5. Банкке әлуетті және жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктерін талдау.
6. А банкінің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
7. Қаржылық нәтижелерді талдау.
1 Депозиттік операциялар нарығында Банк рөлі
Басты әрі маңызды мәселе болып Банк операциялары нарығында Банк рөлін
анықтау болып табылады. Банк жүйесінде Банк қандай орынды алатынды
анықтауға байланысты оған әрі қарай қойылған тапсырмалардың орындалуы
тәуелді. Бұл кезеңде бәрінен бұрын банк қарекет концепциясын жасап, өзін
көрсетуі керек. Бәсекелестер, салымшылар және банктің қызметкерлері бұл
үрдістің тікелей қатысушылары болып табылады. Яғни, олардың көзқарастарын
және ойлаған келешектегі мақсаттарды анықтау үшін басшылыққа алу керек.
1. Депозиттерді тарту бойынша Банктің негізгі мақсаттары
Банктің негізгі мақсаттары болып:
- халық пен кәсіпорындардан депозиттерді тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;
- депозиттерді сақтандыру жүйесін жетілдіру;
- депозиттермен жұмыс істеу бойынша әріптестерге кәсіби білім беру;
- банктік технологияларды жетілдіру және т.с.с..
2. Банктегі негізгі мәселелер
Банктерде депозиттік операциялар жұмысы бойынша кездесетін мәселелер.
Ішкі мәселелерге:
- депозиттік операциялар бойынша тәуекелдерге;
- кадр менеджментінің жеткіліксіз дамуы;
- жарнаманың жеткіліксіз болуы.
Сыртқы мәселелерге:
- депозиттік нарықта бәсекелестің жоғары болуы;
- шетел валютасының курстық айырмасының өзгеруі;
- өндірістік сектордың дамуының жеткіліксіздігі;
- халықтың әлеуметтік қорғануының жеткіліксіздігі.
3. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуекелдерді
талдау
Банкке депозиттік операциялар бойынша, сондай-ақ клиенттер тобы
бойынша тәуекелдерді бағалаудың әртүрлі әдістерін пайдалану қажет, әдістер
белгілі бір кезең ішінде рестурстардың жалпы сомасының ауытқуын аңғаруға
мүмкіндік береді.
4. Банкке жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктер мен әлуетті клиенттерді
талдау
Банк жеке және заңды тұлғалар депозиттері нарығында қандай
позицияларды алатынын талдауы қажет. Азаматтардың салымдары өзінің
экономикалық табиғаты жағынан және банктің өзі мен тұтастай несиелік жүйені
несиелік ресурстар қамтамасыз етуде рөлі бойынша біртекті емес. Мысалы:
талап етілетін салым ақша базасында және қолма-қолсыз төлемдік айналым
шоттарында дамыса, оларды жинақ салымдарынан ерекшелеу қажет, олардың бас
функциясы болып ақшалай жинақтарды ұйымдастыру болып табылады [11, 56 бет].
Соңғысы өз кезегінде екі негізгі нысанда: жинақ ақша салымы және жинақ ақша
сертификаты нысанында шығады.
5. Банктің депозиттік портфелінің қалыптасуы
Банк үшін құралдарды тартудың негізгі көзі болып клиенттер депозиттері
табылады, олар барлық міндеттемелер сомасының үлкен бөлігін құрайды. Осыдан
тыс банк қаржыландыру көздерін ұлғайту бойынша іс-әрекеттер жасауға
борышты.
6. Қаржылық нәтижелерді талдау
Қаржылық көрсеткіштердің есебі негізінде мамандармен жасалады.
Осылайша, депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясын таңдау және
жүзеге асыру әр банктің айрықша құзыреті болып табылады. Бұл стратегияның
әрбір адымы өзінің ерекшеліктерін иемденеді, бұларды банк нарыққа шығарарда
талдауы қажет.
Депозиттік саясат қалыптасуының кезеңдері
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының құрамдас бөлігі – бұл
тарифтік (пайыздық) саясат, өйткені депозиттік пайыз ресурстарды тартудың
тиімді құралы болып саналады.
Депозиттер бойынша пайыздар тіркелген және қалқымалы болып жіктеледі.
Әлемдік тәжірибеде пайыздық мөлшерлеменің ең тараған түрлері LIBOR, PIBOR,
NIBOR және MIBOR. Бұл нарықтық конъюктура ықпалынан құрылатын базистік
пайыздық мөлшерлемелер. Ең көп қолданылатын мөлшерлеме – LIBOR, өйткені ол
халықаралық деңгейде және әртүрлі елдердің ішкі нарықтарда
пайдаланылады[27].
Тауарлар бағасына әсер ететіндей, банктік қызметтер нарығында да
сұраныстың ұсынысқа қатынасы пайыздық мөлшерлемеге әсер етеді: егер ұсыныс
сұраныстан төмен болса, мөлшерлеме деңгейі түседі, егер сұраныс ұсыныстан
жоғары болса – өседі. Пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне инфляция деңгейі
де әсер етеді. Инфляцияның өсуі пайыздық мөлшерлемелердің өсуіне әкеледі.
Осыған байланысты банктік тәжірибеде номиналды және нақты (инфляцияны
ескеріп түзетілген) пайыздық мөлшерлемелерге айырады. Әлтүрлі елдерде
инфляциядан жоғалтуларды болдырмау үшін қалқымалы пайыздық мөлшерлемелер
қолданылады, оның мөлшерлемесі келісімнің барлық уақытына тіркелмей, нарық
конъюктурасы жағдайы мен инфляцияның қарқынына тәуелді қайта қарастырылады.
Қалқымалы пайыздық мөлшерлемені несиелік және депозиттік операциялар
бойынша орнатады. Бірінші жағдайда олар банк жоғалтуларын өтейді, екінші
жағдайда салымшының жоғалтуларын өтейді. Қалқымалы мөлшерлемелерді қолдану
банкке болашақта мүмкін болатын депозиттер бойынша мөлшерлемелердің өсуінен
қорғау мүмкіндігін береді, ал салымшыға оның табысының нарық жағдайына
байланысты өсу мүмкіндігін береді.
Пассивті операциялар бойынша пайыздық мөлшерлемелердің саралануы
жүргізіледі, соның ішінде халықтың төмен деңгейін әлеуметтік экономикалық
қорғауды күшейту мақсатында салымшылардың топтары бойынша сараланады.
Депозиттер бойынша орташа пайыздық мөлшерлемеге келесі факторлар әсер
етеді:
- ақша нарығының конъюктурасына тәуелді болатын депозиттер
бойынша пайыздық мөлшерлемесінің нарықтық деңгейі;
- депозиттік база құрылымы. Шоғырландырылған қаражаттың
жалпы сомасындағы қымбат депозиттік құралдар (банкаралық
несие) үлесінің өсуі депозиттерге қызмет көрсету бойынша
шығындардың, яғни пайыздық шығындардың өсуіне әкеледі.
Депозиттік база тұрақтылығын ұстау үшін жағдайды талдаудың
математикалық моделдерін пайдалану керек. Сонымен қатар келесі
көрсеткіштердің өзгеру динамикасын қадағалау қажет:
- салынған теңгенің орташа сақтау мерзімі;
мұндағы
ОВ – салымдардың орташа қалдықтары;
ОВК – несиелерді беру бойынша айналымдық көрсеткіш.
Бұл көрсеткіш салымдардың тұрақтылығын көрсетеді, ал бұл қысқа
мерзімді несиелеу ресурстары ретінде бағалау үшін өте маңызды.
- салымға түскен құралдардың орнығу деңгейі
мұндағы
ОВк және ОВн - кезеңнің басында және кезеңнің соңындағы салымдар
қалдығы;
Вп – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері;
- есеп айырысу шотындағы орнығатын жоспарланған түсімнен
қаражат үлесі, бұл үлес кәсіпорынға залал келтірмей
жоспарланған кезеңде мерзімді депозиттік шотқа (doc)
орналастырылады.
мұндағы
ОС – өткен жылдың сәйкес кезеңіндегі (3,6,9,12 ай) есеп айырысу
шотындағы құралдардың орташа қалдығы;
Пфакт – есеп айырысу шотындағы нақты түсімдер (өткен жылдың сәйкес
кезеңіндегі нақты орындау);
Ппл – жоспарланған мерзімде есеп айырысу шотына күтілетін түсімдер
(орындау бойынша жоспар);
- халық салымдарының банктік меншікті құралдарына қатынасы. Осы
көрсеткіштің төмен мәні халық салымдарын тару масштабтарын
кеңейту бойынша коммерциялық банктердің маңызды әлуетті
мүмкіндіктерінің бар екендігін айтады.
Депозиттерге пайыздық мөлшерлемелердің қалыптасуында банк өзіне алатын
тәуекел дәрежесі мен маркетинг стратегиясы және банк міндеттемелері
маңызды рөл атқарады. Банктер пассивтеріндегі депозиттер үлесін түсіргісі
келсе, пайыздық төлемдер деңгейін түсіреді, және керісінше көлемі бойынша
үлкен депозиттерді және ұзақ мерзімге тартуға мүдделі банктер клиенттерге
пайыздың жоғары мөлшерлемесін ұсынады, өйткені банк ресурстарының
қалыптасуындағы мерзімді депозиттердің басымдылығы өтімділік пен
төлемқабілеттілікті тиімді басқаруға мүмкіндік береді. Жинақтық пассивтерде
мерзімді депозиттердің ұсынбалы үлесін – 60% құрайды. Мерзімді депозиттер
несиелік ресурстардың болжанатын бөлігі болып табылады, бұл ұзақ мерзімге
сәйкес аса жоғары пайызбен несиелендіруді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының ҰБ Басқармасының 1999 жылы 20 қазанда
бекітілген №293 ережесіне сай несиелер мен депозиттер бойынша сыйақылар
қалқымалы және тіркелген бола алады.
Тіркелген сыйақы мөлшерлемелері келісімнің мерзімінде өзгермейді.
Қалқымалы сыйақы мөлшерлемелері келісімнің кез келген уақытында онда
қарастырылған шарттарына тәуелді өзгере алады.
Сыйақыны есептегенде сыйақы есептеудің келесідей әдістері
пайдаланылады.
1. Қарапайым әдіс – депозит бойынша негізгі қарыз сомасына
сыйақы мына формуламен есептеледі:
мұндағы
i – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі,
p – депозит қалдығы,
n – пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны;
2. Күрделі әдіс – сыйақы депозиттің тек қана негізгі қарыз сомасына
емес, сонымен қатар оған қосылған табыстарға сыйақы есептеледі:
мұндағы
i – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі;
n – айлардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1. Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық негіздері
4
1.1. Депозит - коммерциялық банкте ресурстар базасын құрудағы негізгі көзі
ретінде 4
1.2. Банктік депозиттердің классификациясы 8
1.3 Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының негіздері
14
2. АТФбанк АҚ-ның депозиттік саясаты 26
2.1. Қазақстанның депозиттік нарығындағы АТФбанк АҚ-ның рөлі
26
2.2 АТФбанк АҚ қызметінің жалпы сипаттамасы 35
2.3 “АТФбанк” АҚ депозиттік саясатының негізгі қаржылық көрсеткіштері мен
қызметін талдау 37
3. Депозиттік саясатты жетілдірудің жолдары 43
3.1 АТФбанк АҚ-ның депозиттік саясатын жетілдіру құралдары 43
3.2 Халық салымдарын сақтандыру қоры 47
Қорытынды 53
Қолданылған әдебиеттер тізімі 56
Кіріспе
Коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретінде банктік мекеменің
өзіндік ерекшелігі оның ресурстарының басым бөлігі меншікті құралдардан
емес, тартылған құралдардан құрылуында. Қаражаттарды тартуда банктердің
мүмкіндіктері шектеулі және кез келген елде Орталық Банк тарапынан
реттемеленеді. Банк капиталының мөлшері мен тартылған қаражаттар көлемі
арасындағы ара қатынасты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі міндетті
экономикалық нормативтер арқылы реттейді.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің, халық
және басқа банктердің құралдарын салым (депозит) нысанында және осы салымға
сәйкес шоттарды ашу арқылы тарту мүмкіндігін иеленеді. Банкпен тартылатын
қаражаттар құрамы бойынша әртүрлі болып келеді. Олардың басты түрлері −
клиенттермен жұмыс істеу үрдісінде банкпен тартылған құралдар (депозиттер),
меншікті борышқорлық міндеттемелерді (депозиттік және жинақ
сертификаттарын) шығару жолымен шоғырландырылған құралдар.
Барлық банктік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі – бұл ресурстық
базаның қалыптасу саясаты. Банк әрқашан пассивті операцияларын жүзеге асыру
үрдісіндегі ресурстық базаның қалыптасуы банктің активті операцияларына
қатысты бірінші әрі анықтаушы рөлді атқарады. Банктік ресурстардың негізгі
бөлігі бәрімізге белгілі депозиттік операцияларды жүргізу үрдісінде
құрылады, осы операцияларды дұрыс әрі тиімді ұйымдастыруға кез келген
несиелік ұйымның қызмет етуінің тұрақтылығы тәуелді. Осыған байланысты
пассивтерді тиімді басқару арқылы ресурстар әлуетін өсіру және оның
тұрақтылығын қамтамасыз ету өзгеше өзектілік пен маңыздылықты иеленуде.
Біздің елімізде депозиттік саясаттың қалыптасу мәселелеріне қажетті
көңіл аударылмай келді. Бұл жоғары инфляция және арзан ресурстардың қолда
бар болған кезде банктік операцияларға сұраныс ұсынысқа қарағанда елеулі
асты, ал осы шарттар банктік операциялар тәуекелінің табиғатын өзгерте
отырып, жоғары пайда нормасын қамтамасыз етумен байланысты болды. Пайда
нормасының төмендеуі, банкаралық несиелер және мерзімді валюталық нарықтағы
операциялар сияқты табыстың дәстүрлі көздерінің жоғалуы өздерімен тартылған
қаражаттың құрылымын оңтайландыру және олар бойынша пайыздық шығындарды
қысқартуда коммерциялық банктер депозиттік саясаттың қалыптасуын бірінші
орынға шығарды. 1998, 2008 жылдардағы болған банктік дағдарыс және одан
кейінгі Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуы коммерциялық
банктердің депозиттік саясатының рөлін көтерудің, сонымен қатар
жетілдірудің қажеттілігін растады.
Осы жұмыстың теориялық және практикалық негізі ретінде экономистердің
еліміздегі мәселелерді зерттеген материалдары, Қазақстандық коммерциялық
банктердің жұмысын талдау барысында алынған материалдар, статистикалық
материалдар және мерзімді басылымдардың мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыста ресурстарды тарту аясында коммерциялық банктердің
депозиттік саясат қалыптасуының теориялық аспектілері, депозиттердің
жіктелуі егжей-тегжейлі қарастырылған, олардың ерекшеліктері, сонымен қатар
екі жақ үшін де депозиттердің артықшылықтары мен кемшіліктері айқындалды.
Дипломдық зерттеудің мақсаты коммерциялық банктің экономикалық
тұрақтылығын күшейту жүйесінде оның депозиттік саясатын жетілдіру бойынша
ұсыныстарды дайындау болып табылады.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
- ақша-несие қатынастары жүйесіндегі депозит
экономикалық категориясының мәні мен мазмұнын зерттеу;
- банктік депозиттердің жіктелуін қарастыру;
- халық қолындағы салымдарды коммерциялық банкке
тартудағы бағыттарды жетілдіру жолдарын анықтау;
- коммерциялық банктің тұрақтылығын күшейту мақсатында
оның депозиттік саясатын оңтайландырудың перспективалы
бағыттарын анықтау;
- депозиттерді сақтандыру қорының қызметіне талдау жасай
отырып, оны жетілдіру жолдарын анықтап беру.
Зерттеу пәні коммерциялық банктің депозиттік саясаты және оның
қалыптасуы, жүзеге асырылу үрдісіндегі экономикалық және ұйымдастырушылық
қатынастары болып табылады.
Зерттеу объектісі − АТФбанк АҚ-ның депозиттік қызметі.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар мен
қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс 57 беттік компьютерлік терім мәтінін
құрай отырып, 7 кестені, 13 суретті және 4 қосымшаны қамтиды.
1. Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Депозит - коммерциялық банкте ресурстар базасын
құрудағы негізгі көзі ретінде
Банктік депозит (латынан depositum – сақталуға берілген зат) – бұл
банкке клиенттердің уақытша бос ақшаларын беру жөніндегі экономикалық
қатынас. Алайда депозит терминін түсіндіретін анықтамалар көп. Әлемдік
тәжірибеде депозит – бұл заңды және жеке тұлғалардың құралдарды салу
мерзіміне тәуелсіз қаржылық институтқа салу. Ал Қазақстанда заңды
тұлғалардың салымдары депозит, ал жеке тұлғалардың – салымдар деп аталады.
Есеп-айырысу және ағымдағы шоттардағы қалдықтар депозит болып саналмайды.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі-базалық қызметі. Бұл банктің пассиві меншікті капиталымен
тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің несиелік
ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда
қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы
мынандай жағдайлармен түсіндіріледі: біріншіден, банктер қаржылық
нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және
халықтың уақытша бос қаражат сомасын депозит түрінде жинақтайды, осы
жағдайда оларды тиімді басқарады, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады.
Екіншіден, депозиттерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл
салымдарды жаппай кері алу тәуекелін төмендетеді. Үшіншіден банктерге
тартылатын депозиттер басқа кәсіпорындардың материялдық объектілерінде
орналастырылған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді
және нарықта оңай өткізіледі. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда осы
барлық міндеттемелер коммерциялық банктарге меншікті капиталдың тартылған
өзара қатынасында өз міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне
мүмкіндік береді. Ең алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін
қажет.
Жоғарыда айтылып өткендей, банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттардың 90%-нан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай-ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды.
Каценеленбаум З.С. банктік депозиттің мәнін зерттей отырып оның қос
табиғатында тұжырымдалатын ерекшеліктерін атап көрсетеді: Депозиттер
салымшы үшін әлуетті ақша болып табылады... Салымшы үшін олар екі рөлде
шығады: бір жағынан ақша рөлінде, екінші жағынан пайыз әкелетін капитал
рөлінде... бірақ капитал әкелетін пайызға қарағанда депозит аз пайыз
әкеледі. Бұл төменделген пайыз – кездейсоқ құбылыс емес, банк табиғатының
маңызды мезеті. Өйткені банк табиғатының бүкіл мәні мынада: депозит бойынша
төленетін пайыз банк әртүрлі кәсіпорындарға салған капитал үшін алатын
пайызға қарағанда төмен. Пайыздардағы бұл айырма активті операциялар
бойынша алатын пайыздардың ¼ бөлігін құрайды.
Сонымен, депозит тек қана салымшы үшін ғана емес, және банк үшін
тиімді. Көптеген депозиттер банкке несие капиталды құруға ықпалын тигізеді,
банк кейін бұл несие капиталын тиімді шарттарда шаруашылықтың кез келген
аясына орналастырады. Депозиттер бойынша пайыздармен және қарызгерлер
төлейтін пайыздар арасындағы айырма – банк атқарған бос ақша қаражатты
тарту және несие капиталын орналастыру жұмыстары үшін сыйақы болып
табылады.
Банк үшін пассивті операциялар маңызды орын алады. Пассивті
операцияларға пассивті шоттағы ақша қаражаттардың ұлғаюына әсер ететін банк
операциялары жатады. Осылардың көмегімен банктер ақша нарығында несие
ресурстарын таба алады.
Коммерциялық банктердің 4 түрлі пассивті операциялары бар:
1) бағалы қағаздардың алғашқы эмиссиясы;
2) қор құруға немесе ұлғайтуға банк табысынан аударым;
3) басқада заңды тұлғалардан алынған несиелер мен борыштар;
4) депозиттік операциялар.
Пассивті операциялар айналымда бола отырып банкке ақша қаражаттар
тартуға мүмкіншілік тудырады. Жаңа ресурстар банк жүйесінде активті
операциялар нәтижесінде құрылады. Алғашқы екі пассивті операциялар (1,2)
түрімен бірінші ірі несиелік ресурстар тобының меншікті ресурстары
құрылады. Келесі екі пассивті операциялар (3,4) түрі екінші ірі ресурстар
тобын - қарыздық немесе тартылған несиелік ресурстарды құрайды. Банктің
меншікті ресурстары банк капиталы мен оған теңестірілген баптарын
көрсетеді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен көлемі
түрлі басқа қызметтермен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдардан
ерекшеленетін айрықша өзгешелікке ие. Банктер меншікті капиталы арқылы
қаражаттарының жалпы қажеттілігінің 10%-дайын жабады. Жалпы мемлекет
банктердің меншікті ресурстары мен тартылған ресурстарының арасындағы
қатынастың шекті мөлшерін белгілейді. Қазақстанда банк ресурстарының
арақатынасы белгіленген. Қазақстанның қаржылық қадағалау агенттігі (ҚҚА)
банктердің меншікті капиталына қойылатын талаптарды қатайтты. Осыған орай
ҚҚА банктердің меншікті капиталын қазіргі 1 млрд. теңгеден 1,5 млрд.
теңгеге дейін, ал 2010 жылдан бастап 2 млрд. теңгеге дейін көтеруге
шешім қабылдады [46].
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал- жабдық,
жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Меншікті капитал есебінен
банкте қажетті резервтер құрады. Нәтижесінде, меншікті капитал ұзақ
мерізімді активтерге салынатын салымның негізгі қаражат көзі болып табылады
[17, 126 бет].
Банктің төртінші пассивті операциялар тобы банктік тәжірибеде негізгі
болып табылатын – депозиттік операциялар. Бұл коммерциялық банк қызметіне
еркін нарықтағы несиелік ресурстарды сатып алуына делдал ретінде қатысады.
Депозит экономикалық категория ретінде жинақ ақшаның құрамдас бөлігі
болып табылады. Бірақ егер жинақ ақша табыстары бөлу және қайта бөлумен
тығыз байланысты болса, депозит қайта бөлу қатынастары аясын қамтиды.
Депозиттер – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары [17, 137
бет].
Егер Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы
жағдайындағы депозиттік нарықтың даму ерекшелігін ескеретін болсақ, онда
депозит анықтамасы келесідей болып түсіндірілуі керек:
Депозит дегеніміз коммерциялық банктерге белгілі-бір мерзімге және
мерзімсіз, қайтарылу шартыменен, пайызы төленуі тиіc, сақтандырыла отырып
салынған кәсіпорындардың ақша қаражаттары.
Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту және оларды пайда
табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік операциялар деп аталады.
Депозиттік операциялар банктік ресурстардың бос ақша нарығында ресурстарды
иемденуде инвесторлармен құралдарды пайдаланушылар арасындағы делдал
ретіндегі банк қарекетін көрсетеді. Депозиттерді тарту арқылы банк
клиенттерге, басқа банктерге несие беру мүмкіндігін арттырады, ал бұл табыс
алуға негіз жасайды. Депозиттік операциялар бұл – салымға ақша қаражаттарын
тарту (пассивті депозиттер) немесе қолда бар құралдарды басқа банктер
немесе несие-қаржылық институттарда орналастыру бойынша (активті депозит)
операциялар. Депозиттік операциялардың негізінде банктің несиелік
ресурстарының басым бөлігі құралады. Депозиттік операциялар заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру бойынша маңызды дәстүрлі банк
операцияларының біріне жатады.
Депозиттік операциялардың барысында коммерциялық банктердің несиелік
ресурстарының негізгі бөлігі құралады.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселесіне назар аударылған жоқ. Банк мекемелері алдында олармен
жинақталатын несиелік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігіне
байланысты қарыз беруді қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған жоқ
болатын. Қарыздық салымдар мен қарыздық қордың баланстары КСРО Мемлекеттік
банкісінің бөлімшелерімен құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде КСРО
Мемлекеттік банкісінің өзінде орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған
және ол республикалық кеңселер бойынша несиелік жоспар негізінде бөлінген,
ал республикалық – облыстық кеңселер бойынша, облыстық бөлімшелер бойынша
бөлінген, сонымен қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктердің
депозиттік саясаттары зерттелмеген еді. Елімізде депозиттік саясат
теориясының жасалмағандығынан, біз шетел тәжірибесіне назар аудара аламыз.
Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке
кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік
кәсіпорындар, жергілікті билік органдары қаражаттарды коммерциялық
банктерге ынтамен орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі.
Біріншіден, банктер салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді,
екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез келген уақытта қайтаруды ғана талап
етіп қоймай, одан асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар
табыс әкеледі.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек:
- банк балансының жедел өтімділігін демеу мақсатында икемді депозиттік
саясат жүргізілуі керек;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімді
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде ерекше назар
аударылуы қажет; депозиттік операциялармен қарыздарды беру бойынша
операциялардың арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен
сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану.
Депозиттердің келесідей қызметтерін атап айтуға болады:
1) Коммерциялық қызмет – жеке және заңды тұлғалардан ақша
қаражаттарын депозитке белгілі бір мүдде төлеу шартымен тарта отырып оны
осы қаражаттар қажет болып отырған тұлғаларға өзінің белгілі үстеме ақысын
қолдана отырып сатады. Банктің осы қатынасы оның коммерциялық банк деген
атына негіз болады.
2) Ынталандыру қызметі – депозиттік салымдардың әр түрлі шартпен
құрылуы, салымдардың белгілі бір шарттағы салым түріне ақша қаражаттарын
сала отырып табыс алуға деген қызығушылығын тудырады. Ол табыс ақша
қаражаты, несие алу мүмкіндігі және белгілі бір сыйлық есебінде алу түрінде
болады.
3) Қорлану қызметі – депозитке тартылатын қаражаттар ақша
түрінде болғандықтан, ол банктің белгілі бір қорларын құруға негіз болады.
Олар – банктің өсімділігін жоғары деңгейде ұстап тұруға негізделген қорлар.
Бұл қорларды коммерциялық банк реттеуші органдардың талап етуімен және өз
қызметін тиімді атқару үшін өз еркімен құрады.
4) Банк ресурстарын құру қызметі – депозиттік салымдар тарихи
қалыптасуы бойынша олар банктік ресурстарды құрудың негізгі көзі болып
табылады. Өйткені бұл ресурстар банк – үшін арзан және әр уақытта бар болып
тұратын қаражаттар. Депозиттік қаражаттар банктің пассивтерінің 70-80 %
құрайтын ресурс болғандықтан, олар активтік операцияларды жүргізуге қажетті
банк ресурстарының негізін құрайды.
Коммерциялық банктердің несиелік ресурстары дегеніміз – бұл оның
жарғылық капиталы мен басқа да пассивті операциялары нәтижесінде құралған
және уақытша бос тұрған ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Банктің несиелік ресурстары – бұл меншікті капиталдың және тартылған
қаражаттардың ақшалай түрдегі активті-несиелік операцияларға бағытталатын
бір бөлігі. Несиелік ресурстар несиеге берілген уақытында олар банкке
ресурс болудан қалады және олар қор емес (клиент қайтарымдылығы – тәуекелді
операция), ол орналастырылған несиелік ресурстарға айналады.
1.2.. Банктік депозиттердің классификациясы
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастырумен
байланысты операциялар. Активті депозиттер банктің өтімді қаражаттарына
жатады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар, олар пассив жағының көп бөлігін алады, сонымен қатар банктік
ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі [17, 138 бет].
Банктік депозиттер бірнеше шарттар бойынша жіктеледі: ақшаны алу
нысыны бойынша (1.2.1-сурет), салымшылар категориясы бойынша (1.2.2-сурет),
мақсаттық арналуы және табыстылық дәрежесі бойынша.
Коммерциялық банктерде депозиттердің әртүрлі шарттары бойынша жіктелуі
реті 1.2.1, 1.2.2-суреттерде көрсетілген.
Талап етілетін депозиттер – белгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы,
есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала
ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа шотқа
аударылуы мүмкін. Әдетте банк Талап етілетін салымдар бойынша ең төмен
пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем төленбейді.
Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым салынған.
Талап етілетін депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге
асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі формаларда – қолма-қол
ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады. Осындай шот ашып клиент
банкке өзінің төлем операцияларын техникалық жүргізуге сенім білдіреді.
Банктерде күнделікті төлем операцияларын жүргізу біраз шығындарды талап
етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды қолданумен ол біршама
азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады.
Клиенттің шоты бойынша күнделікті банкте жүздеген немесе мыңдаған
бухгалтерлік өткізбелер жасалынады. Талап етілетін шоттарды иеленуші
клиенттерді жалпы қарастыратын болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай
қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл
банк шығындарын көп немесе аз дәрежеде компенсацияландырады. Банктің
коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады,
сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін [21, 160 бет].
Кері алу нысаны бойынша депозиттер
1.2.1-сурет
Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан
қаражаттарды үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін
қайтадан толтырып отырулары нәтижесінде қалыптасады. Бірақ көптеген
клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Бұл
экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар қалдықтары мен
Талап етілетіншоттар 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере
алады.
Талап етілетін салымдар депозиттік немесе контокоррентік шоттарда
орналастырылуы мүмкін. Олардың арасында айырмашылықтар бар. Депозиттік шот
жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алуы немесе аударуы мүмкін,
сондай-ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал контокорренттік есеп шоттарда
теріс немесе оң қалдықтар болуы мүмкін. Клиент кез келген уақытта шоттан өз
салымын алып қана қоймай, ол белгілі бір уақытқа несие алуы мүмкін. Алайда,
тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-бірте шегеріледі. Қазіргі кезде клиент
келісім бойынша депозиттік шоттардан несие алуы мүмкін. Бұл шоттар АҚШ-та
транзакциялық немесе чектік шоттар деп аталады, сондай-ақ оларға чек
жазылып берілуі мүмкін.
Салымшылар категориясы бойынша депозиттер
1.2.2-сурет
Бұл шоттардың жоғары өтімділігі, төлем құралы ретінде оларды үздіксіз
пайдалану мүмкіндіктері олардың басты артықшылығы болып табылады, негізгі
кемшілік (салымшы үшін) – шот бойынша төмен пайыз немесе пайыздарды
төлеудің жоқ болуы. Бұл шоттардың ерекшелігі банк мерзімді салымдарға
қарағанда орталық банкте ең төменгі резервтерді көбірек сақтауға міндетті
және ол шоттардың иелері шотты пайдаланғаны үшін банкке комиссия төлейді.
АҚШ-та талап етілетін шоттарға пайыздарды коммерциялық банктерге
төлеуге заң бойынша тыйым салады. Коммерциялық банктер өз салымшыларын
сақтап қалу мақсатымен депозиттік шоттың жаңа түрін салымшыларға ұсынады,
ол бір жағынан жоғары өтімділік деңгейін, шоттарды есеп айырысу үшін
пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етсе, ал екінші жағынан салымшыларға
белгілі бір табыс алуды қамтамасыз етті. Бұл шот – наушот деп аталады. Ол
тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Бұл үшінші тұлғаға төлемдер үшін
пайдалануы мүмкін есеп айырысу траттасы немесе қаражаттарды алу туралы
бұйрығы, сондай-ақ ол чектер сияқты есеп айырысу тратталарын беруге болатын
депозитті шот, ол бойынша нарықтық мөлшерлеме пайыздық төлемдер түрінде
табыс алуға болады. 1981 жылдан бастап заң арқылы АҚШ-тың бүкіл аймағында
шоттың бұл формасы рұқсат етілді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің өзінен
көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары мерзімге
орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні жоғары
пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит тиімді,
өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай-да бір қарыз алушыға қарыздарды
ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады. Мерзімді
салымдар Талап етілетін шоттарда орын алатын ағымдағы төлемдер үшін
пайдаланылмайды. Мерзімді салымдар меншікті мерзімді салымдар және кері алу
туралы ескертуі бар мерзімді салымдар болып бөлінеді. Меншікті мерзімді
салымдар шот иелеріне алдын ала белгіленген күні қайтарылады, ал осы күнге
дейін банк оларды өз қалауы бойынша иемденеді. Егер шот иесі белгіленген
күні соманы кері алмаса, онда оны сол күннен кейін ағымдағы шот секілді
пайдаланады, сондай-ақ ол өз ақшаларын кез келген келесі күндерде кері ала
алады [34].
Ескертуі бар мерзімді дапозиттерде салымшының ақшаларды кері алу
туралы арнауы арызын банкке алдын ала түсіруі талап етіледі. Әдетте ескерту
мерзімдері – 1 айдан 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға
дейін және 1 жылдан жоғары. Ескерту мерзіміне байланысты сәйкес пайыздық
мөлшерлемелер белгіленеді. Көбінесе тәжірибеде алдын ала ескертуге
(хабарламасы бар) мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың белгіленген
мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғарғы шегі
шектелген. Шот иесі шотқа ақша салу немесе алу үшін жинақ кітапшаларын
міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне қарағанда
төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ кітапшалары
негізінде толтырылады. Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ
салымдарын кеңінен қолданады. Мысалы, АҚШ-та корпорациялар, фирмалар және
басқа да коммерциялық ұйымдар үшін шоттың шекті сомасы 150 мың долларға
белгіленген.
Халықтың салымдарын тарту мақсатында жинақтардың түрлі формалары
қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға мақсатты және т.б. Әдетте олар
халыққа қосымша қызметтерді (пошталық, телеграфтық, саудалық және т.б.)
ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және
шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын-ала ескерту талап етілмейді, олар
бойынша чектер берілмейді.
Жинақ салымдары Қазақстанда мерзімді салымдардың ең ірі түрлерін
құрайды.
2010 жылдың 1 қаңтарына банктердің депозиттік ресурстарының
құрылымында заңды тұлғалардың депозиттерінің үлесі 79,1%, ал жеке
тұлғалардың салымдарының үлесі 20,9%-ды құрайды (1.2.3-сурет)[43].
1.2.3-сурет. 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша екінші деңгейдегі
банктерінің қаржылық көрсеткіштері (соңғы айналыммен)[45].
Мерзімді салымдардың басқа түрі – мерзімді депозиттік сертификаттар
болып табылады. Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшерлемемен белгілі бір
мерзімге банкіге қаражаттарды енгізгендігін куәландыратын ақшалай құжат.
Оларды компанияларға, фирмаларға және өте бай иемденушілерге 100 мың
доллардан кем емес сомада беріледі. Олар екінші ретті нарықта сатылуы және
басқа тұлғаға өтуі мүмкін – берілетін және салымшының өзінде қалатын,
берілмейтін болады. Ақшаны мерзімінің аяқталуымен, тек сертификаттарды
ұсыну арқылы банктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен 18 айға дейін
болуы мүмкін.
Халықтың көбірек бөлігіне 500, 1000 және 2500 доллар номиналымен 1
айдан 5 жылға дейінгі мерзімге ұсақ жинақ сертификаттары шығарылуы мүмкін.
Біздің банктік жүйеге тән мерзімді депозиттердің аса тұрпатты нысаны –
бұл белгілі бір шектеулермен (мысалы: алдын ала ескерту) құралдарды шеше
алатын жеке тұлғалардың жинақ салымдары. Мерзімді депозит бойынша
салымшыларға банк төлейтін пайыз несиелік ресурс ретінде депозитті
пайдаланғаны үшін пайызға қарағанда төмен болу керек. Несие үшін алынатын
пайыз бен депозитке төленетін пайыз арасындағы айырма банк пайдасын
құрайды.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері депозиттік
операцияларды Конституцияға, Қазақстан Республикасындағы банктер және
банктік қызмет туралы №2444 1995ж. 31 тамыздан, Салықтар және бюджетке
басқада міндетті төлемдер туралы 1995 ж. 24 сәуірден, валюталық реттеу
туралы 1996ж. 24 желтоқсанынан заң күші бар Қазақстан Республикасының
Президент жарлықтарына, Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банк клиенттерінің
банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулықтарына
сәйкес жүзеге асырады.
Депозиттік немесе жинақ сертификаты – бұл банк-эмитенттің ақша
қаражаттардың салынуы туралы жазбаша куәлігі, бұл куәлік салымшының ақша
қаражаттарын белгіленген мерзімнің өтуі және пайыздары бойынша алуға
құқығын куәландырады. Сертификаттар сатылған тауарлар мен қызметтерге есеп
айырысу немесе төлем құралы ретінде шыға алмайды. Депозиттік сертификаттар
ірі сомаларда шығарылады және заңды тұлғалар үшін арналған. Табысталмайтын
депозиттік сертификаттар салымшыда сақталады және уақыты өтуі бойынша
банкке ұсынылады. Табысталатын депозиттік сертификаттар қайталама нарықта
сатып алу-сату жолымен үшінші тұлғаға беріле алады. Депозиттік
сертификаттар 14 күннен 18 айға дейінгі мерзімге шығарылады.
Жинақ сертификаттары жеке тұлғаларға сатуға арналған. Мерзімді жинақ
сертификаттардың айналыс мерзімі егер олардың шығарылу шарттары Ұлттық
Банкпен келісілген болса 1 жылдан 3 жылға дейін. Егер депозит немесе
сертификат бойынша салымды алу мерзімі өткен болса, онда осындай сертификат
талап ету құжаты болып қалады. Банк онда көрсетілген соманы иемденушінің
бірінші талабы бойынша төлеуге міндетті. Жинақ сертификаттары тек қана жеке
тұлғаға ғана табыстала алады.
Жоғарыда қарастырылған депозиттер банктік ресурстардың басты көзі
болып табылады. Коммерциялық банктерде салымдар құрылымы ақша нарығы
конъюктурасына және салымдар бойынша пайыздың мөлшерін мемлекеттік
реттеуге тәуелді өзгереді. Депозиттермен байланысты пассивті операцияларды
жүргізе, банк менеджерлері салымдардың әртүрлі категориясы бойынша
шығындар көлемін, мүмкін болатын тәуекелдерді ескере отырып салымдарды
тарту және олардың құрылымын оңтайлатуға күш салады.
Банктер және басқа қаржылық құрылымдар арасында заңды және жеке
тұлғалардың салымдары үшін бәсекелестің шиеленісуі депозиттердің және
оларға бағалардың және қызмет көрсету әдістерінің көптеген түрлерінің пайда
болуына әкелді. Шетел мамандарының деректері бойынша, қазіргі уақытта
дамыған елдерде 30-дан астам банктік салымдардың түрлері бар. Олардың
әрбіреуі өзінің ерекшелігімен көрінеді, бұл клиенттерге оның мүддесі мен
мүмкіндігі бойынша ақша қаражаттарды жинақтау және тауарлар мен қызметтерге
төлеудің аса тиімді нысанын таңдауға мүмкіндік береді.
Пассивтерді басқару тұрғысынан қарағанда активті операцияларды кеңейту
және ең жақсы тәсілмен пайда алу үшін депозиттердің негізгі түрлерін;
оларға Талап етілетін және мерзімді депозиттердің түрлерін көбейтіп,
әртараптандыру қажет. Мерзімді депозиттерді тарту арқылы банк балансының
өтімділігінің қамтамасыз етілуі шешіледі, ал талап етілетін салымдар ең
арзан ресурстар болғандықтан, олардың көмегімен пайда алынады, өйткені
клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарына қызмет ету бойынша
шығындар төмен.
Қаржылық ресурстардағы талап етілетін депозиттердің үлесін ұлғайту
жолымен банк пайыздық шығындарды азайтады, бұл банктік активтерде осы
қаражаттарды пайдаланудан банкке аса жоғары пайда алуға мүмкіндік береді.
1.3. Коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың қалыптасуының негіздері
Банк жүйесінде аса жоғары бәсекелестік шарттарында коммерциялық
банктер халықтың жинақтарын тарту бойынша белсенді әрекетті жүргізуде.
Әрекетті тиімді әрі ойдағыдай жүргізу үшін банктер бәсекелестік
шарттарындағы даму жолдарын дайындау керек.
Кез келген жағдайға бейімделу, банк құралдарын тиімді басқару және
нарықтық ағымдарды айқын көру – бұл қазіргі уақытқа сай экономиканың даму
шарттарындағы коммерциялық банктерге талаптарының кейбіреулері болып
табылады. Тұрақты банк жүйесін құру республика халқының сенімділігін
арттыруға және халықаралық қаржылық нарықтарға аса қарқынды
интеграциялануға мүмкіндік береді.
Банктерде депозиттік операцияларды басқарудың өзіндік ерекшелігі
келесі қойылған міндеттердің шешілуімен анықталады:
1. Банкаралық бәсеке шарттарында депозиттік операцияларды
ойдағыдай жүргізу үшін жағдайлар жасау.
2. Депозиторлардың мүдделерін іскерлік байланыстардың ең
жоғары тұрақтылығына қол жеткізу мақсатында қызмет
көрсетудің сапасы мен сенімділігін қамтамасыз ету жолымен
сақталуы.
3. Банк жоспарлаған пайданы алу кепілдемесі.
4. Тәуекелдерді басқару.
5. Адам ресурстарын басқару.
Банктердің тиімді әрі ойдағыдай қарекеті осы міндеттерді шешуге
тәуелді.
Осылайша, депозиттерді тарту бойынша коммерциялық банк қарекетіндегі
талдау бар мәселелерді жақсы танып білуге және одан әрі стратегиялық даму
бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді.
Депозиттік нарықтың даму мәселелерін анықтау мақсатында SWOT-талдау
жүзеге асырылды. SWOT-талдау – бұл депозиттік операцияларды жүргізуде
әлсіз және күшті жақтар, мүмкіндіктер мен қауіптерді талдау.
Коммерциялық банктерде ішкі және сыртқы орта бар, онда өзгерістер
болады. Ішкі орта (немесе микродеңгей) өзіне қаржылық менеджмент, кадр
менеджменті және банктік маркетингті қосады. Сыртқы орта (немесе
макродеңгей) тікелей әсер ету және жанама әсер етудің сыртқы орталарынан
тұрады. Тікелей әсер етудің сыртқы ортасына салымшылар: жеке және заңды
тұлғалар, бәсекелестер кіреді. Жанама әсер етудің сыртқы ортасы келесі
факторлардан, атап айтқанда, экономикалық, демографиялық, әлеуметтік,
географиялық тұрады.
Жүргізілген зерттеулер негізінде келесі нәтижелер айқындалды (1-
қосымша). Қосымша депозиттік нарыққа әсер ететін факторларды зерттеу
негізінде жасалған.
Жүргізілген SWOT – талдауға тиісті депозиттік нарықтың даму
мәселелерін анықтауға және коммерциялық банктерде депозиттік саясаттың
қалыптасу стратегиясын жасауға болады.
Банк қарекетінде негізгі мәселелер болып тиімді депозиттік саясаттың
жеткіліксіз дайындалуымен жүргізілуі және депозиттік саясаттың әлемдік
экономика деңгейі банк жүйесінің халықаралық стандартқа сай келмеуі.
Депозиттік нарық дамуының негізгі мәселелерін және оларды шешу
жолдарын қарстырайық (2-кесте).
2-кесте. Депозиттік нарық дамуының негізгі мәселелері және оларды
шешудің жолдары
Мәселелер Шешу жолдары
1998 жылдан бастап шетел Шетел валютадағы талап етілетін
валютадағы талап етілетін салымдарға аса тартымды пайыздық
депозиттердің мерзімді мөлшерлемені қою.
депозиттерге қарағанда жеткіліксізСалымдарды кепілдендіру жүйесіне талап
өсуі. етілетін депозиттерді сақтандыруды
кіргізу.
Депозиттердің түрлері және Әр банкте салымшылармен жұмыс істеу
артықшылықтары туралы кейбір бойынша депозиттік бөлімнің даму
салымшылардың жеткіліксіз білуі. бағдарламасын жасау. Бұл бағдарлама
өзіне түсіндірушілік кеңес беру,
ақпараттық әдістерді қосуы қажет.
Банктің ұйымдастырушылық Әр банкте стратегиялық жоспарлау
құрылымында депозиттерді тартумен бөлімшелерін құру.
байланысты банктік бизнестің жаңа Жұмысшыларды ерекше материалды және
формаларын жасаумен айналысатын рухани ынталандыруды ұйымдастыру.
стратегиялық дамудың арнаулы Тәжірибесі мол сарапшыларды
тобының болмауы. стратегиялық жобаларды жасауға тарту.
Депозиттік операциялар бойынша Депозиттік операциялар бойынша
банк қарекетінде тәуекелдерді тәуекелдерді бағалау әдістемелерін
жеткіліксіз бағалау. жасау.
Өндірістік сектордың әлсіз дамуы. Жеңілдікті несиелеу және салықтық
прессингті төмендету жолымен
өндірістік сектор дамуының мемлекеттік
бағдарламасын жасау.
Кейбір халықтың әлеуметтік Аса әлсіз халықты қолдау бойынша
қорғануының төмендігі. нормативтік актілер жасау.
Мемлекеттік және аймақтық деңгейде
халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
енгізу.
Банктік мекемелерден аймақтардың Филиалдық желісті құру.
алыстығы, филиалдық желістің Ірі дүкендер мен сауда орындарда
жеткіліксіздігі, территориялық салымдарды алу пунктерін ашу.
орналасудың ыңғайсыздығы.
Анықталған мәселелерге байланысты келесі депозиттік саясаттың
қалыптасу стратегиясы ұсынылады. Коммерциялық банктердің қаржылық
тұрақтылығын күшейту мақсатында құрамдас бөлігі депозиттік саясат болып
табылатын тиімді банк саясатын қалыптастыру қажет.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін зерттей отырып,
келесідей сұрақтарды қозғау қажет: депозиттік саясаттың субъектілері мен
объектілері, оның құрылу принциптері, сонымен қатар қалыптасу кезеңдері.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері құрамына
банктің клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік мекемелер жатады.
Депозиттік саясаттың объектілеріне банктің тартылған қаражаттары және
банктің қосымша қызметтері (кешендік қызмет көрсету) кіреді. Банктің
депозиттік саясаттың субъектілері мен объектілерінің классификациясы 1.3.3-
суретте көрсетілген.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу негізінде
принциптердің жалпы және айрықшалықты түрлері жатыр, бұл 1.3.4-суретте
көрсетілген.
Депозиттік саясаттың жалпы принциптеріне Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банктің макроэкономикалық деңгейде жүргізетін мемлекеттік ақша-
несиелік саясаты үшін де, және әрбір нақты коммерциялық банк деңгейінде
жүргізілетін саясат үшін бірыңғай принциптер жатады. Оларға ғылыми
негізділікке, оңтайлылыққа және тиімділікке кешендік тәсілдеме
принциптерін, сонымен қатар банктің депозиттік саясаттың барлық
элементтерінің бірлігін жатқызуға болады. Кешендік тәсілдеме банктің
депозиттік саясатының теориялық негіздері мен басым бағыттарын әзірлеуде,
сондай-ақ банк дамуының кезеңі үшін ең тиімді және оңтайлы тәсілдер мен оны
жүзеге асырудың әдістерін анықтауда көрінеді.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен объектілерінің
құрамы
1.3.3-сурет
Депозиттік саясаттың айрықшылықты принциптеріне банк шығындарының
оңтайлы деңгейін, депозиттік операцияларды жүргізудің қауіпсіздігін,
сенімділігін қамтамасыз етудің принциптері жатады, өйткені уақытша бос ақша
қаражаттарды кейін оларды орналастыру мақсатында шоғырландыра отырып, банк
өзінің қызметін жүзеге асыратын нарық реалийін ескереді.
Анықталған принциптерді ұстану банкке депозиттік үрдісті
ұйымдастыруда стртегиялық және тактикалық бағыттарын әзірлеуге мүмкіндік
береді [14, 93 бет].
Депозиттік саясаттың қалыптасуы келесі үш кезеңде жүзеге асырылуы
тиіс:
1. Зерттеу кезеңі.
2. Жоспарлау кезеңі.
3. Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі
Зерттеу кезеңінде банк клиенттердің қажеттіліктерін зерттейді, яғни
депозиттердің қандай түрлері аса тартымды, қандай пайыздық мөлшерлемелерді
депозиттің қай түріне орнату керек. Бұның барлығын жүзеге асырғанда
операцияларды жүргізу бойынша банк мүмкіндіктерін ескеру керек. Бұл кезеңде
сондай-ақ банк нарықты талдау мен зерттеуді жүзеге асырады, оған нарықтың
қоршаған ортасын және бұл нарықта банктің орны рөлін талдау жүзеге
асырылады. Яғни банктің географиялық орнын, клиенттерге жақындығын,
филиалдық желістің жеткіліктігін, қала немесе ауылдық жер, бәсекелестердің
болуын зерттеу және оларды депозиттік саясатты жасаудың бастапқы кезеңінде
ескеру қажет.
Жоспарлау кезеңінде банк депозиттік операциялар бойынша пайданы
бағалау және талдау жүргізеді, мүмкін болатын тәуекелдерді жоспарлайды,
көрсететін қызмет түрлерін кеңейтеді т.с.с (1.3.5-сурет).
Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі – аса маңызды әрі жауапты
кезең, өйткені бұл кезеңде жоспарланған кезеңде депозиттер қандай көлемде
тартылатындығы шешіледі. Мұнда депозитке құралдарды тарту процедурасы банк
персоналының клиенттермен ойдағыдай жұмысы: депозиттердің түрлері, мерзімі
және артықшылықтары бойынша анықтаушылық жұмысы маңызды рөл атқарады. Бұл
кезеңде тағы маңызды рөлді жарнама және жарнамалық компанияның өндірісі
атқарады және соңғысы қаржылық құралдарды аса рационалды пайдалану үшін
активтер мен пассивтерді дұрыс әрі тиімді басқару және тартылатын құралдар
мен салынатын құралдар арасында дисбаланстың қысқаруы банкке тәуелді.
Депозиттік саясат қалыптасуындағы кезеңдер негізінде коммерциялық
банктерде депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы ұсынылады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру принциптері.
1.3.4-сурет
Ұсынылатын стратегия депозиттік нарық мәселелерін зерттеу негізінде
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерге енгізу үшін жасалған. А
банк мысалында қарастырайық, бұл стратегия барлық банктерге қолданылыста
бола алады. Стратегия негізгі үш кезеңдерде қолданылады және өзіне бірнеше
блоктарды қосады.
3-кесте. Депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы (А банкінің мысалында)
А Банкі
1. Депозиттік операциялар нарығында А банкінің рөлі.
2. Депозиттерді тарту бойынша А банкінің негізгі мақсаттары.
3. А банкіндегі негізгі мәселелер.
4. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуекелдердің
талдау.
5. Банкке әлуетті және жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктерін талдау.
6. А банкінің депозиттік портфелінің қалыптасуы.
7. Қаржылық нәтижелерді талдау.
1 Депозиттік операциялар нарығында Банк рөлі
Басты әрі маңызды мәселе болып Банк операциялары нарығында Банк рөлін
анықтау болып табылады. Банк жүйесінде Банк қандай орынды алатынды
анықтауға байланысты оған әрі қарай қойылған тапсырмалардың орындалуы
тәуелді. Бұл кезеңде бәрінен бұрын банк қарекет концепциясын жасап, өзін
көрсетуі керек. Бәсекелестер, салымшылар және банктің қызметкерлері бұл
үрдістің тікелей қатысушылары болып табылады. Яғни, олардың көзқарастарын
және ойлаған келешектегі мақсаттарды анықтау үшін басшылыққа алу керек.
1. Депозиттерді тарту бойынша Банктің негізгі мақсаттары
Банктің негізгі мақсаттары болып:
- халық пен кәсіпорындардан депозиттерді тарту;
- халыққа қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;
- депозиттерді сақтандыру жүйесін жетілдіру;
- депозиттермен жұмыс істеу бойынша әріптестерге кәсіби білім беру;
- банктік технологияларды жетілдіру және т.с.с..
2. Банктегі негізгі мәселелер
Банктерде депозиттік операциялар жұмысы бойынша кездесетін мәселелер.
Ішкі мәселелерге:
- депозиттік операциялар бойынша тәуекелдерге;
- кадр менеджментінің жеткіліксіз дамуы;
- жарнаманың жеткіліксіз болуы.
Сыртқы мәселелерге:
- депозиттік нарықта бәсекелестің жоғары болуы;
- шетел валютасының курстық айырмасының өзгеруі;
- өндірістік сектордың дамуының жеткіліксіздігі;
- халықтың әлеуметтік қорғануының жеткіліксіздігі.
3. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуекелдерді
талдау
Банкке депозиттік операциялар бойынша, сондай-ақ клиенттер тобы
бойынша тәуекелдерді бағалаудың әртүрлі әдістерін пайдалану қажет, әдістер
белгілі бір кезең ішінде рестурстардың жалпы сомасының ауытқуын аңғаруға
мүмкіндік береді.
4. Банкке жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктер мен әлуетті клиенттерді
талдау
Банк жеке және заңды тұлғалар депозиттері нарығында қандай
позицияларды алатынын талдауы қажет. Азаматтардың салымдары өзінің
экономикалық табиғаты жағынан және банктің өзі мен тұтастай несиелік жүйені
несиелік ресурстар қамтамасыз етуде рөлі бойынша біртекті емес. Мысалы:
талап етілетін салым ақша базасында және қолма-қолсыз төлемдік айналым
шоттарында дамыса, оларды жинақ салымдарынан ерекшелеу қажет, олардың бас
функциясы болып ақшалай жинақтарды ұйымдастыру болып табылады [11, 56 бет].
Соңғысы өз кезегінде екі негізгі нысанда: жинақ ақша салымы және жинақ ақша
сертификаты нысанында шығады.
5. Банктің депозиттік портфелінің қалыптасуы
Банк үшін құралдарды тартудың негізгі көзі болып клиенттер депозиттері
табылады, олар барлық міндеттемелер сомасының үлкен бөлігін құрайды. Осыдан
тыс банк қаржыландыру көздерін ұлғайту бойынша іс-әрекеттер жасауға
борышты.
6. Қаржылық нәтижелерді талдау
Қаржылық көрсеткіштердің есебі негізінде мамандармен жасалады.
Осылайша, депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясын таңдау және
жүзеге асыру әр банктің айрықша құзыреті болып табылады. Бұл стратегияның
әрбір адымы өзінің ерекшеліктерін иемденеді, бұларды банк нарыққа шығарарда
талдауы қажет.
Депозиттік саясат қалыптасуының кезеңдері
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының құрамдас бөлігі – бұл
тарифтік (пайыздық) саясат, өйткені депозиттік пайыз ресурстарды тартудың
тиімді құралы болып саналады.
Депозиттер бойынша пайыздар тіркелген және қалқымалы болып жіктеледі.
Әлемдік тәжірибеде пайыздық мөлшерлеменің ең тараған түрлері LIBOR, PIBOR,
NIBOR және MIBOR. Бұл нарықтық конъюктура ықпалынан құрылатын базистік
пайыздық мөлшерлемелер. Ең көп қолданылатын мөлшерлеме – LIBOR, өйткені ол
халықаралық деңгейде және әртүрлі елдердің ішкі нарықтарда
пайдаланылады[27].
Тауарлар бағасына әсер ететіндей, банктік қызметтер нарығында да
сұраныстың ұсынысқа қатынасы пайыздық мөлшерлемеге әсер етеді: егер ұсыныс
сұраныстан төмен болса, мөлшерлеме деңгейі түседі, егер сұраныс ұсыныстан
жоғары болса – өседі. Пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне инфляция деңгейі
де әсер етеді. Инфляцияның өсуі пайыздық мөлшерлемелердің өсуіне әкеледі.
Осыған байланысты банктік тәжірибеде номиналды және нақты (инфляцияны
ескеріп түзетілген) пайыздық мөлшерлемелерге айырады. Әлтүрлі елдерде
инфляциядан жоғалтуларды болдырмау үшін қалқымалы пайыздық мөлшерлемелер
қолданылады, оның мөлшерлемесі келісімнің барлық уақытына тіркелмей, нарық
конъюктурасы жағдайы мен инфляцияның қарқынына тәуелді қайта қарастырылады.
Қалқымалы пайыздық мөлшерлемені несиелік және депозиттік операциялар
бойынша орнатады. Бірінші жағдайда олар банк жоғалтуларын өтейді, екінші
жағдайда салымшының жоғалтуларын өтейді. Қалқымалы мөлшерлемелерді қолдану
банкке болашақта мүмкін болатын депозиттер бойынша мөлшерлемелердің өсуінен
қорғау мүмкіндігін береді, ал салымшыға оның табысының нарық жағдайына
байланысты өсу мүмкіндігін береді.
Пассивті операциялар бойынша пайыздық мөлшерлемелердің саралануы
жүргізіледі, соның ішінде халықтың төмен деңгейін әлеуметтік экономикалық
қорғауды күшейту мақсатында салымшылардың топтары бойынша сараланады.
Депозиттер бойынша орташа пайыздық мөлшерлемеге келесі факторлар әсер
етеді:
- ақша нарығының конъюктурасына тәуелді болатын депозиттер
бойынша пайыздық мөлшерлемесінің нарықтық деңгейі;
- депозиттік база құрылымы. Шоғырландырылған қаражаттың
жалпы сомасындағы қымбат депозиттік құралдар (банкаралық
несие) үлесінің өсуі депозиттерге қызмет көрсету бойынша
шығындардың, яғни пайыздық шығындардың өсуіне әкеледі.
Депозиттік база тұрақтылығын ұстау үшін жағдайды талдаудың
математикалық моделдерін пайдалану керек. Сонымен қатар келесі
көрсеткіштердің өзгеру динамикасын қадағалау қажет:
- салынған теңгенің орташа сақтау мерзімі;
мұндағы
ОВ – салымдардың орташа қалдықтары;
ОВК – несиелерді беру бойынша айналымдық көрсеткіш.
Бұл көрсеткіш салымдардың тұрақтылығын көрсетеді, ал бұл қысқа
мерзімді несиелеу ресурстары ретінде бағалау үшін өте маңызды.
- салымға түскен құралдардың орнығу деңгейі
мұндағы
ОВк және ОВн - кезеңнің басында және кезеңнің соңындағы салымдар
қалдығы;
Вп – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері;
- есеп айырысу шотындағы орнығатын жоспарланған түсімнен
қаражат үлесі, бұл үлес кәсіпорынға залал келтірмей
жоспарланған кезеңде мерзімді депозиттік шотқа (doc)
орналастырылады.
мұндағы
ОС – өткен жылдың сәйкес кезеңіндегі (3,6,9,12 ай) есеп айырысу
шотындағы құралдардың орташа қалдығы;
Пфакт – есеп айырысу шотындағы нақты түсімдер (өткен жылдың сәйкес
кезеңіндегі нақты орындау);
Ппл – жоспарланған мерзімде есеп айырысу шотына күтілетін түсімдер
(орындау бойынша жоспар);
- халық салымдарының банктік меншікті құралдарына қатынасы. Осы
көрсеткіштің төмен мәні халық салымдарын тару масштабтарын
кеңейту бойынша коммерциялық банктердің маңызды әлуетті
мүмкіндіктерінің бар екендігін айтады.
Депозиттерге пайыздық мөлшерлемелердің қалыптасуында банк өзіне алатын
тәуекел дәрежесі мен маркетинг стратегиясы және банк міндеттемелері
маңызды рөл атқарады. Банктер пассивтеріндегі депозиттер үлесін түсіргісі
келсе, пайыздық төлемдер деңгейін түсіреді, және керісінше көлемі бойынша
үлкен депозиттерді және ұзақ мерзімге тартуға мүдделі банктер клиенттерге
пайыздың жоғары мөлшерлемесін ұсынады, өйткені банк ресурстарының
қалыптасуындағы мерзімді депозиттердің басымдылығы өтімділік пен
төлемқабілеттілікті тиімді басқаруға мүмкіндік береді. Жинақтық пассивтерде
мерзімді депозиттердің ұсынбалы үлесін – 60% құрайды. Мерзімді депозиттер
несиелік ресурстардың болжанатын бөлігі болып табылады, бұл ұзақ мерзімге
сәйкес аса жоғары пайызбен несиелендіруді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының ҰБ Басқармасының 1999 жылы 20 қазанда
бекітілген №293 ережесіне сай несиелер мен депозиттер бойынша сыйақылар
қалқымалы және тіркелген бола алады.
Тіркелген сыйақы мөлшерлемелері келісімнің мерзімінде өзгермейді.
Қалқымалы сыйақы мөлшерлемелері келісімнің кез келген уақытында онда
қарастырылған шарттарына тәуелді өзгере алады.
Сыйақыны есептегенде сыйақы есептеудің келесідей әдістері
пайдаланылады.
1. Қарапайым әдіс – депозит бойынша негізгі қарыз сомасына
сыйақы мына формуламен есептеледі:
мұндағы
i – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі,
p – депозит қалдығы,
n – пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны;
2. Күрделі әдіс – сыйақы депозиттің тек қана негізгі қарыз сомасына
емес, сонымен қатар оған қосылған табыстарға сыйақы есептеледі:
мұндағы
i – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі;
n – айлардағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz