Қазақстан Республикасындағы ипотекалық кредиттеудің дамуы

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ КРЕДИТТЕУДІҢ ДАМУЫ

Жоспар

Кіріспе . . .

: І

Кіріспе. . .: Тарау - Кредиттік қатынастардың теориялық негіздері . . .

3: 7

: §1

Кіріспе. . .: Ссудалық капитал . . .

3: 7

: §2

Кіріспе. . .: Ипотекалық кредит - ссудалық капитал қозғалысының нысаны ретінде . . .

3: 13

: §3

Кіріспе. . .: Қазақстан Республикасында ипотекалық кредиттің пайда болуының алғышарттары . . .

3: 19

: §4

Кіріспе. . .: Қазақстандағы шетелдік тәжірибе негізіндегі ипотекалық кредиттеу жүйесінің даму модельдері . . .

3: 25

: ІІ

Кіріспе. . .: Тарау - Ипотекалық кредиттің мәселелері және болашағы . . .

3: 32

: §1

Кіріспе. . .: Ипотекалық кредиттің құрылымы . . .

3: 32

: §2

Кіріспе. . .: Тұрғын үйді ипотекалық кредиттеудің мәселелері . . .

3: 39

: §3

Кіріспе. . .: Ипотекалық кредиттің дамуына ұсыныстар және оның болашағы . . .

3: 45

Кіріспе. . .: Қорытынды . . .

3: 52

Кіріспе. . .: Қосымшалар . . .

3: 56

Кіріспе. . .:

Қолданған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер . . .

3: 61

Кіріспе. . .: Қосымша әдебиеттер . . .

3: 63

Кіріспе

Өзінің жеке үйіңнің болуы - әр отбасы үшін әуелгі қажеттілік. Қазақстандағы тұрғын үй құрылысын қаржыландырудың дәстүрлі үлгісі тұрғын үйді қаржыландырудың бұрынғы кеңестік жүйенің бөлігі ретінде мемлекеттік үйлер құрылысы үшін қажет бюджеттік ресурстардың орталықтандырылған үлестіруінен және оның тұрғын үй жағдайын жақсартқысы келіп, кезекте тұрған азаматтардың арасында тегін таратылуынан көрінді. Бұл нобай Қазақстанның тәуелсіздік алып, рыноктық экономикаға өту кезеңінде өзінің негізсіздігін көрсетті. Құрылысты бюджеттік қаржыландырудың және тұрғындарды үймен қамсыздандырудың қысқаруы жағдайында тұрғындардың үйді алуға қажетті ақша құралдарының негізгі көзі болып тұрғындардың өз қаражаттары, сонымен қатар, банк кредиттері табылады. Бұл жағдай әдетте экономикалық дамыған елдерде орын алады. Осындай қалыптасқан жағдайда объективті түрде тұрғындардың максималды уақытылы қайтарыммен қамтамасыз етілген және инфляцияның әсеріне минималды ұшырайтын тұрғын үйдің ұзақ мерзімді несиесіне қажеттілігі пайда болады. Дәл осы талаптарға тауарлы-материалдық құндылықтар кепілімен қамтамасыз етілген ипотекалық кредит сәйкес келеді. Көптеген шетелдердің тәжірибелері көрсетіп отырғандай, егер мемлекеттік саясатты ақылға салып жүргізсе және дұрыс ұйымдастырса, онда ипотека тұрғын үй рыногының едәуір деңгейде қызметін анықтайтын және қамтамасыз ететін, өзін-өзі қаржыландыратын жүйеге айналады. Сонымен қатар тұрғындар жағынан төлемқабілетті сұраныстың шұғыл кеңеюі есебінен жаңа құрылыс жұмыстары жанданады, құрылыс материалдарының, мамандандырылған техниканың шығарылымы көбейеді, жаңа жөнделген архитектуралық жобалар пайда болып, экономиканың көптеген шектес салалардың жылдам дамуы жүзеге асырылады. Жылжымайтын мүлік рыногына қатысты ипотекалық кредиттеу осы сферадағы ең ірі қайшылықтардың бірі - жылжымайтын мүлік объектілерінің жоғары құны мен жылжымайтын мүлікті ықтимал тұтынушылардың ағымдағы табыстары деңгейі арасындағы қайшылықты шешу мақсатында қолданылатын механизм. Тұтынушы үшін ипотекалық кредиттеу - тұрғын үйге деген қажеттілік пен табыс деңгейі арасындағы қайшылықта шешу әдісі. Жылжымайтын мүлік рыногындағы кәсіпқойлар үшін ипотекалық кредиттеу - рыноктағы сұранысты кеңейту механизмі. Қаржы рыногы үшін ипотекалық кредиттеу - табыс пен тәуекелдің тұрақты қайшылығын шешу тәсілі. Ипотекалық кредиттеуді дамыту негізінде мынадай идеялар жатыр:

Жылжымайтын мүлікті алушылардың болашақ табыстарын олардың ағымдағы төлем қабілеттілігіне айналдыратын механизм жасау;
Жылжымайтын мүлікті дамыту мен алуды қаржыландырудың ресурстық базасын кеңейту;
Қаражаттары ипотекалық кредиттеуге тартылған инвесторлар үшін қаражат қайтарымдылығы мен табыс табу сенімділігін қамтамасыз ету.

Аталған идеяларды практика жүзінде қолдану үшін келесі проблемаларды шешу қажет:

Кредит қайтарымдылығы мен процент төлемі жөніндегі кепілдіктер жасау;
Кредиттік мекемелер мен инвесторлар үшін қолайлы механизмдерді ойластыру;
Қарыз алушылар үшін де ипотекалық кредиттеудің мәні мен маңызын анық көрсететін механизмдерді іздеп табу.

Тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландырудың негізгі бағыттарына ипотекалық кредиттеу мен құрылыс жинақтары жүйесі жатады. Қазақстан үшін де тұрғын үй саясатының басым бағыты - ипотекалық кредиттеу мен құрылыс жинақтары.

Тұрғын үй саласындағы рыноктық қатынастардың қалыптасуы Қазақстанда 1991 жылдан басталды. Содан бергі уақыттарда «Мемлекеттің иелігінен алу және жекешелендіру», «Меншік туралы», «Кепілдік туралы», «Инвестициялық қызмет туралы», «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы», «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу және олармен мәміле туралы» т. б. тұрғын үй сферасында рыноктық қатынастарды қалыптастыруға арналған заңнамалық база жасалды.

Тұрғын үйге деген сұраныс пен ұсыныс деңгейі, сондай-ақ оларға баға жасау мәселелері Қазақстанда өзіндік сипаттарымен ерекшеленеді. Тұрғын үйге сұраныс деңгейі қалыптасып үлгерген орталықтарға Алматы, Астана қалалары және өнеркәсіптің өндіруші, өңдеуші салалары орналасқан аймақтар жатады. Тұрғындардың баспанаға сұранысын көп жағдайларда жаңа отбасылардың пайда болуы, көші-қон деңгейі, күрделі үй шаруашылығы саны сияқты демографиялық көрсеткіштер анықтайды.

Қазақстанда жалпы туу коэффициентінің төмендеу үрдісі байқалады. Жергілікті жылжымайтын мүлік рыноктардағы жағдайды сараптасақ сұраныс Алматы мен Астанада және Қостанай, Атырау, Павлодар, Өскемен сияқты облыс орталықтарында салыстырмалы түрде жоғары. Сандық көрсеткіштерге қарап Қазақстандағы баспана мәселесі ойдағыдай шешілген деп те қалуыңыз әбден мүмкін. 15 млн халқы бар республикада тұрғын үй алаңы 253 млн ² метрді құрап, әр адамға 17 м ² -тан келеді екен. Бірақ, жақынырақ қарастырғанда бұл сферада кәдімгідей кемшіліктер бар екендігіне көз жеткізуге болады. Тұрғын үй жағдайын жақсартуға мұқтаж 264 мың отбасы және оған қоса 2 млн метр тозған үйлер бар екендігін ескерсек, онда Қазақстанда жылына 3-3, 5 млн шаршы метр жаңа баспана салу міндеті тұрғанын көреміз. Соңғы жылдары тұрғын үй мәселесінің өткірлігі миграциялық процестерге байланысты азайып тұр, сондықтан тұрғын үй рыногында ұсыныс сұраныстан артып кеткен жағдай қалыптасты. Тұрғын үй құрылысы бойынша Республикалық статистика екі үрдісті көрсетеді. Біріншісі - мемлекеттік емес секторда салынып жатқан тұрғын үйлердің өзіндік салмағының жоғарылауы, яғни жеке меншік үй құрылысы көлемінің артуы. Екіншісі - тұрғын үйдің бастапқы рыногындағы бағалардың қайталама рынок бағаларынан 1, 5-2, 5 есе қымбаттығы. Ұзақ мерзімді ипотекалық кредиттеу проблемасын шешудің негізгі жолы рыноктық механизмдерді дамыту бағытына жағдайлар туғызу, қоғамның бюджеттен тыс ресурстарын жұмылдыру және оларды кредиттік-қаржылық сфераға бағыттау болып табылады. Ипотекалық кредиттеу рыногын қалыптастыруды қаржыландыру ресурстары отбасы табысы және тұрғындардың меншікті қаражаттарынан құралатын көрсеткіш. Жеке тұлғаларға кредит берудің соңғы жылдардағы тәжірибесіне сүйенсек, жақын жылдары қарыз алушылардың жиынтық саны жылына 2-3 мың адамды қамтитын түрі бар.

Ипотекалық кредиттеудің қазіргі жүйесінің құрылуы Қазақстандық қаржы секторының ең негізгі жетістігі екені анық. Ол қор рыногының механизмдерін қолданады, тұрғылықты халықтың жинақтарын, соның ішінде зейнетақы қорлардың құралдарын жоғары табыстылықпен инвестициялауға мүмкіндік береді.

Тұрғын үй мәселесінің шешілу жолдарын таңдаудан тұрғын үй құрылысының ауқымы, адамдардың нақты тұрмыс жағдайы, олардың моральдық және физикалық хал-ахуалы, саяси бағалары мен мінез-құлықтың мотивациясы тәуелді болып келеді. Президенттің Қазақстан халқына соңғы жолдауына сәйкес 2005 жылы тұрғын үй құрылысы дамуының мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылуы тиіс. Онда былай жазылған: «Тұрғын үй құрылысы - біздің экономикамызды алға сүйреуші қуатты күш» 1. Жаңа тұрғын үй саясатының жүзеге асырылуы 2005-2007 жылдарда жыл сайынғы құрылысқа, өткен жылдағы екі миллионға қарсы, төрт миллион шаршы метрге шығуды қарастырады. Ол үшін тұрғын үй құрылысына 300 млрд теңге көлемінде инвестиция қажет. Қаржыландырудың негізгі көзі ретінде Қазақстанның Ипотекалық Компаниясы мен Қазақстанның тұрғын үй құрылысының жинақ банкісінің құралдары шығады.

Қазақстан экономикасының өсуі, сонымен қатар тұрғылықты халықтың көп бөлігінің өзінің тұрмыс жағдайын жақсартуына ұмтылысы республикадағы тұрғын үй құрылысының өзектілігіне себепші болды. Сондықтан да бағдарламаның мақсаты - тұрғындардың қалың қабатын үймен қамтамасыз ететін тұрғын үй құрылысы дамуының проблемаларының кешенді шешілуі болып табылады.

Берілген бітіру жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасындағы ипотекалық кредиттің дамуы мен қазіргі жағдайына баға беру, пайда болған мәселелерді ашып көрсету, осы мәселелерді шешуде қолдануға болатын әдіс-тәсілдерді табу. Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған болатын:

Ипотекалық кредиттеу жүйесін транзитивті экономика жағдайында дағдарысты құбылыстарды жеңу құралы ретінде сипаттау;
Ипотека институтының пайда болу шарттарын зерттеу;
Қазақстандағы шетелдік тәжірибе негізіндегі ипотекалық кредиттеу жүйесінің даму модельдерін қарастыру;
Ипотекалық кредиттеу жүйесінің жүзеге асырылуына дейінгі Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй жағдайын сипаттау;
Қазақстан Республикасына ипотекалық кредиттеуді енгізу мен даму үрдісін жүйелеп, талдау.
Қалыптасқан құбылыстардың халықтың әлеуметтік жағдайына әсерін зерттеу.
Жасалған стратегиялық бағдарламаларды қарастыру.

Алға қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін келесі авторлардың жұмыстары қарастырылды: Маркс К., Энгельс Ф. «Капитал», Кейнс Дж. М., Назарбаев Н. Ә., Байгісиев М., Балабанов И. Т., Тулегенова М. С., Головин Ю. В., Борисов Е. Ф., Ивасенко А. Г., Эскина А. В., Марченко Г. және басқалар, 1995-2006 жылғы «Банки Казахстана», «АльПари», «Личные деньги», «Кв@ртира», «Деньги и кредит», «Мир финансов», «Континент», «Эксперт Казахстан», «Банковское дело», «Финансист», «ҚазҰУ Хабаршысы», «Қаржы-қаражат» журналдары, «Новое Поколение», «Экспресс К», «Строительная газета», «Крыша», «Деловая неделя», «Егемен Қазақстан» газеттері және әртүрлі банктер қызметтерінің есебі, статистикалық мәліметтер зерттелді. Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан құралады. Бірінші тарауда ипотекалық несиенің теориялық негіздері, Қазақстан Республикасында ипотекалық кредиттің пайда болуының алғышарттары, Қазақстандағы шетелдік тәжірибе негізіндегі ипотекалық кредиттеу жүйесінің даму модельдері қарастырылады. Екінші тарауда - ипотекалық кредиттің құрылымы, тұрғын үйді ипотекалық кредиттеудің мәселелері, оның перспективалары мен болашағы зерттеледі.

Берілген жұмыстың теориялық мәні келесі - мұнда Қазақстандағы ипотекалық кредиттеудің пайда болу және даму үрдістері терең қарастырылады, яғни Қазақстан Республикасындағы ипотекалық жүйенің 4 жылдағы қызметіне қорытынды шығаруға талпыныс жасалған. Бүгінгі күні бұл тақырып отандық қаржы рыногын тұтастай дамыту мен жетілдіруде өзекті мәселе болып табылады.

Жұмыстың тәжірибелік мәні : оның осы тақырыпты әрі қарай зерттеуде көмегі болады, сонымен қатар жұмысты орындау барысында алынған білім өте құнды болып табылады және болашақта кәсіби қызметте қажет бола алады. Қазақстанның қаржы рыногын халықаралық талаптарға сәйкес жетілдіруде үлесі болады деп сенемін.

І-тарау. Кредиттік қатынастардың теориялық негіздері

1. 1 Ссудалық капитал

Бүкіл жерді қамтыған ғаламдану үдерісі экономикалық қатынастар жүйесін әлемдік капитал талаптарына сәйкес келтіріп, трансформациялық әсерді күшейте түседі. Қазақстандық экономиканың қазіргі әлемдік рынок талаптарына белсенді бейімделуінің маңызды бағыты әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесінде қарқынды дамушы экономиканы қалыптастыра алатын ұлттық капиталды жинақтаудың бір формасы ретінде ссудалық капиталдың қалыптасуы болып табылады.

Мүлікті қолданумен байланысты табыс түрін талдайтын болсақ, оның нақты екі нысаны бар:

а) ақша секілді қозғалмалы мүліктен табыс, және

б) жылжымайтын мүліктен түсетін табыс.

Бірінші түрі - ақшаны иеленуден табыс әкелетін кредиттік қатынастарды талдаудан бастайық. Кредиттік қатынастарды талдау үшін ең алдымен кредиттің мағынасын түсіну керек. Кредит деген ұғым кең ауқымды түсінікте Батыс елдерінде алғашқы рет пайда болып, содан бері басқа да мемлекеттерде өріс алып келеді. Осы тұрғыда кредиттің сатылып, пайызға берілуі - кредит ұғымының негізін қалыптастырады.

Кредит (лат. Creditum - ссуда) - қайтарым негізінде тауарлар мен ақшаны қарызға беру. Бұл шарт бойынша дебитор (қарызгер) кредиторға (қарыз беруші) қарыз сомасының эквивалентін және оған қоса кредитордың табысын құрайтын пайызын қайтарады. Кредиттік қатынастардың алғашқы тарихи формасы белгілі бір затты пайыз негізінде қарызға беру болатын. Қарыз берушілер ссудаларды негізінен тұтынушылық қажеттілікке берген.

Енді кредиттің қазіргі уақыттағы экономикалық жүйеде кеңінен қолданылып жүрген бірқатар анықтамаларына тоқталайық.

Кредиттің ұсақ буржуазиялық теорияларын монополиялық капитализмге дейінгі кезеңде капитализмнің ұсақ буржуазиялық реакцияшыл сыншылары ұсынды. Мұнда тауарлы шаруашылық сақталады, бірақ кредит айырбас банктері арқылы еңбек ақшаларын (талондарды) шығару жолымен беріледі. Бұл теорияның үлгілі өкілдерінің қатарына француздың ұсақ буржуазия өкілі П. Ж. Прудонды жатқызуға болады. Прудон процентті қайыршылықтың, жоқшылықтың басты себебіне жатқызды. Прудон көзқарастарын К. Маркс қатты сынға ала отырып, оған былайша сипаттама береді: «Прудон секілді осындай сенсациялық (әдеттен тыс қатты әсер туғызушы) жазушы ғана . . . «тегін кредиттің» орындалмас қиялын, ұсақ буржуазиялық игі тілектің жалған жүзеге асырылуын жасауға қабілетті».

Кредиттің капитал жасаушы концепциясының ізбасарларының және оны одан әрі дамытушы теоретиктердің қатарына Й. Шумпетер, А. Ган, Дж. М. Кейнс пен Р. Хоутрилерді жатқызуға болады. Олардың теориялары «кредиттің экспансионистік немесе өктемдік теориясы» деген атқа ие болды.

Кредиттің капитал жасаушы теориясын одан әрі Кейнс теорияларында дамыды. Кейнс тек ақшаның сандық және номиналистік теорияларының ғана емес, кредиттің капитал жасаушы теориясының да жақтаушысы. Кейнс өзінің 1929-1933 жылдардағы болған дағдарыстың әсерінен жазған «Жұмысбастылық, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» деген еңбегінде жұмыссыздық пен дағдарысты эмиссиялық банк пен үкіметтің араласуымен ғана жоюға болатынын жазды. Кейнс дағдарыстан шығудың жолы сұранысты жасанды жолмен көтеріп, эмиссия есебінен қарыз капиталының ұсынымын жоғарылатып, осылардың күшімен пайызды төмендету арқылы болатындығын көрсетті.

Жалпы кредиттің ғылыми теориясының негізін қалаушы К. Маркс болып табылады. Ол кредиттің экономикалық табиғаты мен пайда болу шарттарын анықтады, қарыз пайызының қайнар көзін ашты, оның нормасының қалайша анықталғандығын айшықтады. Коммерциялық және банктік кредиттерге сипаттама беріп, банк қызметін белгілі тәртіппен қарастырды, капиталистік өндірістегі кредиттің ролі мен негізгі белгілерін анықтады.

Кредиттің анықтамасын одан әрі И. А. Трахтанберг «қарыз капиталының қатынасы», «қарыз капиталының негізінде туындайтын қатынастар» деп жалғастырады.

Соңғы жылдары экономикалық реформалауға байланысты кредит түсінігі ғылыми тұрғыда өте қарқынды кеңейгенімен (ипотека, факторинг, лизинг, овердрафт және т. б. ) оның негізгі қағидалары мен ғылыми тұжырымдары аса өзгеріске ұшыраған жоқ.

Кредит категориясына көзқарастардың эволюциясы арқылы кредит туралы және оның мән-мағынасын, қағидаларын әлі де болса толықтыра зерттеулер жасауға мүмкіндіктер бар деген тұжырымға келуге болады.

Келесі ретте кредиттік қатынастардың пайда болуының алғышарттарын қарастырайық.

Индустриалды өндіріс пен классикалық капитализмнің пайда болуымен бірге дамыған кредитсіз қалыпты өндірістік қызметтің болуы мүмкін емес еді. Себебі кәсіпкерлердің экономиканы кеңейтілген қайта өндірудің индустриалды рельстері мен жоғарғы қарқындарына аудару үшін өзіндік жеке капиталы жетіспеді. Сондықтан кредиттік құралдардың анағұрлым маңызды және арзан қайнар көздері табылды.

Ссудалық капиталистер көптеген қайнар көздері арқасында ақшалық капиталды құрайды. Олар өзінде фирмалардағы уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтайды: негізгі капитал амортизациясы қорынан, біртіндеп қалыптасатын жалақы қорынан; халықтың әртүрлі жігінің іске жұмылдырылмаған ақшасын кредиттік құралдарға айналдырады; зейнетақы, сақтандыру, т. б. қорларды қолданады. Осындай ақша құралдары кәсіпкердің сақталуында тұрып, иесіне ешқандай табыс әкелмейді, сондықтан салыстырмалы шағын пайызға болса да оларды ссудаға берген тиімді.

Ссудалық капиталистер ақша құралдарының үлкен сомасын жинақтап, ссудалық капитал рыногын қалыптастырады. Бұл рыноктың өзіне тән ерекшеліктері бар:

әдетте рынокқа екі тұлға қатысады:

а) әрекетсіз капиталдың иесі және

б) табыс алу мақсатында ақша капиталын қозғалысқа келтіруге ұмтылатын кәсіпкер. Бизнесменде ағымдық халықшаруашылық әрекеті (маусымдық шикізат сатып алу, уақытында жалақы төлеу, т. б. ) мен перспективті міндеттерді шешу үшін уақытша ақша қажеттілігі пайда болады.

Бұл жағдайда сату-сатып алу заты ретінде ерекше тауар -капиталтабылады. Оның ерекшелігі - ақша қосымша пайдалылыққа ие болады - халықшаруашылық үдерісінде құны бойынша өсу және пайда әкелу қасиетінде көрінеді.

Осындай құралдарды алуда капиталистердің қажеттілігі келесіде көрінеді: жоғары дамыған елдердің кәсіпорындарындағы кеңейтілген қайта өндіруді қамтамасыз етудегі заемдық құралдар үлесінің едәуір көбею беталысы күшейеді (өндірісті кеңейтуге қажет құралдардың 4/5 бөлігі шеттен тартылған ақшалармен қамтамасыз етіледі) .

Ссудалық капитал өндірістік капиталдың жекеленген бөлігі ретінде көрінеді. Ол айналым сферасында әрекет етіп, қосымша құнның бөлінуінде қатысады. Ссудалық капиталдың мәні мен табиғатын анықтау үшін К. Маркс «Капиталының» ІІІ томының жиырма бірінші тарауын зерттеу қажет.

Ссудалық капитал - бұл ссудалық пайыз түрінде қосымша құнның бөлігін алу мақсатында капитал иесінің басқа капиталистке (өндірістік, сауда) уақытша қолдануға беретін ақшалай капиталы2. Бұл капиталдың және оның қозғалысының пайда болуы өнеркәсіптік капиталмен тығыз байланысты. Бірақ егер өнеркәсіптік капитал бір уақытта үш функционалды нысанда бар болса - өндірістік, ақшалай және тауарлы, ссудалық капитал әрқашан ақшалай түрде болады. Өзінің қозғалысын А - А’ формуласы бойынша жүзеге асырады.

Ссудалық капиталдың қайнар көздері амортизациялық аударымдар, айналым капиталының бір бөлігі, капиталистік қоғамның барлық таптары мен жіктерінің жинақтау мен қорлануға арналған қосымша құн бөлігі болып табылады. Орта тап тұрғындардың құралдары банкпен қатар кредиттік операцияларды жүзеге асыратын сақтандыру қоғамдары, жинақ кассаларында жұмылдырылады. «Ұсақ сомалар бір-бірінен бөлек ақшалай капитал ретінде қызмет ете алмайды, олар үлкен сомаға бірігіп барып, ақшаның күшін қалыптастырады»3. Қаржы-несие кеңселері көмегімен бұл сомалар капитал ретінде қолданылады, бірақ өздерінің иелеріне капитал ретінде қызмет етпейді.

Бұл сұрақты қарастырғанда ссудалық капиталдың басқалардан (өнеркәсіптік, саудалық) негізгі айырмашылығын айыру өте маңызды. Оның айырмашылығы келесіде: «пайыз әкелетін капитал - бұл функция ретіндегі капиталға қарсы қойылған меншік ретіндегі капитал»4. Капитал иесі өз ақшасын іске салмайды, ол оны уақытша қолдануға саудалық немесе өнеркәсіптік капиталистке береді. Біраз уақыттан соң ол өзінің ақшасын қайтарып алады, оған қоса пайызын да. Бұл жағдайда капитал-меншіктің капитал-функциясынан бөлінуі жүзеге асады, бұл тек капиталистер арасында қарым-қатынасты білдіретін капиталдың зат ретіндегі қызметін теріске шығарады. Экономикалық категория ретіндегі ссудалық (қарыздық) капиталдың негізгі ерекшелігі - оның пайыз түрінде пайда әкелетін ерекше қасиетін жүзеге асыру мақсатында капиталды уақытша қолданысқа беру болып табылады. Ақша потенциалды капитал ретінде өзгеше тауарға айналады. Кез келген тауар сияқты ақша да басқа тұлғаға бөтенсінуі мүмкін. Дегенмен, кәдімгі тауарды сатудан айырмашылығы мұнда ссуда орын алады, ол белгілі бір мерзімге бөтенсініп, белгілі бір пайызбен қайта келеді.

Тауар ретіндегі ссудалық капитал құнына келетін болсақ, оның құны ссудалық пайыз болып табылады. Ссудалық пайыздың нысаны мен мәні К. Маркстің «Капитал» кітабының ІІІ томының жиырма екінші және жиырма үшінші тарауында мазмұндалған. Ссудалық пайыз қарыздық капиталдың құнын көрсетпейді, ол оның тұтыну құны, яғни пайда әкелу қасиеті. Қызмет еткен капиталистер ссудаға алған капиталды өндірісте, саудада қолдана отырып, орташа табысты алады. Пайданың бір бөлігін берген қарызға төлем ретінде - пайызды ссудалық капиталистерге береді. Табыстың басқа бөлігін өзінде қалдырады. Бұл табыс бөлігі кәсіпкерлік пайда деп аталады. Осылайша екі капиталист те жұмысшыларды бірігіп қанайды, жұмысшылармен қалыптастырған қосымша құнды өзара бөлісіп алады. Бірақ олардың арасында қосымша құнның үлкен бөлігі үшін күрес пайда болады. Сондықтан кез келген капиталист пайыз деңгейімен есептеседі. Жерді немесе бағалы қағаздарды сатып алу кезінде капиталист ссудалық пайыз деңгейіне бағдарланады, онымен өзінің кәсіпкелік табыс, рента, дивиденд немесе пайыз түріндегі табысын салыстырып отырады.

Қарыздық пайыз нормасы ссудалық капиталға алынған жылдық табыс сомасының ссудаға берілген капиталдың көлеміне қатынасымен анықталады. Ол пайданың орташа нормасының бөлігін құрайды, сондықтан одан төмен болуы тиіс. Пайыз көлемі капиталистік циклдің фазаларына байланысты өзгереді. Ең жоғарғысы - дағдарыс кезеңінде, ең төменгісі - күйзеліс фазасында болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.