Қолданыста бар деректер мен зерттеулер негізінде әлеуметтік-саяси және діни процестерге жан-жақты талдау жасап, сонымен қатар осы кезеңде кең өріс алған шаруалар соғысына жаңа баға беру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ГЕРМАНИЯНЫҢ САЯСИ . ӘЛЕУМЕТТІК ТАРИХЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Әлеуметтік қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. ХҮІ ғ. РЕФОРМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛЫ ШАРУАЛАР СОҒЫСЫНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Реформацияның алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Германиядағы шаруалар соғысының сипаты және саяси, қоғамдық реакцияның басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
1. ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ГЕРМАНИЯНЫҢ САЯСИ . ӘЛЕУМЕТТІК ТАРИХЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Әлеуметтік қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. ХҮІ ғ. РЕФОРМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛЫ ШАРУАЛАР СОҒЫСЫНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Реформацияның алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Германиядағы шаруалар соғысының сипаты және саяси, қоғамдық реакцияның басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Тақырыптың өзектілігі: Қай қоғамда, мемлекетте болмасын саяси билікте, ішкі сыртқы саяси жағдайдың даму деңгейі әлеуметтік экономикалық құрылымға тікелей тәуелді немесе әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашар мемлекет саяси даму дәрежесінің жоғарғы деңгейіне қол жеткізе алмайды және де осы халықтың хал-ахуалының көрсеткіші, сол кезеңнің, мәдениетінің даму көрсеткішін білдіреді. Сондықтан біз тарихшылыр қай кезде болмасын саяси дағдарыс, рухани тоқырау немесе өрлеудің себептерін анықтау үшін және оған объективті баға беру үшін зерттелініп отырған мемлекеттің әлеуметтік – саяси жағына және ондағы болған ішкі қайшылықтарға баса назар аударуымыз керек.
Қарастырылып отырған кезеңде Германияның саяси - әлеуметтік дамуына келетін болсақ, елдегі экономикалық құрылыстың өзгешелігі, саяси бытыраңқылық пен феодалдық озбырлықтың дөрекі формалары әлеуметтік жанжалдарды туғызды. Жағдайдың ерекшелігі – езілгендер мен қанаушы таптардың арасындағы жанжал билеуші таптардың - өзара бәсекелес дербес княздердің, ақсуйек және діни княздер мен феодалдардың ең жоғарғы діни және ақсүйек феодалдар мен рыцорлардың арасындағы шиеленіскен күреспен астасып жатты, сондай-ақ елдің әртүрлі аудандарындағы бюргерліктердің өз ішіндегі ала ауыздықтар мен мақсаттардың қарама-қарсылығымен бейнеленеді. Осы алауыздықтардың арқасында елде шаруалар соғысы да бет алды. Бытыраңқы Германияда оппозицияның әртүрлі ағымдарын ымыраға келтіріп, біріктіру ісі ерекше қиыншылықтарға кездесті.
Территориялық жүйеге негізделген саяси құрылысқа қарсы шыққан оппозицияның қатарында неміс рыцорлары да болды. Бірақ рыцорлардың бұл реакцияшылдық идеалары, бюргерліктің тарапынан да, әсіресе халық тарапынан да ешқандай тілектестікті кездестіре алмады. Алайда осыған қарамастан, княздерге қарсы күрескен рыцорлар идеологтары ХҮІ ғасырдың бас кезіндегі саяси оппозицияның жалпы өрлеуінде едәуір рөл атқарды.
Міне осындай ХҮІ ғасырда Германияның ішкі жағдайында болып жатқан шиеленіскен жағдайларды шешу зерттеуіміздің негізі болып келеді. Бұл сөзсіз, тарих тағылымдарын зерттеудегі өзекті мәселелердің бірі.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аталған тақырыпта бітіру жұмысын жазудағы мақсатымыз қолданыста бар деректер мен зерттеулер негізінде әлеуметтік-саяси және діни процестерге жан-жақты талдау жасап, сонымен қатар осы кезеңде кең өріс алған шаруалар соғысына жаңа баға беру жұмысымыздың басты мақсаты болып отыр. Осы мақсатты басшылыққа ала отырып бітіру жұмысымыздағы келесі мәселелерді қарастыруды міндетіме алдым.
1. Әлеуметтік қайшылықтарды зерттеу;
Қарастырылып отырған кезеңде Германияның саяси - әлеуметтік дамуына келетін болсақ, елдегі экономикалық құрылыстың өзгешелігі, саяси бытыраңқылық пен феодалдық озбырлықтың дөрекі формалары әлеуметтік жанжалдарды туғызды. Жағдайдың ерекшелігі – езілгендер мен қанаушы таптардың арасындағы жанжал билеуші таптардың - өзара бәсекелес дербес княздердің, ақсуйек және діни княздер мен феодалдардың ең жоғарғы діни және ақсүйек феодалдар мен рыцорлардың арасындағы шиеленіскен күреспен астасып жатты, сондай-ақ елдің әртүрлі аудандарындағы бюргерліктердің өз ішіндегі ала ауыздықтар мен мақсаттардың қарама-қарсылығымен бейнеленеді. Осы алауыздықтардың арқасында елде шаруалар соғысы да бет алды. Бытыраңқы Германияда оппозицияның әртүрлі ағымдарын ымыраға келтіріп, біріктіру ісі ерекше қиыншылықтарға кездесті.
Территориялық жүйеге негізделген саяси құрылысқа қарсы шыққан оппозицияның қатарында неміс рыцорлары да болды. Бірақ рыцорлардың бұл реакцияшылдық идеалары, бюргерліктің тарапынан да, әсіресе халық тарапынан да ешқандай тілектестікті кездестіре алмады. Алайда осыған қарамастан, княздерге қарсы күрескен рыцорлар идеологтары ХҮІ ғасырдың бас кезіндегі саяси оппозицияның жалпы өрлеуінде едәуір рөл атқарды.
Міне осындай ХҮІ ғасырда Германияның ішкі жағдайында болып жатқан шиеленіскен жағдайларды шешу зерттеуіміздің негізі болып келеді. Бұл сөзсіз, тарих тағылымдарын зерттеудегі өзекті мәселелердің бірі.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аталған тақырыпта бітіру жұмысын жазудағы мақсатымыз қолданыста бар деректер мен зерттеулер негізінде әлеуметтік-саяси және діни процестерге жан-жақты талдау жасап, сонымен қатар осы кезеңде кең өріс алған шаруалар соғысына жаңа баға беру жұмысымыздың басты мақсаты болып отыр. Осы мақсатты басшылыққа ала отырып бітіру жұмысымыздағы келесі мәселелерді қарастыруды міндетіме алдым.
1. Әлеуметтік қайшылықтарды зерттеу;
1. Володарский В.М. Социально-политические взгляды Ульриха фон гуттена. // Средние века. М., 1964.
2. Циммерман В. История крестьянской войны в Германии. М., 1937. Т.1.
3. Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.3.
4. Смирин М.М. Передовые идеи народной Реформации. М., 1975; Эразм Роттердамский и реформационное движение в Германии. М., 1978; Чистозвонов А.Н. Реформация как фактор Германской истории XVI в. М., 1985; Соловьев Э.Ю. Непобежденный еретик: Мартин Лютер и его время. М., 1984.
5. Сказкин С.Д. Очерки по истории Западно – Европейского крестьянсва в средние века. М., «Наука» 1968.
6. Ермолаев В.В. Франконской город крестьянской войне. 1525.Сб. Средние века. Вып. 5 М., 1954.
7. Лившиц Г.М. Реформационное движение в Германии // Реформационное движение в Чехии и Германии. Минск, 1972. Гл. ІІІ. с 129 – 205.
8. Источники по истории Реформации. М., 1906; Мартин Лютер к христианскому дворянству немецкой нации об улучшении христианского состояния. Харьков, 1912; Лютер М. О рабстве воли // Эразм Роттердамский. Философские произведения. М., 1986; Роттердамский Э. Похвала глупости. М., 1971.
9. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинение. Т.7. с 348.
10. Смирин М.М. Реформация и Великая крестьянская война в Германии // Всемирная история. М., 1978. Т 4. Гл. VII. С. 145 – 152.
11. Смирин М.М. Реформация и Великая крестьянская война в Германии // Всемирная история. М., 1958. Т 4. Гл. VII. С. 155 – 158.
12. Смирин М.М. Германия эпохи реформаций и Великой крестьянской войны. М., 1962. с. 35 – 44.
13. Смирин М.М. Очерки истории политической борьбы в Германии перед реформацией. Изд. АН СССР. М., 1955.
14. Смирин М.М. Сборник. // Средние века. Вып. 39.М., 1975.
15. Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.ІІІ. С. 88.
16. Лившиц Г.М. Реформационное движение в Германии // Реформационное движение в Чехии и Германии. Минск, 1972. с. 129 – 205.
17. Циммерман В. История крестьянской войны в Германии. М., 1937. Т 1. С – 113.
18. Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т. ІІІ. С. 84.
19. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т. 1. с. 423.
20. Смирин М.М. Реформация. М., 1958. Т.4.С.145.
21. Реформационное движение в Чехии и Германии. Минск, 1972. С.130.
22. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. С.355.
23. Сказкин С.Д. Очерки по истории западноевропейского крестьянства в средние века. С. 278 – 348.
24. Смирин М.М. Германия эпохи реформаций и Великой крестьянской войны. М., 1962. С. 23.
25. Смирин М.М. Борьба за землю в Юго-Западной Германий в XV и начале XVI века // Аграрные отношения в Юго-Западной Германии XV и начале XVI в. (По материалам Верхней Швабии и Шварцвальда) // Исторические записки. М., 1938. С. 177.
26. Исторические записки. М., 1946. Т. 19. С. 149.
27. Смирин М.М. Реформация императора Сигизмунда. Политический памфлет XV века // Средние века. Вып. 3. М., Вып. 3. М., 1951. с. 217.
28. Из автобиографической воспоминаний Лютера // Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.3. С. 106.
29. Из автобиографической воспоминаний Лютера // Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.3. С. 106.
30. 95 тезисов Лютера // Хрестоматия по всеобщей истории. Ч. 1.М., 1914. С. 11.
31. Лютер М. О свободе христианства // Источники по истории реформации. М., 1906. с 14.
32. Циммерман В. История крестьянской войны в Германии. Т. С. 120.
33. Хрестоматия по истории средних веков. Т.3. М., 1950. С. 86.
34. Источники по истории Реформации. Вып. 1. С. 18 – 19.
35. 95 тезисов Лютера // Хрестоматия по всеобщей истории. Ч. 1.М., 1914. С. 110.
36. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. С.300.
37. Лютер М. О свободе христианства // Источники по истории реформации. М., 1906.
2. Циммерман В. История крестьянской войны в Германии. М., 1937. Т.1.
3. Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.3.
4. Смирин М.М. Передовые идеи народной Реформации. М., 1975; Эразм Роттердамский и реформационное движение в Германии. М., 1978; Чистозвонов А.Н. Реформация как фактор Германской истории XVI в. М., 1985; Соловьев Э.Ю. Непобежденный еретик: Мартин Лютер и его время. М., 1984.
5. Сказкин С.Д. Очерки по истории Западно – Европейского крестьянсва в средние века. М., «Наука» 1968.
6. Ермолаев В.В. Франконской город крестьянской войне. 1525.Сб. Средние века. Вып. 5 М., 1954.
7. Лившиц Г.М. Реформационное движение в Германии // Реформационное движение в Чехии и Германии. Минск, 1972. Гл. ІІІ. с 129 – 205.
8. Источники по истории Реформации. М., 1906; Мартин Лютер к христианскому дворянству немецкой нации об улучшении христианского состояния. Харьков, 1912; Лютер М. О рабстве воли // Эразм Роттердамский. Философские произведения. М., 1986; Роттердамский Э. Похвала глупости. М., 1971.
9. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинение. Т.7. с 348.
10. Смирин М.М. Реформация и Великая крестьянская война в Германии // Всемирная история. М., 1978. Т 4. Гл. VII. С. 145 – 152.
11. Смирин М.М. Реформация и Великая крестьянская война в Германии // Всемирная история. М., 1958. Т 4. Гл. VII. С. 155 – 158.
12. Смирин М.М. Германия эпохи реформаций и Великой крестьянской войны. М., 1962. с. 35 – 44.
13. Смирин М.М. Очерки истории политической борьбы в Германии перед реформацией. Изд. АН СССР. М., 1955.
14. Смирин М.М. Сборник. // Средние века. Вып. 39.М., 1975.
15. Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.ІІІ. С. 88.
16. Лившиц Г.М. Реформационное движение в Германии // Реформационное движение в Чехии и Германии. Минск, 1972. с. 129 – 205.
17. Циммерман В. История крестьянской войны в Германии. М., 1937. Т 1. С – 113.
18. Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т. ІІІ. С. 84.
19. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т. 1. с. 423.
20. Смирин М.М. Реформация. М., 1958. Т.4.С.145.
21. Реформационное движение в Чехии и Германии. Минск, 1972. С.130.
22. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. С.355.
23. Сказкин С.Д. Очерки по истории западноевропейского крестьянства в средние века. С. 278 – 348.
24. Смирин М.М. Германия эпохи реформаций и Великой крестьянской войны. М., 1962. С. 23.
25. Смирин М.М. Борьба за землю в Юго-Западной Германий в XV и начале XVI века // Аграрные отношения в Юго-Западной Германии XV и начале XVI в. (По материалам Верхней Швабии и Шварцвальда) // Исторические записки. М., 1938. С. 177.
26. Исторические записки. М., 1946. Т. 19. С. 149.
27. Смирин М.М. Реформация императора Сигизмунда. Политический памфлет XV века // Средние века. Вып. 3. М., Вып. 3. М., 1951. с. 217.
28. Из автобиографической воспоминаний Лютера // Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.3. С. 106.
29. Из автобиографической воспоминаний Лютера // Хрестоматия по истории средних веков. М., 1950. Т.3. С. 106.
30. 95 тезисов Лютера // Хрестоматия по всеобщей истории. Ч. 1.М., 1914. С. 11.
31. Лютер М. О свободе христианства // Источники по истории реформации. М., 1906. с 14.
32. Циммерман В. История крестьянской войны в Германии. Т. С. 120.
33. Хрестоматия по истории средних веков. Т.3. М., 1950. С. 86.
34. Источники по истории Реформации. Вып. 1. С. 18 – 19.
35. 95 тезисов Лютера // Хрестоматия по всеобщей истории. Ч. 1.М., 1914. С. 110.
36. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. С.300.
37. Лютер М. О свободе христианства // Источники по истории реформации. М., 1906.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ГЕРМАНИЯНЫҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ТАРИХЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Әлеуметтік қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуының сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. ХҮІ ғ. РЕФОРМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛЫ ШАРУАЛАР СОҒЫСЫНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Реформацияның алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Германиядағы шаруалар соғысының сипаты және саяси, қоғамдық реакцияның басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі: Қай қоғамда, мемлекетте болмасын саяси билікте, ішкі сыртқы саяси жағдайдың даму деңгейі әлеуметтік экономикалық құрылымға тікелей тәуелді немесе әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашар мемлекет саяси даму дәрежесінің жоғарғы деңгейіне қол жеткізе алмайды және де осы халықтың хал-ахуалының көрсеткіші, сол кезеңнің, мәдениетінің даму көрсеткішін білдіреді. Сондықтан біз тарихшылыр қай кезде болмасын саяси дағдарыс, рухани тоқырау немесе өрлеудің себептерін анықтау үшін және оған объективті баға беру үшін зерттелініп отырған мемлекеттің әлеуметтік – саяси жағына және ондағы болған ішкі қайшылықтарға баса назар аударуымыз керек.
Қарастырылып отырған кезеңде Германияның саяси - әлеуметтік дамуына келетін болсақ, елдегі экономикалық құрылыстың өзгешелігі, саяси бытыраңқылық пен феодалдық озбырлықтың дөрекі формалары әлеуметтік жанжалдарды туғызды. Жағдайдың ерекшелігі – езілгендер мен қанаушы таптардың арасындағы жанжал билеуші таптардың - өзара бәсекелес дербес княздердің, ақсуйек және діни княздер мен феодалдардың ең жоғарғы діни және ақсүйек феодалдар мен рыцорлардың арасындағы шиеленіскен күреспен астасып жатты, сондай-ақ елдің әртүрлі аудандарындағы бюргерліктердің өз ішіндегі ала ауыздықтар мен мақсаттардың қарама-қарсылығымен бейнеленеді. Осы алауыздықтардың арқасында елде шаруалар соғысы да бет алды. Бытыраңқы Германияда оппозицияның әртүрлі ағымдарын ымыраға келтіріп, біріктіру ісі ерекше қиыншылықтарға кездесті.
Территориялық жүйеге негізделген саяси құрылысқа қарсы шыққан оппозицияның қатарында неміс рыцорлары да болды. Бірақ рыцорлардың бұл реакцияшылдық идеалары, бюргерліктің тарапынан да, әсіресе халық тарапынан да ешқандай тілектестікті кездестіре алмады. Алайда осыған қарамастан, княздерге қарсы күрескен рыцорлар идеологтары ХҮІ ғасырдың бас кезіндегі саяси оппозицияның жалпы өрлеуінде едәуір рөл атқарды.
Міне осындай ХҮІ ғасырда Германияның ішкі жағдайында болып жатқан шиеленіскен жағдайларды шешу зерттеуіміздің негізі болып келеді. Бұл сөзсіз, тарих тағылымдарын зерттеудегі өзекті мәселелердің бірі.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аталған тақырыпта бітіру жұмысын жазудағы мақсатымыз қолданыста бар деректер мен зерттеулер негізінде әлеуметтік-саяси және діни процестерге жан-жақты талдау жасап, сонымен қатар осы кезеңде кең өріс алған шаруалар соғысына жаңа баға беру жұмысымыздың басты мақсаты болып отыр. Осы мақсатты басшылыққа ала отырып бітіру жұмысымыздағы келесі мәселелерді қарастыруды міндетіме алдым.
1. Әлеуметтік қайшылықтарды зерттеу;
2. ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуын сипаттау;
3. Реформацияның алғышарттарын айқындау;
4. Германиядағы ұлы шаруалар соғысының сипаты және саяси, қоғамдық реакцияның басталуын қарастыру.
Мәселенің деректік қоры мен зерттелу деңгейі: Бітіру жұмысын жазу барысында В.М. Володарскийдің Социально-политические взгляды Ульриха фон Гуттена атты еңбегін пайдаландық, сонымен қатар бұл мәселеге қатысты Циммерманның История крестьянской войны в Германии атты еңбегін атап кетуге болады. Бұл еңбекте 1524 – 1525 жылдардағы германиядағы шаруалар соғысы тарихынан көптеген фактілік материалдар келтірілген [1-2].
1950 жылы Хрестоматия по истории средних веков және Источники по истории реформации сынды еңбектер материалдары деректер ретінде бітіру жұмысын жазуда әсері зор болды [3].
Германияның саяси - әлеуметтік өмірін айтатын болсақ, ол әрине реформациямен тікелей байланысты, сондықтан біз соған қатысты келесі еңбектерді пайдаландық. Бұл құбылыс Еуропа тарихының ірі көріністерінің бірі. Германияда Реформация үлкен бетбұрыс жасап, адам дүниетанымының жетілуіне алып келді. Сондықтан, неміс реформациясы тарихнамадағы көп зерттелеген мәселелердің қатарын құрайды. Әсіресе кеңестік тарихнамада реформация тарихы, оның ішінде М.Лютер, Т.Мюнцер бейнелері саяси тұлға ретінде, діни тұрғыдан, педагогикалық тұрғыдан зерттелген. Мысалы, Смирин М.М., Чистозвонов А.Н., Соловьев Э. т.б. Орыс тарихнамасына Смирин М.М. өзінің салалы еңбектерімен көзге түсті. Оның Очерки истории политический борьбы в Германии перед реформацией еңбегінде Германиядағы шаруалар тобының антифеодалдық қозғалысы тек тікелей қанаушыларға, сеньерлардық қатынас жүйесіне қарсы бағытталып қана қоймай, территориялық князьдер билігіне қарсы, реакциялық территориялық жүйеге қарсы не себепті бағытталғанын көрсетеді. Автор еңбектің соңғы тарауларында XV ғасырдың соңы мен XVІ ғасырдың басындағы феодалдық билікке қарсы шаруалардың таптық күресінің күшейгендігін, бұл күрестің неміс халқының басқа қабаттарына әсері және реформация және Ұлы шаруалар соғысы дәуірінде жалпы халықтық көтерілісті дайындаудағы оның маңызы туралы көрсетуге тырысты [4-5].
Аграрлық мәселелерге байланысты Сказкин С.Д. Основные проблемы так называемого второго издания крепостничества в средней и Восточной Европе еңбегінде XV – XVІ ғасырлардағы Эльбаның батысында қалыптасқан аграрлық құрылым түрлері туралы мәселелерді қарастырады. Әсіресе оның Очерки по истории Западно – Европейского крестьянства в средние века еңбегін атауға болады. Осы еңбегінде Сказкин С.Д. XVІ ғасырда Эльбаның батысында қалыптасқан аграрлық құрылымның басты белгілерін сипаттай келе, бүкіл батыс Еуропалық елдерде феодалдық экономикада қалыптасқан жағдайларға тәуелділігі мен олардың өзара қарым – қатынасын ретімен баяндап баға берген [].
Бұл мәселе туралы Ермолаев В.А. Франконский город в крестьянской войне. 1525 г. Средние века, 1954.Т.5. Екі өндіргіш күштер арасында қарама – қайшылық нәтижесінде болған реформация мен шаруалар соғысы буржуазиялық революция ретінде қарастырылды. Туындап келе жатқан неміс буржуазиясы мен неміс бюргері алдында буржуазиялық революция мақсаты тұрды. Ермолаев артта қалған, феодалдық, оянбаған қаланы көрсетеді. Аудандары феодалдарға тәуелді барщина мен басқа феодалдық міндеткерліктерді төлеп тұрады, шаруалардан айырмашылығы жоқ. Бұл қала жартылай аграрлы қолөнер нашар дамыған, феодалдық реакция дейді [6].
Липшиц Г.М. реформационное движение в Чехии и Германии деген Минскіде 1978 жылы еңбегң жарық көрді. Онда Германия мен Чехиядағы реформация толық нақты тарихи құбылыс ретінде сипатталады. Онда феодалдық қағида таптық қайшылықтардың орын алғандығы бейнеледі [7].
Сонымен қатар бітіру жұмысының дерек көзі ретінде, сол заманның ағартушыларының тікелей еңбектері пайдаланылды. Яғни, гуманистердің, оның ішінде Э.Роттердамскийдің, У.Гутенің еңбектері, сонымен бірге М.Лютердің, Томас Мюнцер шығармалары [8].
Диплом жұмысының әдістемелік негізі мен әдіс – тәсілдері. Диплом жұмысын жазу барысында тарихилық, ғылыми танымдық, жүйелік, объективтілік принциптері әдістемелік негіз етіп алынды. Тақырыптың мақсат – міндеттерін орындау үшін жалпы ғылыми әдістер және арнаулы тарихи әдістер қолданылды. Жалпы ғылыми әдістерден индукциялық (жалпыдан жалқыға көшу) және дедукциялық (жалқыдан жалпыға көшу) әдістер, пәнаралық байланыс әдісі өте тиімді деп табылды. Арнаулы тарихи әдістерден тарихи – салыстыру, тарихи жүйелеу тарихи – генетикалық, тарихи – аналитикалық әдістер пайдаланылды. Тарихи – салыстыру әдісі тарих ғылымында деректерді, зерттеулердің негізделген концепцияларын салыстыруда, бір – бірінен ажыратылуында, жіктеуде кең қолданылатын әдіс болып табылады. Ол әдіспен біз мәні жағынан бір – бірінен елеулі алшақтайтын еуропалық және ресейлік деректерді, зерттеулерді салыстырып, орташа тұжырым жасауға ұмтылдық.
Тарихи генетикалық әдіс феодализмнің, капитализмнің шығу, қалыптасу заңдылықтарын анықтап, сипаттауда маңызды болып табылады. Жүйелеу, жіктеу әдістерімен ғылыми айналымдағы дерктер мен көзқарастар мазмұны, мәні, тілі т.б. параметрлері жағынан реттестіріледі.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған. Әр тарау өз кезегінде екі бөлімге бөлінген.
1. ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ГЕРМАНИЯНЫҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ТАРИХЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.2 Әлеуметтік қайшылықтар
1437 жылы Люксембургтер династиясы орнына Габсбургтер келді. Династияның ауысуы император билігін күшейтпеді. Император уақыт өте келе басқалар сияқты князьға айналды. XVI ғасырдың басында Герман империясы шамамен мыңға жуық бытыраңқы дербес княздіктерден тұрды. Осы ірі территориялар мен қатар аумағы қала немесе бір шіркеу көлеміндегідей кішігірім территориялар да өмір сүрді. Осы көп территориялар билеушілері үнемі бір – біріне қарсы одақ құрып жауласып жатты. Бұдан бытыраңқылықта орталықтанған княздар жеңіске жетті [9]. Княздар өз бетінше соғыс жүргізді, бейбіт келісімге келді, ландтаг шақырды, салық жинады, монета соқты, сот инстанциясының қызметін бақылады және т.б.
XVI ғасырдың басында “Герман ұлтының қасиетті Рим империясының” бірқатар өңірінде әлі де талас тудыратын территориялар бар, саяси бытыраңқы ел болып қала берді. Германияда үстемдік еткен княздар тобы елді мемлекеттік біріктіруге ұмтылмады. Өткен ғасырдың соңында жүргізген империялық реформалар мақсаты империяны біршама нығайту еді. Бұл Еуропада орталықтанған мемлекеттердің құрылуына байланысты қажет болды. XVI ғасырдың басында реформалардың сәтсіздікке ұшырағаны анықталады. Территориялық княздіктер мен графтықтардан тұрған империя көрші орталықтанған мемлекеттерге орын бере бастады. Императордың Швейцарияны өз қол астына біріктірудегі әрекеттері сәтсіздікке ұшырады, 1499 жылы император мен княздар әскері талқандалып, 1511 жылы Швейцар одағы тәуелсіздігін мойындады. Осы кезде италияндықтармен соғысып жатқан герман императоры Максимилиан І Франция мен Венециядан жеңілді. XVI ғасырда халықаралық қатынаста герман империясы жағдайы аянышты болды. Бірақ XV ғасырдың соңында Габсбургтер Еуропаның феодалдық – католиктік реакциялық күштерінің, бірінші кезекте папаның қолдауына сүйенеді [10]. Әскери күштер мен бағынышты жерлердің байлықтарын пайдалана отырып сол уақыттағы ірі сауда фирмаларымен финанстық келісімдерге келіп, династиялық неке саясатын жүргізе отырып, император Максимилиан І мен Австрия эрцгерцогтар неміс княздарын бағындыруға ұмтылып, бірқатар еуропалық мемлекеттерге Габсбургтер билігін орнатуға дайындалды. Габсбург державасы бұл мақсатына кейінірек, Максимилиан І немересі Карл V (1519 – 1556) кезінде жетті. Карл шешесі жағынан испан католик королі (Фердинанд пе Изабелла) немересі. 1516 жылы Еуропа және ар жағындағы иеліктермен испан тағы мұрагерлікке қалды. Максимилиан ықпалымен Карл “Қасиетті Рим империясының” мұрагері болып тағайындалды. Осылайша, 1519 жылы Максимилиан қайтыс болғаннан кейін, Карл империя құрамына енген барлық территориялар мен испан тағын біріктірді [9; 58б].
Экономикалық құрлыстың өзгешелігі, саяси бытыраңқылық пен феодалдық озбырлықтың формалары елде әлеуметтік қайшылықтар туғызды. Осы кезде қалаларда болашақ буржуазиялық қоғам элементтері туындай бастайды. Цех қолөнершілері мен көпестерден тұратын қалалық бюргерлер топтана бастады. Осымен қатар шаруалардан бұрын ешқандай артықшылықтары болмаған адамдардан тұратын қала плебстарының тобы топтана бастайды.
Қала бюргерлерінің орта табының көбі байлар, орташалар, ұсақ меншік иелері, шеберлер, саудагерлер болды. Олар ауыр салықтардан өзара қырқыстардан зиян шекті. Бюргерлер арасында оппозиция күшейе түсті. Бірақ ішкі қарым – қатынастардың жеткіліксіз дамуы, саяси бытыраңқылық неміс бюргерлерінің тап болып қалыптасуына мүмкіндік бермеді. Ол өз мүдделерінен аса алмай, алдарына саяси мақсаттар қоя алмады.
Шаруалар мен феодалдар арасындағы жан – жал, үстемдік етуші таптар – княздар, ақсүйек және діни княздар феодалдар мен діни және ақсүйек феодалдар, рыцарлар арасындағы күреспен астасып жатты [9].
Германия бытыраңқылығы, сол кездегі қалыптасқан жағдай рыцарлар – наразылығын тудырды. Рыцарлар ауыл шаруашылық және саяси өмірде позициясынан айырылып жағдайлары нашарлады. Мылтық және жаяу әскердің маңызының өсуіне байланысты, соғыс техникасының дамуы енді рыцарларды әскери қызметтен ығыстырады. Өздерінің жағдайларын сақтап қалудың амалын рыцарлар империяны нығайтудан, өзінің империялық әскери сословие ретінде өздерінің саяси рөлін қайта қалпына келтіруден көрді [11]. Бірақ неміс дворяндары мемлекеттің ішкі экономикалық және саяси байланыстарын нығайтуға ұмтылмады, рыцарлардың әскери күштеріне сүйенген, онда крепостнойлық құқық шексіз үстемдік еткен, ал қалалар саяси мәнінен айырылған империя құруға ұмтылды. Рыцарлардың идеологтары княздар мен топтарды ығыстыруға, Рим папасының қанауынан Германияны босатуға шақырды. Рыцарлардың идеологтары XVI ғасырдың басындағы саяси оппозицияны жалпы өрлеуінде рөл атқарды [12].
Ақша – тауар қатынасының дамуына байланысты рыцарлар қажеттілігі күшейді. Олардың табыс көзі азайды. Сондықтанда рыцарлар шаруаларды қанауды күшейтіп, оларға жаңа міндеткерліктер мен салықтар” салды. Дворяндар княздардың әлсіреп, империялық биліктің күшеюін қалады. Олар дін қажет емес деп, олардың жерлерінің мемлекеттік меншікке ауысуын қалады. Дворяндар мен қалалар арасында қақтығыстар өршіді. Рыцарларі көпес каравандарына шабуыл жасап, қала халқына контрибуция салып, өздерімен соғыста қолға түскендер үшін ақша талап етіп отырды [13].
Дін екіге бөлінді: аристократиялық және плебейлік. Алғашқысының құрамында: шіркеу сановниктері, архипископ, епископ, аббат және т.б. Олардың қарамағында халықтарымен үлкен жер иелігі болды. Плебейлер жағында: ауыл шаруашылығы мен қала дінбасылары болды. Төменгі дін иелері бюргерлер ме плебейлермен байланысты болды. Бұлардың басында папа тұрды [14].
Неміс ғалымы Вильгельм Циммерман (1807 – 1878) өзінің “Германиядағы шаруалар соғысы тарихы” деген еңбегінде қызықты материал келтірді. Папаның, шіркеудің дінге сыйынушылардан әртүрлі салық алғандығын айтады. Күнәні кешіру үшін дейді неміс тарихшысы “қыран құстың қауырсынан архангел Михаил қанатының қауырсыны деп немесе құдай жатқан сабан деп оларды ақшаға сатқан, бұл чумаға қарсы дәрі деген”. Тағы мынадай дерек келтірген. Шіркеу қызметіне тағайындалу үшін діни адамдар Рим папасына ақша төлеген. Мұны малықтан төлеп отырды. Әрбір басшы 15000 – ден 20000 гульден төлеуі керек [15].
Рим сарайы қызметті қымбатқа сата отырып, өзінің барлық шығынын осы арқылы жаппақшы болды, бұл үшін халыққа ауыр салықтар салды.
Ірі жер иесі католиктік шіркеу, орта ғасырда барлық феодалдық құрылымның идеологиялық тірегі болды. Бүкіл әлем және ондағы барлық тәртіптер, соның ішінде қоғамдық құрылыс та құдайдың құдіретінен жаратылған, сондықтан ол ешқандай өзгеріске жатпайды, ал халықтың үлесіне өкіметке бағыну ғана тиеді деп үйретті католиктік шіркеу. Ол адамның ежелгі бергі күнәһарлығы туралы идеяны ұсынды. Осы ілімге сәйкес, адам жаратылысынан күнәһар және өз бетімен одан құтылуға қабілетсіз. Тек шіркеу өзінің құдіреті арқылы адамды күнәдан “арылтуды” қамтамассыз етеді.
Папалар және жоғарғы католиктік дін қызметкерлері өздерінің ілімі мен ұйымының феодалдық дүниедегі мәнін жақсы түсінді. Папалық Рим өзін өмір сүріп отырған құрылыстың тірегі санады және бас көтере бастаған антифеодалдық күштердің бәрін де жойып отыруға тиістімін, ал орта ғасырдың соңында халықтардың ұлт болып қалыптаса бастауы процесінің тірегімін деп білді. Папа басшылығындағы католиктік дін иелері өздерінің саяси гегемониясын орнату өкімет билігін өз қолдарына алу өзінің ықпалын ең алдымен баю мақсатында пайдалану жөніндегі талаптары да міне осыдан туған еді.
Католиктік шіркеудің қойған талаптары тіпті ақсүйек феодалдардың, қала тұрғындарының наразылықтарын туғызды. Шіркеудің талаптары XV – XVI ғасырларда Папаның саяси әрекеттері мен озбырлықтары алдында бытыраңқы Германия дәрменсіз еді [16].
Сауда мен қолөнердің дамуына байланысты әрбір неміс қалаларында әр топтың жеке – жеке территориялары қалыптасты: патрициат, бюргер, плебей. Қалалардағы тұрғындардың басында ауқатты патрициат руы тұрды. Олар қаладағы жоғарғы қызметтерді иеленіп, салық жинап отырды. XVI ғасырдың басында барлық қалаларда бюргерлер мен плебейлер патрициатқа оппозициялық қарым – қатынаста болды. Бюргерлік оппозиция бай, орташа, ұсақ кәсіпкерлерді қамтыды. Оның талаптары біркелкі сипатта болды. Олар қалалық бұқараны бақылауға және бірқатар аристократиялық жанұялардың олигархиялық билігін шектеуге тырысты. Бюргерлер шіркеуді қатты сынға алды. Олар монахтарды қысқартуды, олардың артықшылықтарын қысқартуды талап етті. Олар арзан шіркеуді талап етті.
Плебейлік оппозицияның сол кездегі құрамы өте күрделі болды, оның құрамында аралас топтар болды. Ол өзінің қатарына ыдырауға айналған феодалдық құрылыстың және жаңа туындап келе жатқан буржуазиялық қоғамын элементтерге біріктірді.
Шаруалар соғысына дейін плебейлер саяси күресте топ ретінде қатысып, ал шаруалар соғысында партия құрып шаруалар жағында күресті.
Плебейлерден басқа империяның барлық сословиесі еңбегі арқылы күн көрді. Феодалдар әртүрлі әдістер арқылы шаруалар салықтары арқылы өз кірістерін молайтуға әрекеттенеді. Олар шаруалар жер иеліктерін қысқартты. Кейбір жерлерде жер иелері барщинаны көбейтіп, шаруаларды крепостнойлық тәуелділікке түсірді. Шаруаларға әртүрлі салықтар салды. Осылайша тауар өндірісінің өсуіне байланысты феодалдық қанау күшейді. Неміс шаруаларының жағдайының нашарлауы XV ғасырдың соңында айқын білінді. Шаруалардың тәуелсіздік процессі басталды [17].
XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басы Германияның экономикалық өмірінде өрлеу байқалды. Елдегі халықтың көпшілігі феодалдарға тәуелді шаруалардан тұрды, елдегі өндірісте феодалдық үстемдік жалғаса берді. Қалаларда цехтың қолөнер кәсібі сақталынды. Бірақ XVI ғасырдың басында капиталистік өндіріс элементтері кең тарай бастайды.
Осы кезеңде тау – кен өндірісінде, әсіресе күміс, металл өндірісінде, тоқыма өндірісінде үлкен табыстарға жетті. Сауда да сапалы дамыды. XV ғасырдың соңында Ұлы жағрафиялық ашуларға қарамастан Германия XVI ғасырдың ортасына дейін әлемдік сауда саласында өз позициясын жоғалтпады. Германия арқылы шығыс елдерін Батыс Еуропа елдерімен байланыстыратын орталық сауда жолдары өтті.
Үндістаннан солтүстікке қарай өтетін ұлы сауда жолы Васко да Гамманың ашылуына қарамастан Германиядан өтеді, бірақ Аусбург бұрынғыдай Левантаның барлық туындыларының, үнді татымды заттарының, итальян жібек бұйымдарының ірі қоймасы болып қала берді.
Сондай – ақ Вимфелинг Германияның Оңтүстік және Батыстағы қалаларын және басқа үлкен сауда айналымдарын көрсетті. Аусбург пен Нюрнбергке қарағанда кіші Ульм жылына жарты миллион гульден алып отырды. (Гульден Ортағасырлық Германиядағы алтын монета)
Эльзас қалаларының ішіндегі өзінің сауда табыстары мен байлығымен Страсбург ерекшеленеді. Страсбург және Оңтүстік – Батыс Германиядағы басқа қалалар арқылы Германия Франциямен, Испаниямен, Жерорта теңізімен сауда байланыстарын орнатты. Дунайдағы орналасқан қалалар арқылы, неміс саудасы Оңтүстік – Шығыс Еуропадағы славян жерлерімен қарым – қатынас орнатты. Германияның сауда пункты Франкфурт – на – Майне болды. Бұл жерге әртүрлі аудандардан тауарлар келіп тұрды. Германияның сауда жолдарындағы жағдайы, оның өндіріс орындарының дамуында үлкен маңызы болды. XV ғасырдың өзінде Германияда жүннен тоқылған мата өндірістің негізгі саласына айналды. Солтүстік Германияда мал шаруашылығы жақсы дамығандықтан және елде болатын заттардың бар болуы сукно материалының дамуына жағдай жасады. Неміс жүнінен жасалған тұрпайы сукно, Англия мен Фландрияның жұқа сукносына қарағанда арзан тұрып, солтүстік теңіз сауда жолдары бойындағы аудандарда үлкен сұранысқа ие болды.
Ал төменгі Рейндегі неміс қалалары ағылшын жүнінен жұқа сукно өндірді. XV ғасырда тоқыма өндірісінің басқа салалары да жетістіктерге жетті. Мақта – мата бұйымдары – жергілікті рыноктан басқа Италия, Испания және т.б. елдерге шығарылды.
XVI ғасырдың басында Германияда сауда - өсімқорлық және өнеркәсіптік фирмалар Фуггер, Вельзер, Имгоф және басқа неміс фирмалары өз қызметтерін жалғастыра берді. Олар өз қолдарына маңызды өнеркәсіп салаларын алып, ал егер кең мағынада айтсақ нан және шикізатты алып, үстеме бағамен сатты. Бұл фирмалардың ішінде ірі капитал иесі, Фуггерлер үйі ерекшеленді. Фуггер фирмасы Рим папасын, Габсбургтерді және басқа басшыларды ақшамен қаржыландырып, осы арқылы Еуропалық елдердің саясатына едәуір ықпал етті.
Халықаралық сауда мен кредиттік операциялар барысында байыған бұл неміс фирмалары, өз капиталдарын Германиядағы тау – кен өндірісінен басқа елдеріндегі тау – кен өндірісіне жұмсады. Вельзер фирмасы Америкада мыс пен күміс өндірумен айналысса, Фуггер тек қана тау – кен өндірісімен қатар басқа өндіріс салаларына капиталын жұмасады.
Оңтүстік неміс фирмаларының артықшылығы олардың капитал мөлшерінің көптігінде еді. Тек XVI ғасырдың екінші жартысында оңтүстік неміс саудасы өзінің біріншілігін жоғалта бастайды. ХҮІ ғасырдың бірінші жартысында тек солтүстік Германиялық Ганза, жаңа яғни сол кезде қалыптасқан жағдайларға төтеп бере алмай құлдырайды.
Германиядағы жарқын көрініс тау – кен өндірісіне капитализмнің енуі. ХҮІ ғасырдың ортасында Германия тау – кен өндірісінің дамуында, әсіресе қымбат металдарды өңдеуге еуропалық елдер арасында көрнекті орын алды. Германия күміс өндіруде Еуропада бірінші орында тұрды. Ол өзінің күміс өндіру саласындағы көрнекті орнын жаңа әлемнен Еуропаға асыл металдардың көптеп ағылуына дейін сақтап тұрды, бірақ осыдан кейін де Америкадан пайдалы қазбалар әкеліп отырушы Испаниямен тығыз сауда байланысын орнатуы нәтижесінде осы өндіріс саласында өзінің неміс кәсіпкерлері жалғастыра берді. Әр елден шикзат әкелу қажеттігі сондай – ақ алыстағы рыноктардан азық – түлік әкелу, бірқатар жағдайларда Германияда капиталистік қатынастың алғашқы элементтерінің пайда болуына әкелді, бұл өз кезегінде алыстағы региондардан үнемі шикізат сатып алушы кәсіпкер – қолөнершілерге кедей қолөнершілердің бағынуына алып келді. Өндіріс және тауарға деген сұраныстық көбеюі, оны қамтамасыз ету үшін шеберханаларды жабдықтау қиын болды, бұған жекелеген қолөнершілердің шамасы жетпеді. Мұндай құрал, жабдықтар тоқыма өнірісі салаларына да керек болды (тоқу, бояу). Сондықтанда барлық процестердің басшысы мен ұйымдастырушы болған, өзінің кірісін көбейтіп, товардың өз бағасын төмендетуге тырысқан, капитал иесіне өндіріс толық бағынды.
Тоқыма өндірісінде, металдардан бұйымдар жасау саласында аванс беру (Verlagssystem) жүйесі кең орын алды. Бұл жүйенің мәеісі мынада қолөнершілер өздеріне авансқа ақша және алыстан шикізат жеткізіп беріп тұрушы кәсіпкер – саудагерлердің ұйымдастырушы қызметіне бағынды. Кәсіпкер – саудагерлер басшылық қызметі көбінесе өндіріс процесін ыдыратып оның жекелеген кезеңдерін тікелей өнім өндірушілерге бөліп беру отыру болды. Осы жүйе бойынша өндірушілер өз үйінде жұмысын жалғастыра отырып, экономикалық дербестігінен айырылып, іс жүзінде аванс беріп отырған капиталиске бағынды.
Көптеген жағдайда аванс беруші тұлға ретінде кәсіпкер және көпес болған, кезде байыған шебер тұрды. Осылай тоқыма өндірісінде, яғни Вюртемберг қаласындағы бірқатар тоқыма өндірістерінде аванс берушінің басты ролінде кедейленген қолөнершілерді өздеріне бағындырған бояушылар тұрды. Осындай құбылыс Кельндегі жібек өндіру, Ротенбург – на – Таубердегі шұға өндірісінде және солтүстік және оңтүстік – батыс Германиядағы бірқатар қалаларда да орын алды. Бытыраңқы мануфактураның капиталистік жүйесі осының арқасында қалаларда, әсіресе қала маңындағы цехтың белділер пайда болмаған деревняларда мейлінше кең тарады. Сонымен қатар кейбір жекелеген салаларда орталықтандырылған сауфактуралар да пайда бола бастады. Олардың үлгісі орташа және ірі баспаханалар болып табылады. XV ғасырдың екінші жартысында Германиядағы Страсбург, Кельн, Лейпцинг, Аугбург, Нюрнберг, Франкфурт – на – майне, ШШпейер және тағы басқа қалаларында кітап баспаханалары, орталықтары болды. Баспахананы жабдықтаудың өзі күрделі қаржыны талап етті. Ең жақсы жабдықталған баспахана 300 флорион тұрды. Баспаханада 30 – ден 50 – ге дейін, тіпті одан да көп әртүрлі мамандықтағы жалдамалы жұмысшылар қызмет атқарған. Олар әріп терушілер, қаріп құюшылар, әзірлеушілер, баспа формаларын дайындаушылар, корректорлар және тағы басқалар. Осылайша баспаханада капитал салуды және өндірістің капиталистік ұйымын талап етті. Ірі баспахана иелері сол кезеңдегі ірі кітап сатушылар болды.
Сондай – ақ осы кезде кішкентай баспаханалар өмір сүрді. Олар жергілікті рынокқа шығаратын кішігірім текстерді басты. Бұлар алғашқы кезде дербес өмір сүрді. Бірақ ірі типографиялар қызметі өсуіне байланысты, олар дербес өмір сүрулерін тоқтатты.
Бұдан біз баспаханаларда да біз қарастырып отырған кезеңде бытыраңқы және орталықтанған мануфактура формасы болғанын көреміз.
XVI ғасырдың басында тау – кен өндірісінде де капиталистік өндіріс элементтері айқындала бастағанын жоғарыда атап кеттік. Серіктестіктер коллективтік еңбектің сипатын жоғалтып, капиталистік серіктестіктерге айнала бастады. Осы кезде өнімдеріне деген сұраныс көбейді. Шахталардың бұл кезеңдегі тереңдігі 300 метрге дейін, ал кейбір кездері 300 метрге дейін тереңдеді және кен шығаруды жабдықтаудың күрделенуі көптеген күрделі қаржылар мен тұрақты қосымша шығындарды талап етті. Өндіру процесіндегі қиыншылықтар оны транспортировкалау да көп адамның қатысуын талап етті. Германиядағы тау – кен өндірісіне капиталдардың енуінің сипаты мен түрі мынадай жағдайға байланысты болды. Фуггерлер мен Вельзер және басқа сауда фирмалары Аусбургте орналасқан. Германияның өз ішіндегі және одан сырт жерлердегі, әсіресе, Тирол мен Австрияның басқа да жерлеріндегі бай кен кәсіпшіліктері, сондай – ақ Испания мен Венгриядағы және басқа елдердегі көптеген кен өндіретін орындар Оңтүстік Германиядағы ірі фирмалардың қарамағында болды. Бұл фирмалардың құдіреті мен ықпалын мынадан көруге болады. Үнемі ақшаға зәру княздар мен императорлар олардан қарыз ақша алып отырған, срның есесінде фирмаларға үлкен артықшылықтар берген, кен байлықтарын оларға кепілге салған.
Өнеркәсіп пен саудадағы жетістіктер, ауыл шаруашылығындағы жетістіктерімен байланысты болды. Үлкен кеңістіктер шабындыққа айналдырып, шет елдерден әртүрлі өсімдіктер әкеп екті. Қала тұрғындарының санының өсуі мен товар өндірісінің дамуы азық – түлік және техникалық дақылдардың көптеп егілуіне, бұл өз кезегінде ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұранысты көбейтті.
Бірақ Германияның ұлттық өндірісі Батыс Еуропаның бірқатар елдерінің өндірісінен артта қалды. Неміс өнеркісіптері Италия, Англия өнеркәсіптеріне қарағанда баяу дамыды. Князьдардың бақылауы, олардың ауыр салықтары мен регламентациясы капиталистік мекемелердің дамуына кедергі келтірді. Ал немістердің теңіз саудалары ағылшын, голландықтарға беруге мәжбүр болды. Неміс жер иеліктері ағылшын мен нидерландықтардан кейінгі орында тұрды. Германияның әр түрлі бөліктері арасындағы байланыс әлісіз болды. Оңтүстіктің Солтүстікке қарағанда товар өткізетін базармен сауда мүдделері өзгеше болды. Оңтүстік Германияның қалалары Италия қалаларымен, Солтүстік Ганзейлік қалалар Солтүстік және Балтық теңізінде сауда жасады. Шығыс Германия арасында ешқандай айырбас болмады. Бірде – бір қала елдегі өнеркәсіп және сауда орталықтары ролін атқармады. Осылайша Германияда ішкі ортақ рынок құруға жағдай болмады. Бұл елдің саяст орталықтануына кедергі келтірді. Ұзақ уақытқа шет елдік басқыншылық соғыстардан ада болуы себепті Германияда Фрация, Испания, Ресейдегі сияқты ұлттың бірлікке деген қажеттілік сезілмеді. Бұл қатынастағы шешуші фактор, ол Германиядағы императорлық биліктің аянышты жағдайында еді.
Осымен қатар елдің экономикалық дамуына ұлттық шекаралардың анық еместігі де келергі келтірді, Франция мен Фландриямен болған қақтығыстар. Содан кейін территориялар арасындағы ішкі шекара молдығы, княздардың қануы, экономикалық жән саяси ортақтықтың болмауы неміс көпестері өздерінің басқа елдермен сауда байланыстарында қуатты орталық мемлекеттің көмегі мен қолдауына арқа сүйей алмады. Тағы бір маңызды фактор туындап келе жатқан капиталистік қатынастардың дамуына кедергі келтірген, сол кезде өмір сүрген құрылым мен олардың арасындағы қайшылықтардың күшейткен шаруаларды қанаудың күшеюі мен деревняда феодалдық реакцияның күшеюі.
Деревнядағы экономикалық даму деңгейіне келетін болсақ XV ғасырда деревняда басталған процестер жаңа күш ретінде көріне бастады. Қалалардың қарқынды өсуі жағдайы мен капиталистік қатынас элементтерінің ары қарай өсуіне байланысты княздар мен дворяндар әскерге феодалдық меншікті нығайтуға, өз мүдделері үшін тауар өндірісін пайдалануға тырысты. Жерді мұрагерлік жолмен ұстаушы шаруаларды енді өмірлікке, ал өмірліктерді – мерізімділікке айналдыру арқылы өздерінің жерге феодалдық меншік иелігін нығайту шараларын қолданды. Феодалдың мақсаты ол жер ұстанушылық жағдайларын өзгертіп, алым – салықтың көбеюіне, шаруа шаруашылықтарының дербес дамуына жол бермеу, олардың алған өнімінің көбін өзіне алу еді.
Шаруалардың алым – салықтары арасында белгілі бір – “оқиғаларға” байланысты алынатын салық түрі болды. Өлгеннен кейін салынатын салық мұраға қалдырылған мүліктің үші (3) алынды, феодал мұраға қалдыралған мүлікті пайдалану үшін мұрагерден ақшалай салық алды. Феодалдар шаруалардан өз мүлігін сатқан кезде, басқа адамға шаруашылықты берген жағдайда, шаруа өміріндегі басқа жағдайларға байланысты да салық алынды.
Осылайша жер иесінің өзінің қол астындағы шаруаларға деген әрекеті шексіз болды.
Әр жерде өлгеннен кейін салық, мал басы түрінде асынды. Тікелей айтсақ, жалғыз малынан айырылған кедей шаруашылық, көпшілік жағдайда жойылды.
Шаруалар үш жақтан тәуелді болды:
1. Тәуелді жер иесінен (Grungherr).
2. Сол берілген териториядағы соттан (Gerichtsherr).
3. Тәуелді феодалдан (Leibherr).
Осылайша жер иесі өзінің қол астындағы шаруаларға құқы шексіз болды [16].
Кейбір аудандарда мынандай оқиғалар болған өлгеннен кейінгі салықты бір, екі кейде үш қожайыны алған.
Халық қозғалысы (1524-1525) кезінде қожайындары жерді егуге дайындау, ауыл шаруашылық товарларын өңдеу, дайындау, рынокқа апару әртүрлі жұмыстар істеуге мәжбүр ететіндігі туралы шаруалар шағымданған, мұндай тегін жұмысқа шаруалардың әйелдері де, балалары да тартылған.
Елдің Оңтүстік Батыс бөлігінде феодалдық қанау күшейе түсті, бұл өңірде феодалдар шаруаларға жер салығы чинш енгізді. Чинш баршина, белгілі бір оқиғаларға байланысты төленілетін салықтан басқа, шаруалар астық үшін книяздар мен шіркеуге үлкен ондық бау – бақша дақылдары үшін кіші ондық, мал басы үшін қанды ондық төленді. Мұның барлығы салықтың төтенше ауыр жүйесін құрады.
XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында неміс деревниясында пайда болған өсімқорлар шаруалардан бір кезде берген қарыздары үшін қосымша чинш алып отырған.
Шығыс славяндардан тартып алынған жерлердегі неміс шаруалары Германияның басқа аудандарындағы шаруаларға қарағанда жағдайлары жақсы болды. Солтүстік Батыста үстемдік етуші топтар арасындағы күрес – книяздар мен дворяндар арасында – шаруалардың қосылуын жеңілдетті. Оңтүстік Батыста феодалдық езгі қатты білінді. Бұл жерлерде XV ғасырдың соңында ерекше ұйымдар өмір сүрді (Шваб одағы). Ол одақ мақсаты: шаруалар қарсылғын басу, оларға қарсы күштерді біріктіру.
XVI ғасырдың алғашқы он жылдығында Бюргерлерді оппозициялық қозғалыстарының өрлеуі жоғарыда көрсетілген. Осы кездегі экономикалық және саяси өрлеумен түсіндірілді, книяздардың билігінің шексіздігінің нәтижесінде қалаларда халық наразылығы туды.
Сондай – ақ XV ғасырда тоқыма, тері, қағаз т.б. салаларда кәсіпкерлер өндірісте қызмет етуші жұмысшылардың еңбек ақыларын азайтудың әртүрлі әдістерін пайдаланды. Осындай әдістердің бірі өндірістің өз бұйымдарымен есептесу. Сондай – ақ олардың бағасы жұмысшылар базарда сата алатын товар бағасынан жоғары болды. Еңбек ақысын төмендету барысында жүргізілген товармен есептесуі XV ғасырдың соңында Кельн жібек тігіншілерімен басқа жұмысшылар наразылығын тудырды.
Бұл радикалды оппозицияның негізі XV ғасырдағы памфлеті болды, әсіресе мемлекеттік бірлікті құруға бағытталған, қайта құруды талап еткен XVI ғасырдың алғашқы он жылдығында кең тараған, император Сигизмунд реформациясы деп аталған панфлет болды. XV ғасырдағы Чех халқының гуситтік соғыс деген атпен белгілі ұлт азаттық күресі Германияда біршама қолдау тапты. Осының нәтижесінде Германияның көптеген өңірінде шаруалар қозғалысы болды. Қоғамның белгілі топтар арасында Чехидағы сияқты феодалдарға қарсы шаруалар күресі, әлеуметтік саяси тәртіптерге бағытталған халық қозғалысына айналуына мүмкін деген пікір қалыптасты. Осылай памфлет дүниеге келеді.
Бұл памфлеттің авторы реформация түсінігіне кең мән береді. Бұдан ол әлеуметтік саяси тәртіпті қайта құру қоғамның әр табының жағдайын өзгерту керек деп түсінеді памфлеттің кіріспе бөлімінде діни және ақсүйектік тәртіпте реформация қажеттілігін және діни және ақсүйектік қатынасының негізгі сепбептерін көрсетеді. Осы жерде автор реформацияны жүргізудің қоғамның төменгі табы – кіші және соңғы негізінен қалаларға беру керек дейді. Памфлеттің көпшілік бөлімі автор ұсынған реформацияның нақты өлшемдеріне арналған. Алғашқы бес бөлімінде (27 бөлім) діни тәртіпті қайта құру, папа, епископ, шіркеу ғұрыптары монастырь, монах ордені және т.б. дінге байланысты жоралғылар баяндалған. Памфлеттің алтыншы бөлімі ақсүйектік істерге арналған. Ол былай деп аталады Von den Layen Мұнда империя құрылымы, империядағы қалалар орны, князь бен рыцар, қалалық және ауылшаруашылық өмірдің ішкі құрылымы, цехтар туралы, ауыл шаруашылығы мен қол өнершілердің жұмыс тәртібі, феодалдық міндеткерліктер, сауда компаниялары мен сауда тәртіптері туралы, салық туралы, жолдағы күзетшілер туралы, ақша ісі және т.б. мәселелер баяндалған. [15]
1.2 ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуының сипаты
XIV – XV ғасырларда Германияның саясаты, неміс княздарының императорды билігінің күшейуіне жол бермеу және жекелеген территориялардың шеңберінде орталықтандыруды ары қарай жалғастыру болды. Өздерінің мақсаттары мен ойларына жету үшін княздар маңызы шамалы Люксенбург графтығының иегері Генрих VІІ (1303 – 1313) король етіп сайлады. Генрих VІІ дәстүрге айналған династиялық некелесу арқылы өзінің сыртқы жағдайын нығайтуға қадам жасады. Ол өзінің ұлын Чехия корольінің жалғыз қызына үйлендіріп өзінің ұрпақтарының бұл елді басқаруына жағдай жасап берді. Сонымен бірге Генрих VІІ неміс императорлары дәстүрге айналдырған тәсіл – италияға жорық жасап, бір ғасырға созылған үзілістен соң Римде император болып тәжге отырды.
Люксенбург ұрпақтарының күшеюінен сескенген неміс кяздарының бір тобы Генрих VІІ өлгеннен кейін, Габсбургтер әулетінен шыққан Австриялық герцог Фридрих Сұлуды, ал екінші тобы Виттельсбахтар әулетінен шыққан герцог Людвиг Баварскийді таққа отырғызды. Людвиг қарулы күресте өз қарсыласын жеңді. Осы Людвигтің атымен көптеген ғасырларға созылған империямен папалықтың арасындағы күрестің соңғы акты байланыстырылады. Папа Иоанн ХІІ Германиядағы саяси және қаржылай талаптарына қарсы шыққан Лювиг негізгі бөлігін неміс бюргерлері мен клирлер құраған папаға қарсы оппозицияның жан – жақты қолдануына ие болды. Папаға қарсы шыққан баспана тапқан папаның ағаздық билігінің қас дұшпандары Марсилий Падуанский, Вильям Оккамдр болды. Папа Людвигті шіркеуден аластатып оның иеліктеріне интердикт орнатса, Людвиг өз кезегінде папаны эретик деп жариялап, 1327 – 1330 жылдары аралығында Италияға жорық жасап жаңа папа ретінде өз адамын жариялап, императордың тағына отырды. Людвигтің шамадан тыс күшеюін тілемеген неміс княздары ның көзі тірісінде – ақ Люксенбургтер әулетінен шыққан Карлды герман тағына сайлады. Карл шіркеумен тіл табыса отырып, соңынан Чехияның да корольі болды. [9]
Карл ІV (1346 – 1378) болашақтағы күрестің Чехияның көмегіне арқа сүйеуге тырысты. Ол Чехияның гүлденуіне бар күшін салды. Ол Авиньон папалармен берік одақты сақтай отырып, Чехияның экономикалық және мәдени өркендуіне жағдай жасады. Дәл осы кезеңде германияның саяси бытыраңқылығын заңдық тұрғыдан нақтылап берген Алтын булла (1356 жарыққа шықты). Алтын булла 1806 жылға дейін, яғни Қасиетті Рим империясы жойылғанға дейін империяның заң шығарушылығының ядросы болып келді.
Булла император болуға тиісті. Неміс корольін тағайындаудың қалыптасқан тәртібін айғақтап берді. Сайлаушылар коллегиясы жеті князь – курфюрствадан, үш шіркеу (Майн, Кельн, Трир, Архейэпископтарынан) және төрағаздық (Чех корольінен, Рейн корль Цграфынан, Саксон герцогынан, Бранденбург, марк графынан) тұрды. Сайлау Майн архипископының бастамасы бойынша Майндағы Франкфуртте басым көпшілік дауыспен өткізілуге тиісті болды. Германияның королін тағайындауға (оны Рим королі деп атады) папаның мақұлдауы керек болмады. Папаның қолдауы тек императорды таққа отырғызуда ғана қажет болды. Булла княздардың бұрынғы артықшылықтарымен қоса жаңа артықшылықтарын бекітті. Княздар жоғары сотқа ықпалын, монета жасау, жер асты байлығын игеру, кедендік алым – салықтарды жинауға деген құқықтарын нығайтты.
Жалпы булла, курфюрстардың позициясын біршама нығайтып, қалыптасқан тарихи артықшылықтарды, соның ішінде билеушіні сайлау құқығын бекітті. Карл ІV артықшылық позицияны Чехияға берді.
Карл ІV 30 жылға жуық билігі, орталық билікті аз ғана күшейтіп, Люксембург династиясының дәстүрлерін қалыптастырды. Династия өздерінің мұралық жерлеріне көп көңіл аударып, сол жерлер үшін княздар мен Римдік курияға кезекті жеңілдіктер жасады. Император Сигизмунд Люксембургтардың басқаруындағы ұлы держава туралы армандай отырып, шіркеу бірлігін қалыптастыру, еретиктерді құғындау, төніп келе жатқан түрік қаупіне қарсы Европа мемлекеттерінің коалициясын құрып, беделін өсіруге тырысты. Папамен бірге ол чех гуситтеріне қарсы крест жорықтарын ұйымдастырды, бірақ олардың барлығы сәтсіз аяқталды, тек гуситтердің байыған бөлігімен компромиске Сигизмундқа өмірінің аяғында чех королі ретінде мойындауына мүмкіндік беді.
Люксембург династиясы аяқалғаннан кейін императорлық билік 1483 жылы Габсбургтердің қолына өтті. Император династиясының іс жүзіндегі мұралығы өз позициясын бекіткен княздарға қауіп төндіре қоймады. Империяның құлдырауы келесі ортағасырлық мекеме – папалықтың дағдарысымен күшейтілді. Орталық биліктің ерекше әлсіреуі Германияда Фридрих ІІІ тұсында болды. Бұл уақыт көптеген княздар арасындағы қайшылықтармен, қалаларды, ауылдық мекемелерді талан – таражға ұшыратты. [9].
Ұзақ уақыт Фридрих ІІІ – нің тұсында сыртқы саясат баяу және жалтақ болды. Империяның одақтасы Тевтон ордені Польшадан ауыр жеңіліске ұшырап, чех короліне бағыныштылықта болды. Дат королі өз иелігіне империяның құрамына кіретін Шлезвиг пен Гольштейнді, Франция Провансты, ал венгер королі Матьяш Корвин императордан тіпті оның рулық иеліктері – жоғарғы және төменгі Австрия мен Штрияны тартып алды. Тек Фридрих ІІІ – тің билігінің аяғына қарай оның династиясы біршама бекіді. Австриялық жерлер қайтарып алынды. Бургунд мемлекетінің ыдырауы, Фридрих ІІ Максимилианның ұлы мен Мария Бургундская арасындағы династиялық неке Габсбургтерге Нидерландыны әкелсе, XVI ғасырда Габсбургтерге Европадағы ең ірі династия болуға мүмкіндік туды.
Германиядағы императорлық және княздық билік жағдайы XІV – XV ғасырларда немістік өкілеттілік ұйымдарының дамуына өз ізін қалдырды. Императорлық вассалдар ұйымынан өсіп шыққан, империяның құрамына кіретін ұйым, XV ғасырдың аяғында рейхстаг деп аталды. Бұл империялық жиналыстар курфюрстер өкілдіктері құрамына өзге де діни және ақсүйектік княздар, ірі қалалар мен империялықтардың өкілдері кірді.
Рейхстаг кеңесуші құқы бар, әртүрлі қоғамдық топтардың күштерін анықтайтын ұйым болды. Рейхстаг шешімдерін іске асыратын арнайы ұйым Германияда болған жоқ.
Өзге елдердің өкілеттілік ұйымдарымен көп ұқсастық ландтагтарда болды. Ландтаг – дворяндар, дін иелері, княздық қалалар өкілдері қалыптасты. Бірақ бұлар тұрақты қызмет істеген жоқ. Империялық бытыраңқылақта бұл ұйымдар жергілікті орталықтандыру идеясын ұстанды. XV ғасырдың екінші жартысында княздар территориялық билік ұйымдарын тәртіпке келтіріп кеңітті, финанс ісі, княздықтар әкімшілік болу, территориялық заңдарды жетілдіру ісімен айналысты. Княздық резеденциялар біртіндеп астанаға айнала бастады. Мысалы, Бавариядағы Мюнхен, Вюртембергтегі Штутгарт, Пфальцтегі Гейдельберг.
Ал XVI ғасырдың бас кезіне таман Орталық және Батыс Европада күрделі және сан алуан тармакты жүйесі бар халықаралық ықпалды күшке айналған католиктік шіркеудің материалдық және саяси талаптары төтенше өсіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ГЕРМАНИЯНЫҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ТАРИХЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1 Әлеуметтік қайшылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуының сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. ХҮІ ғ. РЕФОРМАЦИЯ ЖӘНЕ ҰЛЫ ШАРУАЛАР СОҒЫСЫНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Реформацияның алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Германиядағы шаруалар соғысының сипаты және саяси, қоғамдық реакцияның басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі: Қай қоғамда, мемлекетте болмасын саяси билікте, ішкі сыртқы саяси жағдайдың даму деңгейі әлеуметтік экономикалық құрылымға тікелей тәуелді немесе әлеуметтік-экономикалық жағдайы нашар мемлекет саяси даму дәрежесінің жоғарғы деңгейіне қол жеткізе алмайды және де осы халықтың хал-ахуалының көрсеткіші, сол кезеңнің, мәдениетінің даму көрсеткішін білдіреді. Сондықтан біз тарихшылыр қай кезде болмасын саяси дағдарыс, рухани тоқырау немесе өрлеудің себептерін анықтау үшін және оған объективті баға беру үшін зерттелініп отырған мемлекеттің әлеуметтік – саяси жағына және ондағы болған ішкі қайшылықтарға баса назар аударуымыз керек.
Қарастырылып отырған кезеңде Германияның саяси - әлеуметтік дамуына келетін болсақ, елдегі экономикалық құрылыстың өзгешелігі, саяси бытыраңқылық пен феодалдық озбырлықтың дөрекі формалары әлеуметтік жанжалдарды туғызды. Жағдайдың ерекшелігі – езілгендер мен қанаушы таптардың арасындағы жанжал билеуші таптардың - өзара бәсекелес дербес княздердің, ақсуйек және діни княздер мен феодалдардың ең жоғарғы діни және ақсүйек феодалдар мен рыцорлардың арасындағы шиеленіскен күреспен астасып жатты, сондай-ақ елдің әртүрлі аудандарындағы бюргерліктердің өз ішіндегі ала ауыздықтар мен мақсаттардың қарама-қарсылығымен бейнеленеді. Осы алауыздықтардың арқасында елде шаруалар соғысы да бет алды. Бытыраңқы Германияда оппозицияның әртүрлі ағымдарын ымыраға келтіріп, біріктіру ісі ерекше қиыншылықтарға кездесті.
Территориялық жүйеге негізделген саяси құрылысқа қарсы шыққан оппозицияның қатарында неміс рыцорлары да болды. Бірақ рыцорлардың бұл реакцияшылдық идеалары, бюргерліктің тарапынан да, әсіресе халық тарапынан да ешқандай тілектестікті кездестіре алмады. Алайда осыған қарамастан, княздерге қарсы күрескен рыцорлар идеологтары ХҮІ ғасырдың бас кезіндегі саяси оппозицияның жалпы өрлеуінде едәуір рөл атқарды.
Міне осындай ХҮІ ғасырда Германияның ішкі жағдайында болып жатқан шиеленіскен жағдайларды шешу зерттеуіміздің негізі болып келеді. Бұл сөзсіз, тарих тағылымдарын зерттеудегі өзекті мәселелердің бірі.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аталған тақырыпта бітіру жұмысын жазудағы мақсатымыз қолданыста бар деректер мен зерттеулер негізінде әлеуметтік-саяси және діни процестерге жан-жақты талдау жасап, сонымен қатар осы кезеңде кең өріс алған шаруалар соғысына жаңа баға беру жұмысымыздың басты мақсаты болып отыр. Осы мақсатты басшылыққа ала отырып бітіру жұмысымыздағы келесі мәселелерді қарастыруды міндетіме алдым.
1. Әлеуметтік қайшылықтарды зерттеу;
2. ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуын сипаттау;
3. Реформацияның алғышарттарын айқындау;
4. Германиядағы ұлы шаруалар соғысының сипаты және саяси, қоғамдық реакцияның басталуын қарастыру.
Мәселенің деректік қоры мен зерттелу деңгейі: Бітіру жұмысын жазу барысында В.М. Володарскийдің Социально-политические взгляды Ульриха фон Гуттена атты еңбегін пайдаландық, сонымен қатар бұл мәселеге қатысты Циммерманның История крестьянской войны в Германии атты еңбегін атап кетуге болады. Бұл еңбекте 1524 – 1525 жылдардағы германиядағы шаруалар соғысы тарихынан көптеген фактілік материалдар келтірілген [1-2].
1950 жылы Хрестоматия по истории средних веков және Источники по истории реформации сынды еңбектер материалдары деректер ретінде бітіру жұмысын жазуда әсері зор болды [3].
Германияның саяси - әлеуметтік өмірін айтатын болсақ, ол әрине реформациямен тікелей байланысты, сондықтан біз соған қатысты келесі еңбектерді пайдаландық. Бұл құбылыс Еуропа тарихының ірі көріністерінің бірі. Германияда Реформация үлкен бетбұрыс жасап, адам дүниетанымының жетілуіне алып келді. Сондықтан, неміс реформациясы тарихнамадағы көп зерттелеген мәселелердің қатарын құрайды. Әсіресе кеңестік тарихнамада реформация тарихы, оның ішінде М.Лютер, Т.Мюнцер бейнелері саяси тұлға ретінде, діни тұрғыдан, педагогикалық тұрғыдан зерттелген. Мысалы, Смирин М.М., Чистозвонов А.Н., Соловьев Э. т.б. Орыс тарихнамасына Смирин М.М. өзінің салалы еңбектерімен көзге түсті. Оның Очерки истории политический борьбы в Германии перед реформацией еңбегінде Германиядағы шаруалар тобының антифеодалдық қозғалысы тек тікелей қанаушыларға, сеньерлардық қатынас жүйесіне қарсы бағытталып қана қоймай, территориялық князьдер билігіне қарсы, реакциялық территориялық жүйеге қарсы не себепті бағытталғанын көрсетеді. Автор еңбектің соңғы тарауларында XV ғасырдың соңы мен XVІ ғасырдың басындағы феодалдық билікке қарсы шаруалардың таптық күресінің күшейгендігін, бұл күрестің неміс халқының басқа қабаттарына әсері және реформация және Ұлы шаруалар соғысы дәуірінде жалпы халықтық көтерілісті дайындаудағы оның маңызы туралы көрсетуге тырысты [4-5].
Аграрлық мәселелерге байланысты Сказкин С.Д. Основные проблемы так называемого второго издания крепостничества в средней и Восточной Европе еңбегінде XV – XVІ ғасырлардағы Эльбаның батысында қалыптасқан аграрлық құрылым түрлері туралы мәселелерді қарастырады. Әсіресе оның Очерки по истории Западно – Европейского крестьянства в средние века еңбегін атауға болады. Осы еңбегінде Сказкин С.Д. XVІ ғасырда Эльбаның батысында қалыптасқан аграрлық құрылымның басты белгілерін сипаттай келе, бүкіл батыс Еуропалық елдерде феодалдық экономикада қалыптасқан жағдайларға тәуелділігі мен олардың өзара қарым – қатынасын ретімен баяндап баға берген [].
Бұл мәселе туралы Ермолаев В.А. Франконский город в крестьянской войне. 1525 г. Средние века, 1954.Т.5. Екі өндіргіш күштер арасында қарама – қайшылық нәтижесінде болған реформация мен шаруалар соғысы буржуазиялық революция ретінде қарастырылды. Туындап келе жатқан неміс буржуазиясы мен неміс бюргері алдында буржуазиялық революция мақсаты тұрды. Ермолаев артта қалған, феодалдық, оянбаған қаланы көрсетеді. Аудандары феодалдарға тәуелді барщина мен басқа феодалдық міндеткерліктерді төлеп тұрады, шаруалардан айырмашылығы жоқ. Бұл қала жартылай аграрлы қолөнер нашар дамыған, феодалдық реакция дейді [6].
Липшиц Г.М. реформационное движение в Чехии и Германии деген Минскіде 1978 жылы еңбегң жарық көрді. Онда Германия мен Чехиядағы реформация толық нақты тарихи құбылыс ретінде сипатталады. Онда феодалдық қағида таптық қайшылықтардың орын алғандығы бейнеледі [7].
Сонымен қатар бітіру жұмысының дерек көзі ретінде, сол заманның ағартушыларының тікелей еңбектері пайдаланылды. Яғни, гуманистердің, оның ішінде Э.Роттердамскийдің, У.Гутенің еңбектері, сонымен бірге М.Лютердің, Томас Мюнцер шығармалары [8].
Диплом жұмысының әдістемелік негізі мен әдіс – тәсілдері. Диплом жұмысын жазу барысында тарихилық, ғылыми танымдық, жүйелік, объективтілік принциптері әдістемелік негіз етіп алынды. Тақырыптың мақсат – міндеттерін орындау үшін жалпы ғылыми әдістер және арнаулы тарихи әдістер қолданылды. Жалпы ғылыми әдістерден индукциялық (жалпыдан жалқыға көшу) және дедукциялық (жалқыдан жалпыға көшу) әдістер, пәнаралық байланыс әдісі өте тиімді деп табылды. Арнаулы тарихи әдістерден тарихи – салыстыру, тарихи жүйелеу тарихи – генетикалық, тарихи – аналитикалық әдістер пайдаланылды. Тарихи – салыстыру әдісі тарих ғылымында деректерді, зерттеулердің негізделген концепцияларын салыстыруда, бір – бірінен ажыратылуында, жіктеуде кең қолданылатын әдіс болып табылады. Ол әдіспен біз мәні жағынан бір – бірінен елеулі алшақтайтын еуропалық және ресейлік деректерді, зерттеулерді салыстырып, орташа тұжырым жасауға ұмтылдық.
Тарихи генетикалық әдіс феодализмнің, капитализмнің шығу, қалыптасу заңдылықтарын анықтап, сипаттауда маңызды болып табылады. Жүйелеу, жіктеу әдістерімен ғылыми айналымдағы дерктер мен көзқарастар мазмұны, мәні, тілі т.б. параметрлері жағынан реттестіріледі.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған. Әр тарау өз кезегінде екі бөлімге бөлінген.
1. ХҮІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДА ГЕРМАНИЯНЫҢ САЯСИ - ӘЛЕУМЕТТІК ТАРИХЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.2 Әлеуметтік қайшылықтар
1437 жылы Люксембургтер династиясы орнына Габсбургтер келді. Династияның ауысуы император билігін күшейтпеді. Император уақыт өте келе басқалар сияқты князьға айналды. XVI ғасырдың басында Герман империясы шамамен мыңға жуық бытыраңқы дербес княздіктерден тұрды. Осы ірі территориялар мен қатар аумағы қала немесе бір шіркеу көлеміндегідей кішігірім территориялар да өмір сүрді. Осы көп территориялар билеушілері үнемі бір – біріне қарсы одақ құрып жауласып жатты. Бұдан бытыраңқылықта орталықтанған княздар жеңіске жетті [9]. Княздар өз бетінше соғыс жүргізді, бейбіт келісімге келді, ландтаг шақырды, салық жинады, монета соқты, сот инстанциясының қызметін бақылады және т.б.
XVI ғасырдың басында “Герман ұлтының қасиетті Рим империясының” бірқатар өңірінде әлі де талас тудыратын территориялар бар, саяси бытыраңқы ел болып қала берді. Германияда үстемдік еткен княздар тобы елді мемлекеттік біріктіруге ұмтылмады. Өткен ғасырдың соңында жүргізген империялық реформалар мақсаты империяны біршама нығайту еді. Бұл Еуропада орталықтанған мемлекеттердің құрылуына байланысты қажет болды. XVI ғасырдың басында реформалардың сәтсіздікке ұшырағаны анықталады. Территориялық княздіктер мен графтықтардан тұрған империя көрші орталықтанған мемлекеттерге орын бере бастады. Императордың Швейцарияны өз қол астына біріктірудегі әрекеттері сәтсіздікке ұшырады, 1499 жылы император мен княздар әскері талқандалып, 1511 жылы Швейцар одағы тәуелсіздігін мойындады. Осы кезде италияндықтармен соғысып жатқан герман императоры Максимилиан І Франция мен Венециядан жеңілді. XVI ғасырда халықаралық қатынаста герман империясы жағдайы аянышты болды. Бірақ XV ғасырдың соңында Габсбургтер Еуропаның феодалдық – католиктік реакциялық күштерінің, бірінші кезекте папаның қолдауына сүйенеді [10]. Әскери күштер мен бағынышты жерлердің байлықтарын пайдалана отырып сол уақыттағы ірі сауда фирмаларымен финанстық келісімдерге келіп, династиялық неке саясатын жүргізе отырып, император Максимилиан І мен Австрия эрцгерцогтар неміс княздарын бағындыруға ұмтылып, бірқатар еуропалық мемлекеттерге Габсбургтер билігін орнатуға дайындалды. Габсбург державасы бұл мақсатына кейінірек, Максимилиан І немересі Карл V (1519 – 1556) кезінде жетті. Карл шешесі жағынан испан католик королі (Фердинанд пе Изабелла) немересі. 1516 жылы Еуропа және ар жағындағы иеліктермен испан тағы мұрагерлікке қалды. Максимилиан ықпалымен Карл “Қасиетті Рим империясының” мұрагері болып тағайындалды. Осылайша, 1519 жылы Максимилиан қайтыс болғаннан кейін, Карл империя құрамына енген барлық территориялар мен испан тағын біріктірді [9; 58б].
Экономикалық құрлыстың өзгешелігі, саяси бытыраңқылық пен феодалдық озбырлықтың формалары елде әлеуметтік қайшылықтар туғызды. Осы кезде қалаларда болашақ буржуазиялық қоғам элементтері туындай бастайды. Цех қолөнершілері мен көпестерден тұратын қалалық бюргерлер топтана бастады. Осымен қатар шаруалардан бұрын ешқандай артықшылықтары болмаған адамдардан тұратын қала плебстарының тобы топтана бастайды.
Қала бюргерлерінің орта табының көбі байлар, орташалар, ұсақ меншік иелері, шеберлер, саудагерлер болды. Олар ауыр салықтардан өзара қырқыстардан зиян шекті. Бюргерлер арасында оппозиция күшейе түсті. Бірақ ішкі қарым – қатынастардың жеткіліксіз дамуы, саяси бытыраңқылық неміс бюргерлерінің тап болып қалыптасуына мүмкіндік бермеді. Ол өз мүдделерінен аса алмай, алдарына саяси мақсаттар қоя алмады.
Шаруалар мен феодалдар арасындағы жан – жал, үстемдік етуші таптар – княздар, ақсүйек және діни княздар феодалдар мен діни және ақсүйек феодалдар, рыцарлар арасындағы күреспен астасып жатты [9].
Германия бытыраңқылығы, сол кездегі қалыптасқан жағдай рыцарлар – наразылығын тудырды. Рыцарлар ауыл шаруашылық және саяси өмірде позициясынан айырылып жағдайлары нашарлады. Мылтық және жаяу әскердің маңызының өсуіне байланысты, соғыс техникасының дамуы енді рыцарларды әскери қызметтен ығыстырады. Өздерінің жағдайларын сақтап қалудың амалын рыцарлар империяны нығайтудан, өзінің империялық әскери сословие ретінде өздерінің саяси рөлін қайта қалпына келтіруден көрді [11]. Бірақ неміс дворяндары мемлекеттің ішкі экономикалық және саяси байланыстарын нығайтуға ұмтылмады, рыцарлардың әскери күштеріне сүйенген, онда крепостнойлық құқық шексіз үстемдік еткен, ал қалалар саяси мәнінен айырылған империя құруға ұмтылды. Рыцарлардың идеологтары княздар мен топтарды ығыстыруға, Рим папасының қанауынан Германияны босатуға шақырды. Рыцарлардың идеологтары XVI ғасырдың басындағы саяси оппозицияны жалпы өрлеуінде рөл атқарды [12].
Ақша – тауар қатынасының дамуына байланысты рыцарлар қажеттілігі күшейді. Олардың табыс көзі азайды. Сондықтанда рыцарлар шаруаларды қанауды күшейтіп, оларға жаңа міндеткерліктер мен салықтар” салды. Дворяндар княздардың әлсіреп, империялық биліктің күшеюін қалады. Олар дін қажет емес деп, олардың жерлерінің мемлекеттік меншікке ауысуын қалады. Дворяндар мен қалалар арасында қақтығыстар өршіді. Рыцарларі көпес каравандарына шабуыл жасап, қала халқына контрибуция салып, өздерімен соғыста қолға түскендер үшін ақша талап етіп отырды [13].
Дін екіге бөлінді: аристократиялық және плебейлік. Алғашқысының құрамында: шіркеу сановниктері, архипископ, епископ, аббат және т.б. Олардың қарамағында халықтарымен үлкен жер иелігі болды. Плебейлер жағында: ауыл шаруашылығы мен қала дінбасылары болды. Төменгі дін иелері бюргерлер ме плебейлермен байланысты болды. Бұлардың басында папа тұрды [14].
Неміс ғалымы Вильгельм Циммерман (1807 – 1878) өзінің “Германиядағы шаруалар соғысы тарихы” деген еңбегінде қызықты материал келтірді. Папаның, шіркеудің дінге сыйынушылардан әртүрлі салық алғандығын айтады. Күнәні кешіру үшін дейді неміс тарихшысы “қыран құстың қауырсынан архангел Михаил қанатының қауырсыны деп немесе құдай жатқан сабан деп оларды ақшаға сатқан, бұл чумаға қарсы дәрі деген”. Тағы мынадай дерек келтірген. Шіркеу қызметіне тағайындалу үшін діни адамдар Рим папасына ақша төлеген. Мұны малықтан төлеп отырды. Әрбір басшы 15000 – ден 20000 гульден төлеуі керек [15].
Рим сарайы қызметті қымбатқа сата отырып, өзінің барлық шығынын осы арқылы жаппақшы болды, бұл үшін халыққа ауыр салықтар салды.
Ірі жер иесі католиктік шіркеу, орта ғасырда барлық феодалдық құрылымның идеологиялық тірегі болды. Бүкіл әлем және ондағы барлық тәртіптер, соның ішінде қоғамдық құрылыс та құдайдың құдіретінен жаратылған, сондықтан ол ешқандай өзгеріске жатпайды, ал халықтың үлесіне өкіметке бағыну ғана тиеді деп үйретті католиктік шіркеу. Ол адамның ежелгі бергі күнәһарлығы туралы идеяны ұсынды. Осы ілімге сәйкес, адам жаратылысынан күнәһар және өз бетімен одан құтылуға қабілетсіз. Тек шіркеу өзінің құдіреті арқылы адамды күнәдан “арылтуды” қамтамассыз етеді.
Папалар және жоғарғы католиктік дін қызметкерлері өздерінің ілімі мен ұйымының феодалдық дүниедегі мәнін жақсы түсінді. Папалық Рим өзін өмір сүріп отырған құрылыстың тірегі санады және бас көтере бастаған антифеодалдық күштердің бәрін де жойып отыруға тиістімін, ал орта ғасырдың соңында халықтардың ұлт болып қалыптаса бастауы процесінің тірегімін деп білді. Папа басшылығындағы католиктік дін иелері өздерінің саяси гегемониясын орнату өкімет билігін өз қолдарына алу өзінің ықпалын ең алдымен баю мақсатында пайдалану жөніндегі талаптары да міне осыдан туған еді.
Католиктік шіркеудің қойған талаптары тіпті ақсүйек феодалдардың, қала тұрғындарының наразылықтарын туғызды. Шіркеудің талаптары XV – XVI ғасырларда Папаның саяси әрекеттері мен озбырлықтары алдында бытыраңқы Германия дәрменсіз еді [16].
Сауда мен қолөнердің дамуына байланысты әрбір неміс қалаларында әр топтың жеке – жеке территориялары қалыптасты: патрициат, бюргер, плебей. Қалалардағы тұрғындардың басында ауқатты патрициат руы тұрды. Олар қаладағы жоғарғы қызметтерді иеленіп, салық жинап отырды. XVI ғасырдың басында барлық қалаларда бюргерлер мен плебейлер патрициатқа оппозициялық қарым – қатынаста болды. Бюргерлік оппозиция бай, орташа, ұсақ кәсіпкерлерді қамтыды. Оның талаптары біркелкі сипатта болды. Олар қалалық бұқараны бақылауға және бірқатар аристократиялық жанұялардың олигархиялық билігін шектеуге тырысты. Бюргерлер шіркеуді қатты сынға алды. Олар монахтарды қысқартуды, олардың артықшылықтарын қысқартуды талап етті. Олар арзан шіркеуді талап етті.
Плебейлік оппозицияның сол кездегі құрамы өте күрделі болды, оның құрамында аралас топтар болды. Ол өзінің қатарына ыдырауға айналған феодалдық құрылыстың және жаңа туындап келе жатқан буржуазиялық қоғамын элементтерге біріктірді.
Шаруалар соғысына дейін плебейлер саяси күресте топ ретінде қатысып, ал шаруалар соғысында партия құрып шаруалар жағында күресті.
Плебейлерден басқа империяның барлық сословиесі еңбегі арқылы күн көрді. Феодалдар әртүрлі әдістер арқылы шаруалар салықтары арқылы өз кірістерін молайтуға әрекеттенеді. Олар шаруалар жер иеліктерін қысқартты. Кейбір жерлерде жер иелері барщинаны көбейтіп, шаруаларды крепостнойлық тәуелділікке түсірді. Шаруаларға әртүрлі салықтар салды. Осылайша тауар өндірісінің өсуіне байланысты феодалдық қанау күшейді. Неміс шаруаларының жағдайының нашарлауы XV ғасырдың соңында айқын білінді. Шаруалардың тәуелсіздік процессі басталды [17].
XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басы Германияның экономикалық өмірінде өрлеу байқалды. Елдегі халықтың көпшілігі феодалдарға тәуелді шаруалардан тұрды, елдегі өндірісте феодалдық үстемдік жалғаса берді. Қалаларда цехтың қолөнер кәсібі сақталынды. Бірақ XVI ғасырдың басында капиталистік өндіріс элементтері кең тарай бастайды.
Осы кезеңде тау – кен өндірісінде, әсіресе күміс, металл өндірісінде, тоқыма өндірісінде үлкен табыстарға жетті. Сауда да сапалы дамыды. XV ғасырдың соңында Ұлы жағрафиялық ашуларға қарамастан Германия XVI ғасырдың ортасына дейін әлемдік сауда саласында өз позициясын жоғалтпады. Германия арқылы шығыс елдерін Батыс Еуропа елдерімен байланыстыратын орталық сауда жолдары өтті.
Үндістаннан солтүстікке қарай өтетін ұлы сауда жолы Васко да Гамманың ашылуына қарамастан Германиядан өтеді, бірақ Аусбург бұрынғыдай Левантаның барлық туындыларының, үнді татымды заттарының, итальян жібек бұйымдарының ірі қоймасы болып қала берді.
Сондай – ақ Вимфелинг Германияның Оңтүстік және Батыстағы қалаларын және басқа үлкен сауда айналымдарын көрсетті. Аусбург пен Нюрнбергке қарағанда кіші Ульм жылына жарты миллион гульден алып отырды. (Гульден Ортағасырлық Германиядағы алтын монета)
Эльзас қалаларының ішіндегі өзінің сауда табыстары мен байлығымен Страсбург ерекшеленеді. Страсбург және Оңтүстік – Батыс Германиядағы басқа қалалар арқылы Германия Франциямен, Испаниямен, Жерорта теңізімен сауда байланыстарын орнатты. Дунайдағы орналасқан қалалар арқылы, неміс саудасы Оңтүстік – Шығыс Еуропадағы славян жерлерімен қарым – қатынас орнатты. Германияның сауда пункты Франкфурт – на – Майне болды. Бұл жерге әртүрлі аудандардан тауарлар келіп тұрды. Германияның сауда жолдарындағы жағдайы, оның өндіріс орындарының дамуында үлкен маңызы болды. XV ғасырдың өзінде Германияда жүннен тоқылған мата өндірістің негізгі саласына айналды. Солтүстік Германияда мал шаруашылығы жақсы дамығандықтан және елде болатын заттардың бар болуы сукно материалының дамуына жағдай жасады. Неміс жүнінен жасалған тұрпайы сукно, Англия мен Фландрияның жұқа сукносына қарағанда арзан тұрып, солтүстік теңіз сауда жолдары бойындағы аудандарда үлкен сұранысқа ие болды.
Ал төменгі Рейндегі неміс қалалары ағылшын жүнінен жұқа сукно өндірді. XV ғасырда тоқыма өндірісінің басқа салалары да жетістіктерге жетті. Мақта – мата бұйымдары – жергілікті рыноктан басқа Италия, Испания және т.б. елдерге шығарылды.
XVI ғасырдың басында Германияда сауда - өсімқорлық және өнеркәсіптік фирмалар Фуггер, Вельзер, Имгоф және басқа неміс фирмалары өз қызметтерін жалғастыра берді. Олар өз қолдарына маңызды өнеркәсіп салаларын алып, ал егер кең мағынада айтсақ нан және шикізатты алып, үстеме бағамен сатты. Бұл фирмалардың ішінде ірі капитал иесі, Фуггерлер үйі ерекшеленді. Фуггер фирмасы Рим папасын, Габсбургтерді және басқа басшыларды ақшамен қаржыландырып, осы арқылы Еуропалық елдердің саясатына едәуір ықпал етті.
Халықаралық сауда мен кредиттік операциялар барысында байыған бұл неміс фирмалары, өз капиталдарын Германиядағы тау – кен өндірісінен басқа елдеріндегі тау – кен өндірісіне жұмсады. Вельзер фирмасы Америкада мыс пен күміс өндірумен айналысса, Фуггер тек қана тау – кен өндірісімен қатар басқа өндіріс салаларына капиталын жұмасады.
Оңтүстік неміс фирмаларының артықшылығы олардың капитал мөлшерінің көптігінде еді. Тек XVI ғасырдың екінші жартысында оңтүстік неміс саудасы өзінің біріншілігін жоғалта бастайды. ХҮІ ғасырдың бірінші жартысында тек солтүстік Германиялық Ганза, жаңа яғни сол кезде қалыптасқан жағдайларға төтеп бере алмай құлдырайды.
Германиядағы жарқын көрініс тау – кен өндірісіне капитализмнің енуі. ХҮІ ғасырдың ортасында Германия тау – кен өндірісінің дамуында, әсіресе қымбат металдарды өңдеуге еуропалық елдер арасында көрнекті орын алды. Германия күміс өндіруде Еуропада бірінші орында тұрды. Ол өзінің күміс өндіру саласындағы көрнекті орнын жаңа әлемнен Еуропаға асыл металдардың көптеп ағылуына дейін сақтап тұрды, бірақ осыдан кейін де Америкадан пайдалы қазбалар әкеліп отырушы Испаниямен тығыз сауда байланысын орнатуы нәтижесінде осы өндіріс саласында өзінің неміс кәсіпкерлері жалғастыра берді. Әр елден шикзат әкелу қажеттігі сондай – ақ алыстағы рыноктардан азық – түлік әкелу, бірқатар жағдайларда Германияда капиталистік қатынастың алғашқы элементтерінің пайда болуына әкелді, бұл өз кезегінде алыстағы региондардан үнемі шикізат сатып алушы кәсіпкер – қолөнершілерге кедей қолөнершілердің бағынуына алып келді. Өндіріс және тауарға деген сұраныстық көбеюі, оны қамтамасыз ету үшін шеберханаларды жабдықтау қиын болды, бұған жекелеген қолөнершілердің шамасы жетпеді. Мұндай құрал, жабдықтар тоқыма өнірісі салаларына да керек болды (тоқу, бояу). Сондықтанда барлық процестердің басшысы мен ұйымдастырушы болған, өзінің кірісін көбейтіп, товардың өз бағасын төмендетуге тырысқан, капитал иесіне өндіріс толық бағынды.
Тоқыма өндірісінде, металдардан бұйымдар жасау саласында аванс беру (Verlagssystem) жүйесі кең орын алды. Бұл жүйенің мәеісі мынада қолөнершілер өздеріне авансқа ақша және алыстан шикізат жеткізіп беріп тұрушы кәсіпкер – саудагерлердің ұйымдастырушы қызметіне бағынды. Кәсіпкер – саудагерлер басшылық қызметі көбінесе өндіріс процесін ыдыратып оның жекелеген кезеңдерін тікелей өнім өндірушілерге бөліп беру отыру болды. Осы жүйе бойынша өндірушілер өз үйінде жұмысын жалғастыра отырып, экономикалық дербестігінен айырылып, іс жүзінде аванс беріп отырған капиталиске бағынды.
Көптеген жағдайда аванс беруші тұлға ретінде кәсіпкер және көпес болған, кезде байыған шебер тұрды. Осылай тоқыма өндірісінде, яғни Вюртемберг қаласындағы бірқатар тоқыма өндірістерінде аванс берушінің басты ролінде кедейленген қолөнершілерді өздеріне бағындырған бояушылар тұрды. Осындай құбылыс Кельндегі жібек өндіру, Ротенбург – на – Таубердегі шұға өндірісінде және солтүстік және оңтүстік – батыс Германиядағы бірқатар қалаларда да орын алды. Бытыраңқы мануфактураның капиталистік жүйесі осының арқасында қалаларда, әсіресе қала маңындағы цехтың белділер пайда болмаған деревняларда мейлінше кең тарады. Сонымен қатар кейбір жекелеген салаларда орталықтандырылған сауфактуралар да пайда бола бастады. Олардың үлгісі орташа және ірі баспаханалар болып табылады. XV ғасырдың екінші жартысында Германиядағы Страсбург, Кельн, Лейпцинг, Аугбург, Нюрнберг, Франкфурт – на – майне, ШШпейер және тағы басқа қалаларында кітап баспаханалары, орталықтары болды. Баспахананы жабдықтаудың өзі күрделі қаржыны талап етті. Ең жақсы жабдықталған баспахана 300 флорион тұрды. Баспаханада 30 – ден 50 – ге дейін, тіпті одан да көп әртүрлі мамандықтағы жалдамалы жұмысшылар қызмет атқарған. Олар әріп терушілер, қаріп құюшылар, әзірлеушілер, баспа формаларын дайындаушылар, корректорлар және тағы басқалар. Осылайша баспаханада капитал салуды және өндірістің капиталистік ұйымын талап етті. Ірі баспахана иелері сол кезеңдегі ірі кітап сатушылар болды.
Сондай – ақ осы кезде кішкентай баспаханалар өмір сүрді. Олар жергілікті рынокқа шығаратын кішігірім текстерді басты. Бұлар алғашқы кезде дербес өмір сүрді. Бірақ ірі типографиялар қызметі өсуіне байланысты, олар дербес өмір сүрулерін тоқтатты.
Бұдан біз баспаханаларда да біз қарастырып отырған кезеңде бытыраңқы және орталықтанған мануфактура формасы болғанын көреміз.
XVI ғасырдың басында тау – кен өндірісінде де капиталистік өндіріс элементтері айқындала бастағанын жоғарыда атап кеттік. Серіктестіктер коллективтік еңбектің сипатын жоғалтып, капиталистік серіктестіктерге айнала бастады. Осы кезде өнімдеріне деген сұраныс көбейді. Шахталардың бұл кезеңдегі тереңдігі 300 метрге дейін, ал кейбір кездері 300 метрге дейін тереңдеді және кен шығаруды жабдықтаудың күрделенуі көптеген күрделі қаржылар мен тұрақты қосымша шығындарды талап етті. Өндіру процесіндегі қиыншылықтар оны транспортировкалау да көп адамның қатысуын талап етті. Германиядағы тау – кен өндірісіне капиталдардың енуінің сипаты мен түрі мынадай жағдайға байланысты болды. Фуггерлер мен Вельзер және басқа сауда фирмалары Аусбургте орналасқан. Германияның өз ішіндегі және одан сырт жерлердегі, әсіресе, Тирол мен Австрияның басқа да жерлеріндегі бай кен кәсіпшіліктері, сондай – ақ Испания мен Венгриядағы және басқа елдердегі көптеген кен өндіретін орындар Оңтүстік Германиядағы ірі фирмалардың қарамағында болды. Бұл фирмалардың құдіреті мен ықпалын мынадан көруге болады. Үнемі ақшаға зәру княздар мен императорлар олардан қарыз ақша алып отырған, срның есесінде фирмаларға үлкен артықшылықтар берген, кен байлықтарын оларға кепілге салған.
Өнеркәсіп пен саудадағы жетістіктер, ауыл шаруашылығындағы жетістіктерімен байланысты болды. Үлкен кеңістіктер шабындыққа айналдырып, шет елдерден әртүрлі өсімдіктер әкеп екті. Қала тұрғындарының санының өсуі мен товар өндірісінің дамуы азық – түлік және техникалық дақылдардың көптеп егілуіне, бұл өз кезегінде ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұранысты көбейтті.
Бірақ Германияның ұлттық өндірісі Батыс Еуропаның бірқатар елдерінің өндірісінен артта қалды. Неміс өнеркісіптері Италия, Англия өнеркәсіптеріне қарағанда баяу дамыды. Князьдардың бақылауы, олардың ауыр салықтары мен регламентациясы капиталистік мекемелердің дамуына кедергі келтірді. Ал немістердің теңіз саудалары ағылшын, голландықтарға беруге мәжбүр болды. Неміс жер иеліктері ағылшын мен нидерландықтардан кейінгі орында тұрды. Германияның әр түрлі бөліктері арасындағы байланыс әлісіз болды. Оңтүстіктің Солтүстікке қарағанда товар өткізетін базармен сауда мүдделері өзгеше болды. Оңтүстік Германияның қалалары Италия қалаларымен, Солтүстік Ганзейлік қалалар Солтүстік және Балтық теңізінде сауда жасады. Шығыс Германия арасында ешқандай айырбас болмады. Бірде – бір қала елдегі өнеркәсіп және сауда орталықтары ролін атқармады. Осылайша Германияда ішкі ортақ рынок құруға жағдай болмады. Бұл елдің саяст орталықтануына кедергі келтірді. Ұзақ уақытқа шет елдік басқыншылық соғыстардан ада болуы себепті Германияда Фрация, Испания, Ресейдегі сияқты ұлттың бірлікке деген қажеттілік сезілмеді. Бұл қатынастағы шешуші фактор, ол Германиядағы императорлық биліктің аянышты жағдайында еді.
Осымен қатар елдің экономикалық дамуына ұлттық шекаралардың анық еместігі де келергі келтірді, Франция мен Фландриямен болған қақтығыстар. Содан кейін территориялар арасындағы ішкі шекара молдығы, княздардың қануы, экономикалық жән саяси ортақтықтың болмауы неміс көпестері өздерінің басқа елдермен сауда байланыстарында қуатты орталық мемлекеттің көмегі мен қолдауына арқа сүйей алмады. Тағы бір маңызды фактор туындап келе жатқан капиталистік қатынастардың дамуына кедергі келтірген, сол кезде өмір сүрген құрылым мен олардың арасындағы қайшылықтардың күшейткен шаруаларды қанаудың күшеюі мен деревняда феодалдық реакцияның күшеюі.
Деревнядағы экономикалық даму деңгейіне келетін болсақ XV ғасырда деревняда басталған процестер жаңа күш ретінде көріне бастады. Қалалардың қарқынды өсуі жағдайы мен капиталистік қатынас элементтерінің ары қарай өсуіне байланысты княздар мен дворяндар әскерге феодалдық меншікті нығайтуға, өз мүдделері үшін тауар өндірісін пайдалануға тырысты. Жерді мұрагерлік жолмен ұстаушы шаруаларды енді өмірлікке, ал өмірліктерді – мерізімділікке айналдыру арқылы өздерінің жерге феодалдық меншік иелігін нығайту шараларын қолданды. Феодалдың мақсаты ол жер ұстанушылық жағдайларын өзгертіп, алым – салықтың көбеюіне, шаруа шаруашылықтарының дербес дамуына жол бермеу, олардың алған өнімінің көбін өзіне алу еді.
Шаруалардың алым – салықтары арасында белгілі бір – “оқиғаларға” байланысты алынатын салық түрі болды. Өлгеннен кейін салынатын салық мұраға қалдырылған мүліктің үші (3) алынды, феодал мұраға қалдыралған мүлікті пайдалану үшін мұрагерден ақшалай салық алды. Феодалдар шаруалардан өз мүлігін сатқан кезде, басқа адамға шаруашылықты берген жағдайда, шаруа өміріндегі басқа жағдайларға байланысты да салық алынды.
Осылайша жер иесінің өзінің қол астындағы шаруаларға деген әрекеті шексіз болды.
Әр жерде өлгеннен кейін салық, мал басы түрінде асынды. Тікелей айтсақ, жалғыз малынан айырылған кедей шаруашылық, көпшілік жағдайда жойылды.
Шаруалар үш жақтан тәуелді болды:
1. Тәуелді жер иесінен (Grungherr).
2. Сол берілген териториядағы соттан (Gerichtsherr).
3. Тәуелді феодалдан (Leibherr).
Осылайша жер иесі өзінің қол астындағы шаруаларға құқы шексіз болды [16].
Кейбір аудандарда мынандай оқиғалар болған өлгеннен кейінгі салықты бір, екі кейде үш қожайыны алған.
Халық қозғалысы (1524-1525) кезінде қожайындары жерді егуге дайындау, ауыл шаруашылық товарларын өңдеу, дайындау, рынокқа апару әртүрлі жұмыстар істеуге мәжбүр ететіндігі туралы шаруалар шағымданған, мұндай тегін жұмысқа шаруалардың әйелдері де, балалары да тартылған.
Елдің Оңтүстік Батыс бөлігінде феодалдық қанау күшейе түсті, бұл өңірде феодалдар шаруаларға жер салығы чинш енгізді. Чинш баршина, белгілі бір оқиғаларға байланысты төленілетін салықтан басқа, шаруалар астық үшін книяздар мен шіркеуге үлкен ондық бау – бақша дақылдары үшін кіші ондық, мал басы үшін қанды ондық төленді. Мұның барлығы салықтың төтенше ауыр жүйесін құрады.
XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында неміс деревниясында пайда болған өсімқорлар шаруалардан бір кезде берген қарыздары үшін қосымша чинш алып отырған.
Шығыс славяндардан тартып алынған жерлердегі неміс шаруалары Германияның басқа аудандарындағы шаруаларға қарағанда жағдайлары жақсы болды. Солтүстік Батыста үстемдік етуші топтар арасындағы күрес – книяздар мен дворяндар арасында – шаруалардың қосылуын жеңілдетті. Оңтүстік Батыста феодалдық езгі қатты білінді. Бұл жерлерде XV ғасырдың соңында ерекше ұйымдар өмір сүрді (Шваб одағы). Ол одақ мақсаты: шаруалар қарсылғын басу, оларға қарсы күштерді біріктіру.
XVI ғасырдың алғашқы он жылдығында Бюргерлерді оппозициялық қозғалыстарының өрлеуі жоғарыда көрсетілген. Осы кездегі экономикалық және саяси өрлеумен түсіндірілді, книяздардың билігінің шексіздігінің нәтижесінде қалаларда халық наразылығы туды.
Сондай – ақ XV ғасырда тоқыма, тері, қағаз т.б. салаларда кәсіпкерлер өндірісте қызмет етуші жұмысшылардың еңбек ақыларын азайтудың әртүрлі әдістерін пайдаланды. Осындай әдістердің бірі өндірістің өз бұйымдарымен есептесу. Сондай – ақ олардың бағасы жұмысшылар базарда сата алатын товар бағасынан жоғары болды. Еңбек ақысын төмендету барысында жүргізілген товармен есептесуі XV ғасырдың соңында Кельн жібек тігіншілерімен басқа жұмысшылар наразылығын тудырды.
Бұл радикалды оппозицияның негізі XV ғасырдағы памфлеті болды, әсіресе мемлекеттік бірлікті құруға бағытталған, қайта құруды талап еткен XVI ғасырдың алғашқы он жылдығында кең тараған, император Сигизмунд реформациясы деп аталған панфлет болды. XV ғасырдағы Чех халқының гуситтік соғыс деген атпен белгілі ұлт азаттық күресі Германияда біршама қолдау тапты. Осының нәтижесінде Германияның көптеген өңірінде шаруалар қозғалысы болды. Қоғамның белгілі топтар арасында Чехидағы сияқты феодалдарға қарсы шаруалар күресі, әлеуметтік саяси тәртіптерге бағытталған халық қозғалысына айналуына мүмкін деген пікір қалыптасты. Осылай памфлет дүниеге келеді.
Бұл памфлеттің авторы реформация түсінігіне кең мән береді. Бұдан ол әлеуметтік саяси тәртіпті қайта құру қоғамның әр табының жағдайын өзгерту керек деп түсінеді памфлеттің кіріспе бөлімінде діни және ақсүйектік тәртіпте реформация қажеттілігін және діни және ақсүйектік қатынасының негізгі сепбептерін көрсетеді. Осы жерде автор реформацияны жүргізудің қоғамның төменгі табы – кіші және соңғы негізінен қалаларға беру керек дейді. Памфлеттің көпшілік бөлімі автор ұсынған реформацияның нақты өлшемдеріне арналған. Алғашқы бес бөлімінде (27 бөлім) діни тәртіпті қайта құру, папа, епископ, шіркеу ғұрыптары монастырь, монах ордені және т.б. дінге байланысты жоралғылар баяндалған. Памфлеттің алтыншы бөлімі ақсүйектік істерге арналған. Ол былай деп аталады Von den Layen Мұнда империя құрылымы, империядағы қалалар орны, князь бен рыцар, қалалық және ауылшаруашылық өмірдің ішкі құрылымы, цехтар туралы, ауыл шаруашылығы мен қол өнершілердің жұмыс тәртібі, феодалдық міндеткерліктер, сауда компаниялары мен сауда тәртіптері туралы, салық туралы, жолдағы күзетшілер туралы, ақша ісі және т.б. мәселелер баяндалған. [15]
1.2 ХҮІ ғ. бірінші жартысындағы Германияның саяси дамуының сипаты
XIV – XV ғасырларда Германияның саясаты, неміс княздарының императорды билігінің күшейуіне жол бермеу және жекелеген территориялардың шеңберінде орталықтандыруды ары қарай жалғастыру болды. Өздерінің мақсаттары мен ойларына жету үшін княздар маңызы шамалы Люксенбург графтығының иегері Генрих VІІ (1303 – 1313) король етіп сайлады. Генрих VІІ дәстүрге айналған династиялық некелесу арқылы өзінің сыртқы жағдайын нығайтуға қадам жасады. Ол өзінің ұлын Чехия корольінің жалғыз қызына үйлендіріп өзінің ұрпақтарының бұл елді басқаруына жағдай жасап берді. Сонымен бірге Генрих VІІ неміс императорлары дәстүрге айналдырған тәсіл – италияға жорық жасап, бір ғасырға созылған үзілістен соң Римде император болып тәжге отырды.
Люксенбург ұрпақтарының күшеюінен сескенген неміс кяздарының бір тобы Генрих VІІ өлгеннен кейін, Габсбургтер әулетінен шыққан Австриялық герцог Фридрих Сұлуды, ал екінші тобы Виттельсбахтар әулетінен шыққан герцог Людвиг Баварскийді таққа отырғызды. Людвиг қарулы күресте өз қарсыласын жеңді. Осы Людвигтің атымен көптеген ғасырларға созылған империямен папалықтың арасындағы күрестің соңғы акты байланыстырылады. Папа Иоанн ХІІ Германиядағы саяси және қаржылай талаптарына қарсы шыққан Лювиг негізгі бөлігін неміс бюргерлері мен клирлер құраған папаға қарсы оппозицияның жан – жақты қолдануына ие болды. Папаға қарсы шыққан баспана тапқан папаның ағаздық билігінің қас дұшпандары Марсилий Падуанский, Вильям Оккамдр болды. Папа Людвигті шіркеуден аластатып оның иеліктеріне интердикт орнатса, Людвиг өз кезегінде папаны эретик деп жариялап, 1327 – 1330 жылдары аралығында Италияға жорық жасап жаңа папа ретінде өз адамын жариялап, императордың тағына отырды. Людвигтің шамадан тыс күшеюін тілемеген неміс княздары ның көзі тірісінде – ақ Люксенбургтер әулетінен шыққан Карлды герман тағына сайлады. Карл шіркеумен тіл табыса отырып, соңынан Чехияның да корольі болды. [9]
Карл ІV (1346 – 1378) болашақтағы күрестің Чехияның көмегіне арқа сүйеуге тырысты. Ол Чехияның гүлденуіне бар күшін салды. Ол Авиньон папалармен берік одақты сақтай отырып, Чехияның экономикалық және мәдени өркендуіне жағдай жасады. Дәл осы кезеңде германияның саяси бытыраңқылығын заңдық тұрғыдан нақтылап берген Алтын булла (1356 жарыққа шықты). Алтын булла 1806 жылға дейін, яғни Қасиетті Рим империясы жойылғанға дейін империяның заң шығарушылығының ядросы болып келді.
Булла император болуға тиісті. Неміс корольін тағайындаудың қалыптасқан тәртібін айғақтап берді. Сайлаушылар коллегиясы жеті князь – курфюрствадан, үш шіркеу (Майн, Кельн, Трир, Архейэпископтарынан) және төрағаздық (Чех корольінен, Рейн корль Цграфынан, Саксон герцогынан, Бранденбург, марк графынан) тұрды. Сайлау Майн архипископының бастамасы бойынша Майндағы Франкфуртте басым көпшілік дауыспен өткізілуге тиісті болды. Германияның королін тағайындауға (оны Рим королі деп атады) папаның мақұлдауы керек болмады. Папаның қолдауы тек императорды таққа отырғызуда ғана қажет болды. Булла княздардың бұрынғы артықшылықтарымен қоса жаңа артықшылықтарын бекітті. Княздар жоғары сотқа ықпалын, монета жасау, жер асты байлығын игеру, кедендік алым – салықтарды жинауға деген құқықтарын нығайтты.
Жалпы булла, курфюрстардың позициясын біршама нығайтып, қалыптасқан тарихи артықшылықтарды, соның ішінде билеушіні сайлау құқығын бекітті. Карл ІV артықшылық позицияны Чехияға берді.
Карл ІV 30 жылға жуық билігі, орталық билікті аз ғана күшейтіп, Люксембург династиясының дәстүрлерін қалыптастырды. Династия өздерінің мұралық жерлеріне көп көңіл аударып, сол жерлер үшін княздар мен Римдік курияға кезекті жеңілдіктер жасады. Император Сигизмунд Люксембургтардың басқаруындағы ұлы держава туралы армандай отырып, шіркеу бірлігін қалыптастыру, еретиктерді құғындау, төніп келе жатқан түрік қаупіне қарсы Европа мемлекеттерінің коалициясын құрып, беделін өсіруге тырысты. Папамен бірге ол чех гуситтеріне қарсы крест жорықтарын ұйымдастырды, бірақ олардың барлығы сәтсіз аяқталды, тек гуситтердің байыған бөлігімен компромиске Сигизмундқа өмірінің аяғында чех королі ретінде мойындауына мүмкіндік беді.
Люксембург династиясы аяқалғаннан кейін императорлық билік 1483 жылы Габсбургтердің қолына өтті. Император династиясының іс жүзіндегі мұралығы өз позициясын бекіткен княздарға қауіп төндіре қоймады. Империяның құлдырауы келесі ортағасырлық мекеме – папалықтың дағдарысымен күшейтілді. Орталық биліктің ерекше әлсіреуі Германияда Фридрих ІІІ тұсында болды. Бұл уақыт көптеген княздар арасындағы қайшылықтармен, қалаларды, ауылдық мекемелерді талан – таражға ұшыратты. [9].
Ұзақ уақыт Фридрих ІІІ – нің тұсында сыртқы саясат баяу және жалтақ болды. Империяның одақтасы Тевтон ордені Польшадан ауыр жеңіліске ұшырап, чех короліне бағыныштылықта болды. Дат королі өз иелігіне империяның құрамына кіретін Шлезвиг пен Гольштейнді, Франция Провансты, ал венгер королі Матьяш Корвин императордан тіпті оның рулық иеліктері – жоғарғы және төменгі Австрия мен Штрияны тартып алды. Тек Фридрих ІІІ – тің билігінің аяғына қарай оның династиясы біршама бекіді. Австриялық жерлер қайтарып алынды. Бургунд мемлекетінің ыдырауы, Фридрих ІІ Максимилианның ұлы мен Мария Бургундская арасындағы династиялық неке Габсбургтерге Нидерландыны әкелсе, XVI ғасырда Габсбургтерге Европадағы ең ірі династия болуға мүмкіндік туды.
Германиядағы императорлық және княздық билік жағдайы XІV – XV ғасырларда немістік өкілеттілік ұйымдарының дамуына өз ізін қалдырды. Императорлық вассалдар ұйымынан өсіп шыққан, империяның құрамына кіретін ұйым, XV ғасырдың аяғында рейхстаг деп аталды. Бұл империялық жиналыстар курфюрстер өкілдіктері құрамына өзге де діни және ақсүйектік княздар, ірі қалалар мен империялықтардың өкілдері кірді.
Рейхстаг кеңесуші құқы бар, әртүрлі қоғамдық топтардың күштерін анықтайтын ұйым болды. Рейхстаг шешімдерін іске асыратын арнайы ұйым Германияда болған жоқ.
Өзге елдердің өкілеттілік ұйымдарымен көп ұқсастық ландтагтарда болды. Ландтаг – дворяндар, дін иелері, княздық қалалар өкілдері қалыптасты. Бірақ бұлар тұрақты қызмет істеген жоқ. Империялық бытыраңқылақта бұл ұйымдар жергілікті орталықтандыру идеясын ұстанды. XV ғасырдың екінші жартысында княздар территориялық билік ұйымдарын тәртіпке келтіріп кеңітті, финанс ісі, княздықтар әкімшілік болу, территориялық заңдарды жетілдіру ісімен айналысты. Княздық резеденциялар біртіндеп астанаға айнала бастады. Мысалы, Бавариядағы Мюнхен, Вюртембергтегі Штутгарт, Пфальцтегі Гейдельберг.
Ал XVI ғасырдың бас кезіне таман Орталық және Батыс Европада күрделі және сан алуан тармакты жүйесі бар халықаралық ықпалды күшке айналған католиктік шіркеудің материалдық және саяси талаптары төтенше өсіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz